1 ANTECEDENTES
No inverno de 1937-1938, grazas á recomendación dunha mestra casada cun garda municipal, recibín o encargo de darlles clases particulares de italiano aos nenos dunha familia de xudeus alemáns que coidaban –coidárono durante uns meses– ter atopado en Italia un refuxio contra as persecucións raciais. Vivía con eles, nunha facenda nos outeiros próximos ao lago Maggiore. Traballaba cos nenos desde as sete ás dez da mañá. O resto do día pasábao nos bosques, paseando e lendo a Dostojevskij. Foi un bonito período mentres durou. Aprendín un pouco de alemán e debruceime nos libros desta lingua coa paixón, desorde e vontade que agroman nos que estudan cen veces máis que en cen anos de escola. Un día, nos Fragmentos de Novalis (1772-1801), atopei aquilo que di: «Se houbese unha Fantástica, como hai unha Lóxica, teríase descuberto a arte de inventar». Era moi bonito. Case todos os Fragmentos de Novalis son bonitos, case todos conteñen ideas extraordinarias. Poucos meses despois, tras descubrir os surrealistas franceses, coidei atopar, no seu método de traballo, a «Fantástica» que buscaba Novalis. O pai e profeta do surrealismo escribiu, desde o primeiro manifesto do movemento, «non me interesan as futuras técnicas surrealistas», pero os seus amigos escritores e pintores inventaron unha chea delas. Daquela, eu daba clase na escola primaria, porque os meus xudeus volveran marchar na procura doutra patria. Debía de ser un mestre pésimo, mal preparado para o meu traballo. Ademais, tiña a cabeza en todo menos na escola, desde a lingüística indoeuropea ao marxismo; o cabaleiro Romussi, director da Biblioteca Municipal de Varese, malia ter o retrato do duce ben á vista sobre o seu escritorio, sempre me daba, sen pestanexar, calquera libro que lle pedise.
5
Con todo, quizais non fun un mestre aburrido. Un pouco por simpatía, outro pouco por xogar, contáballes aos cativos historias, que non tiñan a menor relación coa realidade nin co sentido común, que inventaba valéndome das «técnicas» promovidas, e ao mesmo tempo rexeitadas, por Breton. Foi daquela cando pomposamente puxen o título de Caderno de Fantástica a un modesto caderno no que anotaba non as historias que contaba, senón o modo en que nacían, os trucos que descubría, ou cría descubrir, para poñer en movemento palabras e imaxes. Despois, todo isto foi esquecido e soterrado durante moito tempo, ata que, case por azar, arredor do ano 1948, empecei a escribir para os nenos; entón lembrei a «Fantástica» e desenvolvina como cumpría a esta nova actividade. A preguiza, un certo rexeitamento do sistematismo e a falta de tempo impedíronme falar dela en público ata que en 1962 publiquei, no xornal romano Paese Sera, un «Manual para inventar contos», en dúas entregas, 9 e 19 de febreiro. Naqueles artigos distanciábame respectuosamente da materia, inventando que un mozo estudoso xaponés, que coñecín en Roma durante os Xogos Olímpicos, me entregara un manuscrito coa tradución inglesa do opúsculo dun improbable Otto Schegel-Kamnitzer, supostamente publicado en Stuttgart, en 1912, por Novalis-Verlag, co título: Grundlegung zur Phantastik-Die Kunst Maerchen zu schreiben, ou: Fundamentos para unha Fantástica. A arte de escribir contos. No marco desta non moi orixinal ficción, expoñía, entre bromas e veras, algunhas sinxelas técnicas de invención: as mesmas que despois, durante anos, andei divulgando por todas as escolas ás que fun contar historias e responder preguntas dos cativos. Sempre hai algún que pregunta, con moita razón: «Como se inventan os contos?», e merece unha resposta honesta. Continuei co tema no Xornal dos pais, para suxerirlles aos lectores a maneira de facer, eles mesmos, os «contos das boas noites»: «Que pasaría se o avó se tranformase en gato?», decembro de 1969; «Un prato de contos», xaneiro-febreiro de 1971; «Contos para rir», abril de 1971. 6
Queda mal enumerar tantas datas. A quen lle poden interesar? Pero gústame poñelas en fila, como se fosen importantes. Faga conta o lector de que estou xogando a ese xogo que a psicoloxía transaccional chama «Mamá, mira, sen mans!». Sempre é estupendo gabarse de algo... Do 6 ao 10 de marzo de 1972 fun invitado polo concello de Reggio Emilia a unha serie de encontros cuns cincuenta docentes de ensinanza infantil, primaria e secundaria. Aquí presentei, de forma argumentada e oficial, por dicilo dalgún modo, todos os meus recursos. Hai tres cousas que me fan lembrar aquela semana entre as mellores da miña vida. A primeira é que o cartel que o concello mandou pegar para a ocasión anunciaba, con grandes caracteres, «Encontros coa Fantástica»; nas paredes estupefactas da cidade puiden ler aquela palabra que me acompañaba desde había trinta e catro anos. A segunda é que aquel mesmo cartel avisaba de que as «preinscricións» eran «só para cincuenta»; un número maior de asistentes transformaría os encontros en conferencias, que non serían útiles para ninguén. Pero a advertencia parecía indicar o temor de que masas incontroladas se lanzasen, coa consigna da «Fantástica», ao asalto da sala, reconvertida (fora ximnasio dos bombeiros) e adornada con columnas de ferro pintadas de violeta, na que nos dabamos cita. Todo aquilo resultaba emocionante. O terceiro motivo de alegría, o máis substancioso, radica na posibilidade de reflexionar de xeito detido e sistemático que se me concedeu, nunha constante discusión e experimentación sobre a función da imaxinación, sobre as técnicas para estimulala e sobre o modo de comunicar aquelas técnicas; por exemplo, para facer delas un instrumento para a educación lingüística, pero non só, dos nenos. Ao remate daquel «breve curso» tiña nas mans o texto daquelas cinco charlas, grazas ao magnetófono que as gravou e á paciencia dunha mecanógrafa. O libro que agora presento é unha reelaboración das charlas de Reggio Emilia. Non representa, cómpre aclaralo, un intento de fundar unha Fantástica en regra, disposta para ser ensinada e estudada nas escolas, como 7
a xeometría, nin unha teoría completa da imaxinación e da invención, para o que se precisarían novos folgos e alguén menos ignorante ca min. Tampouco é un «ensaio». En realidade, non sei moi ben o que é. Fálase aquí dalgúns modos de inventar contos para nenos e de axudar os cativos a inventar os seus propios contos: a saber cantos modos distintos se poden atopar e describir. Trátase aquí da invención por medio das palabras, e suxírese, sen afondar, que as técnicas poderían ser facilmente transferidas a outras linguaxes desde o momento en que unha historia pode ser contada por un narrador ou por un grupo, pero tamén converterse en teatro ou nun guión para unha función de monicreques, desenvolverse a través dun cómic, dunha película ou gravarse nunha cinta para mandárllela aos amigos. Estas técnicas poderían formar parte de todo tipo de xogos infantís, pero sobre este aspecto falouse pouco. Espero que este libro poida serlle útil tamén a quen crea necesario que a imaxinación ocupe o lugar que lle corresponde na educación, a quen teña confianza na creatividade infantil, a quen saiba do valor liberador que pode ter a palabra. «Todos os usos da palabra para todos» paréceme unha boa frase, cun bo ton democrático. Non para que todos sexan artistas, senón para que ninguén sexa escravo.
8
2 UN SEIXO NO ESTANQUE
Cando se lanza un seixo nun estanque, provócanse ondas concéntricas que se expanden pola superficie, e implican, no seu movemento, diversos efectos a distintas distancias: o nenúfar e a cana, o barquiño de papel e o do pescador, os dous a flotar. É como se eses obxectos, que estaban cada un polo seu lado, na súa paz ou no seu sono, fosen atraídos á vida, como se os obrigasen a reaccionar, a relacionarse entre eles. Na profundidade, e en todas as direccións, tamén se propagan outros movementos invisibles mentres o seixo se precipita removendo algas, escorrentando peixes, provocando continuamente novas axitacións moleculares. E cando toca fondo, remexe a lama, oculta os obxectos que xacían esquecidos nela, algúns dos cales agora quedan desenterrados mentres outros son cubertos pola area. Innumerables eventos, ou microeventos, sucédense nun tempo brevísimo. Talvez, nin aínda tendo tempo e ganas poderiamos rexistralos todos, sen omisións. Do mesmo modo, unha palabra lanzada á mente, ao chou, produce ondas de superficie e de profundidade, provoca unha serie infinita de reaccións en cadea, arrastrando na caída sons e imaxes, analoxías e lembranzas, significados e soños, nun movemento que atinxe á experiencia e á memoria, á fantasía e ao inconsciente, e que se complica porque a mente non asiste pasiva á representación, senón que intervén decote para aceptar e rexeitar, aliar e censurar, construír e destruír. Tomemos como exemplo a palabra «seixo». Ao caer na mente, arrastra consigo, atopa, evita ou, en definitiva, entra en contacto de moi diversos modos: coas palabras que empezan por s-, pero non seguen por e: «silencio», «sístole»;
9
coas palabras que empezan por se-: «serafín», «sebe», «sequeiro», «serpe», «serenata», «secretario»; coas palabras que rematan en -eixo: «breixo», «desleixo», «queixo», «teixo»; coas palabras que son do seu campo semántico: «pedra», «mármore», «ladrillo», «rochedo», «cuarzo», «feldespato», «mica», etcétera.
Estas son as asociacións máis simples: unha palabra tira da outra por inercia. É difícil que iso sexa abondo para facer saltar a chispa, pero nunca se sabe. Mentres tanto, a palabra lánzase noutras direccións, afonda no mundo pasado, trae á superficie presenzas somerxidas. Desde este punto de vista, «seixo» é para min Santa Caterina del Sasso, un santuario colgante sobre o lago Maggiore. Eu ía alí en bicicleta. Iamos xuntos, Amedeo e mais eu. Baixo un fresco soportal, sentabamos a beber viño branco e a falar de Kant. Tamén iamos en tren: os dous eramos estudantes e volviamos de noite. Amedeo levaba unha longa capa azul. Algunhas veces, por debaixo da capa, adiviñábase a moldura da funda do seu violín. A asa da miña funda estaba rota e tiña que levala debaixo do brazo. Amedeo marchou coa infantería alpina e morreu en Rusia. Noutra ocasión, a figura de Amedeo chegoume tras unha exploración sobre a palabra «ladrillo», que me recordou uns fornos baixos que hai no campo lombardo, e longas camiñadas pola néboa ou polas fragas nas que Amedeo e mais eu pasabamos tardes enteiras falando sobre Kant, Dostojevskij, Montale, Alfonso Gatto... As amizades dos dezaseis anos son as que deixan pegadas máis fondas na vida. Pero iso aquí non interesa. Interesa tomar nota de como unha palabra collida ao chou pode funcionar como palabra máxica para desenterrar campos da memoria que xacen baixo o po do tempo. Da mesma forma actuaba o sabor da madalena na memoria de Proust. Tras el, todos os «escritores da memoria» aprenderon a escoitar, ás veces de máis, os ecos soterrados das palabras, dos cheiros, dos sons. 10
Pero nós queremos inventar contos para nenos, non escribir relatos para recuperar e salvar a nosa vida perdida. Non obstante, ás veces, tamén será divertido e útil xogar cos cativos ao xogo da memoria. Calquera palabra poderá axudalos a lembrar «aquela vez que», a descubrirse no tempo que pasa, a medir a distancia entre onte e hoxe, aínda que os seus «ontes», por sorte, sexan pouco numerosos e pouco inzados. Neste tipo de investigación, a partir dunha soa palabra, o «tema fantástico» nace cando se crean achegamentos estraños; cando, nos complexos movementos das imaxes e das súas interferencias caprichosas, sae á luz un parentesco imprevisible entre palabras que pertencen a cadeas diferentes. «Ladrillo» trouxo consigo «cepillo», «xustillo», «barquillo»... «Ladrillo» e «cepillo» preséntanse como unha parella interesante, aínda que non tan fermosa «como o fortuíto encontro dun parasol cunha máquina de coser sobre unha mesa anatómica» (Lautréamont, Os cantos de Maldoror). No confuso conxunto de palabras ata aquí evocadas, «ladrillo» é a «cepillo» o que «seixo» é a «queixo». Probablemente, o violín de Amedeo engade un elemento afectivo e favorece o nacemento dunha imaxe musical. Velaí a casa musical. Está feita con ladrillos musicais, con pedras musicais. As súas paredes, golpeadas por marteliños, dan todas as notas. Hai un dó sostido sobre o diván, o fa máis agudo está debaixo da fiestra, o chan está en si bemol maior, unha tonalidade excitante. Hai unha estupenda porta dodecafónica, electrónica, basta rozala cos dedos para tirarlle un botín ao estilo Nono-Berio-Maderna1, para facer delirar a Stockhausen (que entra na imaxe con máis dereito ca os outros, con ese «haus», casa, no apelido). Pero non se trata só dunha casa. Hai todo un país musical, que ten a casa-piano, a casa-celesta, a casa-fagot... É un país-orquestra. Polo serán, os habitantes facendo soar as súas casas, dan un bonito concerto 1
Todos estes autores, con Stockhausen, son pioneiros da música electrónica. (N. da T.)
11
antes de ir durmir... Pola noite, mentres todos dormen, un prisioneiro toca os barrotes da súa cela... A historia xa botou a andar.
Creo que o prisioneiro entrou no conto grazas ao cruzamento de «ladrillo» con «ladrón», do que non me decatara conscientemente, pero que, evidentemente, estaba ao axexo. Os barrotes deberían ser unha consecuencia obvia, pero non o creo; quizá se deban á lembranza fugaz do título dunha vella película: Cárcere sen barrotes. Pero a imaxinación pode seguir por outro camiño: Caen todos os barrotes de todos os cárceres do mundo. Todos escapan. Tamén os ladróns? Tamén os ladróns. O cárcere produce os ladróns. Acabado o cárcere, acábanse os ladróns...
E aquí podo decatarme de que no proceso, aparentemente mecánico, a miña ideoloxía cae nunha especie de molde, modificando ao mesmo tempo o propio molde. Sinto o eco de lecturas antigas e recentes. Os mundos dos marxinados piden, con prepotencia, que alguén os nomee: orfanatos, reformatorios, asilos, manicomios, aulas escolares. A realidade irrompe no exercicio surrealista. A fin de contas, se o país musical se transformase en relato, quizá non se trataría dunha fantasía evasiva, senón dun modo de redescubrir e representar a realidade con formas novas. A exploración da palabra «seixo» non rematou. Debo rexeitala como organismo cun determinado significado e cun determinado son, descompoñela, descubrir as palabras que rexeitei para chegar á súa pronuncia: Escribo as súas letras, unha debaixo da outra: –S –E –I –X –O
A carón de cada letra podo escribir agora a primeira palabra que se me ocorra, e terei unha nova serie; por exemplo, «sardiña-enxeñeiro-iglú-xilófono-oliveira». Que podo escribir, xunto ás cinco letras, e isto será máis divertido, cinco palabras que formen unha frase con sentido completo: 12
S E 1 X O
– Sete – estrelas – iluminan – xeadas – ocas
Neste momento, eu non sabería que facer cunhas ocas iluminadas por sete estrelas, como non sexa construír un nonsense rimado: As ocas e as estrelas latrican nas cancelas...
Pero tampouco hai que esperar un resultado interesante no primeiro intento. Buscarei outra serie co mesmo sistema: S E 1 X O
– Setecentos – escribáns – interpretan – xeitosas – ocarinas
O «setecentos» é unha prolongación automática do «sete» de antes. As «ocarinas» impuxéronse pola evidente suxestión das «ocas», pero nesta indagación víronse favorecidas pola proximidade dos instrumentos musicais citados máis arriba. Un cortexo de setecentos escribáns interpretando ocarinas non é unha imaxe desprezable. Teño inventado moitas historias partindo dunha palabra collida ao chou. Unha vez, partindo da palabra «castelo» tirei esta cadea: «castelo-Castelo Branco» (perdón polo uso un tanto arbitrario dun nome ilustre nun campo que tamén atinxe aos contos...) «branco-branco do ovo-oval-órbita-ovo en órbita». Parei aquí e escribín Un mundo nun ovo, unha historia entre a ciencia ficción e a broma. Podemos deixar a palabra «seixo», pero non nos fagamos a ilusión de ter esgotado as súas posibilidades. Paul Valéry dixo: «Non hai palabra que se poida comprender se profundizamos nela». E Wittgenstein: «As palabras son como a tona dunhas augas profundas». Precisamente, as historias búscanse ao mergullarse nesas augas. 13
En canto á palabra «ladrillo», lembrarei o test americano de creatividade que Marta Fattori cita no seu estupendo libro Creatividade e educación. Os nenos son invitados a facer unha lista con todos os usos que coñezan, ou consigan imaxinar, do «ladrillo». Quizá a palabra «ladrillo» arraigou tanto en min porque lin este test hai pouco. De todos modos, este tipo de test non pretende estimular a creatividade infantil, senón medila para seleccionar «o mellor en imaxinación» como con outros tests se selecciona «o mellor en matemáticas». Teñen a súa utilidade, pero perseguen fins alleos aos intereses dos nenos. En cambio, o xogo do «seixo no estanque», que veño de ilustrar brevemente, móvese no sentido contrario: debe servir aos cativos, non servirse deles.
14
3 A PALABRA «OLA!»
Nas escolas infantís de Reggio Emilia, hai anos, naceu o «xogo do contacontos». Os rapaces soben por quendas a unha tarima, unha especie de tribuna, e cóntanlles aos compañeiros, que están sentados no chan, un conto de invención propia. A mestra transcríbeo e o neno coida de que o faga sen esquecer nin cambiar nada. Despois, o propio rapaz ilustra o seu conto cun gran debuxo. Máis adiante, analizarei un destes contos espontáneos. O «xogo do contacontos» serve aquí só como premisa do que segue. Despois de falar eu sobre o modo de inventar un conto partindo dunha palabra dada, a profesora Giulia Notari, da escola infantil Diana, preguntou se algún cativo quería inventar un conto con ese novo sistema, e suxeriu a palabra «ola!». Un neno de cinco anos contou este conto: Un neno perdera todas as palabras boas e só lle quedaban as malas: merda, caca, papón, etcétera. Entón, a súa nai levouno a un médico que tiña un bigote moi longo e que lle dixo: «Abre a boca, saca a lingua, mira para arriba, mira para dentro, infla as meixelas». O médico díxolle que debía ir buscar unha palabra boa. Primeiro atopou unha palabra así (o cativo indica unha lonxitude duns vinte centímetros), que era «uf», que é mala. Despois, atopou outra, así de longa (uns cincuenta centímetros), que era «esquéceme», que é mala. Despois, atopou unha palabriña rosa, que era «ola!»; meteuna no peto, levouna á casa e aprendeu a dicir palabras educadas. E fíxose bo.
Durante a narración, o público interrompeu dúas veces, para recuperar ou desenvolver puntos interesantes que o relato ofrecía. A primeira vez, sobre o tema das palabras «feas», improvisou alegremente unha ladaíña das chamadas «malas palabras», recitando toda a serie que coñecía e que 15