business magazine БРОЈ 1131 l 16 септември 2022 петок година 22 l цена 200 ден. l www.kapital.mk INTERVIEW COVER STORY ИНФЛАЦИЈА: СЕКОШМАРОТВРАТИ! ESG КОНЦЕПТОТ Е ОСНОВА ЕМИЛИЈАНАОДФИНАНСИРАЊЕОДРЖЛИВОЗАСТРАНАБАНКИТЕСПИРОВСКА ЧЛЕН НА УПРАВНИОТ ОДБОР НА ПРОКРЕДИТ БАНКА СО АМЧАМ НА ТЕМА... ЕУ РЕГУЛАТИВАТА ВО ПОЛЕТО НА ESG И ДРУШТВАМАКЕДОНСКИТЕЕФЕКТИМОЖНИТЕВРЗ РАСТЕ ОСИГУРУВАЊЕТО ВО МАКЕДОНИЈА, НАЈМНОГУ ПРИВАТНОТО ЗДРАВСТВЕНО ИНТЕРВЈУAЕКОНОМИЈА ИВАН ШТЕРИЕВ главенизвршендиректорнаМакедонскаберза ЛЕНЧЕМОЖНОСТИРАЗВОЈНИДОПОЛНИТЕЛНИВОИИНВЕСТИТОРСТРАТЕШКИНОВИОТВЛЕЗОТЦДХВЗАЗИКОВА ИнститутосновачидиректорнаКонцепт ЕДНА РЕСУРСИЧОВЕЧКИПОКВАЛИТЕТНИКОМПАНИИДОМАШНИТЕПОДДРШКАПРИКАЗНАУСПЕШНАГРАДИМЕДЕЦЕНИЈА–НАЗА
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 20223 Импресум// Издава: Капитал Медиа Гроуп доо Скопје, бул. Партизански Одреди бр.17-1/16, п.фах 503, 1000 Скопје Адреса на уредништвото на издавачот на медиум: бул. ВМРО бр.7, здрада 1, влез 1, кат 6, стан бр.31 П. ФАХ 503, 1000 Скопје Директор и одговорен уредник: Љупчо Зиков Печати: Европа 92, ул. Крижевска бр.52, 2300 Кочани, Р. Македонија Тираж: 3.000 примероци Датум на печатење: 15.09.2022 Капитал Медиа Гроуп е членка на Асоцијацијата за заштита на печатени медиуми Капитал Медиа Гроуп е членка на Советот за етика на медиумите во Македонија КАПИТАЛ... 1131 06 COVER STORY кошмаротИнфлација:севрати! „Совршената бура“ предизвикаценовен„совршен“шок 32 КОЛУМНА Со АмЧам на тема... ЕУ Регулативата во полето на ESG и можните ефекти врз македонскитедруштва 36 ИНТЕРВЈУ Иван Штериев главен извршен директор на Македонска берза Новиот стратешки инвеститор и влезот во ЦДХВ за дополнителни развојни можности COVER Инфлација:STORYкошмарот се врати!......06 „Совршената бура“ предизвика „совршен“ ценовен шок ЕмилијаИНТЕРВЈУСпировска.......................................14 член на Управниот одбор на ПроКредит Банка ESG концептот е основа за одржливо финансирање на банкитеж ФинансискиЕКОНОМИЈАпазар.........................................20 Расте осигурувањето во Македонија, најмногу приватното здравствено ЛенчеИНТЕРВЈУЗикова......................................................24 основач и директор на Институт Концепт Една деценија градиме успешна приказна – поддршка на домашните компании за поквалитетни човечки ресурси СоКОЛУМНААмЧамна тема..........................................32 ЕУ Регулативата во полето на ESG и можните ефекти врз македонските друштва ИванИНТЕРВЈУШтериев....................................................36 главен извршен директор на Македонска берза Новиот стратешки инвеститор и влезот во ЦДХВ за дополнителни развојни можности ЕвропаЕКОНОМИЈАпреднов предизвик................44 Се создава нова и профитабилна индустрија на рециклирање КириитеБАЛКАНво Загреб и другите хрватски градови поскапуваат.........48 Едни од „виновниците“ се инженерите на Римац и Украинците ЗаминаСВЕТ ЕлизабетакралицатаВтора..............................................52 Учествуваше во Втората светска војна, преживеа БизнисПРЕТПРИЕМНИШТВОknowhow.............................................56 Пет модели за успех на пазарот АвтентичностКАРИЕРИ на работа..........................58 Можеме ли на работното место да бидеме она што сме РекоаЛИДЕРИза... Инфлацијата..............................................................60 14 ИНТЕРВЈУ Емилија Спировска член на Управниот одбор на ПроКредит Банка ESG концептот е основа за одржливо финансирање oд страна на банките 20 ЕКОНОМИЈА Финансискипазар Расте осигурувањето во најмногуМакедонија,приватнотоздравствено 24 ИНТЕРВЈУ Ленче Зикова основач и директор на Институт Концепт Една деценија градиме успешна приказна – поддршка на домашните компании за поквалитетни човечки ресурси 44 ЕКОНОМИЈА Европа пред предизвикнов Се создава нова и профитабилна индустрија на рециклирање
ВО ФОКУС KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 4 СВЕТОТ ИТА КОН “НЕПОЗНАТА ТЕРИТОРИЈА НА ДЕСТРУКЦИЈА“ ансите на светот да ги избегне најлошите последици од климатските промени забрзано се намалуваат, бидејќи влегуваме во “непозната територија на деструкција“, велат водечки светски научници. Не успеавме да ги намалиме доволно штетните емисии во атмосферата и не презедовме акции потребни за избегнување на катастрофата, се вели во извештајот на организацијата United in Science (Обединети во науката) објавен во вторникот, 13 септември. Актуелните поплави во Пакистан, каде што се тврди дека под вода е една третина од територијата на државата, е најновиот пример за последици од екстремни временски промени, коишто ја разоруваат планетата. nnn Ш Khan/APFareedФото:
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 6 COVER COVERSTORYSTORY
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 20227ИНФЛАЦИЈА: КОШМАРОТ СЕ ВРАТИ „СОВРШЕНАТА БУРА“ ЦЕНОВЕН„СОВРШЕН“ПРЕДИЗВИКАШОК Во светот се користи терминот „совршена бура“ за феноменот кога сплет од неколку фактори коишто се случуваат истовремено доведува до катастрофален резултат на крајот. Токму како „совршена бура“ може да се опише ова што на светската економија и се случува сега. За волја на вистината, сплетот од фактори е од подолготраен карактер во случајов со растечката инфлација, но ефектот што го чувствуваме во моментов е разорен: имаме раст на цените каков што не памтиме последниве неколку децении.
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 8 COVER STORY автор: ИГОР ПЕТРОВСКИ „Ако инфлацијата продолжи да дивее, ќе треба да работиш како пес само за да можеш да живееш како пес...“ О ва се зборовите на Џорџ комичар,американскипоранешенГобел,ТВиаконема ни малку причини за хумор овие денови кога секое наше влегување во продавница е проследено со шок од покачените цени. Поскапува буквално се’, храна, горива, комуналии, услуги од секаков тип... Граѓаните нервозно шетаат од продавница до продавница во потрага по некакви попусти, акции и сл., со цел да поминат колку што можат поевтино, но тоа станува се’ потешко од ден на ден, додека Сојузот на синдикати на Македонија пресмета дека вредноста на минималната синдикална кошница со вклучена инфлација, односно трошоци за живот, за месец јули изнесувала 47.000 Минималнатаденари.кошница не може да ја покријат ниту семејствата каде што има двајца вработени кои имаат примања во висина на просечна плата и една минимална плата, велат од Синдикатот. Во јуни минималната кошница изнесувала 39.710 денари, што претставува зголемување од 7.332 денари на минималните трошоци за живот за само еден месец. Во трката со растечките цени пополека го губиме здивот и во главите на луѓето што памтат некои времиња од пред 30-40 години се појавува злокобната мисла: зарем е можно кошмарот да се врати? Зошто ни се случува инфлација? Инфлацијата со години наназад беше ниска, но минатата, 2021 година, почнаа да се забележуваат скокови на цените во целиот свет. Како што почнаа забрзано да се отвораат економиите со стивнувањето на пандемијата, луѓето почнаа повеќе да купуваат секакви производи и услуги, пуштајќи ги во оптек парите што не можеле да ги потрошат за време на карантините и ограничувањата. Во периоди кога се засилува економскиот раст на компаниите им е полесно да ги креваат цените, а притоа да не ги загубат купувачите. Но, во еден момент ќе им стане тешко на фирмите да држат чекор со побарувачката која забрзано расте, во услови кога е тешко да се обноват синџирите на снабдување коишто беа сериозно нарушени за време на пандемијата. Поради тешкотиите како што е недостиг на бродски контејнери, превозот на стоки стана потежок и поскап. Нагло се појави и недостиг на клучни делови, како што се микрочиповите, коишто се вградуваат во буквално се’ со коешто живееме и работиме: телефони, компјутери, домашни апарати, автомобили... Кога производителите не може да држат чекор со побарувачката , цените растат. Цените на енергијата исто така почнаа да растат уште од 2021 година, на што влијаеја повеќе
Поскапува храна, горива, комуналии, услуги од секаков тип... Граѓаните нервозно шетаат од продавница до продавница во потрага по некакви попусти, акции и сл., со цел да поминат колку што можат поевтино, но тоа станува се’ потешко од ден на ден, додека Сојузот на синдикати на Македонија пресмета дека вредноста на минималната синдикална кошница со вклучена инфлација, односно трошоци за живот, за месец јули изнесувала 47.000 денари. Во јуни минималната кошница изнесувала 39.710 денари, што претставува зголемување од 7.332 денари на минималните трошоци за живот за само еден месец.
буквално сè,
неколку децении. на обете страни од Атлантикот руши рекорди на обете страни од Атлантикот: најновите податоци САД дека инфлацијата повеќе очекуваното август, поскапените храната и домувањето го компензирале падот на цените на Индексотгоривата. на потрошувачки цени, којшто следи поширока кошничка на стоки и услуги, пораснал за 0,1% и за 8,3% во однос на претходната година. Тамошните економисти очекуваа т.н. headline инфлација (која што за разлика од базичната или core инфлација, ги вклучува цените на храната и енергенсите) да падне за 0,1%, а базичната да порасне за 0,3%, па најновите податоци ги вознемирија и инвеститорите, што се виде со големиот пад на индексите во вторникот, 13 септември. Од централната банка на САД,
Паника
Цените на гасот, веќе покачени уште од претходната година, сега почнаа да ги рушат сите можни рекорди, со што и цената на струјата во Европа нагло се покачи (во периодот на т.н. зелена транзиција, односно додека не се префрлат целосно на обновливи извори на енергија, земјите од ЕУ се потпираа на евтиниот руски гас како клучен инпут во производството на струја) па периодов достигна и неверојатни 1.000 евра за мегават –час во Франција и Германија. Во светот се користи терминот „совршена бура“ за феноменот кога сплет од неколку фактори коишто се случуваат истовремено доведува до катастрофален резултат на крајот. Токму како „совршена бура“ може да се опише ова што на светската економија и се случува сега. За волја на вистината, сплетот од фактори е од подолготраен карактер во случајов со растечката инфлација, но ефектот што го во моментов е разорен:
покажуваат
пораснала
имаме раст на цените каков што не памтиме последниве
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 20229
Инфлацијата
од
Активен депозит „ЗА МЕНЕ“ 5%заСекојКаматнастапкадомесецповисокакаматаденарскидепозитидо24месеци.
цени на
бидејќи
чувствуваме
во
од
фактори: недостиг на ветер во В. Британија поради што не работеа ветропарковите; сушите во Бразил поради коишто имаше помало производство во хидроелектраните; студената зима 2020/2021 поради којашто се намалија залихите на нафта и гас. Сето ова се случува во исто време кога се зголеми побарувачката за енергенси од Кина, Индија и останатите големи потрошувачи, поради повторното отворање на економиите. Со оглед дека голем дел од трошоците на компаниите и граѓаните е поврзан со енергијата, цената на нафтата, гасот и електричната енергија е многу важна за вкупната инфлација: повеќе од половина на порастот на инфлацијата е предизвикан поради поскапената енергија. И кога мислевме неволјите за светската економија ќе останат во 2021 година, дојде 24 февруари 2022, кога Русија ја почна нејзината „специјална операција“ во Украина, или класична воена инвазија за сиот нормален свет.
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 10 COVER STORY Економистите сметаат дека ризиците од рецесија се највисоки во Европа, каде што растот на трошоците за живот предизвикан од инфлацијата е поврзан со можниот недостиг на гас. Ако Русија целосно го прекине снабдувањето со гас за ЕУ, рецесијата во еврозоната ќе стане новиот голем проблем за германската економија која ќе биде особено тешко погодена. А тоа веќе станува исклучително загрижувачко и за нашата економија, која над 80% од се што извезува го продава на европскиот пазар, од кои дури половина само во Германија.
Поскапени се и домашните услуги и услугите за домаќинства, за преку 30%, додека транспортот е поскапен за 17,4% во просек, при што најголем пораст имаат цените на горивата, за 34%. Според анализите на истражувачкиот институт Finance Think, инфлацијата во земјава се искачила на 12,3% на годишна основа. Овој раст на цените е скоро во целост движен од глобалните притисоци глобалните притисоци храната
Федералните резерви, неодамна најавија дека ќе се држат цврсто до правецот на борба против инфлацијата, па дури и по цена да го загрозат економскиот раст, што секако не ги воодушеви инвеститорите, но дебатата за тоа кое е поголемото зло се’ уште трае во најмоќната економија на светот. Во Европа, ситуацијата е слична. Пред неколку денови, Европската централна банка ги зголеми своите референтни каматни стапки за досега рекордни 75 базични поени (0,75 процентни поени) и вети понатамошни зголемувања, давајќи и приоритет на битката против референтнатаПорадиинфлацијата.оваапромена,стапказа 19-те земји кои го користат еврото сега ќе биде 0,75 отсто. Ова доаѓа по првото зголемување на каматните стапки од централната банка од 2011 година наваму, што се случи сега во јули, кога стапките беа подигнати на нула откако беа во негативна територија со години. „Очекуваме дополнително да ги зголемиме каматните стапки бидејќи инфлацијата останува премногу висока и веројатно ќе остане над нашата прогноза подолг временски период“, рече шефицата на ЕЦБ, Кристин Лагард, додавајќи дека одлуката е Инфлацијатаедногласна. во еврозоната достигна 9,1% во август, главно поттикната од вртоглавото зголемување на трошоците за енергија и зголемените трошоци за Одхрана.руската инвазија на Украина во февруари, Европа работи напорно за да ги замени фосилните горива што ги обезбедува Русија. Како одговор, Москва го намали количеството на природен гас што се испраќа во Германија и другите земји во Европската унија, зголемувајќи ги цените и принудувајќи ги владите да потрошат стотици милијарди евра за субвенционирање на трошоците за енергија за месец август. Трошоците на живот на годишно ниво се зголемени за 16,8%, а цените на мало за 14,2%. Лебот и житата се поскапени за 44%, месото за 23,3%, млекото, сирењето и јајцата за 27%, а маслото за јадење
за компаниите и луѓето. Се зголемува опасноста одрецесија во Македонија Глобалниот раст на цените секако дека се прелеа и во Македонија, бидејќи ние не сме изолиран остров на планетава. Државниот завод за статистика деновиве објави ново рекордно зголемување на инфлацијата
глобалните пазари од јуни 2022, понатамошното зголемување на цените на енергенсите укажува на подолготрајност на ценовните притисоци во споредба со претходните очекувања. Оттука, надолно ја ревидираме проекцијата за растот на БДП во 2022 на 2.1% (од претходните 2.8%), додека проекцијата за годишната стапка на инфлација нагорно на 12.2% (од претходните 9.7%).“, велат од Finance Think.
на
врз цените на примарните производи и енергијата, но тие се пренесоа и врз пошироката потрошувачка кошничка, особено во делот на домување, транспорт и ресторанско-хотелски услуги, велат од Спорединститутот.аналитичарите од Finance Think, неизвесноста во економијата останува висока, додека видливата стагфлација во вториот квартал од 2022 ќе станува поинтензивна до крајот на годината, со зголемена веројатност од рецесија од почетокот на идната година. „И покрај намалувањето на цените на
за 47%. За овошје и зеленчук граѓаните во август плаќале за 7,3%, односно 13,6% повеќе од минатата Струјатагодина. на домаќинствата им е поскапа за преку 20%, гасот за дури 43,3%, течните горива за 45%, а топлинската енергија за 30%.
Бизнис заедницата апелира за помош од државата Растот на цените, особено на енергијата, создава нервоза и паника кај потрошувачите, иако во моментов, компаниите како да се повеќе загрижени за неизвесноста што следи зимава. Добар дел од граѓаните не се веројатно ни свесни дека цената што ја плаќаат за струја или парно, во моментов е далеку од пазарната (државата ја субвенционира струјата за домаќинства), бидејќи земјава не може да го произведе целото количество на струја што го троши, па увезува повеќе од 30-40% од потребите. А, моменталните цени на мегават – час на европските берзи за струја достигнуваат шокирачки нивоа од 700, 800, 900 евра и Но,повеќе.компаниите, како и јавните претпријатија, државни институции, агенции итн., се
0800 02 222 не#онакогамораш да ги најаштовикендотплановитеоткажувашзазатоаколататизадржалесервис. ВРШИ ШТЕДИРАБОТА,ПАРИ! Со Триглав Каско добивате бесплатно електрично заменско возило додека Вашето е на сервис. Во соработка со Avant Car.
секој случај треба да се различни, бидејќи различна е и природата на кризата и тековните услови за финансирање и спроведување на мерките“, истакнува министерот за Тој,финансии.истотака, наведува дека иако нашата земја има силен социјален систем, сепак одлуката за обемен пакет на фискални мерки од почетокот на годината бил во насока на забавување на инфлаторната спирала, поради високото учество на храната и енергијата, што е и постигнато. И додека од опозицијата велат дека „Владата не прави ништо за да го заштити стандардот на граѓаните и да им помогне на фирмите“, од Владата одговорија дека „премиерот Димитар Ковачевски е упорен и ги користи сите потенцијали за да обезбеди
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 12 COVER STORY
доволно енергија за време на кризниот период, во пресрет на една од најтешките зими во повоената историја на Европа.“ „Посетата на Ковачевски на Грција резултираше со договори за непречено обезбедување на енергенси за непречено производство и употреба на електрична енергија. Постигнат е договор снабдувањето со лигнит и јаглен којшто доаѓа од рудниците во Грција да се одвива непречено во текот на целиот период, четвртиот квартал оваа година и првиот квартал идната година, со што непречено ќе производственитефункционирааткапацитети на јаглен во РЕК „Битола“ и во РЕК „Осломеј“. Договор е постигнат и за непречено снабдување со мазут преку Грција со цел непречено да може да функционира ТЕЦ „Неготино“. Дури и во време кога се јавува недостиг на енергенси и електрична енергија во цела Европа, доколку има какво било ограничување од извозот од Грција, такво ограничување нема да биде воведено за Република Северна Македонија.“, соопштија од кабинетот на премиерот. nnn
особено за земјите во развој. Оттаму, при креирањето на фискалните политики мора да се земе предвид и овој момент, со оглед на растот на цената на пазарите на капитал кој се очекува. Фискални мерки треба да има во секој случај, но фискалниот одговор за време на пандемијата и во текот на оваа ценовна криза, во
„Надоаѓа.почетокот почнавме да добиваме повисоки сметки за 100, 200%. Мислевме дека тоа е страшно. Потоа почнаа да стигаат сметки и за 4,5, веќе и за 6 и 7 пати повисоки од вообичаеното. Ситуацијата е алармантна и апелираме како бизнис заедница до Владата и надлежните да им помогнат на компаниите, оти нема да го преживееме ова енергетско цунами.“, изјави деновиве во една телевизиска дебата Трајан Ангелоски од Сојузот на стопански ССКкомори.предложи да се ограничи цената на струјата за стопанството, односно компаниите да ја плаќаат до одредено ниво, а над тоа државата од своите фондови да помогне. Од бизнис комората сметаат и дека државниот производител на струја ЕСМ мора да обезбеди дополнителни количини енергија од домашно производство за слободниот пазар и на овој начин да изврши одреден позитивен притисок за намалување на енормно високите цени. ССК се залага и за побрзи процедури за поставување фотоволтаици, односно ЕВН да дава енергетска согласност во рок од седум до десет дена, а останатата документација да се обезбедува во период од максимум 120 дена. Фискалниот простор зареакција се стеснува Македонските власти велат дека веќе преземаат таргетирани мерки за да ги ублажат последиците од инфлацијата кај посиромашните граѓани, бидејќи пандемијата не на кризата и економски раст“. „По пандемијата, фискалниот простор за реакција е намален,
на либерализираниот пазар за енергија, и нивните сметки изминативе месеци се покачени за неколку пати. Почнувајќи од најмалите бизниси, обични маалски маркетчиња, па до огромните потрошувачи во индустријата, како металургијата и сл., се фаќаат за глава со секоја наредна сметка за струја што им
остави голем фискален простор за масовни трошења како последните две години. Министерот за финансии, Фатмир Бесими, вели дека „за да ја надминеме инфлаторната криза потребни се храбри и одговорни економски одлуки, кои нема да се водат од дневно - политичката агенда. Тие ќе се засноваат на економските закони, силна анализа и јасна цел –стабилизација, надминување
Според аналитичарите од Finance Think, неизвесноста во економијата останува висока, додека видливата стагфлација во вториот квартал од 2022 ќе станува поинтензивна до крајот на годината, со зголемена веројатност од рецесија од почетокот на идната година. „И покрај намалувањето на цените на храната на глобалните пазари од јуни 2022, понатамошното зголемување на цените на енергенсите укажува на подолготрајност на ценовните притисоци во споредба со претходните очекувања. Оттука, надолно ја ревидираме проекцијата за растот на БДП во 2022 на 2.1% (од претходните 2.8%), додека проекцијата за годишната стапка на инфлација нагорно на 12.2% (од претходните 9.7%).“, велат од Finance Think.
INTERVIEW ESG КОНЦЕПТОТ Е ОСНОВА ФИНАНСИРАЊЕОДРЖЛИВОЗА ОД СТРАНА НА БАНКИТЕ ЕМИЛИЈА СПИРОВСКА член на Управниот одбор на ПроКредит Банка Компаниите, вклучувајќи го и финансискиот сектор имаат исклучителна улога во поставување на здрава основа за водење на економијата на одржлив начин. Начин кој нема да ги загрози можностите на идните генерации да располагаат со ресурсите кои ние денес ги користиме, кој нема да прави компромис по здравјето на населението, третманот на вработените, деловната етика или грижата за животната средина, се со цел да оствари повисок профит. Управниот одбор на ПроКредит Банка.
мерки
очекувањата на пазарот за улогата и социо-еколошкото влијание кое го имаат компаниите. Ако во минатото се оценуваше успешноста на одредена компанија преку финансиските резултати и синонимот за успех беше профитот, денес се повеќе се следи какво е влијанието на компанијата на Затоа,опкружувањето.сеповеќе од компаниите, дел заради барање на регулативата, останатите
на пазарот, го прилагодуваат сопствениот
на управување, уште и познат како ESG концепт на управување. ESG концептот дава конкретни насоки преку кои се управува, следи и мери влијанието на компаниите кон животната средина (Еnvironment), општеството (Social) и на корпоративно управување (Governance). Она што го прави ESG различен од претходните концепти на корпоративна одговорност или зелена одржливост е мерливоста на постигнатите резултати и транспарентност преку нефинансиското известување кое овозможува споредливост помеѓу различни индустрии и институции. Дополнително, нефинансискотопрекуизвестување кое веќе претставува стандард или регулатива во голем дел од западно развиениот свет, компаниите, ќе ги избираат своите бизнис партнери, а инвеститорите врз база на ESG концептот ќе одлучат во која компанија ќе инвестираат. Со тоа дополнително ќе направат притисок за прилагодување на сите останати компании кои се уште не го применуваат ESG концептот во сопственото работење.
X Што значи имплементација на Е компонентата од ESG концептот во бизнис стратегијата на една банка и како го следите и мерите во ПроКредит Банка? Кога станува збор за компонентата Е – environment или влијанието кон животна средина, се става акцент на еколошкото влијание кое го имаме преку нашите активности но и преку соработката со нашите клиенти и добавувачи. Конкретно преку мерење на нашето еколошко влијание, се обидуваме да ја минимизираме нашата емисија на стакленички гасови, заради што работиме на сопствената енергетска ефикасност, користиме обновливи извори на енергија, го редуцираме креирањето на отпад кој потоа
од фотоволтаичната централа поставена на кровот од нашата Централна управа. Влијанието кон животната средина го следиме и управуваме и преку соработката со клиентите во процесот на кредитирање, т.е. колку инвестициите кои ги финансираме придонесуваат за зголемена или намалена емисија на стакленички гасови. До сега, околу 20% од нашето кредитно портфолио е пласирано во кредити кои имаат влијание во намалување на емисијата на стакленички гасови. Заради нашата проактивна и советодавна улога, компаниите кои се клиенти на ПроКредит Банка инвестираат во фотоволтаични централи за сопствена употреба дури три пати повеќе во однос на останатите компании кои не се наши клиенти. Така, до сега имаме финансирано преку 100 фотоволтаични централи поставени на кров со преку 23 МВ инсталиран Дополнително,капацитет. соодветно го проценуваме и еколошкиот ризик во соработката со секој клиент со цел да избегнеме пласирање на средства во еколошки или социјално не подобни проекти. Првиот филтер е листа на активности со кои не соработуваме, а кои имаат негативно еколошко влијание, како на пример инвестициите во заштитени зони, производството на пластика за еднократна употреба или инвестиции во подземни ископи и рудници. Кај останатите клиенти интерно го проценуваме еколошкиот ризик од секој кредитен пласман, а во одредени случаи ангажираме екстерни соработници кои тоа го прават во наше име. X Како општествената компонента (S- Society) е интегрирана во стратегијата на ПроКредит и како истата ја мерите? Прашањето на општественото влијание во ПроКредит е длабоко интегрирано како во рамки на делувањето на секторот за Човечки ресурси, така и во работењето со нашите клиенти. Во ПроКредит Банка постои јасна и транспарентна постапка за вработување во институцијата, каде процесот на селекција и избор на секој нов вработен се базира строго на личниот интегритет, способностите на кандидатите, како и желбата за учење и професионално усовршување. Посветуваме особено внимание за обуката и развојот на секој еден вработен каде што 30% од вработените поминаа во изучување на англискиот јазик, додека 30%
INTERVIEW KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 16 РЕДАКЦИЈА КАПИТАЛ
X Многу e мало познавањето за значењето на терминологијата ESG, Ве молам објаснете каква е поврзаноста на ESG концептот со одржливиот развој на компаниите? Глобалните предизвици поврзани со климатските промени, социјалната нееднаквост, ранливоста на енергетските системи и одржливоста на социо -економското опкружување, во последните неколку години станаа исклучително битни теми кои треба да ја засегаат секоја една компанија, но и индивидуа. Тековниот економски модел на долг рок е едноставно неодржлив. Располагаме со ограничени планетарни ресурси за да очекуваме во недоглед нивно експоненцијално експлоатирање или пак да продолжиме со трендот на загадување, кое на крајот се одразува на квалитетот на живот на целото општество. Суровата трка за максимизирање на профитите често оди на товар на општеството, а тоа е стабилноста на еколошкиот систем и животната средина. Впрочем и не треба да не зачуди како сите овие еколошки предизвици со кои сега се соочуваме потоа се претопуваат во економски или социјални предизвици на нашата генерација. Компаниите, вклучувајќи го и финансискиот сектор имаат исклучителна улога во поставување на здрава основа за водење на економијата на одржлив начин. Начин кој нема да ги загрози можностите на идните генерации да располагаат со ресурсите кои ние денес ги користиме, кој нема да прави компромис по здравјето на населението, третманот на вработените, деловната етика или грижата за животната средина, се со цел да оствари повисок профит. Затоа, заради сите предизвици со кои се соочуваме постепено се менуваат заради очекувањата бизнис модел со практикување на одржливи
го селектираме заради идно рециклирање, како и превземаме активности за намалување на аеро загадувањето преку користење на електрични Така,возила.до сега значајно ја намаливме употребата на хартија преку дигитализација на голем дел од нашите интерни процеси. Применуваме високи еколошки и енергетски стандарди при изградба, реновирање и опремување на нашата деловна мрежа со што потрошувачката на струја на м2 ја преполовивме во последните неколку години. Истовремено сме и лидери во електромобилноста каде 70% од нашиот возен парк вози на струја произведена
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202217 од вработените поминаа низ повеќегодишни обуки во нашиот тренинг центар во Германија. Во институцијата постои јасна и транспарентна платна структура, а платите на вработените се ревидираат на годишно ниво врз база на придонесот и индивидуалниот развој. Дополнително се трудиме да обезбедиме соодветни услови за работа со примена на високи стандарди за здравјето и безбедноста на работните места, што се покажа исклучително важно во последните две години во услови на Ковид пандемијата. Новина е и можноста за флексибилност во извршување на работните задачи на нашите вработени со работа од дома, за што инвестиравме во нови преносни компјутери и соодветни безбедносни протоколи за работа од дома. X Дали преку процесот на кредитирање ПроКредит Банка има и општествено влијание на нашиот пазар? Во ПроКредит Банка одговорно кредитираме во зависност од платежната способност на нашите клиенти и одлуката не ја носиме исклучиво на залогот кои го нуди Неклиентот.промовираме потрошувачки кредити и цврсто стоиме на ставот дека социјалнолистатоа,пласманфинансискитесенапрезадолженостопштествотоепотрошувачконеконтролиранотокредитирањеисклучителноштетнозаипридонесувадоиосиромашувањенаселението,особеносопоагресивнатапојаванаинституциизанабрзикредити.ПокрајвоБанкатакористименаактивностикоинесеподобниисокоине соработуваме заради негативните општествени влијанија. Тука мислам на дејности поврзани со игрите на среќа, инвестициите во крипто валутите, но и секторот за производство и трговија на оружје или ангажирањето на присилната работна сила. Кај сите останати кои не се дел од оваа листа на активности, соодветно го проценуваме социјалниот ризик при пласманот на секој еден кредит. Доколку се утврди дека принципите на здравје и безбедност при работа се загрозени тоа може да резултира со прекин на соработката со клиентите. X Што за ПроКредит значи третата компонентата (G- Governance) и како истата се управува и следи? Станува збор за исклучителна релевантна компонента во ESG концептот. Тука говориме за тоа каков е начинот на кој ја Емилија Спировскачлен на Управниот одбор на ПроКредит Банка Применуваме високи еколошки и енергетски стандарди при изградба, реновирање и опремување на нашата деловна мрежа со што потрошувачката на струја на м2 ја преполовивме во последните неколку години. Истовремено сме и лидери во електромобилноста каде 70% од нашиот возен парк вози на струја произведена од фотоволтаичната централа поставена на кровот од нашата Централна управа, вели Емилија Спировска.
водиме банката, т.е. културата на управување, комуницирање, известување, но и кои се вредностите кои ги следиме и колку сме независни во процесот на управување од коруптивни или локал политички влијанија. Во ПроКредит постои култура на управување која се води според принципите на одржливо финансирање, т.е. кохезија во реализацијата на нашите еколошки, социјални и економски цели. Во управувачката структура имаме во просек израмнето полово учество а соодносот на највисоката со најниската плата во Банката не е повеќе од 8. Кога сме кај платите, во ПроКредит не постои бонус систем врзан со остварени таргети. Пред се, се цени и почитува квалитетот на сработеното, иницијативноста, тимската работа, одговорноста, колегијалноста и толеранцијата на ESG концептот при работењето, како на пример, дека од 2018-2021 година Групацијата ги намалила сопствените емисии на CO2 за 56%.
X Кое е Вашето мислење, како сметате дека ќе се зголемува примената на ESG принципите во моделите на управување во Македонското стопанство? Притисокот за примена ќе се засили како резултат на регулативата која прашање е на време кога ќе почне да се применува и во Македонија како стандард за
INTERVIEW KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 18
ESGнефинансискокомпаниитеБанкачленкивеќеуправувањекорпоративнотоиизвестување.ОвагогледамеводелодземјитенаЕУвокоиПроКредитеприсутна.Воовиеземјиимаатобврсказаизвестувањеспоредконцептот.Оддругастрана
за сметка на трката по индивидуални остварувања. Негуваме култура на отворена комуникација и политика на отворена врата која е резултат на едноставната хиерархиска структура на управување и придонесува за непосредна комуникација и навремено адресирање на разни оперативни проблеми или holding.com/downloads/)Групацијата.одкојобјавувамеВеќенефинансискитекакорезултатитекомуницирамеДополнително,неправилности.отворенозаостваренитеодработењетозафинансискитетакаизадостигнувања.5годиниподготвувамеинефинансискиизвештајизвестувазаESGпринципитеработатанаПроКредит(https://www.procreditESG концептот дава конкретни насоки преку кои се управува, следи и мери влијанието на компаниите кон животната средина (Еnvironment), општеството (Social) и на корпоративно управување (Governance). На илустрацијата може да ги видите постигнувањата на ПроКредит групацијата во делот на остварување
и во отсуство на регулатива, сè повеќе се очекувањатазголемуваатнапазарот за соработка со компаниите кои имаат одржлив модел на развој. Така, веќе меѓународнизабележувамеинвеститори кои на нашиот пазар избираат да соработуваат со домашни партнери кои работат одржливо и при тоа објавуваат нефинансиски извештаи. Затоа, колку побрзо компаниите започнат со имплементација на ESG концептот во нивниот бизнис модел, толку повеќе деловни можности ќе имаат во периодот кој ни престои. nnn
ЕКОНОМИЈА KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 20 РАСТЕ ОСИГУРУВАЊЕТО ВО НАЈМНОГУМАКЕДОНИЈА,ПРИВАТНОТОЗДРАВСТВЕНО Кај најпопуларната класа – приватното здравствено осигурување компаниите и осигуреници склучиле 13.000 договори и тоа е за 32 отсто повеќе од истиот период лани. Осигурениците во овој производ вложиле над 385 милиони денари (6,3 мил.евра) за првите шест месеци и тоа е за 66 отсто повеќе од истиот период лани. ФИНАНСИСКИ ПАЗАР
болници. Токму заради тоа некои од осигурителните компании не ја исклучуваат можноста од рационализација на овој тип еднаквартали17,2%брутополисиранатасеКајучество,двојноНаоддодекаденариодзабележувабрутополисиранатаодноспазарентретолани11,89%,14,7%,пораснатвоеосигурување,Воосигурување.делотнанеживотнотолидерипонатамуТриглав,со15,6%пазаренуделбрутополисиранатапремија,одминатогодишнитепредЕуролинксоуделоднопонизоквоодноснакогаизнесувал12,5%.НаместоеУника,со10,47%удел,благоопаднатвоналани.НајголемрасткајпремијасекајКроацијанеживот,63,2%,наоколу500милионивопрвитедваквартали,најголемпадбележиХалк,36%,на353милиониденари.Халквоодносналаниречисиимпадналопазарнотоод11%на6,56%.животнотоосигурувањезабележуварастнапремијаодвоодноснапрвитедвалани,нанештопрекумилијардаденари(околу16милиониевра).ЛидертукаеКроацијаживот,соуделод31,2%,нопомалодлани,когаизнесувал34%.ГолемзамавимаземеноТриглавживот,којштоенајмладакомпанијавооваосигурувањенапазарот,исегаима17,2%одпазаротзаразликаод8,1%лани,опасноприближувајќимусенатретиотналистатаВинерживот. Неквалитетното државно здравство ги тера граѓанитесе’ повеќе да користат приватно осигурувањездравствено Компаниите за неживотно осигурување исплатиле над 45.000 штети од кои осигурениците наплатиле 2 милијарди денари (32,9 мил. евра) во првите шест месеци
патувањеовозможуваосигурувањеграѓаните,привостранство,да
годинавамесеци во однос на истиот период лани е зголемен за 8 отсто. Во осигурување од автомобилска одговорност во овој период се вложени милијарди2,4денари (39 мил.евра) или 8 отсто повеќе од лани. Расте и осигурувањеживотното
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202221 автор:
ИГОР и фирми вложиле 5,4 милијарди денари (87,7 мил.евра) во првите шест месеци годинава. Во споредба со истиот период лани вредноста на вложените средства во осигурување е повисока за 8 отсто односно осигурителниот пазар пораснал за 401 милион денари (6,5 покажуваатмил.евра),официјалните податоци на Агенцијата за супервизија на oсигурување (АСО). Бројот на склучени договори за осигурување за првите шест месеци пораснал за 20 отсто. Од почетокот на годината до сега осигуреници склучиле над 761.000 договори за осигурување со осигурителните компании за сите 18 класи на неживотни осигурувања. Најголем раст на бројот на продадени полиси има кај патничкото осигурување. За првите шест месеци се склучени 155.000 договори за патничко штоосигурувањеедвојноповеќе од истиот период 2021 година. Овој тип на го
ПЕТРОВСКИ Г раѓани
Во осигурувањето имот, најголемата класа на доброволно осигурување во првите шест месеци осигуреници вложиле 1,3 милијарди денари (21,2 мил.евра). Тоа е за 7 отсто помалку од истиот период лани. Речиси 70.000 граѓани, фирми и правни лица го осигуриле нивниот имот во првото полугодие годинава. Кај најпопуларната класа – приватното здравствено осигурување компаниите и осигуреници склучиле 13.000 договори и тоа е за 32 отсто повеќе од истиот период лани. Осигурениците во овој производ вложиле над 385 милиони денари (6,3 мил.евра) за првите шест месеци и тоа е за 66 отсто повеќе од истиот период лани. Паралелно со растот на вложувањата во ова осигурување уште подинамично растат исплатите на штети за што причина е прекумерното користење на овој производ од страна на осигурениците и зголемените цени на услугите од приватните годинава. Во споредба со истиот период минатата година бројот на исплатени штети пораснал за 28 отсто додека нивната вредност во истиот период е повисока за 4 отсто, покажуваат податоците на АСО. Над 18.000 штети осигурителните
пренесат ризикот од можни штети врз компаниите за осигурување. Во овој тип осигурување граѓаните во првите шест месеци вложиле 89,9 милиони денари (1,5 мил.евра). Она што е задолжително, и понатаму е најмасовно Очекувано, најголемо учество во вкупните вложувања во осигурување за овој период има во класата осигурување од автомобилска одговорност (АО). Кај ова осигурување, кое е задолжително со закон, ризикот го превзема
осигурувањанеживотни во
осигурителната компанија што ви ја продала полисата доколку вашето возило предизвика штета врз други возила и учесници во сообраќајот. Склучени се 426.000 договори за осигурување, вклучувајќи ги и зелените карти кои се обврзувачко осигурување на покритие штети кои може да ги предизвика вашето возило при патување во странство. Бројот на продадени полиси со кои се осигурени возила во првите шест
(18,2 мил.евра) со кои покриле 14.820 отштетни побарувања. Бројот на штети кај имотното осигурување помал, износот идентичен Во овој период за осигурување имот се исплатени 290,4 милиони денари (4,7 мил.евра). При тоа бројот на исплатени штети е намален за 11,5 отсто, а исплатениот износ е речиси идентичен како истиот период Залани.каско осигурување за што причина е прекумерното користење на овој производ од страна на осигурениците и зголемените цени на услугите од приватните болници. Токму заради тоа некои од осигурителните компании не ја исклучуваат можноста од рационализација на овој тип осигурување.
возила компаниите исплатиле 248,2 милиони денари (4 мил.евра) и тоа е за 11 отсто повеќе од минатата година. Најголем раст на вредноста на исплатените штети има кај патничкото осигурување.ситеВогодина.повеќенадминалбројотнадворпатувањаобесштетувањеевра)24,5Осигурителнитеосигурување.друштваплатилемилиониденари(398.000или2,7патиповеќезаштетипринанашидржавјаниодземјава.Притоанаисплатеништети900итоаеза3патиодистиотпериодво2021овојпериодштетиисплаќале11друштвазанеживотно nnn Паралелно со растот на вложувањата во приватното здравствено осигурување уште подинамично растат исплатите на штети
ЕКОНОМИЈА KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 22 ПАЗАРНО ПОРТФОЛИО, 2К2022 ВкупноВкупно живот Вкупно неживот, од кое: Осигурување на имот (вкупно) Имот од пожар и други опасности Имот останато Осигурување на моторни возила (вкупно) Каско моторни Автоодговорноствозила(вкупно) Општа осигурувањеОстанатиодговорносткласиоднеживотно Извор: АСО Класа на осигурување друштва исплатиле на клиенти кои барале обесштетување за медицински трошоци покриено со нивното приватно здравствено Годинава,осигурување.запрвпат во историјата на осигурувањето, се случува дури 40 отсто од бројот на сите исплатени штети да бидат за приватно здравствено осигурување. Тој податок е индикатор што јасно укажува на популарноста на овој тип доброволно осигурување, но истовремено и на неговата прекумерна употреба од страна на Очекувано,осигурениците.најголем износ на средства компаниите исплатиле за штети покриени со осигурување од автомобилска одговорност. Кај оваа задолжителна класа осигурување, која е и најмасовна, осигурителните друштва го превземаат ризикот да ги платат штетите ако нивниот осигуреник е виновен за материјална штета при сообраќајна незгода или несреќа. Сите 11 друштва за неживотно осигурување во првата половина годинава исплатиле 1,12 милијарди денари
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202223 2К20222К2021 Δ % 2К20222К2021 Δ % 2К20222К2021 6.460,705.903,369,44%2.366,942.218,126,71%100,00%100,00% 1.064,20907,9817,20%345,49281,4922,74%16,47%15,38% 5.396,494.995,388,03%2.021,451.936,634,38%83,53%84,62% 1.302,871.396,59-6,71%290,41292,11-0,58%24,14%27,96% 450,76509,57 -11,54% 104,9543,70140,14%34,60%36,49% 852,10887,03 -3,94% 185,46248,41-25,34%65,40%63,51% 2.875,292.656,638,23%1.367,911.265,778,07%53,28%53,18% 477,53430,79 10,85% 248,23224,0610,79%16,61%16,22% 2.397,762.225,83 7,72% 1.119,691.041,717,49%83,39%83,78% 175,31147,35 18,98% 4,664,99 -6,48% 3,25%2,95% 1.043,02794,8231,23%358,47373,77-4,09%19,33%15,91% МКД (во милиони) Бруто полисирана премија Бруто исплатеништети(ликвидирани) Учество %
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202225INTERVIEW ЕДНА ДЕЦЕНИЈА ГРАДИМЕ УСПЕШНА ПРИКАЗНА ПОДДРШКА НА ДОМАШНИТЕ КОМПАНИИ ЗА ЧОВЕЧКИПОКВАЛИТЕТНИРЕСУРСИ ЛЕНЧЕ ЗИКОВА основач и директор на Институт Концепт Неформалното образование е вториот столб на кој се потпира економијата, и којшто го надополнува формалното образование. Неформалното образование нуди многу фокусирано знаење, специјализирано во определен сегмент, од определена област. Студентите во ‘Концепт’ се стекнуваат со вештини кои се директно применливи на работното место. Тие работат со ментори, кои и по завршувањето на програмата се поддршка на истите. Голем број од програмите обезбедуваат и пракса во компаниите, кои често завршуваат и со вработување на студентите. Ние сме силно фокусирани да ги следиме потребите на деловните организации и постојано да креираме обуки кои ќе го унапредуваат и поддржуваат развојот на компаниите.
сфаќаат дека промените може ги направат исклучиво со знаење, па во таа насока потребата од континуирана на постојани промени сите сфери научни дисциплини кои не постоеле ниту теоретски, а денес се наметнале како потреба. Една организација не може да се потпира на знаењето на старите кадри професионалци вработени пред повеќе децении. Истовремено, не може постојано да вработува нов кадар, кој од друга страна има нови вештини, но ја нема организациската култура и Вомеморија.таанасока, на компаниите им преостанува да инвестираат во едукацијата и развојот на своите вработени, со цел да останат во игра, односно успешно да се носат со динамичното време. Ова ќе го поткрепам со фактот што сите компании за кои сметаме дека се успешни имаат сериозно развиени сектори за човечки ресурси и внатре посебно задолжено лице кое го планира и следи развојот на својот Европскатакадар.статистика вели дека секој вработен, во текот на годината, треба да има поминато 30-40 часа обука од областа во која Заработи.жал, компаниите во Македонија сериозно заостануваат. Овде ќе ги исклучам странските инвестиции, кои ги следат инструкциите од своите матични компании и постојано работат на својот организациски развој и развојот на својот кадар. Ќе напомнам дека има и дел домашни компании кои се фокусирани на нивниот развој и набавките, потоа секторски теми, како што се: екологија, земјоделство, банкарство, фармација, градежништво и други важни сегменти. Во текот на една
и
да ги следиме потребите на деловните организации и постојано да креираме обуки кои ќе го унапредуваат и поддржуваат развојот на компаниите. Навраќајќи се назад низ годините, можам да кажам дека дадовме сериозен придонес на ова поле во вкупната сцена на македонското стопанство и пошироко во Онаопштеството.штогогледаме е фактот дека компаниите во Македонија се свесни и ја чувствуваат големата промена во опкружувањето што се случува забрзано, од аспект на инвестиции, воведување нови технологии и иновации и промени во пристапот на организирање! Оттука, и потребата од брза реакција и прилагодување. За среќа, голем
на работење. Се носат нови закони, кои се нови обврски за компаниите, се менуваат научни дисциплини, се креираат нови
година, реализираме повеќе од 100 еднодневни обуки, неколку конференции, десетина академии и модули и in-house обуки. На еднодневни обуки најчесто се поставуваат теми од областа на законската регулатива, со цел учесниците да се информираат за промените и обврските на компаниите. Овие обуки придонесуваат вработените да бидат во тек со актуелностите од секторот кои го покриваат. Потоа, следат курсевите и модулите на кои се покриваат области за кои се потребни вештини, како што се финансиските теми кои се реализираат преку алатката Excel, архивирање, деловен асистент, управител со отпад и повеќе други курсеви. Посебно сме горди на нашите академии, а како најактуелни ќе ги издвоиме, Академијата за Дигитален маркетинг, Човечки ресурси и Big Data & Business Analytics. Овие академии се акредитирани од Министерството за образование и наука, и се еден вид на формално образование за возрасни.
X Одбележувате 10 години од основањето на Институтот Концепт, па како би ја опишале вашата позиција на пазарот за неформално образование во Македонија денес? Институт Концепт е деловен центар за тренинг и обуки, креиран за поддршка на компаниите, којшто деновиве одбележува десет години од Ниеосновањето.смесилнофокусирани дел бизнисите
ново
од
Сведоциедукација.сме
да
следење на регулативата, па во таа насока инвестираат во едукација на своите вработени. X Објаснете ни како функционира „Концепт“ всушност? Институт Концепт е еден од малкуте центри кои комплетно се посветени на организацискиот развој. Во текот на секој месец се поставуваат десетина обуки од различни сфери. Ние сериозно ги третираме темите од областа на деловното право, финансиски теми, теми од областа на безбедност и здравје при работа, заштитата на личните податоци,
во
INTERVIEW KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 26 автор: ИГОР ПЕТРОВСКИ П окрај компании,закадри,квалификуванинедостигхроничниотнапредизвикдомашнитенои државниот и граѓанскиот сектор, е и оние кадри што се веќе вработени и имаат некакво формално образование да ги подобрат своите вештини и компетенции. Брзиот развој на технологијата и сите промени што се случуваат на светско ниво, неминовно ги прават сè повеќе застарени знаењата што сме ги стекнале во средно школо или на факултет пред извесен број години. Токму тука доаѓа до израз значењето на центрите за неформално образование и обуки, како што е Институтот Концепт, којшто деновиве прославува 10 години од основањето. Со основачката и директорката на Концепт, Ленче Зикова, разговаравме за местото и улогата што Институтот го има во моментов на домашната сцена на неформално образование и неговиот придонес во поддршката на развојот и растот на македонските компании и институции.
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202227 Академиите се долги, траат повеќе месеци, и покрај теоријата, тие се реализираат преку 70% практична работа и вежби. Студентите од почетокот до крајот на судирањето доживуваат вистинска трансформација, од почетници до комплетно подготвен кадар за соодветната позиција. Нивниот напредок и задоволство го следиме преку испитни тестови и преку евалуациските листи кои ги пополнуваат на крај на академиите. Годишно реализираме по два циклуси на академиите, и тоа пролетен и есенски циклус. Овие академии сериозно придонесуваат за кариерен развој, вработување, промена на работно место и сл. Обуките на Институт Концепт во тек на една година ги посетуваат повеќе од 2.000 учесници, па во таа насока во изминатите 10 години, нашите обуки ги посетиле повеќе Ленче Зикова основач и директор на Институт ПОСЕБНОКонцептСМЕ ГОРДИ НА НАШИТЕ АКАДЕМИИ! Посебно сме горди на нашите академии, а како најактуелни ќе ги издвоиме, Академијата за Дигитален маркетинг, Човечки ресурси и Big Data & Business Analytics. Овие академии се акредитирани од Министерството за образование и наука, и се еден вид на формално образование за возрасни. Академиите се долги, траат повеќе месеци, и покрај теоријата, тие се реализираат преку 70% практична работа и вежби. Студентите од почетокот до крајот на судирањето доживуваат вистинска трансформација, од почетници до комплетно подготвен кадар за соодветната позиција.
и познавање од областа на
придонесува
високо
хиерархиската Сетоструктура.оваправи оваа
INTERVIEW KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 28
Пазарот на труд во моментот бара различни професии. На пазарот на труд недостасува работна сила. Потрагата по квалификуван, па и неквалификуван кадар, е огромна. Можеби најсериозен проблем на компаниите е да дојдат до работен кадар, а уште потешко до добро оспособен кадар. Тоа е аспектот на компаниите. Додека од страната на невработените, тие најчесто имаат интерес за сектори во кои можат лесно да се вработат, кои се добро платени или им овозможува поголема мобилност. Од програмите на Институт Концепт, најголем интерес има за дигиталните вештини и за човечки Состојбатаресурси. со светската пандемија придонесе сите субјекти брзо да се дигитализираат. Продавниците и моловите станаа доаѓа од фактот што ова е многу обемна и комплексна професија. Потребно е да имате правно, економско познавање психологијата
од 20.000 учесници. Исто така, Концепт поседува огромна база на која се потпира. Листата брои повеќе од 25.000 адреси и контакти кои секојдневно се информирани за нашите настани. Преку креираниот newslet ter, редовно ги информираме за сите наши активности, настани, критериуми за учество и им објаснуваме зошто е важна за нив една обука која нивно грижливо ја обмислуваме и ја поставуваме. Обуките ги посетуваат различни субјекти, различни по големина, најчесто големи и средни, а зависно од поставените теми нè посетуваат и голем број на мали компании. Сите тие доаѓаат од различни сектори, од трговија, преку метална и хемиска индустрија, до фармација и други сектори. Определени теми се заеднички за сите типови на организации, па оттука и фактот дека нè посетуваат различни компании, но со исти потреби.
да
само се надополнуваат? Институт Концепт е силен поддржувач на формалното образование. Тоа треба да е столбот за креирање квалитетен кадар. Сметаме дека формалното образование треба брзо да се адаптира на промените и да ги следи потребите на компаниите, бидејќи образованието само по себе не е Образованието,цел. посебно техничките и економските науки, треба да се силно поврзани со индустријата. Да креираат современи наставни програми, да имаат добро опремени лаборатории и кабинети, да обезбедат пракса на студентите во компаниите, со што тие ќе се стекнат со практични вештини. Многу
Еденмаркетингот.менаџер за човечки ресурси, покрај договорите за вработување, потребно е да знае да спроведе интервју за вработување, да подготви психолошки тест, да знае како да ги пресмета индикаторите за успешност на вработените. Менаџерите за човечки ресурси играат носечка улога во компаниите на кои се потпира менаџерскиот тим. Менаџерите за човечки ресурси се луѓе од доверба на врвниот менаџмент, па во таа насока се поставени во професија биде многу актуелна, па оттука оваа академија да биде најпосетуваната академија во Институт Концепт. Во последно време особено актуелна е и академијата за Big Data & Business Analyt ics. Тоа е наука за времето кое следува. Aлатките за бизнис аналитика овозможуваат да се трансформираат големите податоци во информации кои можат да се користат од страна на менаџерите за да се донесат подобри и побрзи одлуки. Доколку организациите имаат бизнис аналитичари со умешни аналитички вештини, тие ќе можат да ги искористат податоците како конкурентска предност. Потребата за бизнис аналитичари кај нас е голема. Во Институт Концепт се обраќаат голем број на компании кои бараат соработка со цел да обезбедат добри аналитичари кои ќе работат на предвидувањата на иднината. X Која е предноста на неформалното во однос на формалното образование, дали се тие своевидна конкуренција едно на друго, или е важно да имаат
X Кои се најважните вештини што ги бара пазарот во моментов, но и коишто во иднина ќе бидат потребни за новото дигитално време, а коишто може да се стекнат или усовршат со помош на програмите што ги нуди Концепт?
online продавници, билбордите се заменија со социјалните медиуми. Сега, секој кој поседува дигитални вештини, може успешно да ги рекламира и продава своите производи и услуги. Од друга страна пак, актуелноста на Академијата за човечки ресурси,
меѓународни акредитации, кои ќе им овозможат мобилност на студентите. Односно, студентите еден дел од студирањето да го реализираат во друга земја, на друг универзитет. Со тоа ќе донесат ново знаење и вештини во земјата. За жал, кадрите кои излегуваат од студентските клупи, излегуваат со застарено теоретско знаење, без реализирана студентска пракса, без вештини и без допир со ниту една компанија. При нивното вработување потребно им е околу 3-6 месеци да се адаптираат на работната средина и комплетно да ги исполнуваат работните задачи, што е изгубено време и трошок за Но,компаниите.засреќа, студентите се свесни за овој момент и многу често уште во текот на студирањето бараат да се стекнат со дополнителни Оттука,вештини.сметам дека неформалното образование е вториот столб на кој се потпира стопанството, и кој го надополнува формалното Неформалнотообразование. образование нуди многу фокусирано знаење, специјализирано во определен сегмент, од определена област. Студентите се стекнуваат со вештини кои се директно применливи на работното место. Тие работат со ментори, кои и по завршувањето на програмата се поддршка на истите. Голем број од програмите обезбедуваат и пракса во компаниите, кои често завршуваат и со вработување на Истостудентите.така,еден дел од програмите на неформалната едукација имаат различни странски или домашни акредитации, па во таа насока и сертификатите се валидни и препознатливи на пазарот на труд, што ги охрабрува лицата да се приклучат на овој тип на едукација. Да заклучам, неформалното образование е потреба, и е добро што постои. Тоа го надополнува она што системот на формално образование не успева да го покрие. X Постојат повеќе центри за неформално образование на пазарот, како би ги опишале вашите компаративни предности, кои се вашите најсилни адути? Како што напоменав на почетокот, Институт Концепт е фокусиран на организациските обуки и е лидер во Македонија во оваа област. Поткрепа на мојот став е дека Институт Концепт е сериозно етаблиран во деловниот свет во Македонија. Соработуваме со
и
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202229Ленче Зикова основач и директор на Институт Концепт ЗАСПЕЦИЈАЛИЗИРАНИТНОВЛАНСИРАВМЕБРЕНД–КОНЦЕПТ,ИТОБУКИ Голема новина на нашиот тим е лансирањето на новиот бренд под чадорот на Институт Концепт. Тоа е - ИТ Концепт. Бренд кој ќе се занимава со ИТ обуки и вештини. Ова за нас е комплетно нов предизвик, со оглед на тоа што станува збор за нов таргет на потреби за економијата и општеството. Комплетно сме фокусирани на креирање на модули и програми, обезбедување на тренери. Со оглед на зараскажувамештоуспешнаќедекановпартнери,поддршкатаброинанашатанеформалнаводолгогодишнонашетоискуствосегментотнаедукација,големабазаподатоцикоја25.000лица,однашитежелбатазапредизвик,верувамисоновиотбрендуспеемедараскажемеприказнакакодесетгодинијаприказнатаИнститутКонцепт.
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202231Ленче Зикова основач и директор на Институт Концепт Со оглед на фактот дека сè повеќе се креираат алатки и платформи за поддршка на бизнисот, верувам дека во секторите каде е применлив модел работа од дома, ќе продолжат со таа Институтпракса. Концепт, применува “хибриден модел”. Еден дел од учесниците, на кои им значи да следат обуки со физичко присуство, ги следат предавањата во нашите простории, додека останатите, посебно учесниците од другите општини, им ја оставаме можноста да следат online предавања. Со добра логистика која ја менаџира нашиот тим, обуките обезбедуваат добар квалитет, независно на кој начин се следат. X Какви се вашите планови за понатамошен раст и развој на Концепт, дали можеби ќе развивате и други области во ЧОВЕЧКИТЕВЕШТИНИИМАНАЈГОЛЕМпортфолиото?ИНТЕРЕСЗАДИГИТАЛНИТЕИЗАРЕСУРСИ Пазарот на труд во моментот бара различни професии. На пазарот на труд недостасува работна сила. Потрагата по квалификуван, па и неквалификуван кадар, е огромна. Можеби најсериозен проблем на компаниите е да дојдат до работен кадар, а уште потешко до добро оспособен кадар. Тоа е аспектот на компаниите. Додека од страната на невработените, тие најчесто имаат интерес за сектори во кои можат лесно да се вработат, кои се добро платени или им овозможува поголема мобилност. Од програмите на Институт Концепт, најголем интерес има за дигиталните вештини и за човечки ресурси.
Тоа е - ИТ Концепт. Бренд кој ќе се занимава
Во изминатите десет години, Концепт. со ИТ обуки и вештини. за нас
е комплетно нов предизвик, со оглед на тоа што станува збор за нов таргет на потреби за економијата и општеството. Комплетно сме фокусирани на креирање на модули и ИнститутјаприказнауспеемедеказаодброиголеманеформалнаискуствоСообезбедувањепрограми,натренери.огледнанашетодолгогодишновосегментотнаедукација,нашатабазанаподатоцикоја25.000лица,поддршкатанашитепартнери,желбатановпредизвик,верувамисоновиотбрендќедараскажемеуспешнакакоштодесетгодинираскажувамеприказнатазаКонцепт. nnn
ми се чини дека нема тема, мала или голема, која не беше поставена и реализирана. Дури и теми кои беа интересни само за мали сегменти, сериозно ги третиравме. Поставувавме различни обуки, кои ги реализиравме само еднаш, но и теми кои беа сфера на интерес долги години. Во таа насока, постојано ги следиме промените и веднаш реагираме. Кога има нови законски промени, нови потреби од обуки, веднаш ја прошируваме листата наслови и теми за обработка. Во таа насока, и во оваа есенска сезона, најавуваме нови теми кои ќе бидат актуелни за компаниите. Голема новина на нашиот тим е лансирањето на новиот бренд под чадорот на Институт
Ова
СО АМЧАМ НА ТЕМА... KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 32 ЕУ РЕГУЛАТИВАТА ВО ПОЛЕТО НА ESG И МОЖНИТЕ ЕФЕКТИ ВРЗ МАКЕДОНСКИТЕ ДРУШТВА М инатата, 2021 година се смета за ЕвропскатапродуктивнаисклучителногодиназаУнија(ЕУ) во развојот и прецизирање на ESG регулативата, а истиот потенцијал се отсликува и во 2022 година. Компаниите во ЕУ се обврзани да се усогласуваат со сè поголемите обврски кои произлегуваат од ESG регулативата. Напорите кои треба да ги вложат за да можат нивните деловни активности да ги класифицираат и прилагодат на дефиницијата за “одржливи бизниси“, и оттука да бидат препознаени како такви од инвеститорите на пазарот на ЕУ, се сами по себе, голем предизвик. ЕУ обрнува особено внимание и активно работи и на креирање на правни механизми кои ќе обезбедат ефикасна примена на ESG регулативата, а не само формално правно исполнување на обврските од страна на друштвата. Од аспект на македонските друштва важно е да се потенцира влијанието кое промените во ESG Регулативата на ЕУ може да ги имаат врз нив уште пред формалниот влез на Северна Македонија во ЕУ. Понатамошниот текст ќе опфати краток осврт на главните предлози за промени во ESG Регулативата на ЕУ за кои се очекува дека ќе имаа ефект врз македонските друштва. Прекуграничен механизам за прилагодување најаглеродни емисии Повеќе од очигледно е дека ЕУ зазема агресивен настап во непосредната борба со климатските промени и оттука поставува амбициозни климатски политики кои вклучуваат индустриска Имајќитериторијатаипроизводството,директноиндустрискатаОттука,насоиспуштааткоиоданочувањемеханизмиразличниемисиинамалувањевоИндустрискатадекарбонизација.декарбонизацијасуштиназначипостепенонајаглероднитенаиндустријатапопатнамеханизми.Еденодтиееидополнителнотонакомпаниитепринивнотоработењегијаглероднитеемисииитоасејавувааткакозагадувачиживотнатасредина.созалагањетозадекарбонизација,сеафектираатпотрошувачкатаинвестицискитеодлукинанаЕУ.гоовавопредвид,лесно
може да се заклучи дека компаниите со седиште во ЕУ, а кои влегуваат во доменот на јаглеродно интензивни индустрии, би биле мотивирани да ги пренесат своите бизниси во држави кои што нема да им предизвикуваат финансиски обременувања врз сопствените деловни активности. Во оваа насока, Европската комисија поднесе предлог за усвојување на регулатива за воспоставување на „Прекуграничен механизам за прилагодување на јаглеродни емисии“ (Carbon Border Adjustment MechanismCBAM), кој треба да обезбеди заштита од протекување на јаглеродни емисии (carbon leakage), односно да го спречи или да го намали преместувањето на јаглеродно-интензивните економски активности од ЕУ во трети држави, како Северна Македонија. Очекувањата се дека оваа регулатива треба да се усвои до крај на оваа година, а да стапи во сила од 2023 година со преоден тригодишен период и целосно да се применува почнувајќи од 1 јануари 2026 година. Првично ќе се применува на пет сектори: енергија, железо и челик, ѓубрива, алуминиум и цемент (CBAM стоки), но примената може да се прошири и во разни други сектори. CBAM е мерка која ќе гарантира дека за увезените CBAM стоки во ЕУ ќе се плаќа надоместок за вградените емисии на јаглерод споредлив со надоместокот кој што го плаќаат производителите во ЕУ согласно барањата на Емисиониот Трговски Систем на ЕУ (ЕУ ЕТС). Плаќањето ќе се врши по пат на купување на CBAM сертификати. Цената на сертификатите ќе се пресметува во зависност од просечната неделна аукциска цена на емисионите дозволи тргувани на ЕУ ETС. Ако увозниците на ЕУ пазарот можат да докажат дека е платен надоместок за јаглеродна емисија во земјата на потекло (пр. Северна Македонија), бројот на потребни CBAM сертификати може соодветно да се намали, со тоа што ќе се земат предвид платените износи за јаглеродни емисии во конкретната држава не-членка на ЕУ, бидејќи земјата има сопствена би можела да биде засегната од овие мерки. Со оглед на тоа дека давачката за јаглеродни емисии е извесно дека ќе земјата, со цел да ги искористи за финансирање на декарбонизацијата во државата и да им помогне на друштвата во нивната
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202233
давачка за јаглеродни емисии. По усвојувањето на регулативата, ЕУ ќе започне разговори со трети земји чија трговија
биде неизбежна, Македонија треба добро да размисли за имплементација на систем за задржување на овие средства во
јаглеродните емисии, како би можеле да превенираат високи давачки согласно CBAM механизмот. Директива за длабинска анализа
климатска и еколошка транзиција. Во однос на последиците врз приватниот сектор во Македонија, секое македонско друштво кое е дел од засегнатите сектори и притоа извезува во ЕУ, ќе биде директно засегната од овој механизам, што навестува потреба да преземаат итни подготвителни активности, почнувајќи од имплементација на механизми за пресметување на јаглеродни емисии кои произлегуваат од нивното работење и поставување на стратегии и активности за намалување на на корпоративна одржливост Своевремено се покажа дека регулативата со која ЕУ ги постави ESG целите како и механизмите за постигнување на истите, сами по себе не се доволни алки во транзициониот процесот, чија крајна цел е да се постигне зелена економија. „Однесувањето на компаниите“ е третата алка која се јавува како клучна за постигнување на зелена економија во ЕУ и исполнување на Целите за одржлив развој на Обединетите Нации.
Со оглед на тоа дека иницијативата за преземање на активности на доброволна основа, не резултирала со подобрување во големи размери, Европската Комисија проценила дека е неопходна нова регулатива во рамките на ЕУ со која ќе ги постави и стандардите на однесување на компаниите, овој пат во законски Оттука,рамки. Европската Комисија во февруари оваа година, создаде предлог – Директива за длабинска анализа на одржливост,корпоративнаврзоснована која ќе се бара од засегнатите компании да ги идентификуваат
и превенираат негативните влијанија врз животната средина и човековите права, а кои произлегуваат од нивните деловни активности како и од деловните активности на други компании кои влегуваат во нивниот ланец на Иакодобавувачи.датумот на усвојување на оваа Директива сè уште е не може да биде прецизно утврден, опсегот на компании врз кои оваа Директива ќе се применува е дефинитивно извесен. Оттука, покрај големите компании и компаниите кои влегуваат во високоризични сектори со седиште во ЕУ, опсегот вклучува и компании надвор од ЕУ, а кои остваруваат нето промет поголем од 150 милиони евра во ЕУ; или нето промет од 40 до 150 милиони евра во ЕУ, од кој најмалку 50% е генериран од „високо-ризичен“ сектор (на пример, текстил, агрикултура, Ана Павловска Адвокат во Адвокатско друштво ‘Папазоски и Мишев’, независно адвокатско друштво во соработка со PwC Член во ESG Комитетот на АмЧам Компаниите во ЕУ се обврзани да се усогласуваат со сè “одржливитребаESGпроизлегуваатобврскипоголемитекоиодрегулативата.Анапоритекоидагивложатзадаможатнивнитеделовниактивностидагикласифицираатиприлагодатнадефиницијатазабизниси“,иоттукадабидатпрепознаеникакотаквиодинвеститоритенапазаротнаЕУ,сесамипосебе,големпредизвик.ОдаспектнамакедонскитедруштваважноедасепотенциравлијаниетокоепроменитевоESGРегулативатанаЕУможедагиимаатврзнивуштепредформалниотвлезнаСевернаМакедонијавоЕУ.
права и животната средина. Вака поставениот предлог на оваа Директива, неминово го најавува преминот од „меко право“ во „задолжително (тврдо) право“ на кое компаниите мора да обрнат особено внимание и да започнат со своите активности за усогласување со истото, доколку сакаат да избегнат било какво неусогласување и уште побитно, несакани последици по своето работење.
Залагањата на ЕУ да наметне транспарентност од страна на компаниите во однос на нивниот придонес во корпоративната одржливост, се транспониранивеќевоДирективата за
и санкции за непочитување на утврдените обврските, кои ќе се базираат на принципот на „ефективност, пропорционалност и одвраќање“, а може да вклучуваат парични казни во зависност од прометот на компанијата. Се очекува Директивата да воведе и нов режим на граѓанска одговорност, на начин што компаниите ќе бидат одговорни за штети доколку неисполнувањето на обврската за задолжителна длабинска анализа доведе до штета. Ова ќе им даде подобри можности за правна постапка на потенцијалните жртви, а може да значи и зголемување на судските спорови поврзани со човековите
да објавуваат информации поврзани со еколошки прашања, социјални прашања и третман на вработените. Сепак, оваа Директива не поставува стандарди за начинот на известување на наведените прашања, поради што јавно обелодените информации не може да бидат лесно анализирани, споредливи и верификувани како од инвеститорите на компаниите, така и од останатите засегнати страни од работењето на соодветната компанија. Со цел да се надмине оваа неконзистентност, Европската Комисија во април 2021 година, создаде нов предлог - Директива за известување за корпоративна одржливост со кој предвидува дека компаниите ќе треба да ги објавуваат релевантните
ископување на минерални Согласносуровини).последните анализи, Директивата индикативно би се применувала на 4,000 компании со седиште надвор од ЕУ, кои ќе бидат обврзани да назначат ЕУбазиран претставник за контакт со супервизорските тела на ЕУ. Оттука, истата би се аплицирала и на сите друштва во Северна Македонија кои ги исполнуваат овие Меѓутоа,критериуми.битноеда се спомне дека, и покрај тоа што малите и средни компании би биле изземени од обврските за длабинска анализа утврдени во Директивата, јасно е дека, доколку се дел од ланецот на добавувачи на засегнатите компании, и тие ќе го поднесат товарот од оваа Директива. Ова од причина што, засегнатите компании ќе бидат принудени да соработуваат исклучиво со компании кои ги исполнуваат стандардите за заштита на животната средина и човекови права при своето работење. Директивата ќе предвидува
информации за одржливост, врз основа на стандарди за известување за одржливост. Овие стандарди, ќе треба да бидат создадени од страна на Европската советодавна група за финансиско известување, а се очекува да бидат усвоени во октомври оваа година. Врз основа на истите, извештајот за одржливост ќе биде дел од годишниот извештај за работењето на компанијата, ќе подлежи на ревизија и, ќе треба да обезбеди конкретни информации за деловниот развој и резултатите на компанијата, како и да содржи информации за влијанијата од нејзините активности врз луѓето и животната средина. Извештајот ќе вклучува и обелоденувања за поставените цели на компанијата и каков е напредокот во постигнувањето на овие цели. Со овој Европскатапредлог-Директива,Комисијагопрошири и опсегот на компании кои ќе бидат директно засегнати од истата, на начин што сега ќе ги зафаќа: l сите големи компании со 250 или повеќе вработени, без оглед дали се или не се котирани на берза и имаат промет од 40 милиони евра за да се активира обврската за известување и l сите котирани мали и средни компании на европските регулирани пазари. Со вака поставениот опсег, би значело дека сите друштва и подружници кои се основани во ЕУ од страна на македонски друштва, а кои ги исполнуваат поставените критериуми, ќе подлежат на обврската за известување. Истото ќе важи и за македонските друштва кои своите акции би ги котирале на европски берзи, без разлика на нивната големина. nnn
СО АМЧАМ НА ТЕМА... KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 34
Директива за известување за одржливосткорпоративна(CSRD)
нефинансиско известување која датира од 2014 година. Врз основа на оваа Директива, големите јавно котирани компании со седиште во ЕУ имаат обврска
INTERVIEW НОВИОТ РАЗВОЈНИЗАВЛЕЗОТИНВЕСТИТОРСТРАТЕШКИИВОЦДХВДОПОЛНИТЕЛНИМОЖНОСТИИВАНШТЕРИЕВ главен извршен директор на Македонска берза INTERVIEW Со влегувањето на Загрепска берза во сопственичката структура на Македонска берза, добивме оптимален сопственички микс: најголем поединечен акционер којшто е од бизнисот и којшто успешно го управува пазарот во Хрватска што е доста поразвиен, но истовремено со многу сличности со нашиот. Стратешкиот инвеститор има искуство и know-how да го насочи нашиот развој; плус ги имаме големите домашни банки како најголеми акционери и членки на Берзата. Очекуваме овој сопственички микс да придонесе за отворање нови реални развојни можности.
Имајќи ја Загрепска берза како стратешки инвеститор, покрај замаецот за развивање на локалниот пазар на страната на понудата, би требало да ни ја зголеми веројатноста за подобрување и на страната на побарувачката, особено за привлекување на странски инвеститори кои со години ни недостасуваат. Дополнително, со сопственичкото влегување во ЦДХВ и неговите управувачки структури, ни се овозможи полесно насочување на стратешките одлуки на оваа институција, во функција на обостран развој на среден и долг рок.
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202239 инвестициски фондови во Сосопственоста.сопственичкиот влез на Загрепска берза во Македонска берза, ние сме задоволни што успеавме на овој начин регионално да се позиционираме, односно со стратешки партнери од земји членки на ЕУ кои имаат поразвиени пазари на капитал од нас, но не се премногу поголеми и се со слични економски прилики, култура, јазици, што значи можност за полесно разбирање на нашите проблеми и предизвици и воедно, нивно решавање и подобрување на состојбите. Затоа што се покажало досега дека е голема веројатноста за неуспех кога берзанската интеграција се случува помеѓу пазари коишто се неспоредливо различни по големина и по приоритети. Добар пример за ова во историјата на берзанските интеграции е своевременото купување на берзата во Лисабон од страна на Euronext (тогаш алијанса на берзите од Париз, Брисел и Амстердам, подоцна интегрирана со Њујорк), при што се покажало дека стратешкиот партнер е едноставно преголем како пазар за да може да се посвети на развојот и да ги сфати особеностите на берзата во Португалија што влегла во неговото портфолио. X Од друга страна, вие влеговте со удел во ЦДХВ, па какви се плановите тука, зошто Берзата го стори тоа, кои се намерите? Идејата за влегување со сопственички удел во Централниот депозитар не е нова, затоа што ние сме на некој начин сестрински институции, а во формирањето на нашиот депозитар голема улога имаше токму Берзата. Сопственост на берзите во депозитари е доста вообичаена појава на многу пазари, вклучително и развиените. Сметавме дека со цел рационализација на трошоците во услови на циклични пазарни движења и приходи, не би било економично ние да инвестираме во ИТ опрема и софтвер, а и ЦДХВ да го прави истото. Истото важи и за други вложувања и трошоци што со години претходно ги правевме поединечно. Остварувањето на ваков тип синергии е една од главните причини за нашето инвестирање во ЦДХВ. Освен тоа, се оцени дека од аспект на можноста за инвестирање на слободните средства што ние ги имаме како компанија, во услови на прилична ограниченост што законот ја наметнува во овој домен, добра прилика е истите да ги пласираме во компанија чијашто работа многу добро ја разбираме и можеме да ја унапредиме. Дополнително, со оваа наша аквизиција ја зголемивме вредноста на Берзата како компанија, што опипливо се виде и од повисоките цени на Иван Штериевглавен извршен директор на Македонска берза
светски рамки, односно релативно намалување на т.н. пасивно инвестирање – масовно вложување во инструменти базирани на индекси и сл. – и повторно враќање на тоа што се нарекува stock picking, или избирање поединечни акции на компании во коишто се верува, а тоа ќе бидат претежно индустрии од секторите логистика, суровини, класична енергетика и обновливи извори, инфраструктура, одбрана, банки... Очигледно е дека некои други сектори коишто беа хит повеќе години наназад во новонастанатите услови нема да бидат толку атрактивни. Како го оценувате движењето на домашниот пазар на капитал годинава, во една повторно исклучително тешка година, на светско ниво? Каква е состојбата во овие месеци досега во смисла на промет, движење на индексот и сл.? Што може да очекуваме до крајот на годинава? Оваа година нашиот главен акциски индекс МБИ10 е во минус речиси 7%. Ако го гледаме регионот, Словенија е минус 10%, Хрватска и Бугарија се со помал пад, од околу 4%, а Србија е плус 3,3%. Значи кај нас ценовната перформанса е во корелација со развиените пазари. Инаку, заклучно со крај на август имаме околу 88 милиони евра вкупен промет, од кои на тргување со акции отпаѓа 51 милион евра. Ако ги екстраполираме овие доаѓаме
на постојано вбризгување евтини пари во економијата од коишто добар дел завршија во финансиските инструменти. Инвеститорите сега се нервозни и загрижени, а префрлањето во побезбедни инструменти не е лесно како порано. Сентиментот на инвеститорите се промени за неколку месеци оваа година – се сфати дека времето на левтерни монетарни политики неповратно заврши (т.н. Fed put). Пазарите, по се судејќи, ќе функционираат во нов циклус на голема осцилаторност и високи нивоа на инфлација. Вредноста на најпознатите и најрепрезентативни американски и европски акциски индекси најдобро го илустрира ова, со пад од 15, 20 и повеќе проценти од почетокот на Оттука,годинава.за очекување е дека ќе гледаме промена на инвеститорската парадигма во
промети на годишно ниво,
последните пакети акции што Загрепска берза ги купи неодамна. Воедно, што е можеби и најбитно, со сопственичкото влегување во ЦДХВ и неговите управувачки структури, ни се овозможи полесно насочување на стратешките одлуки на оваа институција, во функција на обостран развој на среден и долг рок. Гледаме дека на големите светски пазари на капитал ситуацијата не е добра... напнатоста е голема, никако да се земе здив и да се случи подолг нагорен тренд. Што очекувате да се случува допрва, со оглед на тоа што на проблемите -инфлација, геополитика, војни, елементарни непогоди – како да им нема крај? Оваа 2022 година според многумина
Сето ова доведе до ситуација, најголемите и највлијателни централни банки да „пресечат“ и да решат одлучно да се борат против инфлацијата, за која до пред некое време тврдеа дека е транзиторна. Стравот од инфлација, нормално, надвладеа. Почнаа да се зголемуваат каматните стапки, по цена на економскиот раст и можна рецесија. Не треба да се заборави дека долгогодишниот раст на акциите на светските берзи, особено на американскиот пазар, беше предизвикано од повеќедецениската политика
аналитичари ќе биде историска од аспект на движењата во глобалната економија, а следствено на тоа и на пазарите на капитал. Се менуваат парадигмите за тоа што е нормала и во водењето на макроекономските политики и за финансиските вложувања. Ги имаме економските предизвици и проблеми што произлегоа и/ или ескалираа претходните две пандемиски години, како што се деглобализацијата и нарушувањата во синџирите за снабдување. Тоа предизвика пораст на цените во комбинација со енергетската криза што започна уште лани, а се засили поради војната во Украина годинава.
INTERVIEW KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 40
За очекување е дека ќе гледаме промена на атрактивни.немавохитдругиОчигледноодбрана,извори,енергетикасуровини,одбидаткоиштоакцииилинарекувавраќањеиндексиинструментимасовнопасивнонамалувањерамки,парадигмаинвеститорскатавосветскиодноснорелативнонат.н.инвестирање–вложувањевобазиранинаисл.–иповторнонатоаштосеstockpicking,избирањепоединечнинакомпаниивосеверува,атоаќепретежноиндустриисекторителогистика,класичнаиобновливиинфраструктура,банки...едеканекоисекторикоиштобеаповеќегодининаназадновонастанатитеусловидабидаттолку
ЦИРКУЛАРНА ЕКОНОМИЈА KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 44 СЕ СОЗДАВА НОВА И ПРОФИТАБИЛНА ИНДУ НАЕВРОПАРЕЦИКЛИРАЊЕПРЕДНОВПРЕДИЗВИК
крпи и сл. Според истражувањето, не само што би било вредно да им дадете втор живот на облеката и домашниот текстил, туку можеби и да ги преиспитате сопствените потрошувачки навики. Профитабилен бизнис Постојат неколку начини да се реши проблемот со отпадот, вклучително и намалување на прекумерното производство и прекумерна потрошувачка, продолжување на животниот век на производот и дизајнирање производи за поголема циркуларност, а еден од најодржливите и најприфатливите модели е системот за рециклирање fiber-to-fiber, т.е. претворање на отпадот во нови влакна кои се користат за правење нова облека или други текстилни производи. Некои технологии, како што е механичкото рециклирање на чистиот памук, се веќе воспоставени, додека други технологии, како што е хемиското рециклирање на полиестер, се предмет на интензивно истражување и развој веќе подолго време, а наскоро може да се применат. Откако овие технологии конечно ќе се применат, експертите проценуваат дека 70 отсто од текстилниот отпад би можел да се рециклира со методот „fiber-toРециклирањетоfiber“. на текстил е само едно од решенијата што треба да го искористи модната индустрија како еден од најголемите загадувачи на животната средина и да придонесе за решавање на проблемот со „Немаотпадот.сомнеж дека намалувањето на хиперпродукцијата и потрошувачката е еколошки подобро од рециклирањето. Ако воопшто можете да го спречите биде рециклирањето на вели Карл-Хендрик од канцеларијата на McKinsey во Франкфурт и шеф за во секторот за облека, мода и луксуз.
одржливост
отпадот“,
подобро од
отпадот, тоа секогаш ќе
Магнус,
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202245 СТРИЈА Создавањето нов текстилен отпад е многу проблематично, бидејќи најголемиот дел од него завршува на депонии или печки за отпад во или надвор од Европа, што секако има негативни последици за населението и животната средина. Затоа, Европа се соочува со значајна трансформација која може да создаде голема и одржлива нова индустрија преку претворање на отпадот во нова вредност. Речиси секој Европеец создава повеќе од 15 килограми текстилен отпад годинадодекагодишно,до2030оваабројка би можела да достигне 20 килограми по жител. Дури 85 отсто од тој отпад доаѓа од приватни домаќинства. Воопшто не охрабрува фактот што ниту еден процент од износената облека не се рециклира од текстилен отпад во нови ткаенини и облека. Ова е само мал дел од резултатите од истражувањето неодамна објавено од меѓународната консултантска компанија McKinsey, под наслов Scaling textile recycling in Europe – turning waste in value, што уште повеќе ги нагласува целите на проектот ReHubs предводен од Euratex објавен на неодамнешната изложба Techtextil во Франкфурт. Создавањето нов текстилен отпад е многу проблематично, бидејќи најголемиот дел од него завршува на депонии или печки за отпад во или надвор од Европа, што секако има негативни последици за населението и животната средина. Затоа, Европа се соочува со значајна трансформација која може да создаде голема и одржлива нова индустрија преку претворање на отпадот во нова вредност. Иако сè повеќе модни конгломерати и мултинационални корпорации се фалат дека се ориентирани кон одржливост и го нагласуваат еколошкиот отпечаток во нивниот бизнис, а неретко од своите купци и преземаат носена облека тврдејќи дека и даваат „нов живот“ произведувајќи од неа нови колекции, реалноста, сепак изгледа сосема поинаку. Од 7,5 милиони тони искористен текстил што се собира во Европа секоја година, повеќе од 65 проценти завршуваат директно на депонии или на отпад за согорување. Остатокот се собира и се рециклира, но обично само како искористена облека или како грубо рециклирани производи како
ЦИРКУЛАРНА ЕКОНОМИЈА KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 46
Покрај
собирање во моментов е во просек од 30 до 35 проценти, а голем дел од несортираниот бруто отпад се извезува надвор од Европа. Понатаму, повеќето технологии за рециклирање fiber-to-fiber имаат строги влезни барања за составот и чистотата на влакната, така што еластинот, на пример, е проблематичен за некои од споменатите технологии. За да се постигне целосниот потенцијал на индустријата во подем, технологиите за рециклирање fiber-to-fiber мора дополнително да ги прошират методите за ракување со мешавините на влакна, да ги намалат нивните трошоци и да го подобрат квалитетот на новопроизведените материјали. Анализата на McKinsey покажува дека со надминување на овие пречки, рециклирањето со претворање на текстилниот отпад во нови влакна би можело да достигне од 18 до 26 отсто од бруто текстилниот отпад до 2030 година. „За да ги достигнеме зацртаните цели, проценуваме дека до 2030 година би биле неопходни капитални инвестиции во опсег од 6 до 7 милијарди евра. И тоа е само за индустријата во Европа. Бројките потребни за глобална промена на текстилниот отпад се далеку поголеми“, вели студијата
намалени.бикористењетозагадувањетоИсланд,нанатони,забинаработниСоитекстилрециклирањетозголемувањетоекономскидиректнитепридобивки,нанаимаиеколошкисоцијалнипридобивки.отворањетонановиместа,емисиитејаглероддиоксид(CO2)можеледасенамалатприближно4милиоништоееквивалентнокумулативнитеемисииобласташтојазаземанапример,аиводатаиназемјиштетобилезначително
мора да инвестираат во опрема што може да работи со рециклирани влакна. Инвеститорите треба да поддржат нови начини на изработка на текстил. Јавниот сектор мора да ја заживееинфраструктуратапроширизадагосистемотзасобирање и рециклирање на текстил. Секој од овие учесници во целиот процес треба да направи многу повеќе отколку што е постигнато во моментов“, според истражувањето на Собирањето,McKinsey. сортирањето и претходната обработка го ограничуваат количеството текстилен отпад што е достапен за рециклирање по методата „влакно до влакно“. Стапката на
нови методи за обработка на влакна од вискоза и тестирање за хемиска обработка на искористени полиестерски ткаенини. Старата облека треба да се сортира по квалитет, да се отстранат копчињата и патентите и да се провери составот на влакната. Мешаните влакна сè уште се нерешен Европскатапроблем.индустрија за облека и текстил веќе може да започне со ширење на рециклирањеизаMcKinseyзатворенсортирањеинфраструктурапотребнатазаприбирање,ирециклирањевокруг.Извештајотнаможедабидеосновапонатамошноистражувањесоработказадасевоспоставинатекстилвоголем
Карл-Хендрик Магнус верува дека рециклирањето текстил дефинитивно може да стане „профитабилна гранка на „Заекономијата“.осумгодини, 15.000 нови работни места може да се отворат низ Европа со лансирањето на циркуларната економија, плус пазар со обем на продажба до 8 милијарди евра“,наведува тој. Новите технологии даваат големи шанси за преориентирање на модната индустрија кон систем за рециклирање, како што е механичка обработка на памук која е веќе добро воспоставена, потоа
обем во Европа и можеби да се пренасочи голем дел од модното производство на европските компании од Далечниот Исток во Европа. Рециклирањето fiber-to-fi ber во голем обем би можело да се постигне до 2030 година, создавајќи нова и одржлива циркуларна индустрија во Европа. Економска и еколошка придобивка Модните компании мора да постават амбициозни цели за рециклирање текстил и дизајн свртен кон „Производителитециркуларноста.натекстил
на
Покрај директните економски придобивки, зголемувањето на рециклирањето на текстил има и еколошки и социјални придобивки. Со отворањето на нови работни места, емисиите на јаглерод диоксид (CO2) би можеле да се намалат за приближно 4
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202247
милиони тони, што е еквивалентно на кумулативните емисии на областа што ја зазема Исланд, на пример, а загадувањето и водата и користењето на земјиштето би биле значително Извештајот,намалени.истотака, укажува на неодамнешните европски политички иницијативи кои ја охрабруваат модната индустрија да се придвижи кон подобрено собирање отпад и повеќе циркуларни модели. „На пример, во член 11 став 1 од Рамковната директива за отпад стои дека земјите-членки на ЕУ се обврзани да воспостават посебно собирање на текстил до 2025 година“, посочуваат авторите на студијата. Глобалната компанија Circ, чијашто една од мисиите е создавање технолошки иновации и системи за претворање на искористена облека во нови суровини, најави финансирање на проект за рециклирање на текстилен отпад во Европа со 30 милиони долари. nnn
Од 7,5 милиони тони искористен текстил што се собира во Европа секоја година, повеќе од 65 проценти завршуваат директно на депонии или на отпад за согорување. Остатокот се собира и се рециклира, но обично само како искористена облека или како грубо рециклирани производи како крпи и сл.
McKinsey. Целиот синџир на вредност, вклучувајќи го собирањето, сортирањето и рециклирањето на текстилот, бара значителни инвестиции за да се постигнат овие резултати. Анализата на McKinsey покажува дека оваа индустрија, кога ќе созрее и ќе се зголеми, може да стане самоодржлива и високо профитабилна со вкупен профит од 1,5 до 2,2 милијарди евра до 2030 година, додека годишните приходи потоа би можеле да изнесуваат од 3,5 до 4,5 милијарди евра. Синџирот на вредност за рециклирање на текстил би можел да создаде нова, вредна суровина која овозможува повеќе производство на облека во Европа, додаваат експертите на MyKinsey.
потрошувачкигитекстил,наданеистражувањетоСпореднаMcKinsey,самоштобибиловредноимдадетевторживотоблекатаидомашниоттукуможебиидапреиспитатесопственитенавики.
БАЛКАН KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 48 ЕДНИ ОД „ВИНОВНИЦИТЕ“ СЕ ИНЖЕНЕРИТЕ НА РИМАЦ И УКРАИНЦИТЕ Како причина за зголемена побарувачка во Загреб, покрај стандардното доаѓање на студентите, од агенциите за недвижности го наведуваат повторното префрлање на становите од долгорочен во краткорочен наем, големиот број инженери што Мате Римац ги доведе во Загреб, како и напливот од Украинци, но не само бегалци од војната, туку и вработени во компаниите од Украина што своите операции ги префрлија во хрватската метропола. КИРИИТЕ ВО ЗАГРЕБ И ДРУГИТЕ ХРВАТСКИ ГРАДОВИ ПОСКАПУВААТ
можеше да договорите да видите стан за еден месец, но денес тоа е невозможно, бидејќи веднаш се издава“, велат од хрватска агенција за недвижности и додаваат дека со оглед на клиентелата што ја имаат, во нивниот случај најмногу недостасуваат четирисобни станови во повеќе ексклузивни локации чија кирија се движи меѓу две и три илјади евра. И земјотресот има удел Според Андреа Билиќ, директорка на агенцијата Метропола, цените за изнајмување пораснале за рекордни 15-20 проценти во последната „Изнајмувањетогодина.на просек
на универзитетски градови во Хрватска. Според податоците на специјализираниот портал Њушкало, во Загреб, понудата на станови за изнајмување на тој портал е помала за цели 17 отсто, додека побарувачката за станови за кирија оваа есен пораснала за околу 10 отсто, пишува хрватски Лидер медиа. Ова резултирало со побрзо издавање на станови, па во просек сега се потребни девет дена помалку за изнајмување стан во Загреб во споредба со минатата „Порадиесен. недостиг од понуда, становите во Сплит ‘одат’ уште побрзо - за цели 16 дена помалку во споредба со минатата есен, додека во градовите како Осиек, Вараждин, Риека и Пула оваа година потребни се три до седум дена. помалку за да се изнајми огласен стан“, велат од Њушкало. Побарувачката е голема,понудата е слаба Како причина за зголемена побарувачка во Загреб, покрај стандардното доаѓање на студентите, од агенциите за недвижности го наведуваат повторното префрлање на становите од долгорочен во краткорочен наем, големиот број инженери што Мате Римац ги
Како една од причините за зголемувањето на побарувачката и цените хрватските агенции за недвижности ги наведуваат и дигиталните номади, како и загрепскиот земјотрес и зголемената куповна моќ. За време на загрепскиот земјотрес имало тренд на иселување на многу жители на центарот кои од безбедносни причини склучувале долготраен закуп во станови во понови згради во делови од градот кои претходно речиси исклучиво биле резервирани за странци.
600 евра месечно, додека лани можеше да се изнајми за 500 евра. Овде зборуваме за изнајмување стан во богати со содржина и добро поврзани населби, додека во делови од градот како центарот, и поексклузивни населби, Р астот на побарувачката со падистовременнапонудата и се соинфлацијапоизразенатарезултираановпорастнацените
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202249 доведе во Загреб, како и напливот од Украинци, но не само бегалци од војната, туку и вработени во компаниите од Украина што своите операции ги префрлија во хрватската „Побарувачкатаметропола.емногу поголема од понудата, поради што има големо зголемување на цените на киријата. Пред една година стан од 40 квадрати во нова зграда се изнајмуваше за 500 евра, а пред една недела го изнајмивме за 650 евра“, велат од една загрепска агенција за недвижности. Покрај причините претходно споменати, кон растот на побарувачката придонеле и дигиталните номади, велат познавачите на пазарот за Лидер „Побарувачкатамедиа. е исклучително висока, а понудата е слаба, што секако резултира со пораст на цените. На пример, стан во центарот на Загреб, кој пред шест години се издаваше за 900 евра, денес постигнува цена за изнајмување од 1.500 евра. Порано
убаво и модерно уреден двособен стан од околу 40м2 во нова зграда со сопствен паркинг денес е во
долгорочните изнајмувања во сите
страна, околу 30 отсто од закупците во Загреб, но и во Сплит бараат станови за кирија од 350 до 450 евра, а повеќе ги сакаат оние од 40 до 60 метри квадратни. Значителен недостиг има на станови до 300 евра, кои исто така се доста барани. „Најголемиот диспаритет меѓу понудата и побарувачката и во Загреб и во Сплит е видлив кај помалите станови - од 20 до 40 метри квадратни. За нив се заинтересирани околу 30 отсто од станарите, додека нивниот удел во понудата е само 20 отсто“, велат од ИакоЊушкало.агентите за недвижности наведуваат дека цената на закупнината пораснала со двоцифрени стапки во последната
Покрај директните економски придобивки, зголемувањето на рециклирањето на текстил има и еколошки и социјални придобивки. Со отворањето на нови работни места, емисиите на јаглерод диоксид (CO2) би можеле да се намалат за приближно 4 милиони тони, што е еквивалентно на кумулативните емисии на областа што ја зазема Исланд, на пример, а загадувањето и водата и користењето на земјиштето би биле значително намалени.
згради во делови од градот кои претходно речиси исклучиво беа резервирани за странци“, како на пример подсљеменската зона. За време на пандемијата на коронавирус, имаше зголемена побарувачка од дигиталните номади, како и од други странци кои решија да ги напуштат своите „репресивни“ татковини како што се Канада, САД, делови од Европа и Австралија и да се преселат во „полибералните“ Хрватска и Загреб. И, конечно, куповната моќ на локалните жители се зголеми, а тие се’ повеќе избираат да изнајмуваат недвижен имот на долгорочна основа, особено додека се во процес на купување и/или изградба на сопствена куќа или стан, објаснуваат хрватските агенти за Разликитенедвижности.вопонудата и побарувачката
БАЛКАН KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 50
се постигнуваат значително повисоки цени“, вели Билиќ, којашто како една од причините за зголемувањето на побарувачката и цените ги наведува и дигиталните номади, како и загрепскиот земјотрес и зголемената куповна „Замоќ.време на загрепскиот земјотрес имавме тренд на иселување на многу жители на центарот кои од безбедносни причини склучуваа долготраен закуп во станови во понови на станови за
изнајмување се многу изразени на ниво на градски квартови, па затоа најпопуларни локации се Трешњевка север и југ и делови од Нов Загреб, каде побарувачката ја надминува понудата, додека во Доњи Град понудата е поголема од побарувачката. . Најголем скок во Сплит,Задар и Дубровник Според податоците на Њушкало, најголемата понуда на станови е во ценовниот опсег од 450 до 650 евра месечно, додека оние под 350 евра се само 10 отсто од вкупната понуда. Од друга
година, според податоците на Њушкало, кои додуша се базираат на огласени, а не на реализирани цени, месечните цени за изнајмување стан во Загреб „скокнале“ за 6,63 отсто за една година, во Риека 6,04 отсто, во Вараждин 8,05 отсто, а во Сплит и Задар дури 17 отсто. Цената на киријата во Осиек и Пула се покачила за повеќе од 10 отсто, а во Дубровник оваа есен треба да се одвои за еден месец кирија за 16 отсто повеќе во однос на лани. „Во главниот град месечната закупнина по квадрат сега чини во просек 10,74 евра, но за помалите, во исто време, побарани станови таа сума е нешто повисока - во просек достигнува 17 евра. Станарите кои сакаат да добијат подобра зделка, дефинитивно треба да размислат за станови за изнајмување на приземје и мезанин. Според нашите анализи, тие се за речиси 100 евра месечно поевтини од становите со иста квадратура на прв или втор кат. Исто така, становите што се нудат за изнајмување во куќи се попристапни, просечната барана цена за нив е околу 60 евра месечно помалку отколку за иста квадратура во зграда. Но, и покрај пониската цена, повеќето станари сепак преферираат станови во згради”, објаснуваат од Њушкалo. nnn
Аплицирај за НЛБ Потрошувачките кредити и искористи ја промотивната понуда без трошоци за одобрување! Промотивно до 31 октомври НЛБ Потрошувачки кредити Сега е лесно!
СВЕТ KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 52 Елизабета монархија.владетелрекордотдокралицатаинатогаш.сеТоакогапотронотсептември,којаштобританскатаВтора,кралицапочинана8гопрезедена2јуни1953година,смрттананејзиниоттатко,тааимаше25години.неетитулатаконкојастремела,реклатааПобројотнагодинитронот,таајанадминасвојатапрапрабаба,Викторија,која2015годинагодржешекаконајдолговеченнабританската УЧЕСТВУВАШЕ ВО ВТОРАТА СВЕТСКА ВОЈНА, ЗАМИНАВОБРИТАНСКИНАЈДОЛГОВЕЧЕНАТЕНТАТПРЕЖИВЕАИСТАНАМОНАРХИСТОРИЈАТАКРАЛИЦАТАЕЛИЗАБЕТАВТОРА
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202253 Животот на Елизабета драматично се променил во 1936 година кога нејзиниот вујко абдицирал и нејзиниот татко станал крал Џорџ Шести. Џорџ Шести станал крал по абдикацијата на неговиот брат, Едвард Осми, а Елизабета го презела тронот по смртта на татко и, во 1953 година, кога имала 25 години. На фотосот е младата Елизабета со својот татко, кралот Џорџ Шести. Лилибет, како што и се обраќале нејзиниот дедо, кралот Џорџ Петти и татко и, кралот Џорџ Шести, како и нејзиниот сопруг, покојниот Филип, принцот од Единбург, била учесник во Втората светска војна и првата жена во британското кралско семејство којашто била дел од армијата. Таа била обучена за механичар.
нештоутроМузичарнавечероброкотџинВторароднина,Споредодговарал.даидобивалаВелатмеханичар.одкралскоиучесникФилип,какоинејзиниотЛилибет,британскатакако2015кралицатанадминабројотстремела,Тоататко,година,гославеле.трогната“понизно“ивласт,јубилеј,одбележувањечетиридневнотонаплатинестиотилиседумдецениинатаанабританскатајавностпорачадека„сечувствуваидекае„длабокоодбројотналуѓекоиЕлизабетаВтора(96)презедетронотна2јуни1953посмрттананејзиниоткогатааимаше25години.неетитулатаконкојасереклатаатогаш.Понагодининатронот,таајаисвојатапрапрабаба,Викторија,којадогодинагодржешерекордотнајдолговеченвладетелнамонархија.какоштоисеобраќаледедо,кралотЏорџПеттитаткои,кралотЏорџШести,инејзиниотсопруг,покојниотпринцотодЕдинбург,билавоВторатасветскавојнапрватаженавобританскотосемејствокојаштобиладелармијата.Таабилаобученазадекабританскатакралицаидо300писманадендекатаасаматаизбиралакоигичита,додекаперсоналотзборовитенанејзинкралицатаЕлизабетасакаладаиспиеедначашапредручек.Завременапиелавиноимартини,азадолжителношампањ.согајдиисвирелсекоеподнејзиниотпрозорец,преддеветчасот. Два родендени Британската прославувашекралицадвародендени -
СВЕТ KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 54 Б
Со смртта на кралицата Елизабета Втора заврши најдолгото владеење на било кој британски монарх. Но, иако потекнуваше од кралско семејство, Елизабета Александра Мери Виндзор не требаше да биде кралица – се’ додека низа историски околности не ја ставија на самиот врв на највлијателната монархија во Прапрабабатасветот. на Елизабета, Викторија, владеела со Британската империја речиси 64 години, подолго од кој било британски монарх пред неа. И таа не била прва во редот за тронот. Таа била петта во редот на наследување, но серија смртни случаи ја донеле на власт кога имала само 18 години. Најстариот Џорџ Петти владеел 25 години, а по неговата смрт во 1936 година, тронот го презел неговиот најстар син Едвард Осми - вујко на
вториот најдолговечен монарх во светот и најдолговечен во британската историја, преживеа обид за атентат, а регионов го има посетено најмалку три пати – два пати Белград и еднаш Загреб. Кралицата, која веќе имаше проблеми со движењето, во последно време преземаше се’ помалку официјални должности, а членовите на нејзиното семејство, особено принцот Чарлс и Камила, презедоа позначајна улога. Во текот на јуни годинава, британската кралица стана рекордер - втор најдолговечен монарх, по Луј 14-ти, кој беше крунисан на четиригодишна Навозраст.крајот од
Елизабета. Но, кога се вљубил во двапати разведената Американка Волис Симпсон, решил да Абдицирањетоабдицира. на Едвард Осми создало уставна криза, а линијата на наследување повторно се свртела кон другата гранка на семејството. Бидејќи Едвард Осми немал деца, братот на кралот, Џорџ Шести, неволно го презел тронот. Бидејќи тој немал синови (во тоа време, машките наследници имале приоритет поради системот на машка примогенитура, традиција која била прекината во 2013 година), неговата првородена ќерка Елизабета станала прва во редот за наследување на тронот. Во времето на абдикацијата, Елизабета имала 10 години. Детството го поминала во Лондон и во едно блиско село. Иако нејзиниот дом во Лондон на работ на Хајд Парк беше елегантен и простран, куќата била нешто што е далеку од замок. Принцезата се школувала дома, заедно со нејзината помлада сестра Маргарет. „Ако принцезата Елизабета растела како братучетка или сестра на монархот, таа сè уште ќе имала некои кралски должности, но исто така ќе уживала во потивок живот со помалку внимание на медиумите и повеќе време да ги следи своите интереси“, вели историчарот и кралски коментатор Керолин Харис за Нешнал НаместоЏиографик.тоа, животот на Елизабета драматично се променил во 1936 година кога нејзиниот вујко абдицирал и нејзиниот татко станал крал Џорџ Шести. Одеднаш таа живеела во Бакингемската палата. Нејзиното движење станало ограничено; нејзиното образование се променило. Нејзината гувернанта, Мерион Крафорд, се обидела да го задржи животот на Елизабета релативно непроменет и нормален. Таа и нејзината сестра ги однела на патувања и организирала извидувачки истражувања со децата на вработените во палатата и децата на пријателите и роднините. Сепак, животот на Елизабета бил се’, освен Однормален.принцезата се очекувало да живее во согласност со вредностите на кралското семејство и да стекне знаење за историјата, да ги научи протоколите и законите на земјата со која еден ден ќе владее. Студирала историја кај кралскиот архивист, земала часови по религија кај надбискупот од Кентербери и течно зборувала француски.
Ненадејното искачување наЕлизабета на тронот
а96-годишнанавозраст,дочекадастане
ританската кралица Елизабета Втора почина на 8-ми септември
син на Викторија, Едвард Седми, престолонаследникбил со децении, но неговата долговечна мајка го спречила неговото искачување на тронот до неговата 59-та година. Тој владеел само девет години пред да умре. До моментот на неговата смрт, неговиот најстар син, принцот Алберт Виктор, исто така починал на 28-годишна возраст, па неговиот втор син го презел тронот.
првиот во април кога е всушност родена, а вториот во јуни според традицијата што ја вовел нејзин предок, со убаво време и воена парада. До лани возела и Сеавтомобил.сметадека таа посетила најмногу земји од сите светски Јосиплидери.Броз Тито заедно со неговата сопруга Јованка Броз биле домаќини на британската кралица Елизабета Втора, принцот Филип и принцезата Ана во далечната 1972 година во СФР Југославија. Иако не била обврзана да плаќа данок, тоа го правела од 1992 Таагодина.преживеа обид за атентат во 1981 година, кога младичот Маркус Сарџент испука серија куршуми кон кралицата за време на воена Ситепарада.куршуми биле ќор-фишеци, а Сарџент бил осуден на пет години Кралицатазатвор. го испратила својот прв мејл во 1976 година од воена база. Таа се смета за првиот монарх кој направил такво нешто. Од бракот со Филип ги има Ана, Чарлс, Ендрју и Едвард.
на кое сите припаѓаме“, им рече таа на своите идни поданици за време на радио обраќањето одржано по повод нејзиниот 21. роденден, во април 1947 година Повеќе од 75 години подоцна, таа го одржа тоа ветување - дури и ако тоа не беше ветување што таа посакуваше да го даде. nnn Сегашното кралско семејство е такво што има три генерации на директни машки наследници - принцот Чарлс (сега веќе кралот Чарлс Трети), принцот Вилијам и принцот Џорџ - и е релативно редок пример во британската кралска историја.
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202255 Експертите не се согласуваат околу нивото на нејзиното образование. Преземањето на тронот „мора да било исклучително тешко за неа, особено затоа што никогаш не одела на училиште и никогаш немала пошироко образование што сега можеби го земаме здраво за готово“, изјави дописникот од кралскиот двор Крис Шоп за Дејли Експрес во 2019 година. Нејзиниот татко, кој и покрај неговата срамежливост и пелтечење стана сакана национална личност, исто така и помогнал, вели Харис. „Елизабета учела за својата идна улога на суверен следејќи го нејзиниот татко. Џорџ Шести не е роден да биде крал и не му било удобно да зборува јавно, но му угодувало на семејството“. Кралот, којшто се колебаше дали да ја преземе таа улога, владееше до неговата смрт во 1952 година, кога Елизабета стана кралица. Исклучокот отсекогашбил правило Пријателката од детството, Соња Бери, му кажала на Ендрју Алдерсон од Сандеј Телеграф во 2006 година дека кралицата Елизабета веројатно би избрала поинаков пат доколку имала прилика. „Мислам дека ќе беше посреќна во брак ако живееше на село со своите кучиња и коњи“, рекла Бери. „Тоа е многу осаменичка работа, бидејќи, дури и кога добро ги познавате луѓето, таа сепак е кралица и секогаш има Штобариера“.сеоднесува до непланираната, а сепак судбоносна низа на настани што ја доведоа Елизабета Втора на тронот, исклучокот отсекогаш бил правило за кралското семејство, вели Харис, кој истакнува дека до неодамна, наследувањето често одело во неочекувани правци поради смртни случаи, абдикации или отсуство на
директни наследници во главната гранка на кралското семејство. „Сегашното кралско семејство е такво што има три генерации на директни машки наследници (принцот Чарлс, принцот Вилијам и принцот Џорџ) и е релативно редок пример во британската кралска историја“, вели таа. Како и оние пред неа, Елизабета Втора јасно стави до знаење дека нејзина должност е да служи. „Изјавувам пред вас дека целиот мој живот, без разлика дали е долг или краток, ќе биде посветен на служењето вам и служењето на нашето големо кралско семејство
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 56 Секој модел на работење има свои предности и недостатоци, како и специфичности во однос на конкуренцијата на пазарот. Потребно е постојано да се слуша ритамот на пазарот, да се следи однесувањето на купувачите и клиентите, и да се има на ум дека на пазарот денес победуваат оние кои се брзи и прилагодливи, што им дава шанса и на малите бизниси да ги остварат своите цели, а на претприемачите така да ги остварат своите соништа. ПЕТ МОДЕЛИ ЗА УСПЕХ НА ПАЗАРОТ БИЗНИС KNOW HOW С танува посебно тешко на пазарот да се понуди нешто ново, нешто поинакво и посебно. Многу фирми постојано водат битка со промените, а потрошувачите се помалку се заинтересирани за комуникација која не е инспиративна или која во основа нема приказна која поттикнува Купувачитеемоции. и клиентите се фокус на секое работење, а секоја организација треба да донесе одлука со кои сегменти на купувачи и клиенти сака да се занимава. Иако поимот таргетирање или избор на целниот таргет веќе одамна ни има влезено во уво, многу се уште размислуваат за сериозноста на таа стратегија на Восегментација.соработка со купувачите и клиентите, организациите пронаоѓаат начини да воспостават односи, да понудат разни производи и услуги, да осмислат специфилни дустрибуциски канали и да осмислат нови извори на Секојзаработка.модел на работење подразбира различни економски предуслови. Но, клучно е организациите и менаџментот да ги разберат за да можат непречено да го развиваат бизнисот и да го освојуваат пазарот. Кај малите бизнисмени тоа е ПРЕТПРИЕМНИШТВО
особено важно, бидејќи е клучно својот бизнис да не го водат само со емоции и инспирации. Ако ги познаваат бизнис моделите, тоа ќе им помогне да си го олеснат работењето, полесно да ги препознаваат ситуациите во пракса и да знаат како да реагираат на одредени предизвици на пазарот. Иновативен производ или услуга Некои организации се одлучуваат за иновативен производ или услуга, кои имаат нови карактеристики и задоволуваат специфични потреби на пазарот. Тука станува збор за талент, креативност и сила да се спротивстават на вообичаениот начин на размислување. Малите претприемачи можат да влезат на пазарот користејќи го овој модел на работење, а основата е фокус на квалитетни вработени или основачи, и вложување во креативно размислување. Во овој случај производот или услугата зборуваат сами за себе, со својата иновативност и единственост на пазарот. Клучно е да се знае дека во првата фаза многу ќе се заинтересираат за таквите производи и услуги, медиумите веројатно ќе објават интересни приказни, но клучно е да се поднесе предизвикот за развој на таков бизнис и да се имплементира квалитетна стратегија за развој, со цел бизнисот да успее и на подолгорочен план. Однос со пазарот Одредени организации одлучуваат да достигнат што поголем број на купувачи и клиенти, фокусирајќи се на односите на пазарот. Цел на таквото работење е проширување на што поголем пазарен сегмент фокусирајќи се на давање на на дополнителни услуги каде купувачот станува центар на работењето. Во тој случај, клучно е да се истражи однесувањето на потрошувачите, да се дознае на кој начин размислуваат, како дознаваат за производите и услугите, како се одлучуваат за одредена категорија на пазарот, тешко можат да се впуштат малите играчи бидејќи фокусот на работење е на намалување на трошоците и на зголемување на ефикасноста. Малите бизнисмени често мислат дека можат да успеат со многу ниски цени, борејќи се на пазарот со другите мали и големи играчи. За успех на моделот на ниски цени клучна е големата количина на продадени производи и услуги, што малите бизниси често не можат да го постигнат. Со намалување на цените, едноставно останува премала заработка од која не може да се вложува во развој на работењето ии некакви иновации, заради што често се случува производот или услугата кон купувачите да остане на ниско ниво. организации се фокусираат на продажба услуги Во некои фирми деловната политика е таква што на купувачите им се овозможуваат бесплатни услуги и ги спојуваат со дополнителни содржини или услуги кои не им се наплаќаат. Во овој модел фирмите користат големи бази на податоци и заинтересирани клиенти кои консумираат бесплатна содржина или услуги и им овозможуваат дополнителни погодности или понуда. Таквата дополнителна услуга ја прифаќа и плаќа само околу 10% од вкупниот број на учесници кои ги користат бесплатните содржини. Клучно е понудата да се приближи до што поголем број на корисници, а нејзиниот квалитет континуирано да се подобрува. Кај бесплатната понуда, се случува често да се случи омаловажување на понудата, бидејќи корисниците ретко го ценат она што е постојано достапно во бесплатен облик. Затоа, самиот квалитет на содржината и понудата на фирмите кои ќе го одберат овој модел. можат да им донесат раст на корисниците, а со самото тоа и зголемување на приходите оние кои би да платат дополнителна на работење има предности и недостатоци, како
Секојуслуга.модел
на производи и услуги, и на кој начин очекуваат дека понудувачите ќе се однесуваат кон нив. За успешни односи со клиентите, клучна е понудата која ќе ги задоволи купувачите повеќе отколку што очекувале дека може да добијат од продавачите. Ниски цени Поголемите играчи на пазарот се одлучуваат на производство или понуда на поголеми количини на производи и услуги, а заради постигнување на цени оп единица производ или услуга. Во таква битка
свои
од
на поголем број на единствени различни производи во помали количини. Станува збор за понуда на специфични производи за кои нема голема побарувачка, но вкупната продажба на такви проивзоди може да резултира со успех на пазарот. Ваквото работење овозможува на фирмите полесно да управуваат со залихите, но клучно е да имате платформа преку која специфичните производи ќе можат да допрат до доволен број на заинтересирани поединци заради специфичната содржина на понудата. Со оглед на тоа дека станува збор за артикли кои можат да заинтересираат само специфична клиентела, клучно е да се вложи повеќе во маркетиншки комуникации со цел понудата успешно да се приближи до специфичните корисници. Ако организацијата не успее со маркетиншките активности, тешко е да се очекува дека овој бизнис модел ќе успее. Бесплатни
различниЕдинственипроизводи Некои
и специфичности во однос на конкуренцијата на пазарот. Потребно е постојано да се слуша ритамот на пазарот, да се следи однесувањето на купувачите и клиентите, и да се има на ум дека на пазарот денес победуваат оние кои се брзи и прилагодливи, што им дава шанса и на малите бизниси да ги остварат своите цели, а на претприемачите така да ги остварат своите соништа. nnn
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202257
се одлучиле
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 58 Градењето на позитивна, здрава култура на работното место никогаш не било поважно и токму автентичноста е клучен елемент за тоа. Важно е да се создаде деловно опкружување во кое автентичноста не само што се прифаќа, туку се препознава и наградува. МОЖЕМЕ ЛИ НА РАБОТНОТО МЕСТО ДА БИДЕМЕ ОНА ШТО СМЕ АВТЕНТИЧНОСТ НА РАБОТА П андемијата, освен работата од дома, изроди и неколку нови правила и аспирации на вработените. Меѓу нив е автентичноста, односно можноста за слободно изразување на сопственото мислење, без страв од предрасуди. Затоа, градењето на позитивна работна култура никогаш не било поважно. Футуристот и бизнис инфлуенсер Бернард Мар спроведе истражување со Oracle за најважните вредности на работното место. На LinkedIn, каде што беше спроведено истражувањето, анкетниот прашалник го пополниле 5.000 луѓе. Според нивните одговори, можноста да се биде „свој и автентичен“ е најважната вредност на работното место. За испитаниците, автентичноста е поважна од можноста за соработка, иновативноста и внесување додадена вредност во културата на компанијата. Но, што точно подразбираме под „автентичност“ на работа? Клучна вештина Тоа е, всушност, чувството дека слободно го изразуваме нашето мислење и даваме свој придонес во деловните процеси. Автентичноста значи и разговор за проблеми на работа, но исто така и отвореност кон сопствените грешки и недостатоци без страв од Градењетопредрасуди.на позитивна, здрава култура на работното место никогаш не било поважно и автентичноста е клучен елемент за нејзино создавање. Ова значи дека е од суштинско значење да се создаде деловно опкружување во кое автентичноста не само што се прифаќа, туку се препознава и Каконаградува.штообјаснува Мар, деловната култура може да создаде ситуации во кои луѓето се принудени да размислуваат или да постапуваат на начин што не е во согласност со нивните принципи. Ако се бара од вработен, на пример, да биде неискрен со клиентите, да не КАРИЕРИ
истражување од 2017 година покажало дека 86 проценти од испитаниците ја сметаат автентичноста за клучен фактор во изборот на брендовите што ќе ги Значи,поддржат.соавтентичноста се гради доверба. Потрошувачите сакаат да веруваат дека компаниите што им даваат добра и услуги се отворени и искрени со нив и постапуваат во нивни најдобар интерес. Автентичните компании изгледаат сигурни и транспарентни. Како да автентичнибидетенаработа
„Автентично“ не значи само да го изразиме нашето мислење и да го направиме она што мислиме дека е правилно. Ниту, пак, значи дека не треба да бидеме толерантни кон другите кои постапуваат или размислуваат поинаку. Автентичноста значи да не им дозволуваме на другите луѓе да не’ спречуваат да размислуваме или да постапуваме на начинот на кој веруваме дека е најдобро. nnn
и кога треба да остават некој аспект на работата на некој со повеќе искуство или вештини, дури и ако е тој во пониска позиција. Емпатијата е уште една важна вештина на автентичните лидери. Тие мора да можат да препознаат кога другите не се чувствуваат слободни да бидат автентични. Добрата вест е дека лидерите сè повеќе ја сфаќаат важноста на автентичноста на работното место. Со оглед на ова, се почесто се практикува лидерите да користат свои социјални мрежи (како LinkedIn) за да го искажат своето автентично мислење. Исто така, лидерите треба да покажат дека се водени од морален компас, односно етичка рамка што е компатибилна со визијата и аспирациите на самата компанија. Автентичност на брендовите Автентичноста на лидерот и работната сила неизбежно придонесува за автентичноста на брендот на компанијата, што клиентите многу го ценат. Едно
KAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 202259 зборува кога ќе види нешто што смета дека не е во ред, или да не може да разговара за сопствените идеи, ова наскоро ќе доведе до „Автентичностанезадоволство. и можноста да се прилагодат на ситуациите, заедно со низа нови предизвици, се клучните вештини на вработените. Всушност, верувам дека лидерството започнува со автентичност, и ние како водачи мора да го охрабриме и прифатиме “, објаснува Ричард Смит, извршен потпретседател на Оracle. Автентичност во лидерството За да се создаде култура на автентичност во една компанија, потребно е да се развие таа вредност кај одговорните луѓе. Ако лидерите на компаниите не можат да се изразат искрено (што значи да признаат грешка или дека некој друг има подобра идеја од нивната), тогаш и другите вработени нема да можат. Автентичните лидери се отворени за своите маани и слабости, тие знаат кога да побараат помош, но
ЛИДЕРСТВОKAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 60 РЕКОА ЗА ... ИНФЛАЦИЈАТА ЏЕЈМС КУК британски истражувач и морепловец гиИнфлацијатаправинајбогатитеуштепобогати,анароднитемасипосиромашни. МИЛТОН ФРИДМАН економист и нобеловец оданочувањеИнфлацијатаебезлегислатива.
ЛИДЕРСТВОKAPITAL.MK I БРОЈ 1131 16 СЕП. 2022 62 Секојдневниот раст на цените на коишто сведочиме во моментов, нас постарите нè враќа во мислите во едно друго време, за коешто мислевме дека нема никогаш да се повтори. За жал “перфектната бура“ што го погоди светот – пандемија, војна, итн. – предизвика косата да ни се крева од инфлацијата при секое влегување во продавница. Да видиме што за овој економски феномен кажале славните економисти, писатели и други големи личности. МАРГАРЕТ ТАЧЕР поранешна британска премиерка ВЕНИТА ВАН КАСПЕЛ автор и мотивациски говорник КАРЛ ОТО ПОЛ германски економист Инфлацијатаекакозабнапаста.Еднашштомизлезенадвор,тешкоедајавратишназад.ИнфлацијатаИнфлацијатаЛекцијатаејасна.не’девалвирасите.одземаодтиештонезнаатиимдаванадоброинформираните. СЕМ ЈУИНГ американски бејзбол играч платишИнфлацијаекогаќе15долариза10-доларскопотстрижувањештосигодобивалза5доларикогасиималкоса. ЛЕОН ХЕНДЕРСОН американски економист Дакажете дека имате инфлацијамалкуеистокакодакажеледекастемалкутрудни. РОНАЛД РЕГАН поранешен американски претседател ЛУДВИГ ФОН МИЗЕС австриски економист инфлацијаКонтинуирананеизбежноводиконкатастрофа. ЕРНЕСТ ХЕМИНГВЕЈ писател ИнфлацијатазаПрвиотеликсирпогрешноводенанацијаеинфлацијата;вториотевојната.Идватаносаткраткороченпросперитет;идватаносатперманентноуништување.Но,идватасеприбежиштезаполитичкитеиекономскитеопортунисти.енасилнакакоџепчија,застрашувачкакаковооруженограбувачисмртоноснакакоплатенубиец.
НОВ ИЗГЛЕД
