1134- Kapital magazin

ИНТЕРВЈУ Димитар Георгиевски директор на „Доминос Пица“ во Македонија и добитник на „Business Elite 30 under 30“ Поставивме високи стандарди за вкусна

Секоја изгубена компанија подразбира крај на еден производствен процес, крај на еден дистрибутивен процес, отпуштања на вработени во фабриката, во дистрибуцијата, намалување на бизнисот и проблеми за добавувачот на суровини, помалку придонеси од плата во пензиските и здравствените фондови и помалку данок во Буџетот на земјата. Следствено државата е во проблем оти има помали можности за трошење. Дали носиме заклучоци? Дали конципираме стратегии? Што научивме, или што секојдневно учиме од овие многу кризи? Актуелна енергетската криза е проследена со зголемување на цените, страв од депресија и намалување на деловните активности кај домашните македонски компании што како последица има намалување на бројот на вработени, затворања во секторот на трговијата, се затвораат и фирми, најави за затворање на поголеми фабрики па притисок кон државата за помош и субвенции ... Од тука почнува оваа анализа... Според Светската банка не се очекува рецесија освен негативен резултат

но

тоа

Во македонската економија она што

добро е што странски компании отвораат фабрики во зоните со

добро и брзо темпо. Она што не е добро

што македонските мали и средни компании кои апсорбираат над

90%

Кај ковид кризата беше важно зачувување на работните места и тоа се дефинираше како можеби една од малкуте крајни цели. Државните политики за зачувување на работните места обезбедуваа агрегатната потрошувачка да остане на стандардно високо рамниште како и пред пандемиската криза. Денес, пак, македонската економија е во своја втора и трета фаза на криза кога државните мерки за заштита на работните места нема да бидат доволни (иако многу потребни се тие мерки). Денес компаниите, директорите, управните одбори и со еден збор сопствениците и инвеститорите ќе влезат во еден „волшебен“ круг на неликвидност. Тоа веќе се случува. Инсолвентноста ќе се зголеми, поради намалувањето на ликвидноста - отсуство и стопирање на деловната активност – нема излезни фактури!? И плус

тоа многу тешко се наплатува претходно сработеното.

ликвидност

големите трошоци

(пред се’ енергетските трошоци. Владата со два пакети тргна да ги решава со неодамнешните

мерки... веројатно ќе бидат потребни уште мерки).

денес ликвидноста и капацитетот на отплаќање на обврските од страна на компаниите ќе биде клучниот предизвик. Оттука ...

Ние денес практично сме во континуитет на ковид кризата од 2020, 2021 година. Теоретичарите на завери побрзаа овие години да ги дефинираат како „трета светска војна“!? Она што загрижува е што никој со точност не може да предвиди колку долго нестабилноста ќе трае. Некои ја врзуваат со крајот на руско – украинската војна (а никој не знае кога ќе запре агресијата на Русија). Други, пак, одат чекор понатаму и се прашуваат – што е следно? Кај ковид кризата беше важно зачувување на работните места и тоа се дефинираше како можеби една од малкуте крајни цели. Државните политики за зачувување на работните места обезбедува агрегатната потрошувачка да остане на стандардно високо рамниште како и пред пандемиската криза. Денес, пак, македонската економија е во своја втора и трета фаза на криза кога државните мерки за заштита на работните места нема да бидат доволни (иако многу потребни се тие мерки). Денес компаниите, директорите, управните одбори и со еден збор сопствениците и инвеститорите ќе влезат во еден „волшебен„ круг на неликвидност. Тоа веќе се случува. Компаниите ќе запаѓаат во разни кризи. Инсолвентноста ќе се зголеми, поради намалувањето на

ljupco.zikov@kapital.mk

Љупчо Зиков

ликвидноста (отсуство и стопирање на деловната активност – нема излезни фактури!? И плус на тоа многу тешко се наплатува претходно сработеното). Сето ова од поодамна се случува во развиените економии на Европската Унија. Дури до Германија. Од таму информациите се дека секојдневно се затвораат многу фабрики. Но да не заборавиме секоја држава различно ја издржува оваа криза. Ќе има држави кои нема да издржат ... Оттука, за македонската економија

и за земјите во регионот се

поставуваат следните прашања ... Кои производствени ланци се неповратно прекинати, а кои ланци можат брзо да се реанимираат?

Кои производства се загрозени?

Кои услуги исчезнуваат? Колку компании ќе пропаднат? Колку работни места ќе се угасат? Колку БДП-а (бруто домашни производи) ќе бидат „спржени“? Има ли пари да се затнат сите дупки? Прогнозите и предвидувањата стануваат се’ понесигурни и попесимистички

час и од ден во ден. Многумина велат дојде време на „бела смрт на белата експертиза“! Никој не може со точност да ги предвиди одговорите на овие прашања!? Она што е важно е да се делува локално, на ниво на компанија, дејност и држава (мерки)... и тоа на многу кратки рокови. Долгорочно претпоставувам ќе планираат тие што ќе преживеат. Во светлото на двата владини пакети од над 750 милиони евра за помош на компаниите и граѓаните, што се оценуваат за прилично фокусирани и важни за моментот, а со вредно микроекономско, а и макроекономско искуство составивме еден список на можни мерки со показатели и конкретни предлог мерки во чиј центар се – буџетски суфицит (индуциран се разбира) и високите девизни резерви на земјата. Борбата со економската криза и падот на БДП (и според Светската банка тој пад ќе биде реалност годинава) треба оди преку промена на парадигмите за креирање политики!? Ако во 2017 година, при промената на власта (доаѓањето на Зоран Заев за премиер) беше спасуван Буџетот од банкрот за да подоцна се спаси целата економија со тоа што ќе се обезбеди силен простор за капитални инвестиции...

Денес, оваа влада на чело со Димитар Ковачевски ќе мора силно да се посвети на спасување на стопанството – компаниите, за да евентуално Буџетот се спасува подоцна (пензиите, платите на администрацијата, јавните капитални инвестиции ...!? Таква е оваа криза и бара сосема спротивен пристап и мерки.

Или како што во Хрватска на површина се популаризираше слоганот „држава привреди сада мора да плача, да би привреда сутра држави могла да плача„!?

Сега не е време за штедење (се’ помалку има од што да се штеди). Време е за трошење што повеќе пари е можно! „Масивен фискален стимуланс“. Како? Задолжување, се разбира. Стопанството да преживее за да може да плаќа. Ова ќе има за последица зголемување на јавниот долг како процент од БДП и повеќе од 70%, или нешто под тоа. Најмногу пари од Буџетот државата би потрошила на покривање на минималната плата, пензии, стимулации за претприемачите. На Балканот и во Европа се повеќе се заговара мерка – отпис, а не одлагање. За проблемите на среден рок, економисти и претприемачи предлагаат и поддршка на финансискиот сектор, на пример кај Развојната банка на Северна Македонија, со нови неколку стотици милиони евра. Пари кои директно ќе бидат пласирани во стопанството, не преку деловните банки, како секторска поддршка на посебни стопански гранки за кои ќе биде оценето дека се важни за економијата на државата. Најважната задача на Буџетот е непосредно да ги финансира сите трошоци на борбата за намалување на економската штета. За загрозените граѓани, и деловите на стопанството кои со оваа криза ќе бидат најмногу погодени. Затоа, потребно е поагресивно задолжување на државата. Еднократно, привремено зголемување на буџетскиот дефицит

јавниот долг (додека трае кризата економската и финансиската криза

кои се производ и на пандемијата

и на енергетската криза заедно)

дури и во случај тоа задолжување и зголемување на јавниот долг биде релативно големо, под услов овие средства да се насочат рационално,

одговорно и каде што треба. Стопанството мора брзо да влезе во зона на брзо закрепнување. Помошта мора да се случи веднаш. Сите што работиме во приватниот бизнис знаеме дека покренувачите на бизниси, стопанствениците и претприемачите престануваат да плаќаат даноци и придонеси оти немаат од каде, а не затоа што не сакаат. На работниците им плаќаат колку можат, а не дека не сакаат да ја почитуваат минималната плата. Оти, ако бидат притиснати ќе мора да отпуштаат вработени ...!? Ако не се работи и десет дена огромен број претпријатија ги губат финансиските резерви, тешко доаѓаат до свежи пари и со тоа не можат да го компензираат недостатокот од приходи. Во нашиот случај наивно е да се верува дека претприемачите имаат некаква акумулација со која ќе ги финансираат трошоците во ваква ситуација ... Тие се сами со себе! Се преиспитуваат, и ги преиспитуваат своите бизнис модели, може ќе се селат надвор, може ќе одат во стечај (едвај чекаат некои од нив)... Државата мора да го има ова предвид ... Како македонската економија ќе го финансира растот? Ако е преку задолжување, тогаш како да направиме добро задолжување?

Прво, во меѓувреме ММФ (Меѓународниот монетарен фонд) и Светската банка ни се на располагање ... Тие всушност цело време, три децении, ни се на располагање ... Понатаму кога ќе се создадат подобри услови во текот на следните месеци може да се оди со внатрешна буџетска резерва, задолжување на внатрешниот пазар на хартии од вредности и второзадолжување на меѓународниот пазар на капитал. Може да се оди на лансирање на еврообврзница. Но сега не е време. Треба да се процени вистинското време за нејзино лансирање!?! Кога и колку ќе се задолжиме и по која камата? Што и како да се финансира и помогне на малите и средните бизниси? Една мерка која, економистите и претприемачите ја сугерираат раздвижување на гарантниот фонд. Основање на повеќе такви. Банките во тој фонд да внесат неколку стотици милиони евра, а државата да ги гарантира за еден дел од тие милиони евра,

ljupco.zikov@kapital.mk

криза

криза заедно) дури

случај тоа

на јавниот долг биде релативно големо, под услов овие средства да се насочат рационално, одговорно и каде што треба. Стопанството мора брзо да влезе во зона на брзо закрепнување. Помошта мора да се случи веднаш.

пласманите кај компании, како би се финансирале малите бизниси. Друга добра мерка, која се’ уште овде не се практикува е издавање корпоративни обврзници за големите и средните компании за силно подигање на овие компании во брзо време.

Коперникански пресврт! До каде може да се оди со државен интервенционизам?

Никој во приватниот сектор, особено големиот бизнис, не сака да се откаже од помошта на Владата. На овие простори тоа стана традиција. Главна мантра. Кај дел од стручната јавност најавите за силен државен интервенционизам предизвикуваат нервоза и паника. Некои упатуваат на прочуената мисла на Роналд Реган: „Најстрашната реченица во англискиот јазик е: Јас сум од Владата и тука сум да помогнам“. Анализите одат во правец на јасните заклучоци дека „социјализација на загубите“ секогаш звучи деструктивно затоа што на тој начин се уништува суштината на пазарната економија. Се создава долгорочно неодржлив раст на јавните долгови, а некаде може да се стимулира и провоцира инфлација што на крајот ја плаќаат сите даночни обврзници. Сепак, и економската наука и

бизнисмените и аналитичарите, горе долу, се согласни и предлагаат мерки како и сите влади во светот: со фискални стимулации да се угасат економските, политичките и социјалните пожари.

Од друга страна, пак, познато е и на примерот на Македонија и од други примери во регионот дека компаниите особено нејзините сопственици лесно влегуваат во разни односи со политичарите. Откако и таа „љубовна врска“ доаѓа во криза обично работите завршуваат така - политиката го става во скут претприемачот ... и потоа „небото е лимит“ што се’ се случува. Што најмногу страда овде? Претприемништвото секако. Така систематски се уништува претприемачкиот дух кај помладите генерации. Една од последиците е иселувањето (не заради немање работа или ниски приходи, туку заради отсуство на можности). Друга последица е притисокот да се

во јавна

биро,

компјутер, телефони, нема

носи денот и годината, неподносливо чувство на преживување, а тие на крајот не можат толку малку да те платат колку што ти не работиш. А и не се така мали платите (во многу сектори на администрацијата платите се далеку поголеми од најдобрите во приватниот сектор). Ова се сериозните дефекти.

Ние во нашата паразитска економија зборуваме исклучиво за помош веќе 30 години од независноста до денес. Тогаш се поставува прашањетокако државата ќе бира приматели на помош, по кои критериуми ќе одлучува кому ќе ја даде помошта, кој тоа ќе го одлучува? Имајќи го предвид македонскиот менталитет... Оти, големите државни субвенции можат да бидат многу плодно тло за пораст на корупцијата. Затоа прашањето е дали евентуалните мерки ќе бидат директни субвенции или евтини кредити!? Затоа што десетици и стотици милиони евра кои се споменува како долна граница на државни субвенции (!?), доволно е да Македонија биде лансирана во врвот на коруптивните држави (имајќи го предвид менталитетот на луѓето и немоќта на надлежните институции). Одомаќинетиот принцип „рака раката ја мие“, преку евентуалните нови државни давања (нешто слично како во деведесеттите години), на среден рок, уште повеќе ќе го осиромаши населението, а од друга страна ќе им овозможи на „бизнисмените домашни љубимци“ на сите политички елити во земјата (без исклучок оти токму тие покажаа дека, без остаток можат да се „љубат“ со сите партии) да ги зголемат своите „мали задолжени феуди“. 

/ STAND BY

автор:

ИГОР ПЕТРОВСКИ

ветска банка не очекува да се случи рецесија во Македонија во однос на севкупниот учинок, иако е можен квартален негативен раст, а тоа може да биде видливо дури и оваа година. Светска банка пак во најновиот извештај предупреди дека Македонија има највисока стапка на инфлација во изминатите 25 години, енормно висок јавен долг и најбавна стапка на раст на БДП од земјите во регионот. Прогнозираат дека ќе ја избегнеме рецесијата, растот можно е да е негативен, но само еден квартал. Според Светска банка растот на БДП годинава ќе биде 2,1 отсто, наредната 2,7, а во 2024 - 2,9 отсто. Во однос на инфлацијата проценките се дека годинава таа ќе изнесува 12,1 отсто, за наредната година да се намали на 6,1 отсто, а во 2024 година на

економски извештај за земјите од Западен Балкан, предвидувањата се неблагодарни заради тоа што нештата брзо се менуваат и тоа не на подобро. Севкупно, растот ќе биде забавен, посочија тие. „Ако гледаме нанапред, Северна Македонија е во групата земји

со релативно умерен раст. Очекуваме дека тековната криза ќе се намали и ќе стивне во однос на шоковите кои што ги предизвикува. Имавте шокови оваа година и основниот ефект е забавен раст. Растот се намалува и заради високата инфлација, ќе останат високи цените на производите, па преку намалената потрошувачка и преку високите влезни трошоци за бизнисите ќе се зголемат трошоците за извоз“, рече на презентацијата на извештајот Сања Маџаревиќ–Шујстер, виш економист за земјите од Западен Балкан. Влијанието на кризата во земјите од ЕУ, пред се во Германија, која е најголем трговски партнер на Македонија, ќе се одрази и растот кај нас. Политики што ќе ги заштитат најранливите Основната порака на Светска банка е дека соочена со тековни шокови, на Северна Македонија и требаат политики што ќе ги заштитат најранливите и реформи што ќе го поттикнат растот. Во извештајот се вели дека погодена од војната во Украина и енергетската криза, Северна Македонија се соочува со историски висока инфлација, што несразмерно ги еродира реалните приходи на сиромашните. Со ограничен фискален простор, зголемен јавен долг и зголемени трошоци за финансирање, фискалната поддршка треба да ги таргетира најранливите домаќинства и фирми. Во исто време, затегнувањето на монетарната политика треба

да постигне рамнотежа помеѓу задржувањето на инфлацијата и избегнувањето на задушување на економската активност. „Поддршката на политиките на Владата за енергетски ранливите е важен чекор во вистинската насока, но мерките треба да бидат насочени и временски ограничени за да се минимизираат фискалните ризици“, додаде Масимилијано Паолучи, директор на Светска банка за Северна Македонија и Косово. „Во исто време, фокусот треба да продолжи да биде и на долго одложуваните структурни реформи за да се поттикне растот и да се отворат нови работни места. Според извештајот, таквите реформи ќе вклучат мерки за зголемување на нивото на пазарна конкуренција, отстранување на бариерите за влез во бизнисот, зголемување на задржувањето и реинвестирањето кај странските инвеститори, намалување на бариерите за учество на женската работна сила, подобрување на квалитетот на образованието и подигање на стандардите на управување, вклучувајќи ја и дигитализацијата. Тековната криза, исто така, ја поткрепува важноста од забрзување на зелената транзиција во регионот подалеку од испарливи јаглеводороди кон почисто производство на електрична енергија, како и поеколошки модели на производство и потрошувачка, се вели во извештајот. Маџаревиќ – Шујстер рече дека споредено

подобро, сепак

кон Русија како Македонија и дека имала одредени придобивки заради непрекинатите канали за извоз.

„Македонија ја немаше таквата корист, но во 2023 година е во групата земји со умерен раст очекуваме дека тековната криза ќе се намали и ќе стивне“, рече таа.

Дали е вистинско време заданочните реформи?

Сепак, сите предвидувања сега се базираат на храбри претпоставки. Лани гледавме закрепнување и засилен раст, пролетта оваа година прогнозите надолно ги преструктуиравме, така што сега не можеме да кажеме нешто подолгорочно, додаде таа. На прашањето какви реформи се потребни во земјава и колкава е фискалната подготвеност на Македонија за овие реформи,

Маџаревиќ – Шујстер рече дека, како прво краткорочно се очекува владите да се фокусираат на олеснување на влијанието од кризата за најранливите домаќинства и фирми во смисла на големината на фискалните напори. „Северна Македонија има најсилен пакет од сите шест земји во смисла на поддршката која што се дава на фирмите и на домаќинствата гледано од фискална страна. Ако се погледне износот од 750 милиони евра севкупно, тоа е повеќе од 5 отсто од БДП и ова е моментално најголем пакет на фискален одговор на кризата“, рече Маџаревиќ–Шујстер. Таа додаде дека ако се погледнат цените на електричната енергија, на гас, тие и понатаму се конкурентни, но делумно затоа што се субвенционирани. „Ако владата не плаќа субвенции тогаш ќе плаќате многу повисока цена. Краткорочно мислам дека ова е начинот да се оди понатаму“,

посочи таа. Второ, според Маџаревиќ–Шујстер, новиот пакет за одговор на кризата е уште потаргетиран заради ограничувањата на фискалниот капацитет и фокусот навистина треба да биде на најранливите домаќинства и фирми. „Реформите не мора да чинат многу пари и треба политичка волја за нив за да се имплементираат. Во контекст на Македонија, сегашното функционирање на парламентот може да е пречка за побрзо да се движиме во овие реформи. Видовме во случајот со Законот за буџет кој требаше две години да помине во Собранието. Овие реформи не чинат многу пари, но се добри за ефикасноста и транспарентноста на користењето на јавните ресурси“, рече Маџаревиќ – Шујстер. Таа исто така ја нагласи и потребата од реформи во образовниот сектор. „Сите ќе се согласат дека тие се од

Иако растот во првата половина на 2022 година се покажа како релативно силен, јасно е дека регионот сега се движи во нова бура, рече Сања МаџаревиќШујстер, виш економист на Светска банка при презентирањето на извештајот за Западен Балкан.

Комбинација од шокови силно влијае на изгледите на регионот. Построгите услови за глобално финансирање, забавувањето и на домашната и на надворешната побарувачка, како и слабеењето на довербата на бизнисот и на потрошувачите сигурно ќе влијаат на финансискиот сектор во регионот.

критична важност за Македонија. Потребно е време да се спроведат, но некој треба да започне со тој процес“, рече Маџаревиќ –Шујстер, додавајќи дека повеќето од овие реформи немаат фискални трошоци, но ќе имаат многу силни придобивки за севкупното општество, вклучувајќи ја и фискалната политика во иднина. На прашањето околу најавените даночни реформи, како и дали се потребни во време на криза, таа рече дека владините предлози се

солидни. „Може да се аргументира дека

не е добро времето, но мислам дека сега е добро време за такви реформи затоа што ќе се ребалансира даночниот товар од посиромашните и ранливите кон помалку сиромашните. Предлогот

е да се оданочат капиталните

приходи така што работната сила

и капиталните приходи ќе бидат

оданочени“, рече Маџаревиќ

Шујстер.

додаде дека дисбалансот во

каде што приходот од

сила е оданочен со десет отсто, а капиталниот не е, се чини дека не е фер. „Прашањето е дали зголемувањето на прогресивноста на даночниот систем ќе доведе до поголема правичност и порамномерно да се распредели даночниот товар помеѓу различните категории. Второ, дизајнот на оваа реформа не е конечен, да видиме каков ќе биде конечниот пакет“, рече таа. Регионот се движи кон нова бура Во однос на регионот, од Светска банка посочија дека економските перформанси во сите шест економии на Западен Балкан продолжуваат да бидат под влијание на тековната војна во Украина и како резултат на нагло зголемување на цените на енергијата и забавување на глобалниот раст. Во најновиот редовен економски извештај за Западен Балкан се додава дека овие кризи создаваат значителни пречки за регионот и покрај подобриот од очекуваниот раст порано оваа година. Во првата половина на 2022 година, економскиот раст – поттикнат од приватната потрошувачка и инвестиции – се покажа како робустен, надминувајќи ги очекувањата. Нивото на вработеност достигна историски највисоки нивоа во неколку земји до средината

2022 година, а стапката на

во регионот сега

во просек 46 отсто, што е

од 3 процентни поени во однос на средината на 2021 година.

Во анализата се проценува дека оваа година БиХ, Србија, Црна Гора, Косово, Северна Македонија

Албанија ќе забележат просечен раст на бруто домашниот производ од 3,4 отсто, што е двојно помалку од 2021 година, кога овој раст изнесуваше 7,6 отсто, но истовремено е значително повисока од проекциите за

2023 година, кога се очекува забавување на економскиот раст и пад на ниво од 2,8 отсто за целиот регион. Годинава највисока стапка на раст на БДП забележа Црна Гора, каде може да заврши на ниво од 6,9 отсто. Драматичното зголемување на инфлацијата се почувствува и во овој дел од европскиот континент, па таа до октомври достигна просечно 12 отсто за сите земји од регионот, но во Босна и Херцеговина беше дури 16 отсто. Сепак, моментот на раст сега почнува да се забавува соочени со сè поголемите предизвици. Повисоките цени на енергијата и храната ја турнаа инфлацијата на нивоа невидени со години, намалувајќи ја куповната моќ и деловната доверба. Пазарот на трудот почнува да се лади, со забавување на вработеноста во услови на висока инфлација и зголемена неизвесност. „Иако растот во првата половина на 2022 година се покажа како релативно силен, јасно е дека регионот сега се движи во нова бура“, рече Сања МаџаревиќШујстер, виш економист на Светска банка и главен автор на извештајот. „Комбинација од шокови силно влијае на изгледите на регионот. Построгите услови за глобално финансирање, забавувањето и на домашната и на надворешната побарувачка, како и слабеењето на довербата на бизнисот и на потрошувачите сигурно ќе влијаат на финансискиот сектор во регионот“. Еврозоната, најголемиот трговски партнер наМакедонија, е пред рецесија Во еврозоната пак, каде што најмоќната членка, Германија, е најголемиот трговски партнер на Македонија, се чини дека економијата ќе се намали во четвртиот квартал со оглед на зголемената загуба на производството и влошената слика за побарувачката забележана во октомври, што дополнително ги зајакнува шпекулациите дека рецесија е сè понеизбежна, вели Крис Вилијамсон, економист во S&P Global за Bloomberg. Активноста на приватниот сектор во еврозоната се намалува четврти месец по ред во октомври, потврдувајќи ги предвидувањата дека Европа оди кон рецесија. Индексот на менаџери за набавка, кој го состави S&P Global, падна на најниско ниво од април 2013 година, не сметајќи ги месеците

кога беа на сила мерките за коронавирус. Новите бројки се полоши отколку што очекуваа економистите бидејќи рекордната инфлација и наштетува на побарувачката, а некои компании го ограничуваат производството поради послабата продажба, пишува Bloomberg. Најголем пад е забележан во производството, особено во енергетски интензивните сектори како хемикалиите и пластиката. Услугите исто така се намалуваат побрзо бидејќи потрошувачите се борат со „кризата на трошоците за живот“. Новите нарачки за стоки и услуги паѓаат четврти месец по ред со темпо што не е забележано од декември 2012 година, со исклучок на месеците на локдауни поради короната. Низ валутниот блок од 19 нации, вртоглавите трошоци ја намалија натрупаната побарувачка што следеше по пандемијата, додека запреното снабдување со енергија од Русија ги принудува домаќинствата и индустријата да се подготват за потенцијални нарушувања оваа зима. Потсетуваме дека довербата на потрошувачите се’ уште е блиску до рекордно ниско ниво. Компаниите, исто така, пријавија помалку недостиг на компоненти и подобрен извоз во октомври, иако тоа често беше поврзано со намаленото ангажирање на добавувачите поради послабата побарувачка. Набавките на инпути од страна на производителите паднаа за една од најголемите стапки од глобалната финансиска криза, што укажува на помалите потреби за производство и пораспространетите одлуки за намалување на залихите поради послабите од очекуваните продажби. Неизвесната перспектива води некои компании да се откажат од вработувањето, додека други отпуштаат персонал поради знаци на прекумерен капацитет. ЕЦБ најверојатно ќе ги зголеми каматните стапки за 0,75 процентни поени Претходните податоци за Франција и Германија, исто така, насликаа мрачна атмосфера, при што активноста на приватниот сектор во првата земја заглави за прв пат од март 2021 година, а во втората се намалува четврти месец по ред. Објавувањето на податоците за Обединетото Кралство и САД, исто така, се закажани во понеделник, при што и двете земји најверојатно ќе покажат негативни трендови. Бројката на Австралија исто така беше под прагот од 50 што ја дели експанзијата од контракцијата, додека во Јапонија повторно се зголеми.

разговара: ИГОР ПЕТРОВСКИ

нфлацијата во Македонија секојдневно им предизвикува главоболки на граѓаните и компаниите, од месец во месец индексот на трошоците за живот е сè повисок, па најновиот податок за септември беше дека стапката е 18,7%, според државната статистика. Државните надлежни институции неколку пати веќе ја ревидираа прогнозата за годишната стапка на инфлација, но и независните истражувачки центри, излегуваат со свои влошени проценки. Па, така и економскиот институт Finance Think изврши нагорна корекција на стапката на инфлација од 9,7% на 12,3% со „доза на неизвесности и нагорни притисоци“. Со Марјан Петрески, редовен професор на Универзитетот Американ Колеџ Скопје, разговаравме околу ситуацијата со инфлацијата и што можеме како економија да направиме за ублажување на последиците. Проф. Петрески периодов е на привремен престој во Чикаго, САД, па искористивме прилика да се информираме од лице место и за тамошните прилики поврзани со инфлацијата.

X Професоре, Вие сте периодов на престој во САД, каков е вашиот впечаток од она што го гледате таму, се чувствува ли нервоза во јавноста поради инфлацијата што ФЕД толку очајнички се обидува да ја заузди? Како е на терен, растат ли секојдневно цените на артиклите? Деновиве прочитавме и коментари на најсилните мејнстрим медиуми таму дека ФЕД ја губи всушност битката со инфлацијата... Овде, како и во голем дел од светот, инфлацијата

зголемувања на каматната стапка. Интересно е дека пазарот на труд –вработувањата и платите – е многу силен, што Фед го наведува како значаен извор на притисоците врз цените и го користи како главен аргумент за значајни затегнувања на монетарната политика, односно оценува дека штетата од млак пристап кон инфлацијата би била поголема од штетата која ќе настане за домаќинствата од пораст на трошоците за финансирање, за разлика од Европа каде ова “вагање“ на штетите е поизбалансирано. И, ако е за утеха, и овде често се изнесува аргументот дека корпорациите ги држат своите цени високи, иако цените на нивните инпути се намалуваат. Инаку, она што јас го гледам на малопродажните места е дека цените на некои основни прехранбени производи како лебот и млекото не се променија од август откога сум тука, а кај цените на бензините дури има и некое благо намалување. Но, генерално цените се високи; во Чикаго, каде што се наоѓам, се и за 20-тина проценти повисоки од американскиот просек, така што севкупно земено скапотијата и дебатите што ние моментално ги водиме во Македонија се присутни и овде. X Да се вратиме сега на македонски терен... Прво, да пробаме да ја демистифицираме инфлацијата... Колку е таа всушност “увезена“, а колку има домашна компонента во неа? Нема дилема дека таа е доминантно увезена, а последица на тектонските промени кои настанаа на глобалната политичко - економска сцена со руската инвазија врз Украина. Со нарушувањата на глобалната понуда на добра кои ги извезуваше Русија, а кои се надоврзаа на ребалансирањето по пандемијата, понудата и побарувачката на пазарот бараат нова рамнотежа, на повисоко ниво на цени. Но, вашето прашање претпоставувам

И покрај тоа што инфлацијата несомнено е доминантно увезена, не треба да игнорираме евентуални домашни фактори на инфлацијата, без оглед колку во одреден момент изгледаат мали. Препознавам два такви. Првиот е големиот пораст на минималната плата во април годинава, што низ призма на цените, покажа мал притисок кај одредени ценовни компоненти. Вториот знак е што притисокот врз цените на храната на глобално ниво е значајно намален, но тоа не е пресликано кај нас. Оттука, мислам дека значаен дел од големиот раст на цените на храната кај нас веројатно може да се припише на маржите од трговците и производителите -преработувачи.

врз широката потрошувачка кошничка и е поробустен индикатор за идната инфлација. Во таа смисла, инфлацијата е попостојана споредено со очекувањата, како и во смисла на острата реакција на Фед, а се аргументира дека таа упорност произлегува од растот на трошоците за домување. Оттука, и очекувањата се дека Фед ќе продолжи со позначајни

на базната инфлација, а за што веројатно сите ќе се сложиме дека е резултат на растот на цените на храната и на енергенсите, а не на засилена домашна побарувачка. Дека генералната побарувачка ослабува говорат и

индикатори, како на пример потрошувачките кредити чиј раст забави во август на 6.4% од 7.3% на почетокот од годината, а во истиот временски распон вкупните кредити го одржале своето темпо. Воопшто, падот на реалната плата ќе ја повлече и потрошувачката надолу. Меѓутоа, не треба да игнорираме евентуални домашни фактори на инфлацијата, без оглед колку во одреден момент изгледаат мали. Препознавам два такви. Првиот е големиот пораст на минималната плата во април годинава, што низ призма на цените, покажа мал притисок кај одредени ценовни компоненти, на пример кај услугите за домување и кај некои лични услуги, згора што ја зголеми социјалната тензија во врска со очекувањата за раст кај друг сегмент од платите.

Вториот знак е што притисокот врз цените на храната на глобално ниво е значајно намален, но тоа не е пресликано кај нас. На пример, индексот на цените на храната од ФАО во септември 2022 изнесува 136.3, и паѓа шести месец по ред, односно откако го достигна врвот од 159.7 во март 2022. Спротивно

на овие тенденции, кај нас цените на храната достигнаа врв во септември 2022, раст од 29.8%

на годишна основа, a кај некои подгрупи како леб и масла, растот

е над 40%. Оттука, значаен дел

од овој голем раст веројатно може да се припише на маржите од трговците и производителите -преработувачи.

X Зошто во Македонија е повисока инфлацијата одошто во други земји во регионот, како и западните земји од ЕУ? Едната причина е однесувањето на одредени чинители, како што објаснив погоре, кое може да е различно во различните земји. Друга причина е, секако, тежинските фактори на одделните компоненти. Во индексот на потрошувачките цени, храната има повисок тежински фактор во посиромашните земји, на пример во Македонија тој е 360 (од 1000), а во ЕУ во просек 159, значи повеќе од двојно помалку. Трета причина е зависноста од увоз на енергија, особено уделот на домашното производство на струја во вкупната потрошувачка, во кој сегмент Македонија стои полошо од соседите, и секако поголемата енергетска интензивност на нашата економија. Четврта причина е реакцијата на владите, односно мерките што тие ги презеле во сегментот на ограничување на цените, маржите, намалување на индиректните даноци, линеарните субвенционирања. Сите овие фактори земени заедно даваат повисока инфлациска стапка во

економијата е прегреана, односно

ценовните притисоци се предизвикани од вишок потрошувачка. Бидејќи сегашната ситуација е сосем различна, легитимно е прашањето што една централна банка може да стори, а што не.

Бидејќи е јасно дека шокот е на страната на понудата, било која реакција на централна банка, посебно ако не е глобален играч, нема да промени ништо во однос на глобалните ценовни движења кои се пресликуваат и дома, туку со нагло затегнување може само да го „убие“ растот, кој и самиот е под негативно влијание од тековните глобални случувања. Единствено

сепак тие имаат и свои специфики. На пример, јасна е разликата меѓу САД и ЕУ: во САД, иако се водат спротивставени дебати, инфлацијата има повеќе домашни корени отколку во ЕУ, поради што и реакцијата на ФЕД е поостра од таа на ЕЦБ.

X Богатите земји имаат многу повеќе финансиски можности да им помогнат на своите граѓани и компании во ублажување на ценовните шокови, енергијата пред сè, Македонија се обидува преку пакетот владини мерки да го прави истото, во многу поскромен обем се разбира. Како ги оценувате најновите мерки, дали се добро конципирани? Мојот став по однос на тоа прашање на почетокот на кризата беше дека мерките треба да се таргетирани, и тој став го задржав до денес. Денес гледаме дека сите чинители веќе го сугерираат истото, а владата излезе со таргетирани мерки дури пред две недели, што сами по себе се коректни, меѓутоа се бројат на прстите од едната рака. Наспроти тоа, голем дел од линеарните мерки останаа во сила, а тие подразбираат дека поддржуваат и домаќинства кои може да го поднесат товарот на кризата сами. А, тоа е важно бидејќи фискалниот простор е истрошен, условите за задолжување на приватните пазари значајно се заострија. Оттука, очекувањето ми беше дека новиот пакет мерки значајно ќе ја намали линеарната компонента, а ќе стави голем фокус на таргетираната компонента. Втора работа која е важна покрај таргетираноста е мерките да не траат предолго, бидејќи креираат очекувања кај економските агенти дека државата е тука за да им пружа неограничена помош. Со ова имаме генерален проблем во Македонија, кој главно се гледа преку растечките и разновидни субвенции, но тоа е поширока тема која излегува надвор од сегашната криза.

на постепено нормализирање. Треба да имаме предвид дека иако изворот на сегашната инфлација е заеднички за многу држави ширум светот,

X Компаниите и граѓаните бараат сè поголема помош од државата, државата пак ќе има сè попразен буџет затоа што ќе пропаѓаат бизниси, големи компании прекинуваат производство, итн. Влезени сме во своевиден маѓепсан круг... Како да се најде најизбалансирано решение според вас, како да се направи „тријажа“,

Од таргетираните мерки не треба да бидат исклучени ниту компаниите, особено оние кои имаат здрави темели и/или кои се големи работодавачи, а кај кои шокот од цените на енергентите може да значи неповратни загуби за економијата во целина. Притоа, ако компанијата е генерално профитабилна, било каква државна помош треба да биде не само краткотрајна, туку и да побарува од идните профити или да постави некој друг услов, меѓутоа важно ќе ѝ помогне на компанијата да го преброди моменталниот шок.

треба да бидат исклучени ниту компаниите, особено оние кои имаат здрави темели и/или кои се големи работодавачи, а кај кои шокот од цените на енергентите може да значи неповратни загуби за економијата во целина. Притоа, ако компанијата е генерално профитабилна, било каква државна помош треба да биде не само краткотрајна, туку и да побарува од идните профити или да постави некој друг услов, меѓутоа важно ќе ѝ помогне на компанијата да го преброди моменталниот шок. Прашањето за прекинот со производството кај одредени индустрии излегува пошироко од оваа рамка, бидејќи тој проблем станува глобален, или европски во најмала рака. Во тој сегмент, мислам дека глобалната и координирана акција на владите во рамки на глобалните и европските институции и иницијативи треба првенствено да се насочи кон стабилизација, со цел таквите затворања на фабриките да може да бидат што е можно пократкотрајни.

Видете, во моментов ударот од цената на енергентите е голем, неизвесноста е голема, па оттука и паниката и разногласието се присутни на глобалната сцена. Координираната акција треба да влијае смирувачки, а да се претпоставува дека затворањето на големи фирми со здрави фундаменти ќе биде трајно, мислам дека е моментална и претерана реакција. За нас е тоа важно за да не дојде и до некакви нагли капитални одлевања.

Владата најави и план за фискална

тоа... како го оценувате тој план на владата и што би коригирале евентуално во него?

достапните информации во медиумите, добив впечаток дека станува збор за обид да се изврши поголема рационализација на расходната страна на буџетот преку укинување или одложување на трошења кои не се есенцијални.

За такво нешто, експертската јавност говори долго време и тоа е препорака валидна и за нормални услови на функционирање, што ако се случеше навремено, сега буџетот ќе беше во подобра кондиција. Консолидацијата не треба да почне од платите, особено не во услови на криза, туку од другите ставки, како договорните услуги, субвенциите и сл., кои кријат многу сиви зони. Од друга страна, помош на економската активност ќе биде поажурното извршување на капиталните расходи, што исто така е стара препорака. На приходната страна, предложената консолидација кај некои даночни ослободувања изгледа разумна, додека некои предлози како социјални придонеси на договори за повремено вршење работа се само непромислен обид за полнење на буџетот каков што неуспешен имаше и владата на Груевски во 2015. Севкупно, дел од предлог - даночните измени доаѓаат

несреќно време, кога се наоѓаме пред извесна стагнација и најразумно е да се одложат. nnn

о првото полугодие годинава пораснал интересот за инвестирање на странските берзи од страна на македонски физички и правни лица, додека истовремено опаднал прометот на домашниот пазар на капитал, поточно Македонската берза. Анализата на Комисијата за хартии од вредност покажува дека во првите шест месеци од 2022 година, прометот на домашен пазар остварен од пазарните учесници - членки на Македонската берза изнесувал 9,28 милијарди денари и истиот е намален за 13,57% во споредба со истиот период минатата година. И покрај намалениот промет, приходите од провизии во апсолутен износ не се намалени, туку показателот за соодносот меѓу вкупниот промет и приходи од провизии од тргување бележи зголемување од 0,45% во H1 2021 на 0,54% во H1 2022. На странски пазари, пак, во првото полугодие прометот остварен од трите овластени банки и една брокерска куќа, изнесувал 2,22 милијарди денари, што е за 10,3% повеќе во однос на минатата година.

И покрај ова зголемување на прометот, приходите од прием и пренос на налози за купување и продавање на хартии од вредност и приходите од тргување на странски пазари се намалиле за 20,37%, односно од 10,96 милиони денари за првите шест месеци од 2021 година на 8,73 милиони денари за првите шест месеци од 2022 година. Имено, показателот за соодносот меѓу вкупниот промет и приходи од провизии од тргување бележи намалување од 0,54% во H1 2021 на 0,39% во H1 2022. Само во вториот квартал, прометот реализиран на странски пазари преку домашни овластени правни лица во однос на вкупниот промет реализиран на домашен и на странски пазари (Q2 2022: 3,112,811,467) учествува со скоро 37%, односно во разгледуваниот период бележи зголемување од

процентни поени наспроти претходниот квартал. Вложувањата во акции

натаму доминираат во прометот реализиран на странски пазари, и покрај трендот на намалување на нивното учество. Така, во Q2 од 2022 година, учеството на вложувањата во акции се намали за 15,36 процентни поени, со што втор квартал по ред продолжи трендот на пад на учеството на вложувања во сопственички

хартии од вредност. Сепак, акциите со учество од 68,68% во вкупните вложувања на резиденти на странски пазари, и натаму преовладуваат. Доколку се споредува прометот на учесниците кои тргуваат на странски пазари, со реализираниот промет на домашниот пазар , може да се заклучи дека дел од нив првенствено се насочени кон тргување на странските пазари. Имено, од приложеното може да се заклучи дека Шпаркасе Банка АД Скопје и во вториот квартал од 2022 година првенствено е ориентирана на странските пазари. Кај оваа банка, од вкупно реализираниот промет

Q2 2022 година, 86% отпаѓа

тргување на странски пазари. Ваквиот тренд на тргување е присутен од Q4 2019 година.

денари и Инвестброкер со 10,94 милиони денари. Инаку, брокерската куќа Инвестброкер е овластен учесник на пазарот со најголем пораст на вкупниот приход за 161,39%, кој се должи на порастот на приходите од провизии и надоместоци за извршени услуги за 63,77%, како и на порастот на приходите од дивиденди за 1.713,24%. Брокерската куќа Еурохаус, која остварила најголем износ на вкупни приходи во првите шест месеци од 2022 година е воедно и брокерска куќа со најголем промет на Македонската берза. Еурохаус остварила вкупен промет во износ од 3,2 милијарди денари што претставува 34,60% од вкупниот промет од сите 10 членки на берза, кој за првите шест месеци од 2022 година изнесувал 9,28 милијарди денари. Од аспект на остварениот промет на берзата, кај пазарните учесници Комерцијална банка , НЛБ банка и Илирика Инвестментс се констатира намалување на промет и вкупните приходи во првото шестмесечие од 2022 година во однос на истиот период минатата година. Со оглед на тоа што Комерцијална банка

НЛБ Банка дел од приходите ги обезбедуваат од надоместоци и провизии за прием

пренос на налози

вкупни приходи од 68,6 милиони денари, што е за 7,5% повеќе од лани. По Еурохаус, најголем приход имаат брокерските куќи Илирика Инвестментс, од 10,96 милиони

продавање на странски пазари, односно од тргување на странски пазари , намалувањето на нивните вкупни приходи не е со толкав интензитет како намалувањето на нивниот промет остварен на Македонската берза.

купување

позитивен финансиски резултат – добивка, додека еден овластен учесник годината ја завршил со загуба. Минатата година осум од десетте овластени учесници на пазарот на хартии од вредност во периодот 01.01.-30.06.2021 година оствариле позитивен финансиски резултат

- добивка, додека два учесници периодот го завршиле со негативен финансиски резултат – загуба. Пораст на остварената добивка

периодот 01.01-30.06.2022

во однос на истиот период минатата година бележат ТТК банка за 447,13%

за

провизии. Брокерската куќа Инвестброкер има регистрирано најголем износ на нето добивка за првите шест месеци од 2022 година и истата се должи на порастот на приходите што оваа брокерска куќа ги остварила од провизии и

за работа со хартии од вредност на ТТК Банка и на брокерската куќа Еурохаус се должи на порастот на остварените

од надоместоци и

период минатата година истото во најголема мера се должи на намалувањето на приходите од надоместоци и провизии за извршени услуги согласно дозволата

истовремено

направените

Комисијата,

разговара: ИГОР ПЕТРОВСКИ

ополека изминува 10-та година откако во Скопје почна да работи првиот локал со франшиза на американскиот бренд „Доминос Пица“ (Domino’s Pizza). Во моментов во главниот град има четири ресторани на Доминос, а директорот на компанијата што ја донесе франшизата, Димитар Георгиевски, вели дека во земјава има уште простор за експанзија, особено во туристичките места. Но, во меѓувреме, Георгиевски има амбиција да освојува доста поголем пазар од македонскиот, оној на соседна Србија, каде што е планирана изградба на првиот објект во 2023 година. Со него разговаравме околу тоа што значи да се застапува и менаџира франшиза на толку голем меѓународен бренд, кои се најголемите предизвици и какви се плановите за понатамошен раст и развој на бизнисот.

X Г-дин Георгиевски, после деценија работа на „Доминос Пица“ во Македонија, што може да кажете како еден сублимат на сè што сте поминале до сега? Кои беа најголемите предизвици сиве овие 10 години? „Доминос Пица“ е еден од најпрепознатливите светски брендови за пица и светски лидер во достава на пици. Се работи за американски синџир на ресторани основан уште во 1960 година, а во моментов брои повеќе од 17.000 ресторани и е распространет низ повеќе од 90 земји во светот. Во изминативе 10 години во Македонија, имавме и успешни и помалку успешни години на работење, предизвици имаше многу, а би ги издвоил целосната затвореност и изолираност поради корона вирусот со сите пропратни

испорачување на пица чијшто квалитет не осцилира низ годините и секогаш е испорачана на највисоко ниво. Покрај стандардизираниот квалитет на храната, ние понудивме и услуга која секогаш е брза и навремена, без притоа да го доведеме во прашање квалитетот на пицата, а и на останатите понудени продукти. Успеавме да отвориме четири локали/ресторани, да вработиме повеќе од 70 лица и сме една од ретките франшизи за ресторани за брза храна во Македонија. Дополнително, ние сме лесно препознатлив и посакуван бренд кога ќе се спомене пица во нашата земја, а благодарение на нашиот тим „Доминос Пица“ – Македонија во 2018 година успева да го освои второто место за квалитет на производ за регионот Европа, Среден Исток и Африка од страна на Доминос групацијата. Покрај пицата којашто е заштитен знак за „Доминос Пица“, ние успеавме да понудиме и мени со широка лепеза на одлични и вкусни продукти како печени пилешки нагети, пилешки крилца, топли сендвичи, салати и голем избор на уникатни десерти.

X Годинава ја освоивте наградата Business Elite 30 under 30, што значи оваа награда за вас лично, но и за компанијата што ја водите?

На мое големо изненадување, а воедно и на мое големо задоволство, оваа година ја добив престижната награда „Business Elite 30 under 30“ од меѓународната агенција „Bussines Elite Awards“. Навистина ми е драго што препознале во мене еден успешен млад претприемач и ми оддале признание при навистина голема конкуренција на млади претприемачи и директори во Југоисточна Европа.

За мене ова претставува

три години.

со гордост можам да кажам дека „Доминос Пица“ е успешна

Успеавме да постигнеме

да поставиме високи стандарди

квалитетна храна, преку

резултати на „Доминос Пица“. Успехот не се постигнува самостојно, успехот може да се постигне само со помош и поддршка од тимот. Затоа би сакал да им се заблагодарам и да им оддадам почит на сите оние кои ми помогнаа да стигнам таму каде што сум денес.

Како млад претприемач пред кој иднината во бизнис светот претстои, целото ова признание за мене претставува и обврска да продолжам да работам со целосна посветеност како и до сега, а воедно ќе биде и силен мотив за постигнување на уште поголеми успеси. Оваа награда за мене е само еден почеток на уште многу цели што ги имам поставено. X Ние како држава нудиме навистина квалитетна традиционална домашна храна и пијалаци, како „Доминос Пица“ како странски бренд, успева да се носи со конкуренцијата на македонскиот пазар која нуди квалитетна храна по конкурентни цени? Целосно се согласувам и несомнено е дека Македонија има исклучителна традиција за вкусна и квалитетна домашна храна, како и за одлични пијалаци особено во сегментот на вината. Но, тука би додал и дека нашиот народ е одличен познавач на тоа што е квалитетна храна и пијалак, без разлика од каде таа потекнува. Е токму тука, според мене лежи тајната на долгорочниот успех. Да му понудите на нашиот народ квалитетна храна долгорочно и конзистентно во тоа што го нудите како финален продукт. Видете, во овој бизнис сум повеќе од 10 години и можам да забележам дека постојано се појавуваат нови објекти за храна кои во првата година од своето постоење обично нудат исклучително добра храна, но за жал тој квалитет се губи со текот на времето низ годините, а со тоа и сопствениците ги губат своите муштерии. За разлика од таквиот начин на работење „Доминос пица“ години наназад работи по стандардите кои ги наложува поседувањето на нивната франшизата, а тоа пак е гаранција дека нашите клиенти ќе добијат финален продукт секогаш со ист квалитет. X Како е да се работи со меѓународна франшиза, всушност? Што бара брендот од вас конкретно, колку се строги пропозициите, како ја прави контролата на квалитетот? Франшизата наложува високи стандарди во работењето, тргнувајќи од локациите коишто треба да бидат во согласност со стандардите, нивно уредување, основните средства за работа т.е. машините и опремата коишто треба да ги обезбедите, начинот на изработка на самата пица,

тим, кој

заслужен

Пица“.

самостојно, успехот може да се постигне само со помош и поддршка од тимот. Затоа би сакал да им се заблагодарам и да им оддадам почит на сите оние кои ми помогнаа да стигнам таму каде што сум денес.

прилагодување

набавката

како

според стандардите

„Доминос Пица“.

франшиза од

Пица“ во Македонија

голем

што навистина

тешко

нас да обезбедите, на пример, високо квалитетни суровини во согласност со стандардите на франшизата, воедно тој квалитет да е континуиран, а и да обезбедите поголема количина, сè со цел да не се наруши продажбата на пица од друга страна. Контролата на квалитетот на нашите продукти се врши интерно од страна на стручни лица, дополнително имаме и редовна надворешна контрола од страна на Domino's Pizza international која прави проверка на квалитетот еднаш квартално. Имаме и ненајавени контроли, со што сметам дека со сето претходно наведено го доведуваме стандардот за

пица на највисоко ниво. X Во колкава мера договорот за франшиза ви дозволува да соработувате со локални снабдувачи? Што набавувате во моментов од Македонија, а што мора ексклузивно да купувате од странство? Договорот за франшиза не ве ограничува со кого ќе соработувате, односно од кого ќе ги набавувате суровините за изработка на пицата, но она што е најважно при соработката со снабдувачите е да ги исполнуваат критериумите кои ги наложува поседувањето на оваа франшиза. За жал, во Македонија е многу тешко да најдете производител/ снабдувач кој ќе успее да ги исполни критериумите кои ги налага франшизата, па поради тоа сме принудени да вршиме набавки од странство. Поточно, повеќе од 90% од суровините за изработка на пицата во „Доминос Пица“ ги увезуваме. На мое големо жалење, колку и да имам желба да ги вклучам домашните производители на моцарела, доматен сос, сувомесни

Србија следна цел: првиот локал во Белград во 2023 Кога имате успешен бизнис модел во Македонија, воедно имате јасна визија, сакате да направите нешто поголемо, кога имате направено добро истражување на пазарот и cost-benefit анализа, размислувате и за експанзија на вашиот бизнис надвор од границите на државата. Во мојот случај, барем

продукти и останати суровини потребни за реализација на мојот бизнис модел, не би можел да го направам истото од причина што не ги исполнуваат стандардите за квалитет согласно франшизата. Сепак, тука би ги истакнал производителите на зеленчук кои досега навистина одговараат на нашите потреби придржувајќи се до стандардите и „Доминос Пица“ до сега остварува одлична соработка со нив.

 Со оглед дека пандемијата го засили онлајн купувањето, дали останаа навиките на потрошувачите и ден денес? Чувствувате ли поголем притисок врз службите за испорака, како се справувате со тие предизвици? Несомнено е дека пандемијата со корона вирусот го промени светот на многу полиња, особено во начинот на кој живееме, како и во нашите секојдневни навики. Во

за ваков тип на работа уште пред самата пандемија.

начин на работење на „Доминос пица“ ја гарантира својата брза подготовка и достава на пици за помалку од 30 минути. Уште пред корона пандемијата, ние работевме со прилично голем обем на онлајн нарачки, скоро секогаш динамично и со притисоци во однос на роковите за достава и сметам дека секогаш бевме на висина на задачата, со самото тоа ние веќе бевме спремни и да се

соочиме со ситуации кои ги наложи оваа пандемија. Воедно, тука би сакал да додадам дека бевме први во Македонија кои воведовме бесконтактна достава на нашите продукти, со што покажавме иновативност и подготвеност да одговориме на новонастанатите предизвици.

 Какви се плановите за понатамошно ширење на мрежата во земјава, дали можеби разгледувате опција за Доминос во Охрид, Битола и сл.? Во Скопје веќе имаме четири ресторани на „Доминос пица“, а секако во план ни е и проширување. Ги разгледуваме сите локации каде сметаме дека има потенцијал и се атрактивни за отворање на ресторани од овој тип, а тоа не ги исклучува и гореспоменатите

на брендот

Србија... Каде ќе биде првиот ресторан, како течат подготовките? Интересно е што досега вообичаено светските брендови во Македонија знаеле да доаѓаат преку Србија, Бугарија и сл., а сега имаме обратен правец. На што се должи ова, како успеавте во тој бизнис план?

Кога имате успешен бизнис модел

во Македонија, воедно имате јасна визија, сакате да направите нешто поголемо, кога имате направено добро истражување на пазарот и cost-benefit анализа, размислувате и за експанзија на вашиот бизнис надвор од границите на државата. Во мојот случај, барем јас така размислував и ете се случи да почнам процес на проширување на брендот „Доминос Пица“ и во Србија. Подготовките течат со забрзано темпо, јас изминативе две години практично сум повеќе во Србија, отколку во Македонија, целосно ангажиран во реализација на овој план. Целосно ни се завршени истражувањето на пазарот и costbenefit анализата, имаме одобрено сертифицирани добавувачи во согласност со стандардите на франшизата, а во последна фаза сме и со интеграција на софтверот и фискализацијата. Србија е далеку поголем пазар од Македонија, но исто така мора да се има на ум дека и конкуренцијата е далеку поостра, па ќе биде потребно посебен пристап со цел освојување на тој пазар. Во таа насока, веќе имаме интензивна соработка со консултанти за маркетинг во насока на креирање на маркетинг стратегијата, како и со експерти за човечки ресурси со цел екипирање на тимот. Во 2023 година планираме да започнеме и со изградба на првиот објект „Доминос Пица“ кој ќе биде лоциран во главниот град Белград, а во план на целиот проект е отворање на повеќе

20 локали ширум Србија. 

недвижности, две третини од анкетираните банки веќе имаат стратегија за ESG за овој сектор, додека сличен број банки ги оценуваат заемите од перспектива на одржливост. Речиси половина од учесниците во истражувањето работат на или веќе нудат специјални, одржливи производи за финансирање, при што некои банкари веќе согледуваат дека заемите се одбиваат поради неисполнување на критериуми за ESG. Ова се базира на овогодинешното 13-то истражување „Property Lending Barometer“ на КПМГ со учество на преку 40 банки од 10 земји од ЦИЕ. Зголемената важност на одржливото финансирање беше потврдена од страна на банкарите од сите земји-учеснички, со имплементација на новото законодавство на ЕУ (вклучувајќи ја таксономијата) во стратегиите на матичните компании, а потоа поединечните банки стануваат клучниот двигател на трендот. „Барањата и чекорите што ги преземаат поединечните централни банки влегуваат во игра, а исто така значаен ефект има и тоа дали една земја е членка на еврозоната и е во рамките на овластувањата на ЕЦБ“, истакнува Павел Климент, Партнер одговорен за секторот на недвижности во КПМГ во Република Чешка. Две третини од банките ги оценуваат заемите од перспектива на ESG Над 68% од анкетираните банкари рекле дека нивната институција веќе ги има вградено критериумите за ESG во проценувањето на заемите

што се консултантски услуги за субвенционирање или консултантски услуги за заштеда на енергија, се исто така многу ограничени, со исклучок на Чешка и Хрватска. Надворешна сертификацијакако клучен фактор Над 75% од анкетираните банки кои веќе имаат воспоставени критериуми за евалуација на ESG користат надворешни сертификати како BREEAM, LEED, WELL или GRESB за да ја проценат одржливоста на зградите, при што сличен број банки користат свој специјален прашалник за ESG. Се користат и енергетски ознаки, најчесто во Хрватска и Чешка. Општо земено, анкетираните банки се потпираат на повеќе од една алатка кога ги оценуваат заемите од перспектива на ESG и одржливост. Неисполнувањето на барањата

2022

Property Lending Barom eter е истражување фокусирано на банкарско финансирање на проекти за комерцијални недвижности што го спроведува КПМГ веќе 13 години. Оваа година, податоците беа собрани во јуни и јули, при што учествуваа 41 банка од Чешка, Полска, Унгарија, Словачка, Србија, Хрватска, Бугарија, Романија, Северна Македонија и Албанија. Посебна тема на истражувањето беше ESG и банкарското финансирање. Целиот извештај ќе биде објавен во октомври 2022 година.

подолг рок на доспевање или помала амортизација на проектите што ги исполнуваат критериумите за ESG. Сепак, постои ограничено практично искуство

имот на ниво на банка, при што анкетираните чешки, унгарски и полски банки се над овој просек. Сепак, во Хрватска и Романија, повеќе од половина од анкетираните банки немаат стратегија за ESG за секторот. Дополнителните ESG услуги што ги обезбедуваат банките, како

производи насочени кон одржливо финансирање, овозможувајќи им да понудат пониски каматни маргини,

не планираат да воведат слични специјални производи. Исполнувањето на критериумите за ESG обично се перцепира како еден од клучните услови што мора да се исполнат за воопшто да се добие заем. Слични размислувања изразија банкари од Полска и Србија“, објаснува Павел Долак, координатор на анкетата на КПМГ во Република Чешка. nnn

разговара: ИГОР

X Г-ѓа Ангеловска, за годинава најавувате досега најдобра конференција, со веќе изразен меѓународен карактер. Накратко, што ќе имаат прилика учесниците да слушнат годинава? Годинава ја организираме конференцијата за е-трговија по петти, јубилеен пат, а во исто време Македонската асоцијација за е-тргогвија - АЕТМ полни 5 години, и затоа се стремиме да го направиме најдоброто и најголемото издание досега, но и да ставиме поголем фокус на регионалниот аспект со тоа што ќе има повеќе говорници и учесници од регионот на Западен Балкан. Темите кои ќе ги покриеме оваа година во внимателно изработената конференциска програма ќе бидат преточени во 4 главни насоки: можностите кои ги нуди е-трговијата во регионот; промени на навиките кај купувачите предизвикани од е-трговијата; податоци, маркетинг и технологија: воздухот на е-трговијата; и како до: патоказ до успех - како изгледа успехот. Презентациите, панел дискусиите и неформалните разговори ќе бидат испорачани од меѓународни и домашни експерти и говорници со докажано искуство во областа на е-трговијата, дигитален маркетинг, дигитализација и многу други области од екосистемот за е-трговија. Деталната агенда е веќе затворена, говорниците се веќе договорени, а покрај тоа што нудиме многу висококвалитетни теми, алатки, тактики и стратегии за забрзување на бизнисот, оваа година посебен акцент ќе биде ставен на делот за вмрежување помеѓу учесниците. Бидејќи како што напоменав ова е јубилејно издание, сеопфатната програма на конференцијата оваа година е проширена и опфаќа: едукативен дел (конференциска програма на 11 ноември), забавен дел (неформално дружење на сите учесници на конференцијата и на сите членови на АЕТМ вечерта по завршување на едукативниот

на најновиот извештај на АЕТМ

за состојбите на е-commerce пазарот, кои би биле клучните поенти?

мотото на овогодишната конференција е Забрзување во е-трговијата, зошто? Затоа што пандемиските услови го забрзаа темпото на раст на е-трговијата, но дали е тоа доволно? Ако се споредиме со развиените земји, а дури и со соседите, остварениот раст не е доволен. Најпрво би почнала со основниот услов за вршење на е-трговија, користењето на интернет. Според податоците на Државниот завод за статистика 86.4 од популацијата на возраст 16-74 години употребуваат интернет, а тој процент во развиените земји е 100. Потоа за што се користи интернетот, односно од анализата на онлајн активностите на македонските интернет корисници се забележува дека најмногу го користат интернетот за да разговараат, а помалку да пишуваат, да бараат информации, да продаваат онлајн или да учат и плаќаат онлајн. Во 2021 година Македонците биле значително над европскиот просек во користење на интернетот за телефонирање и видео повициза учество во социјални мрежи (креирање кориснички профил, испраќање пораки или други прилози на Фејсбук, Твитер итн.) и за разменување на инстант пораки по Skype, Mes senger, Whatsapp, Viber. Дури 91% од корисниците на интернет, телефонираат преку интернет, 85% учествуваат во социјалните мрежи и 82% разменуваат инстант пораки. 72% од македонските интернет корисници читаат онлајн вести/весници/списанија исто како просечниот европски интернет корисник. Значително под европскиот просек, Македонците го користат интернетот за наоѓање информации за производи и услуги (66%), за праќање меил (56%), интернет банкарство (31%), онлајн учење (15%) и продажба на производи и услуги и др. (6%). При тоа 46% од македонските интернет корисници во 2021

Имаме многу работа како на страната на побарувачката (населението), така и на страна на понудата (македонските компании) која треба да се унапредува. Предизвикот кој останува е да се задржи и зголеми растот остварен со пандемијата со цел да се забрза трансформацијата кон дигитално и смарт општество, да се искористат предностите на дигиталната економија и е-трговијата како интегрален дел од истата. Продолжуваме и понатаму посветено и со многу ентузијазам, заедно со сите засегнати страни, да работиме на забрзување на трансформацијата, дигитализацијата и е-трговијата во нашата земја и креирање на подобра иднина.

рангирана каде 53% од интернет корисниците направиле онлајн нарачки. Анализата на сите достапни податоци во извештајот за оваа година покажуваат дека и покрај постигнатиот напредок во споредба со другите европски земји потребно е забрзување во сите алки на синџирот на делување на е-трговијата.

забрза е-трговијата

изминатава

со регионот се наоѓа за две места повисоко во однос на минатата година, односно е подобра од Романија и Бугарија, покрај од Босна и Херцеговина, Црна Гора и Албанија. Балканските земји и понатаму се на дното на рангираната табела со европските земји, а Србија е најдобро

X Се променило ли нешто битно во профилот на просечниот македонски е-купувач за време на пандемијата и во кој правец очекувате да се развиваат понатаму потрошувачките навики, очекувања и преференции на Македонците? Профилот на македонскиот е-купувач и во 2021 година не е сменет кога се работи за тоа што купува, колку често и колку троши по нарачка, односно македонскиот

е-купувач најмногу купува облека онлајн, а најмалку мебел и храна, а тоа го прави еднаш до два пати во 3 месеци во нарачки најчесто до 50 евра. 67% од Македонците кои купувале онлајн во последните 3 месеци, купиле/нарачале облека (вклучително и спортска облека, чевли и додатоци), и се близу до европскиот просек од 68% за овие производи. Спортска опрема купиле 16% од Македонците, потоа други производи 12%. Многу помал процент од македонските онлајн купувачи купиле или направиле нарачки за останатите категории во споредба со европскиот просек.

Позитивна промена во профилот на македонскиот е-купувач е понатамошното зголемување на направените онлајн нарачки од домашните е-трговци. Во 2021 година 83% од онлајн купувањата се направени од домашните е-продавници. Македонците го намалиле и учеството на купувањето од продавачи од другиот дел на светот на 18% во 2021 година и од непознати земји направени на 27% во истиот период. Оваа позитивна промена на зголемено онлајн купување од домашни е-трговци се потврдува

и со податоците на Народната банка на Република Северна Македонија каде се анализирана вредноста на направените трансакции со платежни картички кон е-продавници според местото на направената трансакција, дома и во странство. COVID-19 пандемијата поттикна троцифрен раст во вредноста на реализирани онлајн трансакции кон домашните е-продавници, но важно е дека растот продолжи и во 2021 година. На графикот каде што е дадено е движењето на вредноста на онлајн трансакциите од

до 2021 година по место на

Нина Ангеловска

претседателка на Македонската асоцијација за е-трговија

реализација и растот на истата во однос на претходната година, она што може да се забележи е дека динамиката на пораст на вредноста на реализирани трансакции кон домашни е-трговци (од домашни и странски иматели на картички) во 2020 е особено засилена од пандемијата и во 2020 година има драстичен раст од 199% спрема 2019 година. Она што е важно е дека растот на остварените е-трансакции кон домашните е-трговци расте и во 2021 година и тој раст изнесува 47%. Вредноста кон странски е-трговци (од македонски иматели

на картички) бележи пад од 52% на годишно ниво во 2020 година, но со олабавување на мерките во 2021 година вредноста на остварените онлајн трансакции кон странски е-трговци расте 117%.

X АЕТМ несомнено стори многу за развој на е-трговијата во земјава, па во оваа прилика, кога организирате веќе и јубилејно издание на Конференцијата, да подвлечеме црта што се вели: каде бевме пред пет години, каде сме сега? Што сметате дека се најголеми достигнувања на е-комерц пазарот, а каде имаме уште работа? Е-трговијата има навистина голем потенцијал, а кај нас се уште тој потенцијал не е доволно искористен. Асоцијацијата за е-трговија на Македонија (АЕТМ) е основана со мисија да креира поволна клима за раст и развој на е-трговијата во земјава и со бројни проекти, иницијативи и активности работи заедно со сите засегнати страни на отклучување на тој потенцијал. Сработеното, улогата и придонесот на АЕТМ уште повеќе дојдоа до израз од почетокот на пандемијата кога е-трговијата како продажен канал одигра исклучително важна улога во општеството, овозможувајќи безбеден пристап на потрошувачите до стоки и услуги во време кога беа воспоставени ограничувања и рестриктивни мерки за заштита на здравјето на луѓето. Истовремено е-трговијата претставуваше значаен поттик за адаптација на бизнисите со цел да го одржат бизнисот, да компензираат за падот во продажбите на физичките локации и да придобијат нови клиенти. Како резултат на тоа, онлајн продажбата забележа исклучителен

дното во споредба со европските земји. Екосистемот на е-трговијата е комплексен, ако се стремиме кон побрз напредок и развој на истиот, потребна е интердисциплинарност,

холистички пристап и придонес од сите засегнати страни вклучително од владините институции, од компаниите, од сите поврзани сектори, од невладините организации, од донаторите, како и од сите поединци инволвирани во е-трговијата. Потребно е да се работи на зајакнување и унапредување на дигиталните вештини, едукација на пазарот, подигнување на свеста за придобивките од онлајн купување, градење на доверба, намалување на неформалната економија која креира нелојална конкуренција, дигитализирање на процесите, унапредување на доставата и платежните солуции и сл. АЕТМ работеше на адресирање на овие предизвици со многубројни иницијативи и проекти како што се: иницијативата „Ecommer ce4All” која се реализираше со поддршка на Проектот на УСАИД за развој на деловниот екосистем која се состоеше од три главни компоненти и тоа: (1) развој на едукативна веб платформа за е-трговија; (2) одржување на learn-a-thon тренинзи за унапредување на дигиталните вештини на постоечките е-трговци на различни релевантни теми поврзани со е-трговија; и (3) поддршка на 40 ММСП да отворат дополнителен канал за продажба – своја е-продавница во рамки на локална маркетплејс платформа или самостојно; иницијативата „Ecommerce4All.eu” поддржана од ГИЗ, која всушност е регионално проширување и развивање на локалната веб платформа за е-трговија која претставува ресурсен и информативен центар за клучните аспекти на е-трговијата за сите пазари на ЦЕФТА - http:// ecommerce4all.eu/ ; проектот “Agri E-commerce”, поддржан од Швајцарската Програма за зголемување на пазарната вработливост (ИМЕ), каде што 15 домашни агро-производители ги зајакнаа своите дигитални вештини и добија поддршка за пласирање на нивните производи за онлајн продажба; организација на првиот виртуелен хакатон „Хакирај ја сивата економија во е-трговија“, Изработка на студија за анализа на практиките за гео-блокирање што се користат во пазарите на ЦЕФТА итн. Покрај ова АЕТМ има и неколку годишните иницијативи кои се реализираат секоја година: организација на годишната конференција за е-трговија, изработка на извештаи од анализата на состојбата со е-трговијата во Република Северна

Master

организација

“E-commerce Awards”

заклучок

страна

страната

имаме многу работа како

(населението),

треба

страни, да работиме на забрзување на трансформацијата, дигитализацијата и е-трговијата во нашата земја и креирање на подобра иднина. X Отворањето на стотина нови е-продавници за шест месеци секако е податок што радува, но тоа истовремено значи дека и „гужвата пред голот“ станува сè поголема... имаме ли инфраструктурен, логистички и секаков друг капацитет што ќе го поддржи адекватно растот на е-трговијата во Македонија? Како што веќе напомнавме, имаме раст како на страната на побарувачката, така и на понудата со пораст на виртуелните места на продажба, има прогрес и во инфраструктурата, поголема конкуренција и одредено унапредување и кај понудата и квалитетот на поштенската услуга која е клучна за е-трговијата меѓутоа и тука имаме уште долг пат за да се доближиме до нивото на развиените пазари. Со оглед на зголемената

однесува за сите пазари од ЦЕФТА регионот, а во имплементацијата како партнери учествуваат и асоцијациите за е-трговија од Србија, Црна Гора, Албанија, Босна и Херцеговина, Косово и Молдавија. На платформата http:// ecommerce4all.eu/ компаниите може да најдат релевантни информации за клучните аспекти за водење бизнис во е-трговија, а истата може да им послужи за носење информирани одлуки при нивните планови за ширење на други пазари во регионот. Содржините се структурирани во 5 модули и тоаподатоци за е-трговија, регулатива за е-трговија, е-плаќање, испорака и успешни приказни во е-трговија. Секој од овие модули содржи релевантни информации специфични за конкретниот ЦЕФТА пазар, упатства, прирачници, документи поврзани со темата и видео презентации.

информации поврзани со работењето во е-трговијата во регионот. Овој проект, кој АЕТМ го реализира со поддршка на ГИЗ, се

на е-трговијата во целост. Простор за натамошен развој на е-трговијата во земјава постои меѓутоа за да

се понуди софистицирано онлајн

шопинг искуство какво што ни е познато на развиените пазари потребни се инвестиции во технологија, процеси, луѓе, ресурси, многу знаење и напорна работа. Таквата инвестиција ако се работи само за еден пазар, како што е македонскиот тешко може да биде ‘оправдана’. Меѓутоа ако се гледа регионот од Западен Балкан како интегриран пазар, иако има уште многу бариери кои треба да се отстранат за да се гледа како таков - претставува потенцијален пазар од над 17 милиони купувачи. Ананас како дел од корпорацијата Делта Холдинг, беше лансиран во Србија, а планот е експанзија во регионот која започнува од Македонија, а потоа и останатите земји од Балканот и пошироко. Аквизицијата на Групер како изграден бренд на македонскиот пазар со голема база на клиенти, соработници и искусен тим значи можност за поефикасен и поефективен влез на пазарот на Ананас на македонскиот пазар. Мисијата на Ананас е да биде Аманзон на Балканот т.е. да направи револуција во е-трговијата и да го донесе онлајн шопинг искуството кое го има во развиените земји на овие простори. Плановите за развој и целите се амбициозни, претстои многу работа и предизвици но верувам дека ако некој може да го донесе онлјан купувањето ‘на следно ниво’ какво што им е потребно и на купувачите и на трговците за да го растат и развиваат нивниот бизнис, а и на економиите - тоа е Ананас. nnn

на конкретни активности од сите општествени чинители. Оттука, ако факторите поврзани со климатските промени и управувањето со природните ресурси некогаш се сметаа за тривијални аспекти во корпоративното управување, денес, овие фактори имаат важна улога во процесите на донесување одлуки од страна на компаниите.

користење на природните ресурси. Сепак, важно е да се потенцира дека иако активностите поврзани со животната средина имаат најголема практична примена, подеднакво

заложба на компанијата за зачувување на животната средина, односно за заштита на природата, намалување на негативните влијанија од климатските промени и одржливо

прашања (Social) и управувањето (Governance). Впрочем, ESG концептот е добар пример дека одржливоста опфаќа многу повеќе од само еколошките прашања. Зошто прашањата поврзани со животнатасредина се дел од ESG? Факторите поврзани со климатските промени

управување

природните ресурси имаат силно влијание врз

обезбедува одржлив развој и иден просперитет. Состојбата на животната средина е тесно поврзана и со човековото здравје и благосостојба затоа што топлотните бранови, поплавите, деградацијата на плодното земјиште и губењето на биолошката разновидност се закани коишто веќе го доведуваат во прашање обезбедувањето на основните потреби, како чист воздух, вода, и храна. Дополнително, климатските ризици се закануваат да ја продлабочат нееднаквоста помеѓу социјалните класи, а со тоа и да го намалат економскиот глобален раст. Со зголемување на предизвиците поврзани со животната средина, се актуелизира и потребата за преземање на конкретни активности од сите општествени чинители. Оттука, ако факторите поврзани со климатските промени и управувањето со природните ресурси некогаш се сметаа за тривијални аспекти во корпоративното управување, денес, овие фактори имаат важна улога во процесите на донесување одлуки од страна на компаниите. Грижата за животната средина создава вредност за компаниите Како резултат на актуелизирање на прашањата поврзани со животната средина, компаниите се соочуваат со предизвикот да мора да се прилагодуваат на новите барања што ги наметнуваат пазарите за редизајнирање на бизнис моделите. Градење на корпоративен имиџ на брендот заснован на воспоставување практики што овозможуваат грижа за животната средина се валоризира и препознава од сите засегнати страни. Потрошувачите покажуваат силна тенденција да ја алоцираат својата куповна моќ кон еколошки одговорни компании. Овие компании имаат подобар пристап до капитал како резултат на поголемиот интерес од инвеститорите. Имајќи предвид дека зачувувањето на животната средина станува врвен приоритет во политичката агенда, креаторите на јавни политики се поотворени за соработка со компании коишто ги споделуваат овие вредности. Дополнително, во услови на континуирани и брзи промени на пазарот на трудот, овие компании имаат статус на посакуван работодавач затоа што имаат развиено корпоративна култура којашто се совпаѓа со вредностите на вработените.

Како и кои активности поврзани со животнатасредина се мерат? Процесот за мерење на влијанието на корпоративните активности врз животната средина се состои од три фази. Се започнува со идентификување на активностите коишто имаат потенцијално дејство врз животната средина. Потоа, се дефинираат клучните индикатори и периодот на известување, и, како трета, финална фаза, е јасно делегирање на одговорностите на сите надлежни организациски единици. Индикаторите коишто се однесуваат на животната средина, иако во голема мера зависат и од видот на индустријата, можат да се групираат во неколку категории:

со предизвици за зачувување на својот корпоративен имиџ. Процесот на имплементација на ESG концептот, дополнително го усложнува и тоа што сè уште не постојат општоприфатени и унифицирани правила за ESG известувањата во светски рамки, односно сè уште не е дефинирана сеопфатна и функционална рамка. Овие предизвици може да се надминат преку конструктивно партнерство помеѓу креаторите на јавни политики и сите засегнати страни. Единствено на тој начин може да се обезбедат правилни стратешки насоки и стимулации, а потребите да се преточат во ефективни и практични решенија.

Дел од индикаторите што се мерат во рамки на овие категории се количество потрошена електрична енергија, количина на користена/ произведена електрична енергија од обновливи извори, количество на потрошена вода, количина на потрошена и рециклирана хартија, емисија на честитки во воздухот, емисија на стакленички гасови при службени патувања, количина на создаден отпад, стапка на рециклиран отпад, вкупна површина на користено земјиште, итн. Преку овие индикатори се прикажуваат ефектите и влијанието на активностите на една компанијата врз животната средина, како од аспект на нејзините директни операции, така и низ синџирот на снабдување. Предизвици при имплементирање на ESG Како и секој процес

не препознаваат дека доколку

ги интегрираат ESG практиките во своето работење нема да бидат

можност да соработуваат со други компании и корпорации, ќе се соочат со регулаторни ограничувања и санкции, но и

Корпоративни практики заподобрување на резултатите од активностите поврзани со животната средина Дигитализација на процесите и користење на дигитални услуги, поставување на сончеви колектори, реконструкција на објекти заради обезбедување висока енергетска ефикасност се дел од практичните примери коишто се спроведуваат од страна на компаниите во насока на намалување на потрошувачката на електрична енергија. За намалување на емисиите на стакленички гасови сè повеќе компании се одлучуваат за набавка на електрични возила, како и организирање на акции за пошумување. Во насока на остварување на целите за одговорно користење на водата, се воспоставуваат системи за автоматска контрола на потрошувачката. Се спроведуваат иницијативи за намалување на електронскиот отпад, како и за реупотреба на стари електронски уреди. Се реализираат и активности за поддршка на бизнис идеи и концепти за справување со климатските промени преку организирање на работилници, менторство, но и финансиски средства за нивна реализација. Ова се само мал дел на позитивни примери што ги спроведуваат компаниите коишто се дел од Комитетот за ESG основан во рамки на Американската стопанска комора во Северна Македонија. nnn

о август годинава на глобално ниво се забележани дури 97 милиони сајбер напади. Месец претходно биле 99,7 милиони. Во јуни, се чини, како да бил годишен одмор за повеќето хакери, па се забележани „само“ 34,9 милиони, а во мај 49,8 милиони. Нема ден хакерите да не собираат огромни количини на лични податоци на наивните корисници, а сајбер-криминалците да не напаѓаат компании, болници, министерства... судејќи по мапите кои различни експерти за сајбер безбедност ги објавуваат во реално време. Според Trend Micro Incorpo rated, еден од глобалните лидери во сајбер безбедноста, дури 89 отсто од компаниите за електрична енергија, нафта и гас и производствени компании доживеале сајбер напади кои влијаат на производството и снабдувањето со енергија во изминатите дванаесет месеци. „Сите комунални претпријатија, особено енергетските компании, по својата природа се логична цел за сајбер напади. Бидејќи нивната инфраструктура е распространета на голема географска област, а системите за управување се меѓусебно поврзани со интернет конекции, ваквите системи се особено видливи и бидејќи имаат многу потенцијални слаби точки, дополнително се ризични“, вели ИТ експертот Марко Ракар за загрепски Лидер медиа. Ракар потврдува и дека ваквите напади се крајно опасни и можат да предизвикаат катастрофални штети, не само за компаниите чии системи се нападнати, туку и за целиот енергетски систем. „Само замислете ситуација во која по случаен избор се исклучуваат поединечни далноводи, што ќе предизвика масовни прекини во мрежата, или спротивна ситуација кога вишокот енергија се вбризгува во системот и мрежата физички се

на најголемиот цевководен систем за рафинирани нафтени деривати во САД, Colonial Pipeline, во мај минатата година, еден од нападите со најголем публицитет во последно време. Најголемиот нафтовод во САД стана жртва на напад со т.н. ransomware, односно кога хакерите бараат откуп, во случајов компанијата чиишто е нафтоводот мораше да плати 4,4 милиони долари. Иако ФБИ помогна да се поврати голем дел од откупот, тоа беше директен удар за имиџот на компанијата.

распаѓа“, објаснува Ракар. Иако постојат различни системи дизајнирани да спречат таква ситуација, тешко или невозможно е, објаснува тој, да се биде апсолутно сигурен дека такво нешто не може да се случи. „Слични напади може да се случат и во други сегменти како нафтоводи, гасоводи или, на пример, управување со вода за пиење или одвод“, објаснува експертот за сајбер безбедност. Сето ова го потврдува и сајбернападот на најголемиот цевководен систем за рафинирани нафтени деривати во САД, Colonial Pipeline, во мај минатата година, еден од нападите со најголем публицитет во последно време. Најголемиот

нафтовод во САД стана жртва на напад со т.н. ransomware, односно кога хакерите бараат откуп, во случајов компанијата чиишто е нафтоводот мораше да плати 4,4 милиони долари. Иако ФБИ помогна да се поврати голем дел од откупот, тоа беше директен удар за имиџот на компанијата. За компанија која транспортира приближно 2,5 милиони барели гориво дневно и сочинува 45 отсто од снабдувањето со гориво на источниот брег на САД, привременото исклучување беше исто така криза. Нападот резултираше со недостиг на бензин, исклучување на некои услуги, поттикна панично купување меѓу возачите и ескалација на

трошоците за гориво. Нешто помалку од една година подоцна, истото се случи и од другата страна на Атлантикот, кога во февруари оваа година хакери ги нападнаа терминалите за складирање нафта во областа Амстердам-РотердамАнтверпен (АRА). Избришани податоци, повисоки сметки Нападот уследи по помал, но сличен напад врз две германски компании што предизвика прекин на снабдувањето со бензин во северните делови на Германија. Нападот врз областа АРА имаше поголеми импликации и со тоа создаде континентална енергетска криза, а некои од компаниите кои ги користеа терминалите во таа област се SEA-Tank, Oiltank ing и Evos во Антверпен, Гент, Амстердам и Тернеузен. Оттаму, погодени се единаесет складишта со нафта во Германија. Иако причината за нападот не е јасна, тој резултираше со нарушување на административните работи и прекин на товар и истовар на пратки со рафинирани производи. Норвешка, односно технолошка компанија која работи на полето на енергијата, енергетските мрежи, водата и инфраструктурата Volue, исто така доживеа сајбер напад, непосредно пред нафтоводот во САД. Иако беше побаран откуп од норвешката компанија, тој никогаш не беше платен, туку компанијата го ублажи секое влијание на хакерите благодарение на сопствената работна група за сајбер безбедност. Но, она што е специфично за овој напад е дека хакерите биле фокусирани само на енкрипција на датотеки, бази на податоци и апликации. Некои компании успеаја да ги решат нападите на малку полесни начини, но енергетската компанија Delta-Montrose Electric Association (DMEA), со седиште во Колорадо, САД, мораше да затвори дури 90 отсто од своите внатрешни контроли поради хакерски напади во јануари оваа година.

Компаниите потоа мораа да се исклучат

систем

снабдување со електрична енергија, но, како што потврдија, почитувањето на безбедносните протоколи им помогна да го заштитат интегритетот на нивните податоци. Секој може да биде цел на напад Златан Мориќ, раководител на Одделот за сајбер безбедност на колеџот Алгебра во загреб, објасни за Лидер медиа дека два вида хакерски групи се одговорни за таквите напади. „Првата група се криминални организации чија цел е материјална добивка преку уцена и откуп. Другите се хакери кои работат за некои земји, што негативно влијае на економијата и населението“, вели Мориќ. Сајбер безбедноста често не се сфаќа доволно сериозно, па затоа здравствениот сектор, финансиските институции, образовниот систем и енергетскиот сектор мора да бидат свесни дека се меѓу главните цели на хакерите. „Мислам дека таквите компании знаат дека

може да биде цел. „Сите ние сме континуирано подложни на разни напади. Обидете се да поставите нов сервер кој е поврзан на Интернет и само набљудувајте колку брзо ќе биде откриен и колку обиди ќе се направат да се пробие во системот. Секако, не се сите таргети подеднакво атрактивни, ниту заинтересираните ќе се занимаваат со сите нас со ист интензитет“, вели Ракар, заклучувајќи дека е сосема сигурно дека сите ние сме потенцијални цели без исклучок. Истото го потврди и Мориќ, кој исто така нагласи дека последиците од нападите зависат од подготовката за нив. „Пред неколку години многу се зголеми бројот на напади врз основа на уцена, каде напаѓачите ги шифрираа податоците на жртвата, а потоа бараа одредена сума пари за да ги вратат податоците. Нападите беа успешни против сите кои редовно не правеа резервни копии на своите податоци“ нагласи Мориќ, велејќи дека набрзо речиси сите почнале да прават резервни копии, но токму поради тоа се променил и начинот на работа на хакерите, а сега заедно со шифрирањето, си ги префрлаат податоците кај себе и се закануваат со нивното објавување. Според експертите, целта на напаѓачите е да остварат некаков профит, па соодветно ги избираат своите жртви, но тоа се искусни хакери, а бидејќи секој

некаде треба

почне,

сметките за енергија за своите клиенти. Со истата група на ransom ware софтвери со коишто го нападнаа Colonial Pipeline во САД, беа нападнати и бразилските комунални компании COPEL и Eletrobras минатиот февруари. Хакерите извлекле илјада гигабајти податоци од системите на COPEL, а сличен напад се случи и со Eletro

Group

Uber, британската

групација за

компанијата за

игри Rock

дека секој

безбедносни контроли за да го спречиме нападот или да можеме да го откриеме на рана фаза. И хрватскиот Центар за компјутерска безбедност (CERT) потврди дека е неопходно да се работи на превенција за да се заштитиме од хакерски напади. „Неопходно е да се придржуваме до правилата за сајбер хигиена, да се води сметка за аспектот на безбедност при дизајнирање на системите, постојано да се едуцираат вработените, да се подигне нивната свест за сајбер безбедноста, но и да се имаат соодветно објавени безбедносни политики“, објаснуваат од CERT, нагласувајќи ја важноста од создавање резервни безбедносни копии. Сајбер нападите се глобален проблем, но тие треба да се решаваат на национално ниво, бидејќи исто како и животното осигурување, осигурувањето на автомобили или недвижности, сајбер безбедноста во ерата на дигитална транзиција е основа за

напредок. „Инвестирањето во сајбер безбедност е еквивалент на инвестирање во полиса за осигурување. Мора да вложите многу пари во систем за кој се надевате дека никогаш навистина нема да биде предмет на сајбер напад“, вели Ракар. Тој додава дека овој вид обезбедување се смета за „трошок“ и е невидлив и тешко разбирлив, па затоа премногу често се занемарува при одлучувањето за буџетите. „Не би можел да кажам дали инвестициите во последниот период беа повисоки или помали, но мислам дека луѓето и организациите се многу посвесни за размерите на потенцијалната закана денес“, заклучи Ракар. Според податоците на CERT, на глобално ниво во 2021 година е забележано дека ризиците за безбедноста на информациите „паднале“ од второ на трето место во однос на важноста на согледаниот ризик за

организациите, со што се отстапува место на глобална пандемија. Во Република Хрватска, генерално, ситуацијата е таква што ризиците за безбедноста на информациите не се перципираат како ризици кои имаат големо влијание врз работењето на организациите, соопшти CERT. Додадоа дека има позитивен развој во развојот на свеста за важноста на информациската безбедност во сите сектори. „Без разлика на развојот на настаните, на мнозинството организации сè уште им недостига разбирање за улогата на информациската безбедност, како и за нејзината примена според принципите на добрата практика во организациите. Недостигот на разбирање може да се реши само со образование, не само на претприемачите и вработените, туку на целото општество, бидејќи во време кога целиот живот, а потоа и бизнисот се одвива во дигиталната сфера, неговата заштита е најнеопходна.“ nnn

поради нејзината инвазија на Украина, а Москва одговори со декрет за плаќања во

рубљи и намалени испораки во текот

По проблемот со поправката на турбината, испораките на руски гас преку гасоводот Северен тек 1 на долг рок ги докусурија експлозиите во Балтичкото Море, кои европските

Macken zie, Фрејзер Карсон,

море, 51 брод се во близина на европските брегови. Европските земји купуваа многу гас во текот

своите складишта

обезбедат покриеност на зимската побарувачка, објаснува Карсон. Според првичната цел, до 1 ноември нивото на гас во магацините во ЕУ требаше да биде 80 проценти. Целта беше исполнета и надмината далеку пред планираниот рок и последните податоци покажуваат дека капацитетите за складирање се исполнети 95 проценти. Увезениот ЛНГ одигра клучна улога во постигнувањето на оваа цел во Европа.

Но, бидејќи ЛНГ продолжува да пристигнува, побарувачката за капацитети за претворање на течноста во гас останува висока. Нема многу од нив во Европа, делумно затоа што континентот долго време се потпира на гас што доаѓа преку гасоводи од Русија. Затоа бродовите стојат во ред пред терминалите за гасификација.

улога во постигнувањето на оваа цел во Европа. земји ги припишуваат на саботажа. Русија не е вклучена во истрагата, а виновникот се уште не е познат. Цените на гасот нагло пораснаа, а Европа го засили увозот на втечнет гас за да обезбеди снабдување во текот на зимата. Бродовите со ЛНГ се веќе пред европските брегови, но товарот се уште не е истоварен. „Бројот на бродови пред пристаништата се зголемува последниве 5-6 недели, би рекол“, вели за Би-Би-Си Аугустин Прате од Kayrros, кој ги следи со своите колеги користејќи сигнали за автоматско идентификација (AIS). „Јасно е како ден дека тоа е голема приказна“, смета Прате. Па, зошто тогаш бродовите натоварени со втечнен природен гас (LNG) моментално стојат покрај

температури за октомври. Додадено на ова е пониското ниво на индустриски активности кои се потпираат на гас, забележува коосновачот на Kayrros, Антоан Халф. „Производството на цемент и челик во Европа е многу драматично намалено“, објаснува Халф за БиБи-Си.

Во таква ситуација, цената на течниот гас во терминските договори со подолги рокови на испорака е повисока отколку кај договорите со рокови за испорака веќе во ноември. „Може да добиете повисока цена за испорака во јануари отколку во ноември“, вели тој. Дури и да доцни испораката за само еден месец, до декември, тоа може да значи и до неколку десетици милиони долари повеќе профит по пратка, објаснува уредничката на специјализираното издание Lloyd's List Мишел Визе Бокман. Иако купувачите во другите делови на светот би можеле да преземат дел од товарот, Европа може да има корист од прекумерната понуда со ЛНГ што буквално плови пред нејзините брегови. Добро е што бродовите чекаат затоа што рационално сакате да имате гас на дофат ако ви треба, објаснуваат некои аналитичари. Единствениот проблем е што во прашање се огромни суми. Поради трескавичната побарувачка за гас, некои земји веќе платија баснословни суми за да го добијат. Па така, Германија потрошила речиси 50 милијарди евра за увоз на гас од јануари до август, според пресметките на Reuters. Во истиот период лани нејзиниот увоз чинел 17,1 милијарди евра. Така функционира пазарот, вели Бокман, додавајќи дека европските земји „се во најдобра позиција во која можат да бидат, со оглед на геополитичката ситуација“. nnn

на чувства, помислете на чувствата

и крајниот резултат, но тие исто така можат да нанесат повеќе штета отколку да донесат благодет, пишува Harvard Business Review. Често ги слушаме продавачите како велат, „Резултатите не се остваруваат доволно брзо.“ На крајот од секоја месечна продажба, стресот и фрустрацијата се тие

преовладуваат,

обидуваат најдобро што можат

ја заокружат продажбата

Морам да достигнам норма“. Размислете за овој парадокс: Резултатот е процес. Со други зборови, што ако го пренасочите

вниманието подалеку од вашата норма или крајниот резултат и го насочите кон процесот на усовршување? Сепак, што е целта на јадењето пакување чоколаден сладолед: да се стигне до крајот или да се ужива во секој залак? А што е со целта што си ја поставуваме при режимите на вежбање? Ако тоа не ви е професионалност, целта е да се одржи здравјето, виталноста и поради лична сатисфакција. Истото ова важи и за мерењето на продукти-вноста, одржувањето на мирен дух и чувството на исполнетост и достигнување на крајот од денот. Сепак, вие не го правите резултатот; вие го извршувате процесот. Резултатот е природен нуспродукт на сопствените напори. Во тоа е парадоксот. Со искажувањето почит кон процесот, можете да уживате во предноста што ќе знаете дека со сигурност ќе ги

u Дали

u

u

постигнете вашите цели, затоа што процесот ќе ви даде сè што сакате. Замислете да треба да градите куќа без шематски план! Водени од процесот, а не од резултатот За да се постигнат подобри резултати, мора да го промените она што досега сте го правеле или да го промените начинот на размислување. За и понатаму да ги надминувате вашите цели за подобра продажба и подобро да си ја контролирате умствената состојба, променете го вашето мислење да стане водено од процесот, а не водено од резултатот. Запрашајте се дали во моментот имате процеси- за продажба, потенцијални, за склучување зделка, управување со време, служба за клиентите- на кои можете да им верувате. Кога ќе го погледнете вашиот дневен распоред, дали тој ги нагласува специфичните задачи и активности во кои треба да се ангажирате за да ве движат кон вашата цел? Исходот е дека продавачите кои се фо-кусираат само на крајниот резултат, немаат процес во кој имаат доверба. Како такви, тие се повеќе сконцентрирани на контролирањето на исходот; настојувајќи да го добијат она што го сакаат, а не обрнуваат внимание на процесот. Всушност,

вашите претходни успешни зделки. На пример, ако сакате да склучите одреден број зделки секој месец, кои секојдневни активности ќе ви помогнат да ја постигнете таа цел? Кои вештини и средства треба да се подобрат? На пример, работете на подобрувањето на вашето пропратно писмо или e-mail, направете добар образец за апликација на идните клиенти и подобар пристап

u Почнете со поважните задачи –Листа со приоритети u Одлучете кои се вашите лични приоритети – Одредување на лични цели u Планирајте како најдобро да го искористите вашето време –Ефективен распоред на задачите u Преглед на резултатите од менаџментот на времеРетроспектива

само што ова е стресно, туку со сигурност ќе залутате некаде подалеку од вашата предвидена дестинација. Одвојте време за развој на вашиот процес за постигнување на секоја ваша замисла, со цел да имате јасна слика пред вас. За почеток, направете преглед

Вака сами ќе бидете одговорни

за вашите идни цели, без да се грижите за нив. Ако и понатаму ја продолжите потрагата фокусирани на целната линија, нема да уживате во патувањето. Затоа, внимавајте иднината да не ве фати на јадица и уживајте во процесот на постигнување цели денес. Познавањето на сопствените граници, ви дава слобода да му верувате на процесот кој сте го усвоиле. Сепак, секогаш има недовршени работи. Секогаш има нешто да се доврши на работа, по дома, или во вашиот живот; уште еден повик кој треба да се направи или e-mail да се прочита. Поминувањето на месечната норма на продажба ќе биде резултат на заедничките напори кои ги правите и секојдневните активности во кои се ангажирате. Кога сте свесни

процесот, имате можност да ги препознаете и да им се радувате

своите достигнувања- дури

на најмалите- подобро отколку да настојувате и да чекате да дојде „крај“. Но всушност, дали тој некогаш доаѓа? nnn

се стремат да бидат шефови во сопствен бизнис, но почнување на бизнис може да биде многу тешко. Во прилог се пет чекори кои можат да помогнат да се стигне до успехот.

за основање на бизнис

почеток е возбудлива, но за

успеете, критично е да сте

колку што е можно повеќе и да бидете решени да издржите низ непредвидливото патување. Без разлика дали започнувате бизнис за шетање на кучиња или создавате апликација за да им помогнете на потрошувачите да управуваат со своите финансии, овие пет совети ќе ви помогнат полесно да дојдете до успехот:  Добро запознајте го пазарот Пред да започнете

Треба да бидете во можност самоуверено да одговорите на прашања на вашите конкуренти и како да се издвоите во вашата индустрија. Исто така, ќе треба да бидете во можност да одговорите на прашањата за тоа каде ќе работи вашиот бизнис, каде ќе биде во следните пет, 10, 15 години и, конечно, колку вработени ќе ви требаат и за која улога конкретно. Финансиското планирање и буџетирање се од клучно значење за опстанокот на новиот бизнис, па затоа, како основно ниво, треба да бидете подготвени најмалку за една година

стартапи во Европа се основани независно - но тоа не значи дека се сосема сами во отпочнување на бизнисот. Со милиони бизниси кои работат низ Европа, постојат бројни деловни луѓе кои веќе биле на ваша позиција, кои најверојатно ќе имаат богатство совети за започнување на нов бизнис. Без разлика дали е од професионалец, пријател, член на семејството или колега, учење од искуствата и грешките на другите луѓе - особено оние кои работат во вашата индустрија - ќе ви помогне да се подготвите за слични предизвици како што се подготвувате да го отворите вашиот нов бизнис. Исто така, корисно е да побарате совет од професионалци, кои ќе ве водат низ сите закони што треба да ги почитувате во работењето.  Упорноста е клуч за успех Во морето активни претпријатија, треба да пронајдете начин да се издвоите и да останете релевантни. За да го направите ова, треба да имате ефективни тактики за промовирање и техники за поддршка на бизнисот, и онлајн и офлајн. Бидете активни на социјалните медиуми, вмрежување со вашите следбеници и ангажирање со вести од индустријата. Ова се одлични начини да бидете забележани

клиенти. Но,

потрадиционалните

каква можност да започнете разговор за вашите услуги. И тоа треба да го правите континуирано. Со само 40% од малите бизниси

важно

 Барајте совети од ментори Во моментов, три од секои четири

фокусирани,

ажурирате вашиот бизнис план

постојано да барате начини

се подобрите вие лично како сопственик

услугите

како