670-Kapital magazin

MIHA ^EBUQ

COVER STORY

NAUKA

NAJNOVOTO I NAJDOBROTO VO POTRO[UVA^KATA ELEKTRONIKA E NA SAEMOT IFA

ZO[TO BALKANSKITE ZEMJI POTONAA VO DLABOKA EKONOMSKA KRIZA?

SVETOT VO NOVA VSELENSKA TRKA ZA MARS. [TO E NAGRADATA?

www.kapital.mk

PRETSTAVNIK NA BERLINSKIOT SAEM ZA MAKEDONIJA I BALKANSKITE PAZARI

biznis magazin

~len na grupacijata KAPITAL MEDIA GROUP

EXCLUSIVE

MAJK ZAFIROVSKI PO^NUVAME NOVA ERA VO BIZNIS ODNOSITE NA MAKEDONIJA SO DIJASPORATA PRETSEDATEL NA BORDOT NA DIREKTORI NA MAKEDONIJA 2025

...samo samo idejata e kapital, sè drugo e pari...

BROJ 670 CENA 100 DEN.|29 AVGUST, 2012, SREDA|GODINA 13

MIHA ^EBUQ

COVER STORY

NAUKA

NAJNOVOTO I NAJDOBROTO VO POTRO[UVA^KATA ELEKTRONIKA E NA SAEMOT IFA

ZO[TO BALKANSKITE ZEMJI POTONAA VO DLABOKA EKONOMSKA KRIZA?

SVETOT VO NOVA VSELENSKA TRKA ZA MARS. [TO E NAGRADATA?

www.kapital.mk

PRETSTAVNIK NA BERLINSKIOT SAEM ZA MAKEDONIJA I BALKANSKITE PAZARI

4

biznis magazin

~len na grupacijata KAPITAL MEDIA GROUP

EXCLUSIVE

MAJK ZAFIROVSKI PO^NUVAME NOVA ERA VO BIZNIS ODNOSITE NA MAKEDONIJA SO DIJASPORATA PRETSEDATEL NA BORDOT NA DIREKTORI NA MAKEDONIJA 2025

...samo samo idejata e kapital, sè drugo e pari...

BROJ 670 CENA 100 DEN.|29 AVGUST, 2012, SREDA|GODINA 13

Prviot broj na Kapital se pojavi na 24 septemvri 1999 godina.

Izdava: KAPITAL MEDIA GROUP doo Skopje, ul. Dimitrie Tucovi} br 20, Skopje, p.fah: 503, Republika Makedonija; telefon: ++ 389 2 3298 110 faks: ++ 389 2 3298 111 direktor i glaven urednik: Qup~o Zikov izvr{en direktor (marketing i finansii): Gordana Mihajlovska grafi~ki i IT direktor: Nikolaj Toma{evski odgovoren urednik: Biqana Zdravkovska Stoj~evska pomo{nik na odgovorniot urednik: Igor Petrovski odgovoren urednik na specijalni dodatoci: Verica Jordanova odgovoren urednik na www.kapital.mk: Aleksandar Jan~evski grafi~ki prelom: Nade Toma{evska Igor Toma{evski Office manager i finansii: Aleksandra Nikolova; ++389 2 3298 110/ lok:101 aleksandra.nikolova@kapital.mk Pretplata na magazinot Kapital: Sawa Savovska ++ 389 2 3298 110/ lok.104 pretplata@kapital.mk Reklama i oglasi: Aleksandra Stojmenova ++389 2 3298 110/ lok.103 marketing@kapital.mk aleksandra.stojmenova@kapital.mk Specijalni prilozi: Gordana Mihajlovska gordana.mihajlovska@kapital.mk Ovlasten praven zastapnik: “Advokatsko druшtvo DE LEGE” Sorabotnici: kolumnisti po dogovor Fotografija: Ivana Kuzmanovska Spored misleweto na Ministerstvoto za kultura za nedelnikot “Kapital” se pla}a povlastena dano~na stapka. РЕГИОНАЛНИ ПАРТНЕРИ НА КАПИТАЛ

SODR@INA

IZDVOJUVAME

06 PORTFOLIO

BALKANE MOJ

14 COVER STORY Kriza na Balkanot Zo{to balkanskite zemji potonaa vo dlaboka ekonomska kriza?

Ne e krizata vo evrozonata pri~inata {to zemjite vo Balkanskiot region vo ovoj moment se soo~uvaat so finansiski i so ekonomski problemi, vlezeni vo recesija i zgr~eni od strav za bankrot. Dol`ni~kata kriza vo evrozonata e samo katalizator na problemite so koi sega se soo~uvaat balkanskite zemji, a ~ija osnova le`i vo toa {to nemaat stabilna baza (industrija i proizvodstvo) i efikasen ekonomski model (vo koj dr`avata ne e pregolem tovar za stopanstvoto) so koj }e se soo~at so udarot od globalnata kriza.

20 INTERVJU MAJK ZAFIROVSKI pretsedatel na bordot na direktori na Makedonija 2025 Po~nuvame nova era vo biznis odnosite na Makedonija so dijasporata 26 KOMPANII I PAZARI Grozdober 2012 Neizvesnite uslovi na izvoznite pazari gi zabetoniraa cenite i na vinoto i na grozjeto 30 INTERVJU GORDANA TO[EVA senior-sovetnik za industriska politika i investirawe vo Proektot na USAID za unapreduvawe na investiraweto i izvozot i JASMINA MAJSTOROSKA sovetnik vo sektorot za industriska politika vo Ministerstvoto za ekonomija Jasno definirana industriska politika e klu~na za idniot ekonomski rast 34 MENAXER Na {to naj~esto se liznuvaat kompaniite Bez biznis-planirawe – ~ekor poblisku do propa|awe 38 INTERVJU MIHA ЧEBUQ, pretstavnik na Berlinskiot saem za balkanskite pazari Najnovoto i najdobroto vo potro{uva~kata elektronika e na saemot IFA 46 NA RU^EK SO.....

DRAGAN DAUTOVSKI muzi~ar i etnomuzikolog Mandolinata ja otvori vratata do mene

Str. 14

Cover story

14 ODIME NA MARS! Amerikancite uspe{no go smestija “roverot” Kjuriositi na povr{inata na Mars i ja potvrdija liderskata pozicija vo istra`uvaweto na Vselenata. Mo`ebi ne im di{at vo vratot, no i Rusite najavija deka nivnata vselenska agencija planira razmestuvawe na mre`a od trajni nau~ni stanici na crvenata planeta. Bogot na vojnata povtorno ja pretvori planetata {to go nosi negovoto ime vo arena za bitka na golemite sili. Naukata procenuva deka ve}e vo narednite decenii mo`nosta od steknuvawe golemo bogatstvo }e bide edna od glavnite celi na istra`uvaweto na vselenata.

Str. 50

Nauka

50 NAUKA Svetot vo nova vselenska trka za Mars. [to e nagradata?

58 TEHNOLOGII I BIZNIS Moderni, efikasni i besplatni – na va{a usluga

50

6 PORTFOLIO BUSINESS SBRIEF KARLOS SLIM VO MAKEDONIJA PREKU VIP o intervju za novinskata agencija “Rojters” finansiskiot direktor na Telekom Avstrija, Hans ^uden, potvrdi deka najbogatiot ~ovek vo svetot, Karlos Slim, sopstvenik na meksikanskiot telekom Amerika movil, kupil 26% od akciite na Telekom Avstrija, sopstvenik na makedonskiot operator Vip. Vo intervjuoto ^uden najavuva deka Telekom Avstrija saka da gi zgolemi operaciite vo fiksniot telekomunikaciski segment vo zemjite vo koi ve}e ima operacii od oblasta na mobilnata telefonija, nadevaj}i se deka taka }e go povtori uspehot koj go postigna vo mati~nata Avstrija, kade {to privle~e golem broj mu{terii kon lukrativnite paketi koi vklu~uvaat fiksna linija, Internet, mobilni i TVuslugi, javuva.

Vo mart godinava Karlos Slim ja poseti Makedonija i projavi interes za investirawe vo zemjava.

V

VLADATA E ^ETVR OGLASUVA^ VO M nalizata na SRD poka`uva deka pokraj Vladata, s$ pozastapeni vo reklamiraweto se i politi~kite partii.

Pretsedatelot na Sovetot, Traj~evski, vakviot fakt go opravda so predvremenite parlamentarni izbori.

Od site televizii pak, Sitel i Kanal 5 ostvaruvaat pove}e prihodi otkolku site regionalni i lokalni televizii zaedno.

Vladinite reklami se na ~etvrtoto mesto po zastapenost vo mediumite, poka`uva “Analizata za pazarot na radiodifuzna dejnost za 2011 godina“, izrabotena od Sovetot za radiodifuzija. Na prvo mesto se nao|a Kokakola, Euroimpeks na vtoro i telekomunikaciskata kompanija One na treto mesto. Me|u najgolemite oglasuva~i se nao|aat i politi~kite partii, od koi SDSM na visokoto 11-to mesto, dodeka vladeja~kata partija VMRO-DPMNE spored udelot vo reklamniot kola~ se nao|a na 23-to mesto.

“Vakvite podatoci proizleguvaat od faktot deka minatata godina be{e izborna godina i poradi toa,

A

GRAFIK NA NEDELATA INDEKS NA INDUSTRISKO PROIZVODSTVO (%) 1,00% 0,00%

0,90%

-1,00%

-2,30%

-2,00% -3,00%

-3,80%

-4,00%

-5,30%

-5,00%

-4,10%

-4,80%

-5,40%

-6,00% -7,00%

-8,00%

-8,00%

-7,20% -8,80%

-9,00% avgust 2011

sept. 2011

okt. 2011

dek. 2011

jan. 2012

fev. 2012

mart 2012

april 2012

maj 2012

juni 2012

Izvor-Dr`aven zavod za statistika

INDUSTRIJATA PA\A 10 MESECI PO RED tatistikata poka`a deka industriskoto proizvodstvo vo juni padna za 4,1%. Ova e desetti mesec po red kako pa|a proizvodstvoto vo industrijata. Od septemvri minatata godina proizvodstvoto vo makedonskata industrija bele`i padovi od 2% do 9% vo sporedba so istite meseci minatata godina. Najgolemite padovi industrijata gi ima{e

S

vo januari, fevruari i mart, koga proizvodstvoto bele`e{e padovi od 8,0%, 8,8% i 8,5%. Najgolem pad vo juni od 6,3% ima vo prerabotuva~kata industrija, a analizirano oddelno po granki najgolemi padovi bele`at proizvodstvoto na koks i nafteni proizvodi od 94%, proizvodstvo na elektri~na oprema od 58% i proizvodstvoto na tutunski proizvodi od 28%.

BROJ 670

29/08/2012

7

www.kapital.mk

BUSINESSBRIEF

RT NAJGOLEM MAKEDONIJA politi~kite partii se na visoko mesto vo vkupnoto reklamirawe”, istakna Zoran Traj~evski, pretsedatel na Sovetot.

Politikata, barem spored reklamiraweto, e i edna od najzastapenite industrii vo dr`avata. Po prehranbenata i transportnata industrija, politi~kite partii se na treto mesto me|u najreklamiranite industrii.

Pazarot na oglasuvawe za vreme na parlamentarnite izbori vo 2011 godina iznesuva 2,99% od vkupniot pazar na oglasuvawe. Socijaldemokratite u~estvuvale so re~isi 44%, a VMRODPMNE so 26%.

Televizijata Sitel, koja javnosta ja do`ivuva kako provladina, e lider spored ostvarenite prihodi od reklami, so 9,3 milioni evra zarabotka.

Na vtoro mesto se nao|a Kanal 5, koja isto taka se smeta za bliska do vladeja~kata partija, so 5,5 milioni evra od prihodi od reklami. Spored ovie podatoci, Sitel i Kanal 5 ostvaruvaat pove}e prihodi otkolku site regionalni i lokalni televizii zaedno.

OD 4 DO 10 SEPTEMVRI

PO VTOR PAT DESIGN WEEK VO SKOPJE d 4 do 10 septemvri vo Kur{umli-an }e se odr`i vtoroto izdanie na festivalot Skopje Design Week 2012, nastan {to treba da gi povrze interesite na biznis-zaednicata i kreativcite.

Celta na Skopje Design Week e da go podigne nivoto na svest za dizajnot vo zemjava i vo regionot preku organiziran godi{en nastan i serija aktivnosti niz celata godina.

Vo tek na Skopje Design Week 2012 }e se odr`at pove}e predavawa i panel-diskusii so u~estvo na kompanii od oblasta na dizajnot, pri {to }e bidat prezentirani sovremenite tendencii vo dizajnot i mo`nostite za sorabotka me|u dizajneri i ve}e postoe~ki doma{ni brendovi.

O

NAJOBO@AVANITE KOMPANII NA FACEBOOK

F

acebook pokraj toa {to e najpopularna socijalna mre`a, pretstavuva i edna slika za toa koj kolku e popularen.

Za kompaniite koi go koristat Facebook za da proCOCA-COLA

47,6 milioni “lajkovi” Vrednost na brendot: 71,86 milijardi dolari

DISNEY

37,8 milioni “lajkovi” Vrednost na brendot: 29,01 milijardi dolari

davaat proizvodi preku ovaa mre`a s$ se sveduva na toa kolku lu|e te “lajknuvale”. Eve koi se najomilenite kompanii na Facebook CONVERSE

32,7 milioni “lajkovi” Vrednost na brendot: /

STARBUCKS

31,2 milioni “lajkovi” Vrednost na brendot: 3,6 milijardi dolari

PORTFOLIO VO FOKUS

BROJKI:

Mislev deka vladata vo Hrvatska se ima podgotveno podobro, bidej}i za toa ima{e vreme od osum godini vo opozicija. Koga se raboti za formirawe kadrovski timovi, ovaa vlada posegna kon politi~ki, a ne kon stru~ni re{enija.

Mislev deka modelot na politi~ko birawe na kadrite e zad nas. Se trgnuva od lu|eto i uspeh mo`e da se postigne samo so dobar tim.

iljadi vraboteni vo javniot sektor }e otpu{ti Grcija do 2015 godina

milijardi evra krediti za likvidnost }e bidat odobreni vo 2012 i 2013 godina vo srpskata ekonomija

16,5

milioni evra zaguba napravil lani najgolemiot slovene~ki trgovec Merkator

EMIL TEDESKI PRETSEDATEL NA UPRAVNIOT ODBOR NA ATLANTIK

TRENDOVI

150 1

AKCIITE NA FEJSBUK TONAT nvestitorite na Volstrit po~naa da begaat od akciite na Fejsbuk, pred s$ poradi toa {to ne veruvaat deka kompanijata ne mo`e da ostvari brz rast na profitot kako {to se najavuva{e.

Nekoi od prvite investitori vo socijalnata mre`a po~naa nagolemo da se osloboduvaat od akciite, a nekoi od niv najavuvaat deka }e go napravat toa naskoro.

Najo~ekuvanoto IPO ovaa godina se pretvori vo fijasko so samoto izleguvawe na berza, koga se pojavija tehni~ki problemi vo samata programa na Nasdak. Ottoga{ pa do denes akciite na Fejsbuk ne ja imaat nadminato granicata od 38 dolari za akcija.

Od inicijalnata javna ponuda na berza vo maj kompanijata zagubi 48% od vrednosta na akciite, a pazarnata vrednost na ovaa najpopularna socijalna mre`a se namali na 54 milijardi dolari.

I

SITIBANK PROGNOZIRA:

SINGAPUR ]E BIDE NAJBOGATA ZEMJA DO 2050 pored prognozite na amerikanskata Sitibank za svetskoto bogatstvo, Singapur }e bide najbogatata zemja vo svetot do 2050 godina.Rangiraweto e izgotveno spored indikatorot Bruto-doma{en proizvod (BDP) po `itel spored paritet na kupovnata mo}. Prognozite na Sitibank se deka do 2050 godina Singapur }e ima BDP po `itel od 137.710 dolari. Vtor najbogat grad vo svetot so BDP po `itel od 116.639 dolari e Hong Kong, potoa Tajvan so 114.093 dolari i Ju`na Koreja so BDP po `itel od 107.752 dolari.

Edinstvenata zemja koja se najde vo ~elnata petorka, a koja e nadvor od Azija, e SAD, koja spored Sitibank, do 2050 godina }e ima BDP po `itel od 100.802 dolari.

S

10 PORTFOLIO ZABORAVETE NA BRIK Z

NA SCENA STAPUVAAT ZEMJITE OD MIST! a vreme na golemiot investiciski “bum” na po~etokot od minatata decenija Xim O’Nil, {efot na investiciskoto oddelenie na amerikanskata banka Goldman Saks, go predlo`i akronimot BRIK za ~etirite najgolemi novi brzoraste~ki pazarni ekonomii: Brazil, Rusija, Indija i Kina. Toa se slu~i vo 2001 godina, a sega O’Nil promovira nova ~etvorka zemji ~ii ekonomii imaat potencijal da go nadminat rastot na zemjite od BRIK. Toa se Meksiko, Indonezija, Ju`na Koreja i Turcija (MIST).

“Svedoci sme na promena na liderstvoto vo svetot vrz osnova na tempoto na ekonomskiot rast”, veli Pol Kristofer, glaven me|unaroden strateg na amerikanskata banka Vels Fargo.

Poradi brziot rast na BRIK, svetskite investitori vlo`ija vkupno 67 milijardi dolari vo akcii na kompanii od ovie zemji vo periodot 2001-2010 godina. Minatata godina pak, poradi ekonomskata kriza i zabavuvaweto na ekonomijata, istite tie investitori povlekle 15 milijardi dolari od ovie ~etiri ekonomii. O’Nil veli deka idejata za formirawe na MIST ja dobil pred dve godini koga patuval niz Kina i niz Ju`na Koreja. So populacii koi se pomladi od SAD i od Evropa i imaat zabrzana stapka na ekonomska ekspanzija, ovie nacii se izdignuvaat od senkata na BRIK, kade {to rastot zabavuva, a investitorite gi povleku-

Z MORGAN STENLI PREDVIDUVA

SVETOT VLEGUVA VO „ZONATA NA SAMRAKOT” naliti~arite na poznatata ´ amerikanska banka Morgan Stenli ja namalija prognozata za globalniot ekonomski rast za ovaa i narednata godina. Se cel situacijata da ja pretstavat podramati~no, tie ovoj izve{taj go narekoa „Vo zonata na samrakot”.

Napomenuvaat deka celiot svet vo ovoj moment se bori za odr`uvawe na povr{inata i dodavaat deka duri i pazarite vo razvoj, koi prethodno zabele`uvaa soliden rast duri i za vreme na krizata, seka poka`uvaat znaci na zabavuvawe.

Pokraj toa, analiti~arite na Morgan Stenli naglasuvaat deka razvienite zemji prodol`uvaat da se sabotiraat samite sebe.

Posebno kriti~na e evrozonata, posebno poradi mo`nite slu~uvawa povrzani so Grcija, koja vo posledno vreme se soo~uva so s$ poostri kritiki od dvete najgolemi evropski ekonomii Germanija i SAD.

A

vaat parite.

Ekonomiite na MIST ja dupliraa svojata golemina vo izminatata decenija.

Meksiko, vtoriot najgolem pazar vo Latinska Amerika, zabele`a rekorden izvoz na avtomobili i na avtomobilski delovi, {to mu pomaga da go nadmine Brazil vo ovoj sektor, a isto taka & parira i na Kina vo pobaruva~kata na surovini.

Doma{nata potro{uva~ka na Indonezija i investiciite & pomognaa na ovaa zemja da ja zabrza ekonomijata i da postigne rast od 6,37% vo vtoriot kvartal od godinava, i toa na iznenaduvawe na ekonomistite, koi prognoziraa ekonomski pad.

SPORED “FORBS”

MERKEL POVTORNO NAJVLIJATELNA @ENA VO SVETOT tora godina spisanieto “Forbs” ja proglasi Angela Merkel, kancelar `enaa voo Merke ka e ar naa Germanija, Germa ija za najvlijatelna aj ija e a `e svetot. Listata so trite najvlijatelni `eni e ista kako i minatata godina - na vtoro mesto e amerikanskiot dr`aven sekretar, Hilari Klinton, a na treto brazilskata pretsedatelka Dilma Rusef. “Forbs” ja istaknuva odlu~nosta na Merkel za za~uvuvawe na Evropskata unija i nejzinoto vlijanie vrz prodol`enata evropska dol`ni~ka kriza.

Za Klinton se poso~uva nejzinata ume{nost da se spravi so krizi, kako {to be{e objavuvaweto na iljadnicite diplomatski dokumenti na Vikiliks.

“Forbs” naveduva deka Rusef go zazema tretoto mesto poradi toa {to upravuva so osmata ekonomi-

V

ja vo svetot i poradi nejziniot li~en rejting vo tatkovinata.

Melinda Gejts, kopretsedatel a a Na ~etvrtoto e r o o mesto mes o e Me i a Gej s ko re se a e naa Fondacijata Bil i Melinda Gejts i sopruga na osnova~ot na Majkrosoft, dodeka na petto mesto e izvr{niot urednik na “Wujork tajms”, Xil Ejbramson.

Na {esto mesto na listata so najvlijatelni `eni na “Forbs” e pretsedelkata na Indiskiot nacionalen kongres, Sowa Gandi, dodeka prvata dama na SAD, Mi{el Obama, koja vo 2010 godina be{e na prvo mesto, sega e na sedmo mesto. Osma e Kristin Lagard, izvr{en direktor na Me|unarodniot monetaren fond.

Me|u novite lica na listata na “Forbs” se akterkata Xenifer Lopes i milijarderkata-filantrop Lorin Paul Xobs, vdovica na osnova~ot na Epl, Stiv Xobs.

12 VOVEDNIK

Биљана Здравковска Стојчевска zdravkovska@kapital.com.mk

Na Makedonija i se potrebni lideri o Makedonija denovive se odr`uva tretata po red {kola za mladi lideri. ]e predavaat mnogu vidni lu|e, glavno od stranstvo, koi na idnite lideri treba da im ka`at {to e toa liderstvo i kako da gi razvivaat liderskite ve{tini. Inicijativata e pove}e od dobra. Oti na Makedonija & trebaat lideri, se ~ini pove}e od s$ drugo.

Pretsedatelot \orge Ivanov, koj e pokrovitel na ovaa manifestacija re~e deka na Makedonija & se potrebni lideri ne samo vo politikata, tuku celosno izgradeni li~nosti sposobni da organiziraat, da sozdavaat timovi koi }e ja menuvaat realnosta. Da, pretsedatele, vo prvo ste, tokmu takvi lideri nemame.

Vo isto vreme koga se slu~uva{e {kolata za liderstvo, onie koi imaat volja da u~at kako se stanuva dobar lider, mo`ea vo `ivo da gledaat kakvi lideri ne treba da stanat. Bidej}i site nastani po~nuvaj}i od Slup~ane, pa s$ do najavite za izbori, mnogu plasti~no poka`aa deka vo Makedonija ne postoi liderstvo. Ili deka ona {to kaj nas se narekuva liderstvo e mnogu poblisku do kukavi~luk, frustracija, kompleks...

Lideri ne ni falat samo vo politikata. Biznisot i ekonomijata se u{te edno va`no pole kade {to e vidliv nedostigot od lideri. Ajde da trgneme od ~isto pojavnata forma, odnosno od toa koj sebesi se smeta za lider. Na lanskiot samit na lideri vo regionot, koj se odr`a vo Aran|elovac, i na koj prisustvuvaa mnogu sopstvenici i menaxeri na golemi kompanii vo regionov, od Makedonija ima{e samo eden golem direktor i u{te dvajca-trojca koi samoinicijativno si se prijavile da go sledat nastanot. Na rangiraweto na 100 najgolemi kompanii vo regionot ima samo 4 kompanii od Makedonija, Okta, Telekom, Makpetrol i Elem, {to dovolno ka`uva kade sme i {to sme.

Znaeme li voop{to {to e lider?

Menaxerot ne lider. Samiot fakt {to nekoj ~ovek e na ~elo na nekoja instutucija, bilo da e kompanija ili ministerstvo, pa i dr`ava, ne go pravi lider. Liderot vo su{tina treba da ima sposobnost da vlijae na podreden-

V Kolku lideri ima Makedonija?

Kolku kompanii se upravuvani od menaxeri koi istovremeno se i lideri i koi znaat da ja vodat kompanijata vo globalni ramki i da se `rtvuvaat za uspehot na kompanijata bez da se zatrujat od uveruvaweto deka posle niv } e bide potop? Kolku od golemite direktori imaat izgradeno naslednik koj }e mo`e da ja prezeme kompanijata za da postigne pogolemi rezultati? Kolku uspeale nadvor od granicite na Makedonija? Vakvite kompanii se brojat na edna raka. Ete tolku lideri ima Makedonija. Vo politikata se u{te pomalubrojni.

Zatoa i ne e ~udo {to Makedonija vo ovie 20 godini od svojata nezavisnost luta bez da znae kade treba da se dvi`i i {to treba da postigne. Zatoa imame slabi i potprose~ni rezultati kako vo politikata, taka i vo ekonomijata, naukata, sportot, umetnosta...

ite ili vrabotenite i da gi motivira i inspirira na promeni i na postignuvawe podobri i podobri rezultati.

Avtorot Xim Kolins vo svojata kniga „Od dobri do odli~ni” koja bi trebalo da ja pro~ita sekoj koj barem malku ima dopir so organizrawe na raboteweto vo nekoja kompanija, uspe{nite lideri gi narekuva lideri od petto nivo. Negovite istra`uvawa poka`ale deka ovie lideri od petto nivo koi vo vremeto vo koe upravuvale so nekoja kompanija taa postignala odli~ni rezultati poseduvaat kombinacija od ekstremna skromnost na li~en i isklu~itelno silna volja na profesionalen plan. Tie se tivki i nenametlivi poedinci koi poka`ale nepokolebliva odlu~nost za da napravat s$ {to e potrebno za kompanijata da se vivne vo yvezdite. Tie sekoga{ rabotele zad sebe da ostavat isto tolku dobri ili podobri lideri. Kompaniite koi gi upravuvale vakvite lideri od petto nivo navistina se vivnale do yvezdite.

No, tie kako li~nosti ne stanale yvezdi.

Ne se pojavuvale vo mediumite da se falat so s$ i se{to, sekoga{ zaslugite za uspehot gi prefrlale na timot, a `iveele skromno i bez preteruvawe i nevkusno rasfrlawe so parite.

Kolku vakvi lideri ima vo Makedonija?

Kolku samonare~eni lideri mo`at da se pronajdat vo ovie opisi? Kolku kompanii se upravuvani od menaxeri koi istovremeno se i lideri i koi znaat da ja vodat kompanijata vo globalni ramki i da se `rtvuvaat za uspehot na kompanijata bez da se zatrujat od uveruvaweto deka posle niv }e bide potop? Kolku od golemite direktori imaat izgradeno naslednik koj }e mo`e da ja prezeme kompanijata za da postigne pogolemi rezultati?

Vakvite kompanii se brojat na edna raka. Vo politikata se u{te pomalku.

Ete tolku lideri ima Makedonija.

Zatoa i ne e ~udo {to Makedonija vo site ovie 20 godini od svojata nezavisnost luta bez da znae kade treba da se dvi`i i {to treba da postigne.

Zatoa imame slabi i potprose~ni rezultati kako vo politikata, taka i vo ekonomijata, naukata, sportot, umetnosta...

14 14 COVER STORY: KRIZA NA BALKANOT

ZO[TO BALKANSKI VO DLABOKA EKONO MAKEDONIJA NEVRABOTENOST INDUSTRISKO PROIZVODSTVO IZVOZ UVOZ BDP JAVEN DOLG

31,6% -6, 9% -10,5% -7,3% -1,4%

29% od BDP

HRVATSKA

17,3% -6,2% -2,3% IZVOZ UVOZ 1,4% BDP VO PRV KVARTAL -1,3% JAVEN DOLG 43,5% od BDP NEVRABOTENOST INDUSTRISKO PROIZVODSTVO

SRBIJA

25% -4,2% -7,1% IZVOZ -2,3% UVOZ BDP VO PRV KVARTAL -1,3% 53,5% JAVEN DOLG NEVRABOTENOST INDUSTRISKO PROIZVODSTVO

GRCIJA

22,5% -4,8% IZVOZ 17% -10% UVOZ BDP VO PRV KVARTAL -6,2% JAVEN DOLG 160% od BDP NEVRABOTENOST INDUSTRISKO PROIZVODSTVO

*Podatocite se za prva polovina od 2012

15

ITE ZEMJI POTONAA OMSKA KRIZA? PRI^INI PORADI KOI ZEMJITE NA BALKANOT SE VO KRIZA

Izrazena neramnote`a vo ekonomijata, koja pove}e tro{i otkolku {to sozdava Osnovni gre{ki vo ekonomskiot model, vo koj se zaboravi na industrijata Lo{ deloven ambient i nekonkurentni doma{ni kompanii Finansiska kriza vo evrozonata

SPASIJKA JOVANOVA spasijka.jovanova@kapital.mk

e e krizata vo evrozonata pri~inata {to zemjite vo Balkanskiot region vo ovoj moment se soo~uvaat so finansiski i so ekonomski problemi, vlezeni vo recesija i zgr~eni od strav za bankrot. Dol`ni~kata kriza vo evrozonata e samo katalizator na problemite so koi sega se soo~uvaat balkanskite zemji, a ~ija osnova le`i vo toa {to nemaat stabilna baza (industrija i proizvodstvo) i efikasen ekonomski model (vo koj dr`avata ne e pregolem tovar za stopanstvoto) so koj }e se soo~at so udarot od globalnata kriza.

Ka`ano so poednostaven re~nik, site zemji se soo~uvaat so problemi da ja napolnat dr`avnata kasa i vo isto vreme, dr`avata ima problem so pla}aweto na obvrskite. Toa gi ubiva kompaniite, koi na doma{niot pazar ne mo`at da naplatat, a te{ko im odi i na evropskiot, pri {to nemaat alternativni pazari.

Zatoa, vo site zemji pa|aat industriskoto proizvodstvo i izvozot i tehni~ki, ve} e se vo ili pred recesija. Ova im e zaedni~ko na balkanskite zemji. No, se razlikuvaat po merkite {to gi prezemaat ili po reformite {to planiraat da gi sprovedat za da ja spasat ekonomijata od krizata.

N

MAKEDONIJA Iako gi odr`uva rejtinzite i ocenkite od me|unarodnite finansiski institucii, Makedonija, sepak, e vo dlaboka ekonomska i finansiska kriza. Faktot deka industriskoto proizvodstvo pa|a 10 meseci po red, deka proektiraniot rast na BDP se svede na 1%, a Narodnata banka stravuva od prodlabo~uvawe na krizata uka`uva na lo{a ekonomska sostojba i perspektiva vo zemjata.

Godinava, spored minatogodi{nite optimisti~ki proekcii, treba{e da ima rast od solidni 4,5%, sega }e bideme sre}ni i ako stigneme do 1%. Vladata pak, se nadeva na rast od 2,5%. BDP vo prviot kvartal ve}e padna 1,4%. Inflacijata ostanuva na nisko nivo od 2,3%, no cenite sekojdnevno odat nagore. Za ova nema logi~no objasnuvawe. Nadvore{niot dolg iznesuva 65% od BDP, a javniot 29% i dostigna 2,244 milioni evra. Ovaa godina

e zgolemen za 156 milioni evra.

Najgolemiot problem za makedonskata ekonomija e {to ne se pla}aat obvrskite kon stopanstvoto i {to se trupaat dolgovi na dr`avata i na kompaniite.

Toa ja povle~e spiralata na ogromna zadol`enost i vlo{uvawe na finansiskata sostojba, koja se manifestira i preku rekorden rast na lo{ite kreditni plasmani na bankite, koi dostignaa 371 milion evra. Toa gi zatvori vratite na bankarite, koi gi ostavija kompaniite na cedilo.

Sega im e te{ko na site, na firmite i na bankite, a samo dr`avata se odnesuva kako da ne e vo kriza. Tamu prodol`uvaat vrabotuvawata vo javnata administracija, iako vo realniot sektor ima otpu{tawa i namaluvawe na platite. Od dr`avniot buxet se skratija samo parite za kapitalni investicii, a tie treba da bidat osnovniot na~in za finansiska poddr{ka na isto{tenata ekonomija. Duri polovina od skratenite 120 milioni evra so posledniot rebalans se pari za izgradba na grade`ni objekti.

Najgolemite udari za kompaniite se nemo`nosta da si gi naplatat pobaruvawata, namalenata pobaruva~ka na doma{niot i na stranskite pazari i rastot na tro{ocite preku zgolemuvaweto na cenite na surovinite i energensite.

A toa e rezultat ne samo na aktuelnata kriza, tuku na dolgoro~nite anomalii vo ekonomijata - ne postoi mehanizam za sigurna naplata na pobaruvawata, osobeno od dr`avata; izvozot zavisi samo od nekolku sektori (metalurgija, tekstil i hrana) i e naso~en dominantno kon EU (30% odi vo Germanija); ekonomijata e visoko uvozno zavisna, pa e silno pogodena od cenovnite {okovi na svetskite berzi; ekonomijata s$ pove}e se potpira na uslu`niot sektor, a pomalku se vodi smetka za industrijata.

Spored pretsedatelot na Stopanskata komora na Makedonija, Branko Azeski, site firmi imaat problem so likvidnosta. “Verojatno, najslo`eni }e bidat odnosite vo metalurgijata, zatoa {to tamu imame i najgolemo namaluvawe na nara~kite od 15% do 20%, a se o~ekuva do krajot na godinava toa da bide i do 50%. Toa e jasen indikator vo koj pravec treba da se naso~ime, kade treba da o~ekuvame

16 ANALIZA DOL@NI^KATA KRIZA VO EVROZONATA E SAMO KATALIZATOR NA PROBLEMITE SO KOI SEGA SE SOO^UVAAT BALKANSKITE ZEMJI, A ^IJA OSNOVA LE@I VO TOA [TO NEMAAT STABILNA BAZA (INDUSTRIJA I PROIZVODSTVO) I EFIKASEN EKONOMSKI MODEL (VO KOJ DR@AVATA NE E PREGOLEM TOVAR ZA STOPANSTVOTO) problemi i kade treba da imame podgotveni merki koi }e ja olesnat takvata pozicija”, veli Azeski.

Biznismenite se pla{at od novi dava~ki za da se dr`i buxetot vo kondicija.

“Spored podatocite vo rebalansot na Buxetot, na ekonomijata ne & se pi{uva dobro. Mo`e samo da se molime da ne ni nametnat novi dava~ki za da go popolnat Buxetot. So toa {to re~isi go isekoa grade`ni{tvoto, koe e glavniot dvigatel na sekoja ekonomija”, smeta Menderes Ku~i, pretsedatel na Stopanskata komora na Severozapadna Makedonija.

Mitko Ko~ovski, direktor za investicii vo Makstil, veli deka vo igra mo`e da ostanat samo tie so naglasena konkurentska prednost.

“Na povidok se seriozni cenovni pomestuvawa vo korist na proizvoditelite na osnovnite metalur{ki surovini i osobeno na energensite, koi od temel gi menuvaat osnovnite ekonomski pretpostavki na metalur{koto proizvodstvo. Vo takvi okolnosti, nie }e bideme prinudeni na odredeni izmeni vo normalniot re`im na rabotewe i na preispituvawe na tro{ocite vo site segmenti na raboteweto”, objasnuva toj.

Pri~inite za sega{nata izrazena kriza toj gi gleda vo “izbrzanata privatizacija, koja zna~ajni industriski kapaciteti pretvori vo grade`ni lokacii ili gi ise~e kako staro `elezo, nerazbiraweto na procesite na konsolidacija na svetskata ekonomska scena i vo toa {to zna~ajni industriski kapaciteti se prepu{teni na investitori koi ne mo`ea da se nosat so predizvicite na novoto vreme”. Najglavniot problem, spored nego, le`i vo otsustvoto na dobro osmislen koncept na industriski razvoj.

Zatoa i perspektivite se lo{i i baraat novi dolgoro~ni re{enija za ekonomskiot model na Makedonija. Model koj nema da bide tolku ~uvstvitelen na krizi od ovoj tip (dominantno finansiski i koncentrirani na eden kontinent).

Stopanstvenicite vo momentov baraat konkretno stimulirawe na izvoznite kompanii, namaluvawe na administracijata i zamrznuvawe na nivnite plati, subvencii za nabavka na oprema, realizacija na infrastrukturni proekti doma.

Zasega, Vladata ispora~a samo nekolku merki, od koi samo kreditite od Evropskata investiciska banka se direktna poddr{ka za stopanstvoto, za investicii i likvidnost. Ostanatite antikrizni merki se vrabotuvawe vo javniot sektor

preku javni raboti, kreditna poddr{ka za samovrabotuvawe, poddr{ka za firmite za novovraboteni, pari~na pomo{ za siroma{ni i socijalni semejstva...

HRVATSKA Krizata vo Hrvatska samo 20% e predizvikana od prelevawe na svetskata kriza, a ostanatite 80% se posledica na hrvatskite gre{ki. Vaka ekonomskiot ekspert Qubo Jur~i} ja definira pri~inata za golemata finansiska kriza so koja se soo~uva ovaa zemja, koja za edna godina }e bide ~lenka na Evropskata unija.

“Krizata ovaa godina }e predizvika pad na BDP od okolu 5,5%. Ova }e predizvika golema nevrabotenost. Voobi~aeno, dr`avite se razvivaat od manufaktura kon industrija, no kaj nas e obratno – ja uni{tivme industrijata, a ni{to novo ne e nadomesteno. Od investiciite, samo 12% odat vo prerabotuva~kata industrija, {to

e najmalku vo Evropa. Taka se dovedovme vo pozicija da nemame ni proizvodi, ni rabotni mesta”, veli Jur~i}.

Zemjata se soo~uva so vistinata – ima pogolema potro{uva~ka od proizvodstvo, pogolem uvoz od izvoz i visok nadvore{en dolg. BDP vo prviot kvartal bele`i pad od 1,3%, a padot za cela godina se o~ekuva da bide 1%. Industriskoto proizvodstvo pa|a, a go predvodat grade`ni{tvoto i prerabotuva~kata industrija. Pa|a i izvozot. Nadvore{niot dolg vo prvite ~etiri meseci se zgolemi za 1,7 milijardi evra i dostigna 47,7 milijardi. Vladata plasira{e obvrznici vo SAD vo vrednost od 1,5 milijardi dolari.

Svetskata banka ne gleda spas za Hrvatska i gi predupredi Hrvatite deka premnogu li~at na Grcite. Vo 2010 godina BDP na Hrvatska ima{e pad od 1,4%, a vo 2011 godina rastot be{e 0%. Najcrnoto scenario e bankrot, a go dadoa novinarite

ZAPADEN BALKAN ]E ZAOSTANUVA DO 2014 Vo analizata “Novata podelba vo Evropa”, Vienskiot institut zaklu~uva deka krizata prinudila mnogu zemji na silno prilagoduvawe, no donela i novi podelbi vo regionot. “Nekolku zemji koi pred krizata imaa golema neramnote`a vo ekonomijata - Romanija, Bugarija i balti~kite zemji - vo minatiot period ostvarija soliden rast na izvozot, dodeka ekonomiite so strukturni slabosti (Zapaden Balkan i ju`na Evropa) vo toj segment poka`aa mnogu lo{i rezultati i tie zemji }e zaostanuvaat vo periodot 2012-2014 godina. Toa zna~i deka nema da uspeat da ja namalat nevrabotenosta, koja e posebno akuten problem vo Srbija i vo Makedonija. ^e{ka, Polska i Slova~ka ostanaa nadvor od taa grupa i zaedno so balti~kite zemji }e imaat prose~en rast od okolu 3%. Toa e s$ u{te pod pretkrizniot period. Predvodnici na zakrepnuvaweto na regionot }e bidat Turcija, Rusija, Ukraina i Kazahstan, so prose~na stapka na rast od okolu 5%”, uka`uvaat od Vienskiot institut.

BROJ 670

29/08/2012

ANALIZA

www.kapital.mk

na “Biznis insajder” (BusinessInsider), koi me|u 59 zemji na koi im se zakanuva bankrot, Hrvatska ja stavija na 10-to mesto.

Mudis ve}e go namali kreditniot rejting na Hrvatska na Baa3, edno skalilo nad |ubre, a ekonomskata prognoza ja namali od stabilna na negativna.

Po vlezot na Hrvatska vo EU vo juni 2013 godina, situacijata bi trebalo da se podobri poradi silnata finansiska poddr{ka od fondovite. Pozitiven pridones se o~ekuva i od turizmot, no toj e optovaren so mnogu problemi.

Hrvatite se pla{at od vlo{uvawe na sostojbite vo bankarskiot sektor, kade {to rastat lo{ite plasmani. Hrvatskata narodna banka procenuva deka pri pad na BDP od 1,6% godinava, sekoja ~etvrta firma vo zemjata ne }e mo`e da gi pla}a obvrskite kon bankite. Od druga strana pak, se namaluva kreditnata poddr{ka za stopanstvoto.

“Doprva vleguvame vo kriza. Kreditnite linii se povlekuvaat od bankite-}erki kon majkata. Zatoa barav vo Hrvatska da se vratat za{titnata kamata na kapital, so cel zarabotkata i dividendata da ne se iznesuvaat”, veli Guste Santini, ekonomski analiti~ar.

Hrvatskiot premier, Zoran Milanovi}, vetuva stroga buxetska politika i reformi. “Ona {to site mo`eme da si go dozvolime e novo slo`uvawe na kartite, za da vidime {to mo`eme da platime i da go so~uvame najgolemiot mo`en broj rabotni mesta. Koga stanuva zbor za kolektivnite dogovori, nikogo ne sakam da pla{am, no gledajte gi Grcija, Portugalija ili [panija, koi mnogu dolgo `iveeja nad granicata na svoite mo`nosti. Taa zamka Hrvatska mo`e da ja izbegne samo ako po~ne da se raboti mnogu popametno i poseriozno za da go zadr`ime postoe~kiot standard i dohod”, istaknuva toj.

No, biznismenite ne se zadovolni.

“Za da ja zgolemat potro{uva~kata, treba da gi namalat kamatite i danocite, da pu{tat vo promet evtini pari, {to } e pottikne investicii, proizvodstvo i potro{uva~ka. So kombinacija od ovie mehanizmi mo`e da se dobijat vlo`uvawa, visoko proizvodstvo, vrabotenost, ekonomska stabilnost i visok standard na gra|anite”, veli Karino Hromin [turm, ekonomist i biznismen.

Ministerot za finansii, Slavko Lini}, ja obvinuva prethodnata vlast za toa {to Hrvatska e ekonomski nesigurna zemja.

Ekonomskiot ekspert Damir Novotni predupreduva deka Hrvatska mora naskoro da zapo~ne so modernizacija, inaku }e `ivee vo stagnacija vo idnite 10 do 15 godini. “Mora da privle~eme stranski investicii zaradi otvorawe novi kvalitetni rabotni mesta, pa makar i na kolena da gi molime stranskite investitori da ni dojdat”, veli Novotni.

Se prognozira deka idnite dve godini }e bidat ~istili{te za hrvatskata ekonomija, bidej}i vo prvite dve godini od ~lenstvoto zemjata pove}e }e pla}a otkolku {to }e dobiva od EU. Spored nekoi procenki, od deset najgolemi prehranbeni industrii, 2015 godina }e ja do`iveat samo dve.

Karino Hromin [turm, ekonomist i biznismen pak, predlaga argentinsko scenario - vo rok od tri godini da se vrati dolgot i dr`avata sama da se finansira.

“Hrvatska da se podeli na pet regioni, regionalniot i dr`avniot plan da se spojat, da se napravi finansiski plan na site investicii. Toa }e stane strategija za razvoj na Hrvatska. Va`no e da se formiraat i doma{ni banki. Koga seto toa bi go izgradile, za 10 godini }e postigneme stapka na rast od 12%. Ve}e za dve godini bi go re{ile problemot so nevrabotenosta”, veli [turm.

SRBIJA Ekonomskata sostojba vo Srbija, koja ja nasledi novata vlada, od ekspertite e kvalifikuvana kako dramati~na, bidej}i do krajot na godinata treba da se najdat tri milijardi dolari za da se pokrijat dupkite vo dr`avniot buxet i da se vratat dostasanite dolgovi vo stranstvo.

Prethodnata vlada go zgolemi dolgot na zemjata za {est milijardi evra, a re~isi celiot iznos otide za potro{uva~ka.

Novata vlada e prinudena da ja zgolemi zadol`enosta na zemjata, iako postoe~kiot dolg e pogolem od 50% od BDP i ve}e e preminata crvenata linija.

Noviot minister za finansii, Mla|an Dinki}, predviduva bankrot ve}e vo oktomvri. Toj najavi deka }e pobara kapital od Kina, Rusija i od Germanija.

Noviot premier, Ivica Da~i} pak, gi naso~i strelite kon finansiskiot sektor, koj go smeta za glaven vinovnik za osiroma{uvaweto na zemjata, bidej} i bankite (23 imaat stranski gazdi) profitot go iznesuvaat nadvor. Da~i} najavi deka i MMF ne e dobredojden vo Srbija. Go smeni i guvernerot na Narodnata banka na Srbija.

Spored oficijalnata statistika, Srbija se nao|a vo recesija bidej}i site stopanski granki se vo minus, osven trgovijata.

Industriskoto proizvodstvo e vo minus od 4,3% vo periodot januari-maj. Rast ima samo vo grade`ni{tvoto. Deficitot vo nadvore{no-trgovskata razmena se iska~i na 2,7 milijardi evra, a BDP e vo negativa od 1,3%. Inflacijata vo 2011 godina be{e 7%, a vo april 2012 godina samo 2,7%, no se o~ekuva godinava da dostigne 10%. Srbija ja ma~i i golemata nevrabotenost, koja sekoj den raste za vo prosek 80 novootpu{teni rabotnici.

Stapkata na nevrabotenost e 25%.

Srbija gi ~uvstvuva posledicite od ekonomskata kriza vo Italija, koja e

ZO[TO EVROKRIZATA NE E VINOVNA ZA RECESIJATA NA BALKANOT? Krizata vo Hrvatska e samo 20% predizvikana od prelevawe na svetskata kriza, a ostanatite 80% se posledica na hrvatskite gre{ki.

QUBO JUR^I], ekonomski ekspert (Hrvatska) Svetskata ekonomska kriza ne mo`e ve}e da bide izgovor za toa {to ne ~ini kaj nas, bidej}i sekoj pameten znae deka vo kriza treba da se raboti pove}e, a ne pomalku. Postizborna Srbija sega o~ekuva pove} e. Stopanstvenicite ne se podgotveni da ~ekaat, no se raspolo`eni da deluvaat. Tie baraat pomalku restrikcii, a pove}e stimulacii, garancii i efikasno upravuvawe, pravna za{tita i bankarska poddr{ka.

BRANISLAV GRUJI] pretsedatel na deloven klub Privrednik (Srbija) Slabite ekonomski rezultati na Makedonija se od doma{no poteklo. Ne e problemati~no samo me|unarodnoto opkru`uvawe. Nekoi ekonomski politiki na Vladata direktno kumuvaa na zabavuvaweto na ekonomijata. Klu~en problem e nedoverbata na Vladata vo privatniot sektor i slabata poddr{ka za razvoj na odredeni industrii. Strukturata na javnite rashodi od Buxetot e lo{a.

ZORAN IVANOVSKI univerzitetski profesor (Makedonija)

17

18 ANALIZA eden od nejzinite najgolemi trgovski partneri. Izvozot vo Italija e namalen za 12,2%, a najavenite investicii se odlo`eni. Investicijata na Edison vo energetikata od edna milijarda evra e dovedena vo pra{awe, a ja nema i investicijata na Danijeli od 500 milioni evra. Dinarot padna za 10% od po~etokot na godinava.

Spored Bogdan Lisovolik, postojan pretstavnik na MMF vo Belgrad, Srbija zagri`uva~ki se pribli`uva do opasnata granica na zadol`enost.

Se vodi vistinska vojna me|u politi~arite i biznismenite na edna strana i ekonomistite na druga za idejata za tro{ewe na deviznite rezervi za izlez od krizata.

Ekspertite predlagaat strogo {tedewe vo javniot sektor, zamrznuvawe na platite i penziite, obnovuvawe na aran`manot so MMF za da se dobijat povolni krediti. Politi~arite pak, sakaat da gi tro{at deviznite rezervi za razvoj.

Nivniot recept predviduva osnovawe razvojna banka koja na kompaniite }e im izdava menici, a tie }e gi napla} aat od centralnata banka, kade {to ima 10 milijardi evra devizni rezervi.

Mediumite komentiraat deka tro{eweto na deviznite rezervi za finansirawe na stopanstvoto ili na dr`avata nema da dozvoli aran`man so MMF i }e go odlo`i ~lenstvoto vo EU. “Zo{to dr`avata da ne se zadol`i za dopolnitelni 10 milijardi evra, kolku {to se deviznite rezervi, i so tie pari da poddr`i investiciska potro{uva~ka?

Na toj na~in vo narednite pet godini }e dojde do rast na BDP od sega{nite 30 milijardi na 100 milijardi evra.

Toa zna~i deka udelot na dr`avniot dolg vo BDP ne bi bil 45%, tuku 25%”, objasnuvaat predlaga~ite.

No, mediumite analiziraat deka ako Srbija ja sprovede negovata ideja, vo narednite pet godini zemjata treba da ima prose~en rast od okolu 25%.

“Toa ne & po{lo od raka na niedna zemja nikoga{ vo ekonomskata istorija. Nema takvi rezervi na nafta ili zlato koi bi mo`ele preku no} da gi otkrieme koi bi ni obezbedile nezapameten rast”, veli ekonomistot Qubomir Maxar.

I vo srpskata ekonomija golem problem e naplatata. Za naplata kompaniite vo juni prose~no ~ekaa 134 dena, pet dena pove}e otkolku vo septemvri minatata godina. Vo EU naplatata se izvr{uva vo prosek za 42 dena.

“Stopanstvoto na sebe go prezede rizikot za kreditirawe na gra|anite, ~ija kupovna mo} realno padna za 26,5% vo odnos na 2008 godina”, velat vo Unijata.

Kompaniite najmnogu si dol`at me|usebe, a potoa im dol`i dr`avata, lokalnata vlast, javniot sektor i dano~nata uprava.

Narodnata banka e zagri`ena poradi

rastot na problemati~nite krediti, koi na krajot od 2011 godina so~inuvaa 19% od vkupniot broj odobreni krediti. NBS bara i dokapitalizacija na bankite za da se namali rizikot od prelevawe na krizata vo bankarskiot sektor.

Fiskalniot sovet na Srbija predupredi deka na zemjata & se zakanuva dol`ni~ka kriza. Ekonomskiot analiti~ar Stojan Stamenkovi} prognozira deka kursot do krajot na godinata }e dostigne 125 dinari, {to }e pridonese za rast na inflacijata od 9% do 10%, pri {to padot na dolarot ja namaluva mo`nosta za otplata na kreditite vo evra i e mo`en bankrot na nekoi banki. Za da se izbegne gr~ko scenario vo Srbija, toj predlaga paket kratkoro~ni merki za stabilizirawe na dr`avnite finansii: zgolemuvawe na danokot na profit i na DDV, zamrznuvawe na platite vo javniot sektor i na penziite.

Ako kursot dostigne 120 dinari za evro, javniot dolg na Srbija }e iznesuva 60% od BDP, {to }e ja stavi zemjata vo grupata prezadol`eni zemji. Analizite poka`uvaat deka polovina od zemjite vo razvoj krizata na javniot dolg ja do`ivuvaat na nivo na zadol`enost od 50%. BDP za 2012 godina treba da porasne za 1,5%, no mali se {ansite za toa. Sega e vo recesija (pad od 1,3% vo prv kvartal, tret kvartal po red). Fi~ ja namali prognozata za kreditniot rejting na Srbija na negativna i go potvrdi dolgoro~niot krediten rejting od BB-.

Od Delta holding na Miroslav Mi{kovi}

stigna predlog bankite na dve godini da go zamrznat vra}aweto na kreditite od pravnite i od fizi~kite lica. Bankarite ovaa ideja ja narekoa „golema budala{tina”, koja }e predizvika hiperinflacija.

Srboqub Anti}, porane{en pretstavnik na Srbija vo MMF, smeta deka treba da se namali brojot na vraboteni vo javniot sektor. “Sigurno toa }e bide bolno i mnogu }e negoduvaat, no nikoj ne negoduva{e koga parite od privatizacijata bea tro{eni na plati i na penzii i koga vrabotenosta raste{e samo vo javniot sektor. Prodol`uvaweto na politikata na brzo zadol`uvawe bez namaluvawe na minusot vo dr`avnata kasa i bez stabilizacija na javniot dolg e pat popolo~en so rizici. Srbija mora da {tedi, bidej}i so godini tro{i pove}e otkolku {to proizveduva i postoi somne` deka taa razlika investitorite i ponatamu }e ja finansiraat. Ako imame minus vo nadvore{nata trgovija, minus vo buxetot, ogromna nevrabotenost, visok javen i nadvore{en dolg, stagnacija na op{testveniot proizvod, toga{ kursot na dinarot ne mo`e da bide stabilen”, istaknuva toj.

GRCIJA Grcija e primerot od koj najmnogu se pla{at site evropski zemji. Gr~kata ekonomija ve}e e bankrotirana, zatoa {to ne mo`e da gi pla}a obvrskite. No, so parite od evropskiot stabilizaciski mehanizam i od MMF se odr`uva vo

BROJ 670

29/08/2012

ANALIZA

www.kapital.mk

Nekolku zemji koi pred krizata imaa golema neramnote`a vo ekonomijata - Romanija, Bugarija i balti~kite zemji - vo minatiot period ostvarija soliden rast na izvozot, dodeka ekonomiite so strukturni slabosti (Zapaden Balkan i ju`na Evropa) vo toj segment poka`aa mnogu lo{i rezultati i tie zemji }e zaostanuvaat vo periodot 2012-2014 godina, prognozira Vienskiot institut `ivot.

Buxetot na gr~kata vlada nikako ne mo`e da se zakrpi.

Iako vladata na Andonis Samaras mora da {tedi ako saka da dobie pari od EU i od MMF, taa s$ u{te pove}e tro{i. Vo prvite pet meseci od godinava vladata imala prihodi od 18,137 milijardi evra, a potro{ila 29,243 milijardi. I taka e ~etiri godini nanazad. Iako dano~nite stapki se zgolemuvaat, prihodite vo prvite pet meseci se pomali od tie vo 2009 i vo 2010 godina.

Grcija e petta godina vo recesija, so pad od 6,9% na BDP vo 2011 godina. Pad od 6,7% se o~ekuva godinava. So ekonomijata potonaa i gr~kite banki, koi isto taka se spasuvaat so pari od Evropskiot fond za finansiska stabilnost, koj isturi 18 milijardi evra. Grcija dosega dobi vkupno 150 milijardi evra pomo{ od EU i od MMF.

Poznatiot turski finansiski ekspert Kemal Dervi{, komu mu se pripi{uvaat zaslugite deka kako minister za ekonomija ja izvlekol Turcija od finansiskata kriza vo 2001 godina, predlo`i formula za spas na Grcija. Toj smeta deka rastot na gr~kata ekonomija mo`e da se obezbedi od moreto, brodovite i od son~evata energija. Grcija raspolaga i so bogatstvo od blagorodni minerali, kako zlato, bakar i nikel, koe go privlekuva interesot na kupuva~i od nadvor. Vladata treba da gi prodava i dr`avnite akcii i pretprijatija, no toa s$ u{te ne se slu~uva, {to go ote`nuva finansiskoto zakrepnuvawe na zemjata.

Zasega, s$ u{te se turka planot za {tedewe, namesto za reformi, iako toj ne dava zadovolitelni rezultati. Vladata treba da za{tedi tri milijardi evra za da ja dobie slednata tran{a.

Krizata vo Grcija go zagrozuva i opsta-

nokot na zemjata vo evrozonata. Zasega, EU-liderite se ednoglasni vo stavot deka mestoto na Grcija e vo evrozonata.

Pretsedatelot na Evropskiot sovet, Herman van Rompuj, smeta deka idninata na Grcija e vo evrozonata. “Grcija e del od evropskoto semejstvo i del od evroproektot. Siguren sum, EU } e stori s$ {to treba za da go osigura toa�, veli pretsedatelot na Evropskata komisija, @oze Manuel Baroso.

No, me|unarodni kreditori ve}e ne se raspolo`eni da pregovaraat za izmeni na dogovorot za vra}awe na dolgot i kaj niv se zgolemuva netrpelivosta, bidej} i Grcija ne gi namaluva rashodite. Vo vladata priznavaat deka rizikot Grcija da ne go vrati dolgot i da bankrotira s$ u{te e mnogu realen. No, Grcija e de fakto bankrotirana, bidej}i nema pari ako ne & pozajmi ~etvorkata predvodena od Germanija.

19

20 INTERVIEW EXCLUSIVE

MAJK ZAFIROVSKI PO^NUVAME NOVA ERA VO BIZNIS ODNOSITE NA MAKEDONIJA SO DIJASPORATA PRETSEDATEL NA BORDOT NA DIREKTORI NA MAKEDONIJA 2025

BROJ 670

29/08/2012

INTERVIEW

www.kapital.mk

Kako organizacija, Makedonija 2025 go gradi linkot {to treba da ja podobri sorabotkata pome|u ~lenovite na dijasporata i makedonskite kompanii. Investiciskiot samit vo Ohrid (koj }e se odr`i od 18 do 21 oktomvri) , kako prv od toj vid, veruvame deka }e bide silna platforma koja }e pomogne da se organiziraat idni nastani i da se izgradat novi partnerstva. Treba vreme i napori za kompaniite da razvijat vistinska strategija za ekspanzija, a Samitot i Makedonija 2025 se tuka za da pomognat so svojata ekspertiza, iskustvo i me|unarodni kontakti.

IGOR PETROVSKI igor.petrovski@kapital.mk

den od najzna~ajnite nastani vo organizacija na Makedonija 2025 dosega e pretstojniot Globalen investiciski samit, {to od 18 do 21 oktomvri godinava }e se odr`i vo Ohrid. Samitot }e se odr`uva pod mototo: „Novi mo`nosti: Preku biznis dijasporata do zgolemena trgovija, investicii i ekonomski rast�. Celta na Samitot e da gi zajakne i unapredi vrskite pome|u globalnata makedonska zaednica i biznisite vo Makedonija kako i da gi prezentira makedonskite investiciski mo`nosti pred pretstavnicite na makedonskata dijaspora i ostanatite potencijalni investitori.

Razgovaravme so Majk Zafirovski, istaknat amerikanski biznis lider od makedonsko na Bordot na direkpoteklo i pretsedatel pre Makedonija 2025, za zna~eweto tori na Ma na ovoj samit sami i {to mo`e makedonskiot idnina da o~ekuva od aktivnosbiznis vo id tite na ovaa organizacija.

Zafirovski, bi sakal da objasnite G-ne Zafir za na{ na{ite ~itateli za kakov vsu{nost nastan nastan se rraboti i kakvi efekti o~ekuvate od nego?

Idejata da se organizira investiciski samit vo Makedonija ne e nova, no nie smetame deka ovaa godina e vistinskoto vreme da se po~ne so konferencija od ovoj vid. Ekonomijata gi ~uvstvuva posledicite od krizata vo evrozonata, a vladata vlo`uva golemi napori za privlekuvawe stranski investitori. Istovremeno, golem broj na makedonski kompanii ja razbraa va`nosta na izvozot na nivnite proizvodi i uslugi. Ovie kompanii baraat partneri {to }e im ponognat da gi pro{irat svoite biznisi, kako vo regionot, taka i globalno.

Od druga strana, nie sme ubedeni deka postoi golem neiskoristen potencijal me|u biznisite od makedonskata dijaspora. Ima mnogumina etablirani pretpriema~i i sopstvenici na biznisi vo makedonskata dijaspora, koi {to vodat uspe{ni kompanii od razli~ni sektori. Isto taka, ima mnogu Makedonci, profesionalci vo biznisot, koi {to se na visoki pozicii vo poznati me|unarodni kompanii, i imaat {iroka mre`a na sorabotnici i eksperti. Ovie

E

poedinci se svesni za potencijalite na Makedonija i na{e mislewe e deka stanuvaat s$ pootvoreni za mo`nosta svojata tatkovina da ja gledaat kako potencijalna destinacija za investirawe.

Smetame deka Makedonija 2025 e vistinskata organizacija koja {to }e kreira platforma za da mo`at biznis profesionalcite od Makedonija i dijasporata da se zapoznaat edni so drugi, da razmenat idei i na krajot da rabotat na zaedni~ki proekti.

Na{ata organizacija e energi~na vo pronao|aweto na izvonredni pretpriema~i i profesionalci od dijasporata, no isto taka barame i silni i posveteni doma{ni biznismeni koi {to sakaat da napravat ne{to pove}e za sebe i svojata zemja. ] e pomagame da se zajakne ovaa mre`a na profesionalci, a potoa }e ostane na samite ~lenovi da izlezat so inovativni idei za sorabotka.

Koi makedonski kompanii mo`e da u~estvuvaat na Samitot i kako, spored vas, mo`e da se podobri sorabotkata pome|u makedonskite biznisi i onie od dijasporata?

Biznis mo`nostite i oblastite za sorabotka se {iroki, no potrebni se inovativni i proaktivni lu|e za da gi iskoristat tie mo`nosti. Na Investiciskiot samit gi pokanuvame site kompanii od Makedonija {to imaat izvozen potencijal, koi {to aktivno baraat partnerstva za globalna distribucija. Isto taka, site inovativni biznismeni so predlozi za investicii vo razli~ni sektori se dobredojdeni da u~estvuvaat na Samitot, i gi ohrabruvame da prisustvuvaat na bilateralnite sredbi so potencijalnite investitori.

Postojat brojni uspe{ni primeri na sorabotka pome|u makedonski i kompanii od dijasporata {to }e bidat istaknati na Globalniot investiciski samit. Nie sme vo kontakt so ve}e etablirani i mnogu uspe{ni distributeri na makedonski proizvodi na stranskite pazari, koi {to se pove} e od zainteresirani da pronajdat dobri proizvodi napraveni vo Makedonija so cel da ja pro{irat svojata ponuda. Na{ata cel e da gi istakneme i poddr`ime ovie uspe{ni primeri, a so toa da im pomogneme na kompaniite so idei. Se nadevame deka u~esnicite na samitot }e gi sledat ovie primeri i }e formiraat profitabilni

biznis relacii odr`livi na dolg rok.

Isto taka pomagame da se zgolemi ovaa sorabotka i preku zgolemuvawe na mo`nostite na netvorkingot. Izminative nekolku godini, ~lenovite na Upravniot odbor na Makedonija 2025 imaa mo`nost da se sretnat so istaknati makedonski top menaxeri. Veruvame vo nivniot potencijal i sakame da gi poddr`ime nivnite napori za razvoj na sopstvenoto znaewe i me|unarodnite kontakti.

Minatiov juni, imavme zadovolstvo da se sretneme so poznati makedonski biznismeni na Makedonskiot Golf Open {to se odr`a vo Toronto, Kanada. Za vreme na golf turnirot i privatniot ru~ek organiziran od Makedonija 2025, go pretstavime Investiciskiot samit, {to predizvika golem interes kaj ~lenovite od dijasporata.

Kako organizacija, Makedonija 2025 go gradi linkot {to se nadevame deka }e ja podobri sorabotkata pome|u ~lenovite na dijasporata i makedonskite kompanii.

Investiciskiot samit, kako prv od toj vid, veruvame deka }e bide silna platforma koja }e pomogne da se organiziraat idni nastani i da se izgradat novi partnerstva.

Treba vreme i napori za kompaniite da razvijat vistinska strategija za ekspanzija, a Samitot i Makedonija 2025 se tuka za da pomognat so svojata ekspertiza, iskustvo i me|unarodni kontakti.

Na Samitot e najaveno i prisustvo na svetski top menaxeri: koi biznis li~nosti }e ja posetat Makedonija i koja }e bide nivnata uloga? Kakov profil na u~esnici od strana na makedonskata dijaspora o~ekuvate i dali }e ima investitori {to imaat konkretni planovi za investirawe vo zemjava?

Pokanivme pove}emina eminentni top menaxeri od svetski kompanii da u~estvuvaat kako istaknati glavni govornici na Samitot.

Vo momentov, imame potvrda za u~estvo od Dr. Kurt Gajger, direktor na bordot na Rajfajzen Bank i Sami Elhax, glaven operetiven direktor i ~len na bordot na direktori na Nokia Simens Netvorks, kako istaknati eksperti vo svoite oblasti. Tie }e se osvrnat na me|unarodnite ekonomski, politi~ki, finansiski i tehnolo{ki trendovi, spodeluvaj}i ja svojata vizija i strategii za globalniot, evropskiot i pazarite od jugoisto~na Evropa.

Sami Elhax ima pove}e od 22 godini iskustvo vo telekomunikaciskiot biznis i }e go spodeli svoeto ogromno znaewe za momentalnata sostojba na telekomunikaciskite i tehnolo{kite pazari, nadoa|a~kite trendovi i predizvicite vo ovaa oblast, i }e komentira okolu novite pazari vo razvoj. Isto taka, toj }e zboruva za oblastite za razvoj i na~inite kako da se zgolemi relevancijata na Makedonija vo svetskoto tehnolo{ko okru`uvawe. Toj ima mnogu {to da spodeli od svoeto prethodno iskustvo vo kompanii kako Bel Kanada i Nortel Netvorks.

Kurt Gajger rabotel za najgolemite banki za korporativno i investicisko bankarstvo vo centralna i isto~na Evropa i poseduva

21

22 INTERVIEW KRIZATA DA SE ISKORISTI KAKO [ANSA ZA POBRZ RAST

Kako iskusen biznis lider, koi se va{ite prognozi za razvojot na ekonomskata situacija vo evrozonata; problemite na SAD so pobavnoto ekonomsko zakrepnuvawe od o~ekuvanoto; pomaliot rast na Kina neodamna objaven...

Za `al, ne se gleda brz oporavok za Evropa. Mnogu ekonomisti veruvaat deka }e trebaat nekolku godini za da se izleze od krizata. Nekoi smetaat deka zemji kako Grcija i Portugalija treba da ja napu{tat evrozonata, da napravaat rebalans na svoite valuti i duri i pogolem dolg dodeka se restruktuiraat za povtoren oporavok, dodeka drugi predupreduvaat i debatiraat deka cenata na siot toj paket za spas na evrozonata ima smisla, zatoa {to cenata na nejzinoto raspa|awe bi bila mnogu povisoka. Letovo, problemite so evrozonata od Grcija se naso~ija i kon [panija, koja sega e isto taka predmet na diskusii za paket na pomo{, taka {to dodeka ne se re{i situacijata so [panija, s$ ostanuva vo nekakva sostojba na paraliziranost. Sledstveno, ima{e mnogu slu~ai na begstvo na kapitalot od evrozonata. Toa e prili~no ma|epsan krug {to mo`e da se vidi od strana na t.n. “zombi” banki vo Evropa.

Na primer primer, italijanskite banki investiraa golem del od svojot kapital vo italijanskite dr`avni obvrznici i gi zgolemija tie pozicii zna~itelno

ovaa godina. No, zaradi konstantnata pazarna neizvesnost i namaluvaweto na rejtingot na dr`avnite obvrznici, bankarskite menaxeri ne se ba{ sigurni kako }e bidat oceneti ovie hartii od vrednost sekoj sleden den i kakvi zagubi bankite }e pretrpat zaradi ovie vlo`uvawa – pa, taka ova e eden primer na povrzanosta pome|u vladinite i biznis problematikite.

Kako rezultat na ovaa neizvesnost, tie ne mo`at vistinski da investiraat vo ekonomijata preku krediti ili da obezbedat likvidnost na sistemot {to e potrebno za da se stimulira rast.

Vo [panija imate sli~na situacija, isto taka zasilena od zgolemenoto portfolio na bankite vo oblasta na nedvi`nostite, a na seto ova ne pomaga Bazel 3, koja e nova bankarska regulativa {to bara pogolemi nivoa na kapitalna obezbedenost. Vo SAD, kade {to pominaa re~isi 5 godini od pukaweto na balonot na hipotekarniot pazar, se u{te nema vistinsko oporavuvawe vo bankarskiot i celovkupniot ekonomski sektor, i pokraj site dosega{ni vladini intervencii so fondovite za spasuvawe. Toa pomogna, da, no daleku sme od toa {to treba da bideme vo pogled na brojkite so vrabotenosta i rastot na BDP. Za razlika od Evropa, SAD izvle~e benefit od prelevaweto na kapitalot vo sigurnata zona, odnosno masovnoto kupuvawe na dr`avni obvrznici, so {to se obezbedi evtin kapital za da se finansira ekonomskiot oporavok. Kolku seto ova }e trae nikoj ne znae da ka`e, no za nekogo toa obezbduva interesna idnina. So prethodnovo {to go ka`av (za koe {to sum svesen deka samo po sebe ne e mnogu motivira~ki), s$ u{te veruvam deka e mnogu vozmo`no za zemjite vo razvoj, kako Makedonija, da rastat pobrzo od globalnata ili od ekonomiite na evrozonata. Realnata situacija vo zemjata so niskite tro{oci za stranskite biznisi, raspolo`ivata rabotna sila (delumno i kako rezultat na visokata nevrabotenost), strate{kata lokacija, atraktivnite dano~ni stapki i stimulaciite za investitorite, treba da se konkurentska prednost za razvoj. No, }e treba verba, brzo dejstvuvawe i re{itelnost za da se pridvi`i zemjata napred, od strana na site zasegnati strani – rabotodavcite, vrabotenite, vladata, obrazovniot sistem i dijasporata.

golemo iskustvo i ekspertiza za sostojbite na ekonomiite vo ovoj region. Pred pozicijata vo Rajfajzen, toj imal visoka liderska pozicija vo Evropskata banka za obnova i razvoj, koja {to e najgolem investitor vo Makedonija. Gajger go sledel razvojot na Makedonija izminative dve decenii i ima jasna pretstava za nejziniot ekonomski napredok, kako i za turbulenciite niz koi {to mina ekonomijata za vreme na tranzicijata. So netrpenie o~ekuvame da go slu{neme negovoto mislewe za momentalnata sostojba na makedonskata ekonomija, i predizvicite {to zemjata treba da gi sovlada.

U{te eden istaknat govornik {to go potvrdi svoeto u~estvo e Hubertus van der Vart, izvr{en pretsedatel i ko-osnova~ na SEAF. Kako lider na eden od najgolemite prajvat ekviti i ven~r kapital fondovi vo regionot, toj e izvonredna li~nost za spodeluvawe na svoite pogledi okolu dostapnite mo`nosti za finansirawe za kompaniite {to rabotat vo regionov, ili planiraat da gi pro{irat svoite aktivnosti globalno.

Isto taka, toj }e gi zapoznae potencijalnite investitori so finansiskite instrumenti {to vo momentov se nudat preku negoviot fond, vo proektno finansirawe za industriite i biznisite, kako za novi, taka i za postoe~ki kompanii.

Veruvame deka preku ovie istaknati li~nosti }e postigneme pozitiven momentum na rabotnite paneli, i }e potvrdime deka zemjata e spremna za slednite ~ekori vo ekonomskiot rast i razvoj.

Vo pogled na toa koi se potencijalni u~sesnici od redovite na makedonskata dijaspora, nie celime kon profesionalci i investitori {to bi sakale da se informiraat za biznis uslovite, odnosno da se educiraat za prednostite od investirawe vo Makedonija, i {to sakaat da zapoznaat stranski investitori {to ve}e imaat biznis vo zemjava, i od ~ie iskustvo mo`e da nau~at. Se nadevame deka toa }e go pottikne nivniot ponatamo{en interes so kraen efekt – direktna investicija vo Makedonija.

Koi bea glavnite aktivnosti na Makedonija 2025 otkako ja otvori svojata oficijalna kancelarija vo Makedonija, minatata esen?

Makedonija 2025 sega ima dve operativni kancelarii, edna vo Indijana, SAD i edna

Na{ata organizacija e energi~na vo pronao|aweto na izvonredni pretpriema~i i profesionalci od dijasporata, no isto taka barame i silni i posveteni doma{ni biznismeni koi {to sakaat da napravat ne{to pove}e za sebe i svojata zemja.

INTERVIEW

vo Skopje. Dvete kancelarii rabotat zaedno na formirawe silna osnova za proekti i aktivnosti {to mo`at da ja zasilat vklu~enosta na dijasporata vo makedonskata ekonomija, obrazovanie i celovkupnoto op{testvo. Kontinuirano rabotime na razvivawe efektivni strategii so cel da im se pomogne na makedoskite biznisi da se ra{irat globalno i komunicirame so stranski investitori {to se zainteresirani za Makedonija. Sledstveno, rabotime i na pro{iruvawe i zajaknuvawe na na{ite programi za edukacija, so ~ija pomo{ mladi biznis profesionalci mo`e da gi razvijat svoite ve{tini preku akademski i profesionalni iskustva nadvor od zemjava. Im pomagame na lokalnite mladi pretpriema~i i studenti so toa {to gi nosime vo poseta na uspe{ni kompanii, a gi zapoznavame i so uspe{ni prikazni od drugi op{testveni sektori vo Makedonija, za da se izgradi verba i samodoverba kaj niv, za toa deka ima dobra idnina vo nivnata tatkovina.

Isto taka razvivame i obrazovna inicijativa za identifikuvawe eminentni ~lenovi na akademskite i nau~nite krugovi od redovite na dijasporata, {irum svetot.

Zaedno so niv, rabotime na razvoj i implementacija na programi {to }e go podobrat kvalitetot na formalnoto i biznis obrazovanieto, i }e gi stimuliraat

aktivnostite za istra`uvawe i razvoj.

Ova se samo nekolku od tekovnite proekti na koi {to aktivno rabotevme izminatava godina.

Kako ja ocenuvate sorabotkata pome|u Makedonija 2025 i vladinite ekonomski promoteri? Dali ste imale nekakvi zaedni~ki aktivnosti do sega vo privlekuvaweto investicii?

Jas li~no i na{ata organizacija silno ja poddr`uvame sekoja inicijativa od Vladata vo nasoka na promocija na Makedonija kako destinacija za investirawe. Toa se napori {to ve}e po~naa da davaat rezultati, no da bideme svesni deka mnogu zemji go pravat toa so decenii nanazad i nie samo se obiduvame da fatime priklu~ok.

Svetskata ekonomija i pazarnite poremetuvawa o~igledno ne bea od pomo{ za da se postigne i pove}e vo periodot otkako ovie inicijativi na Vladata bea po~nati. [to zna~i deka sekoga{ ima mesto za podobruvawe i postignuvawe na mnogu pove}e od ona {to e postignato do sega. Potencijalot e tuka, no zemjata treba da e konzistentna i uporna so svojata strategija. Ova se podrazbira, no }e istaknam deka za da gi postigne svoite celi vo privlekuvaweto stranski direktni investicii (SDI), Vladata treba da prodol`i so investirawe vo dobri i sposobni profesionalci i da im nazna~i koja e nivnata cel, odnosno {to treba da

MAKEDONIJA 2025 rganizacijata Makedonija 2025 e osnovana vo 2007 godina vo Kraun Point, Indijana od strana na ugledni ~lenovi na makedonskata dijaspora. Svojata kancelarija vo Skopje organizacijata ja otvori vo 2011 godina. Posvetena e na pozicionirawe na zemjava kako preferirana destinacija za direktni stranski vlo`uvawa, promovirawe na transparentno upravuvawe i korporativni praktiki, kreirawe na prosperitetna klima za pretpriema{tvo. Makedonija 2025 e predvodena od Majk Zafirovski, koj e pretsedatel na Bordot na direktori.

Potpretsedatel na Bordot na direktori e Robert Arsov, a ~lenovi se Aleks Kormu{ov, Xon Bitov, Andrej Pejkov, Mitre Kutanovski, Emil Hristov, Aleks Kormu{ov, Vera Stavrof i Zoran Martinovski, koj e na ~elo na kancelarijata na Makedonija 2025 vo Skopje. Od neodamna ~lenovi na Makedonija 2025 godina se i @ivko Mukaetov, pretsedatel na Upravniot odbor i generalen menaxer na Alkaloid i Min~o Jordanov, pretsedatel na Bordot na direktori na Makstil.

O

23

24 INTERVIEW NAJPOZNATIOT MAKEDONEC VO KORPORATIVNA AMERIKA ajk Zafirovski, edinstveniot Makedonec {to do sega bil na vode~ki menaxerski pozicii vo giganti kako amerikanskite Xeneral elektrik i Motorola, kade {to pomina pove}e od 30 godini od svojata kariera. Krupna korporativna yverka, ~ij{to potpis stoel na odluki {to zasegale desetici iljadnici vraboteni i predizvikuvale pomestuvawa na berzite “te{ki” desetici milijardi dolari. Zaminat na 16 godini so svoite roditeli vo SAD, znaej}i edvaj nekolku zbora angliski, Zafirovski uspea so svojata upornost, `ed za znaewe i strast za uspeh da se iska~i na najvisokite skalila na biznisot i op{testvoto.

A imal i od kogo da u~i. Mentor vo Xeneral elektrik mu bil Xek Vel~, `iva legenda na menaxmentot, koj{to go inspiriral so svojata posvetenost kon kompaniskite rezultati i na~inot na motivirawe na vrabotenite.

Zafirovski ima{e neverojaten uspeh i vo Motorola, kade {to napravi totalen presvrt vo rezultatite na nejziniot najgolem oddel, toj za mobilna telefonija, a potoa sleduva{e epizodata vo kanadski Nortel, kade {to, za `al, pregolemite problemi vo koi{to be{e zaglavena firmata pred negovoto doa|awe i svetskata kriza {to udri vo 2008 godina ne mu dozvolija da go ostvari svojot plan za nejzino restrukturirawe.

Zafirovski sega e sovetnik vo investiciskata kompanija Blekstoun, edna od najgolemite svetski firmi od oblasta na private equity finansiraweto. Svoeto iskustvo, znaewe i kontakti poslednive 6-7 godini gi koristi za pomagawe na ekonomskiot razvoj na zemjava preku ~lenstvo vo bordot na organizacijata Makedonija 2025, platforma formirana od ugledni pretstavnici na makedonskata dijaspora, koja {to vo oktomvri minatata godina sve~eno ja otvori svojata kancelarija vo Skopje.

M

ispora~aat. Sakam da istaknam deka nie imame dobar dijalog i sorabotka, kako so Invest Masedonia, taka i so vladiniot tim za privlekuvawe SDI. Veruvame deka ova e mnogu va`na inicijativa i nie vo Makedonija 2025 formiravme specijalen komitet vo bordot za da i pomaga na Invest Masedonia vo nejzinite napori za privlekuvawe SDI vo zemjata. Vo toj kontekst, imam tekovna sorabotka so agencijata, kako i so Vladata i obezbeduvame pomo{, dali preku identifikuvawe na potencijalni nasoki, mentorstvo, obezbeduvawe referenci, i/ ili preku lobirawe kaj potencijalnite investitori.

Postojano zboruvame za stranskite direktni investicii, no {to mislite, kolku biznismenite od dijasporata vsu{nost razmisluvaat za vlo`uvawe vo Makedonija? Zo{to Makedoncite od stranstvo samo ispra}aat pari na svoite bliski vo tatkovinata, a mnogu

malku od niv prakti~no re{avaat da investiraat vo nekoj biznis?

Ubeden sum deka mnogu lu|e od dijasporata se zainteresirani da go zadr`at ili za`iveat linkot so tatkovinata, a postoi li podobar na~in da se poka`e posvetenost, od toa da se iskoristi kapital i resursi so cel da se “zacementira” toj link.

Isto taka mislam deka mo`nostite se tuka i umen biznismen sekoga{ }e bide privle~en od {ansata da napravi pogolem prinos na svojata investicija. Na primer, eden od ~lenovite na bordot na Makeodonija 2025, koj {to ima uspe{na grade`na kompanija vo SAD, koristi isklu~ivo makedonski arhitekti, vraboteni vo negoviot biznis vo Makedonija, za site negovi proekti vo SAD, i toj tim go ima izgradeno za kus period, izminative nekolku godini.

Isto taka imame i mlad Kana|anec od makedonsko poteklo (koj {to e ~len

Ubeden sum deka mnogu lu|e od dijasporata se zainteresirani da go zadr`at ili za`iveat linkot so tatkovinata, a postoi li podobar na~in da se poka`e posvetenost od toa da se iskoristi kapital i resursi so cel da se “zacementira” toj link.

INTERVIEW na Makedonija 2025 Xunior bordot) koj {to otvori ultramoderna kancelarija vo Skopje i pru`a softverski uslugi na me|unarodni klienti. Se razbira, ima i mnogu drugi Makedonci {to se vratile vo zemjava i po~nale biznisi. Taka {to, ne mislam deka premisata vo va{eto pra{awe e sosema na mesto. No, se soglasuvam, mo`e i mora da se napravi pove}e. Smetam deka nivoto na interes }e se zgolemi, no isto taka e va`no prvite investicii da bidat uspe{ni prikazni za da se zgolemi doverbata kaj ostanatite potencijalni investitori.

Do neodamna, vo bordot na Makedonija 2025 ~lenuvaa prete`no istaknati biznismeni od dijasporata, a posled-

nive nekolku meseci vi se pridru`ija i dvajca golemi biznismeni {to `iveat i rabotat vo zemjava. Kako e planirano da bide postignata sinergijata pome|u niv i ostanatite ~lenovi na bordot so cel da se maksimizira efektot od aktivnostite na Makedonija 2025?

Pokraj ~lenstvoto na Zoran Martinovski, nie sme mnogu sre}ni poradi novite ~lenovi od Makedonija – gospodata Min~o Jordanov i @ivko Mukaetov. Na{ata cel e da gi vklu~ime makedonskite op{testveni i biznis lideri da i pomognat ekonomski na Makedonija bez geografski ograni~uvawa.

U{te pove}e, silno sum ubeden deka be{e potrebna alka vo sinxirot i sleden ~ekor ova vklu~uvawe na lokalni biznis lideri

GLOBALEN INVESTICISKI SAMIT 2012

SVETSKATA I DOMA[NATA BIZNIS ELITA SE SOBIRA VO OHRID Globalniot investiciski samit vo Ohrid }e se odr`uva pod mototo: „Novi mo`nosti: Preku biznis dijasporata do zgolemena trgovija, investicii i ekonomski rast”. Na plenarnite sesii i rabotni paneli se o~ekuva da prisustvuvaat blizu 200 u~esnici, vrvni biznismeni od Makedonija i od dijasporata koi imaat `elba za investirawe vo Makedonija, vladini pretstavnici i biznis lideri na poznati me|unarodni kompanii.

Temite koi }e bidat opfateni na Samitot se podeleni vo 6 paneli i toa: Globalni ekonomsko-politi~ki perspektivi Uslovi za vodewe biznis vo Makedonija Investiciskata klima vo Makedonija: iskustva od postoe~kite stranski direktni investicii Globalno konkurentni makedonski proizvodi i uslugi: uspe{ni modeli na delovna sorabotka Finansirawe na investiciite i izvozot: od mikro-finansirawe do kapitalni finansiski investicii.

Sorabotka so dijasporata vo nasoka na sozdavawe ekonomski mo`nosti.

Na Samitot }e prisustvuvat visoki gosti govornici od Vladata, }e bide i premierot Nikola Gruevski, istaknati ministri i ostanati pretstavnici na vladinite institucii. ]e prisustvuvaat i istaknati menaxeri na svetski renomirani kompanii, me|u koi Sami Elhax, glavniot operativen direktor na Nokia-Simens Netvorks, Kurt Gajger, direktor na Odborot na Raifajzen Banka, Majk Zafirovski, pretsedatel na Odborot na organizacijata Makedonija 2025 i visok sovetnik vo Blekstoun Grup od SAD, Xon I. Bitov, mnozinski sopstvenik na Obelisk od Kanada i ~len na Odborot na Makedonija 2025, Robert Arsov, direktor na divizijata za investicisko bankarstvo na Kredit Svis i ~len na Odborot na Makedonija 2025 i ostanati vrvni biznismeni od zemjava i od stranstvo, istaknati politi~ki figuri i pretstavnici na diplomatskiot kor.

Identifikuvani se nekolku konkuretni sektori od koi se o~ekuvaat u~esnici kako: Infrastruktura, energetski i prirodni resursi; Informati~ko-kompjuterski tehnologii; Proizvodstvo i industriski granki; Agrobiznis i prerabotka na hrana; Nedvi`nosti, grade`ni{tvo i turizam i Finansiski uslugi.

Zaklu~ocite koi }e proizlezat od Samitot }e sodr`at preporaki i o~ekuvawa od vrvnite biznis lideri od Makedonija i dijasporata ~ija cel }e bide da se poddr`at, pottiknat i unapredat naporite za investirawe vo zemjava.

i smetam deka tie treba da imaat u{te posilen motiv da i se pridru`at na na{ata misija, zatoa {to imaat najgolem interes za razvoj na investiciite i ekonomijata, kako direktni korisnici od site onie efekti za koi {to se zalaga Makedonija 2025 – taka {to na{ite interesi se mnogu povrzani.

Kako ste zadovolni od va{eto dosega{no iskustvo vo investiciskiot fond Blekstoun? Koi se va{ite momentalni predizvici tamu?

Prezadovolen sum so mojot momentalen anga`man. Toj e kombinacija od obezbeduvawe strategiski i operativen input na korporativno nivo vo Blekstoun, koja {to e edna od najgolemite investiciski firmi vo svetot. Preku eden od svoite biznisi ( ogranokot za prajvat ekviti investicii), firmata poseduva biznisi so godi{en prihod {to nadminuva 120 milijardi dolari.

Sledstveno, jas sedam vo bordot na dve od kompaniite vo portfolioto na Blekstoun, i pomagam vo ostvaruvaweto na nivnite strate{ki celi, razvojot na liderski talent vo nivnite menaxment timovi, kako i poddr{ka vo fokusirawe kon strate{kite prioriteti. Mojot momentalen anga`man vo ogromna mera se temeli vrz seto moe prethodno iskustvo i go gledam kako golem predizvik i prilika, kako i privilegija da se raboti za tolku renomirana institucija od Vol Strit. [to mislite, kolku se promeni, evoluira{e menaxment filozofijata otkako po~na krizata vo 2007-2008 godina? Koi se klu~nite kvaliteti {to eden top menaxer treba sega da gi poseduva?

Menaxerite mora da se adaptiraat mnogu brzo za da mo`e da izlezat na kraj so pomalata likvidnost i pogolemata konkurencija vo uslovi koga potro{uva~ite kupuvaat pomalku, bankite pomalku pozajmuvaat, a kako rezultat imame bezmalku prekin vo pogled na golemite investicii – kako rezultat na neizvesnosta predizvikana od nastanite vo evrozonata, promenite vo amerikanskata regulatorna oblast, itn. Taka {to, istite biznis principi i sega va`at, no tie treba da se kombiniraat so u{te pogolema urgentnost i adaptibilnost, fokusirawe kon risk menaxmentot i obid so pomalku da se postigne pove}e.

Do ovoj moment imame potvrda za u~estvo na Samitot od Dr. Kurt Gajger, direktor na bordot na Rajfajzen Bank, Sami Elhax, glaven operetiven direktor na Nokia Simens Netvorks i Hubertus van der Vart, izvr{en pretsedatel i ko-osnova~ na investiciskiot fond SEAF.

25

26 KOMPANII I PAZARI

GROZDOBER 2012

NEIZVESNITE USLOV NA IZVOZNITE PAZA GI ZABETONIRAA CEN NA VINOTO I NA GRO

BROJ 670

29/08/2012

KOMPANII I PAZARI

www.kapital.mk

VI ARI NITE I OZJETO

Ona {to e najizvesno na startot na godine{niot grozdober e deka vinskoto grozje godinava nema da ostane neotkupeno.

Prinosite se pomali za najmalku 15%, a vinarnicite najavuvaat otkup na rekorni koli~ini grozje. Spored najavite, otkupnite ceni ostanuvaat na minatogodi{noto nivo poradi nemo`nosta da se zgolemat i cenite na vinoto poradi evropskata kriza i bezmilosnata konkurencija. I lozarite i vinoproizvoditelite se pogodeni od zgolemenite ceni na energensite, koi drasti~no gi zgolemija proizvodnite tro{oci VERICA JORDANOVA verica.jordanova@kapital.mk

ekoja godina, bez isklu~ok, startot na grozdoberot e poln so tenzii, nervozi, zakani za protesti i bitka za denar pove}e, i toa bez razlika dali rodot e golem ili mal. Godinava so rod na grozjeto pomal od najmalku 15%, zatvorena golema vinarska vizba od rangot na Xumajlija, neizvesen otkup od Povardarie i najava od vinarnicite deka }e go otkupat celiot rod - problemite povtorno se vo igra.

Cenata na grozjeto e kamen na sopnuvawe i za lozarite i za vinoproizvoditelite.

Prvite baraat povisoki ceni od lanskite poradi zgolemenite tro{oci za proizvodstvo, vtorite se podgotveni da gi platat minatogodi{nite otkupni ceni zatoa {to cenata na litar nalivno vino {to go izvezuvaat e skromni 34 evrocenti ili 21 denar za skapo proizvedeno vino.

Osven toa, godinava ne se vo igra ni subvenciite koi lani gi dobivaa vinarnicite kako stimulacija za da otkupat {to pogolemi koli~ini!

“Ne gledame realna pri~ina za zgolemuvawe na otkupnite ceni, zatoa {to nitu cenata na vinoto e zgolemena, nitu pak, ni se ispora~uva potrebniot kvalitet na grozjeto. Za nie da postigneme kvalitetno i poskapo vino, treba da imame i kvalitetna surovina”, veli Marija Miteva, direktor na vinarnicata Skovin, koja godinava planira da preraboti 17 milioni kilogrami grozje. Okolu 4-5 milioni od potrebnite koli~ini gi zadovoluva od sopstveni nasadi, a ostanatite 12 milioni kilogrami }e gi otkupi od nekolku golemi kooperanti, nivni dolgogodi{ni partneri.

Najte{ko odi otkupot od lozarite koi ad-hok go nudat grozjeto i mnogu ~esto ne se ni svesni za kvalitetot koj{to go postignale, a baraat samo cena.

Pri~inata za ova, potvrduvaat i del od lozarite na koi odlgeduvaweto grozje im e profesionalna opredelba, e vo lo{ata i ~esto menliva vladina politika na subvencionirawe. Del od niv baraat namesto direktno finansisko stimulirawe na lozarite, da se vovedat drugi formi na stimulacija, kako {to se

S

115 10%-15% 90 milioni kilogrami vinsko grozje }e se naberat godinava od makedonskite lozja

vo prosek e namalen rodot na vinsko grozje vo Makedonija

milioni litri vino godi{no proizveduvaat makedonskite vinarnici

osloboduvawe od voden nadomest, pomo{ vo |ubrivo i okrupnuvawe na nasadite, merki od koi direktna korist }e imaat onie koi navistina se zanimavaat so lozarstvo, a ne onie koi samo lovat subvencii.

Neplatenoto grozje od lanskata rekolta, poradi koe nekolku golemi vinarnici kako Xumajliva, Viena i Povardarie, ja izgubija licencata za rabota, a taa odredba od Zakonot za vino neodamna ja ukina Ustavniot sud, godinava povtorno e izvor na nezadovolstvo na lozarite, no i za vinarnicite, koi se somnevaat deka poradi ovaa ukinata odredba za rokot za isplata na grozjeto, }e im se dozvoli na vinarnici so neservirsirani dolgovi povtorno da otkupuvaat grozje i da gi dovedat vo nekonkurentna pozicija onie koi uredno pla}aat.

“So vakviot odnos dopolnitelno se naru{uvaat odnosite me|u lozarite i vinarite, koi prakti~ki, treba da bidat na ista strana”, komentiraat tie.

Vinarnicata Stobi e edna od retkite vo Makedonija koja gi nema ovie problemi tipi~ni za makedonskata vinska industrija, zatoa {to nejzinoto proizvodstvo so kapacitet od 4,5 milioni litri godi{no se bazira isklu~ivo na sopstvenite lozovi nasadi, koi se prostiraat na povr{ina od 600 hektari. Sekoja godina investiraat vo podigaweto novi lozovi nasadi i za poslednite dve godini se zasadeni 60 hektari od lozov kalem, kako {to se “{ardone”, “muskat otonel”,

27

28 KOMPANII I PAZARI DANE JOVANOV

MARIJA MITEVA

STOBI

SKOVIN

Poradi kompleksnite uslovi koi postojat na pazarot za vino, li~no smetam deka vo godinite {to sleduvaat na doma{niot pazar }e opstojat samo desetina golemi i u{te tolku pomali (po proizvoden kapacitet) vinarnici, onie koi navreme se prestroija kon novite uslovi.

Nam, izvoznicite, golema bolka ni e percepcijata vo EU deka makedonskoto vino e osnova za prepakuvawe, potoa ogromnata i bezmilosna konkurencija od drugite vinski zemji, te{koto i skapo vleguvawe na polica vo golemite trgovski sinxiri i nemaweto dogovor za slobodna trgovija so Rusija, koja za `al, ni e neiskoristen pazar.

“kaberne soviwon”, “kaberne frank”, “merlo”, “petit verdo”, “piraz” itn.

Godinava Stobi planira da investira vo pro{iruvawe na proizvodstvenite kapaciteti, so {to koli~estvoto vino } e se zgolemi za dopolnitelni milion litri.

Direktorot na vinarnicata, Dane Jovanov, konstatira zna~itelen napredok vo makedonskoto vinarstvo vo izminatite dve dekadi i zna~itelen napredok duri i vo odnos na sosednite balkanski zemji kako rezultat na promenata na proizvodnata filozofija i promenetite naviki na potro{uva~ite, koi s$ pove}e baraat kvalitetni vina.

“Makedonskoto vinarstvo se pridvi`i vo pozitiven pravec so usvojuvawe na politikata na kvalitet nasprema kvantitet, a potkrepeno so silni direktni investicii na del od doma{nite biznismeni vo ovoj sektor – preku promena na sortimentot i podigawe na novi sovremeni lozovi nasadi, potoa preku vlo`uvawe vo nova najsovremena oprema i sekako, vlo`uvawe vo brendovite”, veli Jovanov. Kako rezultat na ova, za kratko vreme vinarstvoto stana hit i naedna{ se otvorija mnogu mali privatni vinarnici koi nemaa razraboteno biznis-plan i strategija, odnosno nemaa koncept i know-how {to da proizvedat, kako da proizvedat, kako da

160

od ovie mali, no i del od golemite vinarnici gi dovedoa vo golema nelikvidnost, pa i zatvorawe. “Poradi od vkupnoto proizvodkompleksnite uslovi koi stvo se izvezuva postojat na pazarot za vino, li~no smetam deka vo godinite {to sleduvaat na doma{niot pazar } od vkupnoto godi{no proizvodstvo se tro{i e opstojat samo desetina golemi i u{te tolku pona doma{niot pazar mali (po proizvoden kapacitet) vinarnici, onie koi navreme se prestroija kon novite uslovi”, konstatira litri vino godi{no Jovanov. pie prose~en [to pogolemo orientiMakedonec rawe na vinarnicite kon visokokvalitetni vina vo {i{e i namaluvawe na udelot na nalivnoto vino, koe e so mnogu niska cena, treba da bide idninata na makedonskata vinska industrija, apelira i direktorot na vinarnicata Bovin, Jani Bodevski.

“Koga celta na vinarnicite }e bide da otkupat {to pogolemi koli~ini visokokvalitetni sorti grozje neophodni za go brendiraat svojot proizvod i kade da pravewe visokokvalitetni vina, toga{ go prodavaat. Svetskata ekonomska kriza i cenata }e porasne. So dominantno i recesijata, koja drasti~no gi namali proizvodstvo i izvoz na evtino nalivno proda`bata i naplatata na vino, mnogu vino ne mo`e da se o~ekuva porast na

70% 10% 7

Извоз на вино количина (милиони литри)

120

80

66

83

97

93 70

57

69

70

40

0

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Извоз на вино

вредност (000 евра) 2004

26.090

2005

28.981

2006

38.564

2007

43.568

2008

39.171

2009

38.353

2010

38.500

2011

44.700

BROJ 670

29/08/2012

www.kapital.mk

KOMPANII I PAZARI

otkupnite ceni”, veli prviot ~ovek Топ 10 пазари за македонско флаширано вино Топ 10 извозни пазари за македонско наливно вино Количина Вредност Просечна na Bovin, koja godinava planira Земја Вредност Просечна Количина (мил. Литри) (мил ЕУР) цена Земја da otkupi rekordni koli~ini vinsko (мил.литри) (ЕУР) цена (ЕУР) 7,42 8,4 1,15 grizje, tradicionalno od lozari so Србија Германија 34,7 10.562.256 0,30 1,24 2,1 1,28 koi imaat kooperantski odnosi i Хрватска Србија 21,7 7.124.161 0,33 БиХ 0,45 0,84 1,41 kontrolirano proizvodstvo. Чешка 8,8 3.370.400 0,38 Toj objasnuva deka sekoja godina Германија 1,62 0,73 0,34 Хрватска 6,3 3.963.747 0,63 problemite so lozarite nasta- Црна Гора 0,36 0,39 0,81 Украина 4,1 1.276.621 0,31 nuvaat zatoa {to otkako }e se Словенија 0,33 0,27 0,61 Словачка 3,1 465.558 0,34 otkupat potrebnite koli~ini od Кина 0,08 0,20 1,96 Романија 1,0 827.719 0,19 visokokvalitetnite sorti po dobra 0,18 0,18 0,76 Кина 1,0 271.918 0,43 cena (12-13 denari po kilogram Русија 0,07 0,17 1,65 Јапонија 0,55 243.856 0,49 za “{ardone” ili za “temjanika”), Косово 0,19 0,10 0,62 Канада 0,55 201.469 0,44 vi{okot {to ostanuva na pazarot ne Чешка mo`e da ja postigne taa cena i za `al, zavr{uva i po poniska cena vino vo prviot kvartal od godinata I pokraj golemite napori na pogolemite i za proizvodstvo na nalivno vino. koli~inski porasna za 35%, a vrednosno vinarnici za zgolemuvawe na proizvodKAKO PONATAMU? samo okolu 20%, {to e znak deka cenite nite kapaciteti i posovremena tehnologiMakedonskite vinarnici sfatija deka na vinoto pa|aat. Vinarnicite objasnu- ja, nalivnoto vino i ponatamu }e ostane idninata na nivniot biznis mo`e da vaat deka krizata vo evropskite zemji, klu~en ventil za izvoz na makedonskoto bide uspe{na prikazna edinstveno ako ~isteweto na zalihite od prethodnite vino, koe u~estvuva so visoki 85% vo prozveduvaat visokokvalitetni vina, godini, kursnite promeni i drasti~no vkupniot izvoz na vino. ako se probivaat na novi pazari, ako zgolemenata konkurencija na site pazari Polska, Holandija, ^e{ka, Germanija i gi pobivaat stereotipovite od minatoto pravat takov pritisok vrz cenite {to Anglija se pette pazari so najgolem pokoi go sledat makedonskoto vino kako vo sledniot period nema nitu edna tencijal za izvoz na makedonskite vina, evtin proizvod i ako zaedni~ki, so pri~ina za da se o~ekuva porast na poka`a marketing-strategijata za izvoz poddr{ka od dr`avata, gradat imix na izvoznite ceni. koja ja napravi Zdru`enieto na vinar“makedonsko vino”.

Izvozot na makedonsko vino vo period nici so stru~na poddr{ka od USAID i Pozitivnite efekti od zasilenite ak- od osum godini, od 2004 do 2011 godina, od holandskata agencija CBI (Centre for tivnosti za promocija na makedonskoto porasna za 70% i spored koli~ini i the promotion of imports from developing vino ve}e davaat efekti. Izvozot na spored vrednost. countries).

29

30 INTERVIEW

JASNO DEFINIRANA IN E KLU^NA ZA IDNIOT EK “Industriskata politika na Republika Makedonija 2009-2020” e strate{ki dokument vo koj se postaveni osnovite na idniot razvoj na makedonskata industrija baziran na inovativnost, tehnolo{ki napredok, silno pretpriemni{tvo, me|usebna sorabotka.

Ovoj strate{ki dokument, vo ~ija realizacija se vklu~eni pove}e institucii i subjekti, poradi golemoto zna~ewe za idniot prosperitet na makedonskata ekonomija, dobi silna poddr{ka i od Proektot na USAID za unapreduvawe na investiraweto i izvozot VERICA JORDANOVA verica.jordanova@kapital.mk

o sekoja zemja industrijata e klu~na za generirawe na ekonomskiot rast. Kolku e porazviena industrijata, tolku se povisoki i poodr`livi stapkite na ekonomski rast.

Pridonesot so koj{to u~estvuva industrijata vo vkupniot autput na edna ekonomija zavisi od dva parametri: prvo, od obemot na proizvodstvoto, odnosno kakvi koli~ini mo`e da proizvede industrijata i da plasira na doma{niot i na stranskite pazari i vtoro, od strukturata na sozdadenite proizvodi, od koja direktno zavisi kolkav del od vrednosta se dodava i ostanuva vo ekonomijata”, vaka go zapo~navme muabetot za industriskata politika so Gordana To{eva, senior-sovetnik za industriska politika i investirawe vo Proektot na USAID za unapreduvawe na investiraweto i izvozot.

“Poradi faktot deka Makedonija ima mal pazar i zatoa ne mo`e da se potpira na proizvodstvo nameneto za doma{en pazar, uspe{nosta na na{ata industrija vo najgolem del zavisi od sposobnosta da izvezuva na stranski

“V

GORDANA TO[EVA

SENIOR-SOVETNIK ZA INDUSTRISKA POLITIKA I INVESTIRAWE VO PROEKTOT NA USAID ZA UNAPREDUVAWE NA INVESTIRAWETO I IZVOZOT

pazari. Prepoznavaweto na ovaa potreba direktno vlijae{e vrz ekonomskite politiki na zemjata vo tekot na procesot na tranzicija. Kako rezultat, pokraj neophodnoto fokusirawe na zacvrstuvaweto na makroekonomskata stabilnost, se odviva{e i procesot na liberalizacija na trgovskata politika, koj vode{e kon otvorawe na strate{kite stranski pazari za makedonski proizvodi”, veli To{eva. “Iako insistiraweto na ovie dva procesi be{e neophodno i razumno, ona {to nedostiga{e be{e paralelno deluvawe vo nasoka na zajaknuvawe na konkurentnata sposobnost na makedonskata industrija, zgolemuvawe na nejzinata produktivnost i tehnolo{ka podgotvenost. Zatoa, denes se soo~uvame so sostojba kade {to na{ite industriski kapaciteti imaat golemi mo`nosti za pristap do stranskite pazari, no im nedostiga kapacitet za da gi iskoristat istite”, veli taa.

Problemot so konkurentnosta ne e unikaten samo za na{ata zemja. So nego ednakvo se soo~uvaat i razvienite zemji, iako na drugo nivo, so ogled na povisokata razvienost na nivnite ekonomii. Sepak, bez razlika na razvienosta, denes nema somnevawe deka zgolemuvaweto i odr`uvaweto na konkurentnite prednosti vo globalni ramki baraat aktivno deluvawe na site akteri vo ekonomijata, a dr`avnite politiki koi gi pottiknuvaat i gi strukturiraat ovie napori se osobeno bitni.

Vo izminatite dve godini vo Evropskata unija s$ pove}e se v`e{tuva debatata za toa do kade treba da se odi so merkite za {tedewe i predupreduvawata deka bez aktivno pottiknuvawe na rastot na ekonomijata, merkite za {tedewe zemjite gi vodat vo recesija. Vo ovoj kontekst, paralelno so Fiskalniot pakt koj vospostavuva pravila na disciplina vo javnata potro{uva~ka, EU raboti na implementacija na Paktot za rast, koj pretstavuva inicijativa za oddeluvawe zna~itelni sredstva za pottiknuvawe na ekonomskite aktivnosti i zgolemuvawe na vrabotuvaweto.

BROJ 670

29/08/2012

INTERVIEW

www.kapital.mk

NDUSTRISKA POLITIKA KONOMSKI RAST [to se odnesuva do industrijata, zajaknuvaweto na nejzinata konkurentnost ve}e podolg period zazema posebna mesto vo dolgoro~nite planovi na EU. Imeno, eden od bitnite segmenti na sevkupnata strategija za ekonomski razvoj na Unijata naslovena Evropa 2020 e “Industriskata politika vo era na globalizacija”, strate{ki dokument vo koj se potencira deka osnovnata dvi`e~ka sila na ekonomskiot rast i generirawe novi rabotni mesta vo EU treba da bide industrijata i se definiraat klu~nite oblasti na deluvawe za nejzino pottiknuvawe! “[to se odnesuva do prepoznavaweto na va`nosta na podobruvaweto na konkurentnosta na industrijata i identifikuvaweto na merkite i instrumentite za postignuvawe na taa cel, Makedonija voop{to ne zaostanuva vo odnos na ostanatite zemji. Postoi svest za potrebata od aktivno deluvawe na javniot sektor vo ovoj del. Daleku sme od periodot na liberalno deluvawe, koga s$ se ostava{e na pazarot. Dr`avite mora da interveniraat i da deluvaat so proaktivni politiki za pottiknuvawe na ovie procesi”, konstatira To{eva.

Vo Makedonija vo ovoj kontekst se raboti na dve poliwa. Edno e generalno podobruvawe na delovnoto opkru`uvawe vo nasoka na poefikasno deluvawe na delovnite subjekti so {to pomali tro{oci.

Vtoro se pospecifi~ni politiki i merki bitni za zgolemuvawe na konkurentnosta, kako {to se inovacii, pottiknuvawe na tehnolo{kiot razvoj, na razvojot na MSP i pretpriemni{tvoto, izvozna promocija, klastersko zdru`uvawe i razvoj na ekoproizvodi i uslugi.

“Makedonija registrira golem napredok na poleto na podobruvaweto na op{toto delovno opkru`uvawe. [to se odnesuva do implementacijata na konkretni merki za poddr{ka na konkurentnosta, nivniot broj s$ pove}e se zgolemuva, no s$ u{te ima Poddr{kata na USAID vo delot na implementacijata na industriskata politika e fokusirana vo tri segmenti: poddr{ka na samiot proces na implementacija preku zajaknuvawe na koordinacijata me|u instituciite, zgolemuvawe na kvalitetot na programite i merkite, pogolema informiranost na delovniot sektor za dostapnata poddr{ka i finansiska poddr{ka za implementacija na konkretni merki na industriskata politika.

mnogu prostor za podobruvawe, osobeno vo delot na kvalitetot na implementacijata, kako i sredstvata koi se oddeluvaat za ovaa namena. So ogled na toa deka politikite i merkite za podobruvawe na konkurentnosta se mnogu raznovidni i zadiraat vo razli~ni oblasti, vo 2009 godina Vladata na RM ja usvoi “Industriskata politika 2009–2020” kako integriran dokument koj gi definira strate{kite celi i oblastite na koi }e se fokusiraat aktivnostite na dr`avata vo nasoka na pottiknuvawe na industriskiot rast i menuvawe na strukturata na industrijata”, veli To{eva.

Od Ministerstvoto za ekonomija, Jasmina Majstoroska, sovetnik vo Sektorot za industriska politika, veli deka na{ata “Industriska politika”, kako strate{ki pravec i integriran pristap vo pottiknuvawe na konkurentnosta, voop{to ne zaostanuva od aktuelnite evropski politiki, fokusiraj}i se na isti oblasti na poddr{ka. Vo ova nadle`no ministerstvo i lu|eto koi rabotat na ovaa problematika se mnogu svesni deka politikite za poddr{ka na inovativnosta, razvojot na pretpriemni{tvoto i malite i srednite kompanii, dobrata delovna klima, internacionalizacijata, klasterskoto zdru`uvawe i sorabotka se klu~nite politiki za razvojot.

“Sozdavaweto konkurentna ekonomija pretstavuva prioritet koj visoko kotira vo site strate{ki dokumenti. Ministerstvoto za ekonomija pred nekolku godini ja utvrdi potrebata od postoeweto na dokument vo koj na eden integriran na~in } e gi odredi oblasti na deluvawe za da se pottikne konkurentnosta.

Na samiot dokument, koj be{e izraboten so poddr{ka od Svetska banka, mu prethodea pove}e ana-

lizi, dijalog so biznis-zaednicata, komorite i so site zasegnati subjekti. Se prifati stavot deka treba da se izgradi proaktivna horizontalna politika vo koja nema da se selektiraat sektori, tuku se definiraat oblastite na deluvawe preku ~ija poddr{ka }e se pottikne konkurentnosta. Sektorskata poddr{ka }e se realizira preku oddelni sektorski strategii”, objasnuva Majstoroska kakov be{e procesot na donesuvawe na

JASMINA MAJSTOROSKA SOVETNIK VO SEKTOROT ZA INDUSTRISKA POLITIKA VO MINISTERSTVOTO ZA EKONOMIJA

31

32 INTERVIEW ovoj dokument usvoen vo 2009 godina so va`ewe do 2020 godina.

Industriskata politika gi odredi pette oblasti na intervencija: zgolemuvawe na primeneti istra`uvawa i razvoj na inovacii, zgolemuvawe na me|unarodnata sorabotka i internacionalizacija preku izvozna promocija i privlekuvawe SDI, promocija na odr`liv razvoj preku iskoristuvawe na mo`nostite za proizvodstvo na ekoproizvodi i uslugi, zgolemuvawe na sorabotkata preku razvoj na klasteri i unapreduvawe na razvojot na MSP. Kolkavo e zna~eweto na “Industriskata politika” poka`uva faktot deka ovoj dokument e zavr{en “ben~mark” za poglavjeto 20 od acquis communautaire, koga }e gi po~neme pregovorite so EU. Taa e dokaz deka dr`avata ima koncept kako da ja podobri konkurentnosta na ekonomijata. Sekako, implementacijata na vakov strate{ki dokument e mnogu pokompleksna, zatoa {to bara mnogu sredstva, anga`man, koordinacija i institucionalen kapacitet.

Industriskata politika e dokument usvoen vo 2009 godina za integrirana proaktivna industriska politika koja treba da postavi osnova i nasoka za idniot razvoj na Makedonija, {to }e pridonese za zgolemuvawe na konkurentnosta na ekonomijata bazirana na znaewe i inovacii, sorabotka me|u akterite na industriskiot razvoj, kako i zajaknuvawe na kapacitetite na Makedonija za implementacija na industriskata politika na EU i uspe{no koristewe na evropskite fondovi za zajaknuvawe na konkurentnosta.

Industriskata politika e proaktivna razvojna politika orientirana kon idninata, horizontalna po priroda i ne se fokusira na poddr`uvawe selektirani industrii, so cel proaktivnite makedonski kompanii da gi razvijat i da gi zgolemat konkurentnite sposobnosti i da se preorientiraat kon proizvodi i uslugi so povisoka dodaena vrednost, koi }e ovozmo`at odr`livo dolgoro~no funkcionirawe na me|unarodnite pazari.

Dokumentot pretstavuva politika i akcionen plan za ostvaruvawe na prioritetite kon zgolemuvawe na konkurentnosta na ekonomijata na dolg rok.

Eden od na~inite za sledewe na konkurentnosta na Makedonija e preku razni analizi i sledewe na me|unarodni rangirawa, kako {to e Globalniot indeks za konkurentnost na Svetskiot ekonomski forum, koj ja sledi konkurentnosta preku 12 stolbovi. Republika Makedonija ve}e nekolku godini e vklu~ena vo ovaa inicijativa i postojano bele`i podobruvawe vo rangiraweto. Dosega se pravea pove}e analizi bazirani na ovoj indeks, no minatata godina za prv pat Vladata usvoi akciski plan so niza merki rakovodeni od ocenkite koi gi dobi Makedonija od Svetskiot ekonomski forum, so cel nivno podobruvawe. Na primer, vo ramkite na rangiraweto Makedonija ima mnogu dobri ocenki za delovnoto opkru`uvawe, za razlika od inovativnosta, za {to ve} e se podgotvuva soodvetna strategija so

KOJA E CELTA NA INDUSTRISKATA POLITIKA?

Vizijata na industriskata politika e definirana kako koncept za ohrabruvawe na doma{nata industrija za proizvodstvo na proizvodi i uslugi so povisoka dodadena vrednost bazirana na znaewe, inovacii i me|usebna sorabotka. Taa se bazira na mo`nosti za aplikativni istra`uvawa i industrisko proizvodstvo na odr`livo nivo, organski specijalizirani, visokotehnolo{ki proizvodi i uslugi za potrebite na me|unarodniot pazar so sopstven dizajn, visokoobu~ena rabotna sila, moderen menaxerski pristap i koristewe na istra`uvawe i razvoj. politiki i merki za podobruvawe na inovativnosta, kako klu~na dvi`e~ka sila na ekonomskiot rast.

KAKO SE IMPLEMENTIRA OVOJ DOKUMENT? Implementacijata na industriskata politika se realizira preku pove}e godi{ni programi. Vo Ministerstvoto za ekonomija toa se programite za industriska politika, za razvoj na MSP i za klasteri. Ima aktivnosti i merki koi se realiziraat preku Ministerstvoto za obrazovanie, kako {to e poddr{kata na tehnolo{kiot razvoj, kako i programata za poddr{ka na MSP preku Agencijata za poddr{ka na pretpriemni{tvoto, a isto taka, pove}e proekti koi se implementiraat preku Agencijata za stranski investicii i promocija na izvozot i drugi institucii. Koordinacijata se pravi preku me|uministerska ekspertska grupa za industriska politika formirana od pretstavnici na pove} e institucii, zatoa {to konkurentnosta ne e aktivnost samo na edna institucija.

Postoi i Komitet za konkurentnost na ministersko nivo, koj go vodi zamenikpretsedatelot na Vladata zadol`en za ekonomski pra{awa.

Samiot koncept na integrirana politika gi dava jasnite nasoki za oblastite na deluvawe. Za oddelni oblasti na deluvawe ima doneseno ili se vo podgotovka i seopfatni strategii, kako na primer: strategija za razvoj na MSP, strate{ki dokument za izvozna promocija od koj treba da proizlezat konkretni aktivnosti koi }e se realiziraat preku Agencijata za stranski investicii i izvozna promocija, a vo podgotovka e i inovaciska strategija. Site tie dokumenti se doneseni vrz osnova na analizi, dijalog so biznis-zaednicata i sledej}i gi najdobrite praktiki, davaat ramka i merki za razvoj i poddr{ka vo soodvetnata oblast. Konkretno, so Programata za implementacija na industriskata politika kompaniite se poddr`uvaat za razvoj na novi proizvodi i razvoj na pazarot. Programite za MSP se fokusirani kon poddr{ka na razvojot na MSP, zanaet~istvoto i na `enitepretpriema~i, a so programata za klasteri se nudi odredena poddr{ka za klastersko zdru`uvawe.

“Generalno, strate{kata ramka za implementacija na oblastite na deluvawe na industriskata politika se oformuva, a sega sleduva nivna implementacija i efikasna koordinacija preku pogolema poddr{ka za razvoj na ovie oblasti vo sledniot period”, veli Majstoroska.

So ogled na kompleksnosta na industriskata politika i predizvicite vo nejzinata implementacija, Ministerstvoto za ekonomija i ostanatite institucii se obiduvaat mak-

simalno da sorabotuvaat so donatorite vo realizacija na razli~ni ativnosti.

Vo izminatite dve godini postoi mnogu produktivna sorabotka so Proektot na USAID za unapreduvawe na investiraweto i izvozot, koj aktivno poddr`uva pove}e segmenti na procesot na implementacija.

Slednata godina }e zapo~ne implementacija na IPA-proekt vo vrednost od tri milioni evra za zajaknuvawe na kapacitetot na instituciite nadle`ni za implementacija na industriskata politika, {to vklu~uva zajaknuvawe na institucionalniot kapacitet i uspe{na implementacija na strate{kite dokumenti. Isto taka, od golemo zna~ewe e da prodol`i sorabotkata i so drugite donatorski proekti koi poddr`uvaat raznovidni inicijativi za podobruvawe na konkurentnosta.

USAID JA PODDR@UVA IMPLEMENTACIJATA NA INDUSTRISKATA POLITIKA Poddr{kata na USAID vo delot na implementacijata na industriskata politika e fokusirana vo nekolku segmenti. Prvo, se poddr`uva samiot proces na implementacija preku zajaknuvawe na koordinacijata me|u instituciite vo ramkite na me|uministerskata ekspertska grupa za industriska politika i zgolemuvawe na kvalitetot na programite i merkite naso~eni kon podobruvawe na konkurentnosta. Vo ramki na ovoj segment, so poddr{ka na Proektot Ministerstvoto za ekonomija, Zamenik-pretsedatelot na Vladata za ekonomski pra{awa i ostanatite nadle`ni institucii izrabotija Akciski plan za implementacija na IP za 2012 i 2013 godina vo koj se definirani site aktivnosti koi ve}e se sproveduvaat ili se planiraat vo nasoka na zgolemuvawe na konkurentnosta na industrijata i istiot be{e usvoen od Vladata na RM. Vtoro, se pomaga podobruvaweto na informiranosta na delovniot sektor za dostapnata poddr{ka. Vo ovaa nasoka, vo sorabotka so Ministerstvoto za ekonomija, USAID raboti na izrabotka na veb-portalot KONKURENTNOST.MK, koj }e pretstavuva edinstvena lokacija preku koja delovnata zaednica }e mo`e da gi najde site programi i merki koi im stojat na raspolagawe, bez razlika koja dr`avna institucija gi sproveduva, da se informira za uslovite pod koi mo`e da aplicira i da gi prezeme formularite za aplicirawe.

Kone~no, USAID ovozmo`uva i finansiska poddr{ka za implementacija na konkretni merki na industriskata politika. Godinava stanuva zbor za 1.914.000 denari koi se dodeluvaat za sproveduvawe na Programata za implementacija na industriskata politika za 2012 godina. Javniot povik za podnesuvawe na barawata e vo tek.

NA 26 SEPTEMVRI VO “KAPITAL” ^ITAJTE

SPECIJALEN PRILOG

ZDRAV @IVOT SPRAVETE SE SO STRESOT Vra}aweto na pointenzivni rabotni obvrski posle le`ernoto leto drasti~no go zgolemuvaat nivoto na stres. Ekspertite, lekarite, nutricionistite prepora~uvaat aktivnost so nesmaleno tempo pred doa|aweto na zimata!

Kapital vi pomaga kako polesno da gi nadminete stresnite sostojbi i da bidete aktivni i na povisoko energetsko nivo!

Koi fizi~ki aktivnosti mo`ete da gi praktikuvate za da go podobrite imunitetot?

Velosipedot go {titi srceto i krvnite sadovi. Zo{to da se dvi`ite na dve trkala?

Vitaminska podgotovka pred sezonata na grip i nastinki.

Top esenski namirnici koi ne smeete da gi propu{tite!

ZA POVE]E INFORMACII VO VRSKA SO PRILOGOT I ZA KOMERCIJALNO PRETSTAVUVAWE VO ISTIOT OBRATETE SE NA DO MARKETING SEKTOROT NA E-MAIL prilozi@kapital.com.mk TELEFON 02 3298 110 LICA ZA KONTAKT: GORDANA MIHAJLOVSKA I BOBAN \ORGIEVSKI

Pretpriema~ &...

NA [TO NAJ^ESTO SE LIZNUVAAT KOMPANIITE

BEZ BIZNISPLANIRAWE -^EKOR POBLISKU DO PROPA\AWE

BROJ 670

29/08/2012

MENAXER

www.kapital.mk

35

BEZ PLAN (ZA TOA [TO ]E KUPI[) NE ODI[ NITU VO SUPERMARKET, A NE PAK DA VODI[ BIZNIS, MI RE^E DENOVIVE DIREKTOR NA MAKEDONSKA KOMPANIJA, EDNA OD POGOLEMITE VO ZEMJAVA. ZA TOA KOLKU E DELOVNOTO PLANIRAWE VA@NO ZA USPE[NOTO RABOTEWE NA SEKOJA KOMPANIJA, SVEDO^AT ISKUSTVATA NA DOMA[NITE MENAXMENT-KONSULTANTI I BANKARITE KOI[TO BARAAT DOBAR BIZNIS-PLAN OD KOMPANIITE ZA DA IM ODOBRAT KREDIT IGOR PETROVSKI igor@kapital.com.mk

regolemiot optimizam, odnosno nerealnoto dolgoro~no planirawe od strana na sopstvenicite ili menaxerite na kompaniite, e edna od naj~estite pri~ini za propa|awe na firmite. Ova go konstatitiraa bankarite vo svojata neodamne{na reakcija do „Kapital”, predizvikani od kritikite na biznismenite, deka tokmu bankite se glavnite vinovnici za neuspehot na nivnite kompanii.

Bankarite velat deka biznismenite ~esto pati imaat povr{ni sogleduvawa za otpo~nuvawe na nov biznis ili realizacija na investiciski proekt, bez detalna analiza na efektite, a pred s$ nedostig od detalna i to~na presmetka na tro{ocite na proektot. „Biznismenite, planovite za razvoj ne gi temelat na realni pretpostavki tuku naj~esto poa|aat od optimisti~ki scenarija za dvi`ewe na klu~nite faktori ili pretpostavki od koi zavisi nivniot uspeh. Optimizmot, vo odredeni slu~ai (za `al retki) mo`e da se poistoveti so hrabrost i da se komentira kako pozitivna osobina, no koga optimizmot se temeli na nerealni pretpostavki e presuden za nadolni trendovi na kompanijata i bankrotstvo na firmite”, tvrdat bankarite.

Bez plan (za toa {to }e kupi{) ne odi{ nitu vo supermarket, a ne pak da vodi{ biznis, mi re~e denovive direktor na makedonska kompanija, edna od pogolemite vo zemjava. Zboruvavme za toa kolku e delovnoto planirawe va`no za uspe{noto rabotewe na sekoja kompanija, bez ogled na goleminata, a negovata konstatacija be{e deka ovoj proces vo modernoto kompanisko rabotewe e prili~no zapostaven kaj dobar del od doma{nite firmi.

“Jas sum od postarata generacija direktori, sum rabotel vo vreme na planskata ekonomija, koja se poka`a deka ne e efikasna kako pazarnata, no denes otidovme vo druga krajnost – da rabotime totalno neplanski, a posledicite od toa naj~esto se pogubni za edna firma”, veli toj.

KAPACITETOT NA OPREMATA NE E OSNOVA ZA PLANIRAWE PRIHODI Tokmu planiraweto i sproveduvaweto na planovite vo praktika e toa {to gi

P

PRA[AWA NA KOI[TO TREBA DA ODGOVORI BIZNIS-PLANOT

Koj problem }e go re{i kompaniskiot proizvod ili usluga? Koj pazaren segment }e go popolni?

Koe e kompaniskoto re{enie za toj problem?

Koi se potro{uva~i na kompanijata, i kako taa }e pravi marketing i }e im gi prodava svoite proizvodi nim?

Koja e goleminata na pazarot za proizvodite i uslugite na kompanijata?

Koi se konkurentite i kako kompanijata }e ja odr`uva konkurentskata prednost?

Kako kompanijata planira da gi menaxira svoite operacii kako {to }e raste?

Koj }e ja rakovodi kompanijata i zo{to se tokmu tie kvalifikuvani za taa zada~a?

Koi se rizicite i zakanite za biznisot, i {to mo`e da se stori za tie da se nadminat?

Kakvi se kompaniskite potrebi za kapital i resursi?

Kakvi se kompaniskite minati i proektirani finansiski izve{tai?

foto: FILIP POPOVSKI

razlikuva uspe{nite od neuspe{nite biznisi, se soglasuvaat i bizniskonsultantite. Pretpriema~ite vedna{ gi ~uvstvuvaat posledicite na svojata pogre{na odluka, a mnogu verojatno e deka toa neprijatno iskustvo so niv } e go spodelat i nivnite najbliski.

Idealno e malite biznismeni da go po~nuvaat planiraweto pred i da vlezat vo pretpriema~kite vodi. Iskustvata na biznis-konsultantite velat deka toa ne se slu~uva ba{ tolku ~esto.

“Mnogu ~esto se slu~uva biznismenite da nemaat to~ni soznanija za pazarot, i kvalitativni i kvantitativni: za negovata golemina, trendot, statistiki i sl. Naj~esto vo planiraweto na proizvodstvoto, odnosno prihodite, trgnuvaat od kapacitetot na opremata {to ja instalirale, namesto od toa {to se realnite potrebi na pazarot.

Preoptimisti~ni se i za tro{ocite, zanemaruvaat odredeni tro{oci ili pak odat so minimalni tro{oci, za da im ostane pogolema dobivka vo bilansot. A, vo realnosta, prihodite se pomali, a tro{ocite pogolemi”, veli Blagoja Milo{evski, od Planum konsalting.

Toj naveduva eden primer od svojata praksa so doma{nite kompanii, kade {to na negovoto pra{awe kolkavi prihodi planira menaxmentot, dobil odgovor: “Aaa, ne znaeme sega, toa na krajot }e vidime”.

“Ova e samo edna ilustracija na toa do kade mo`e da e nivoto na svesnosta na biznismenite za toa {to vsu{nost

36

MENAXER zna~i planiraweto na prihodite”, veli Milo{evski.

Kaj onie biznisi pak, {to planiraat, mnogu ~esto se slu~uva menaxerite da razmisluvaat kratkoro~no, od denes za utre, a takvi im se i planovite, navedoa bankarite, potkrepuvaj}i go toa so primeri od praktikata.

“Klientot najavuva na po~etok na mesec deka nema da mu trebaat novi krediti, deka redovno }e gi servisira obvrskite koi dostasuvaat vo tekovniot mesec. Posle 10 dena najavuva novo barawe za kredit za finansirawe na dogovor za izvedba na proekt za poznat kupuva~. Bankata vrz osnova na analiza na efektite od zdelkata, odobruva nov kredit za da se realizira dogovorot. Za nepolni dve nedeli dostavuva novo barawe vo koe veli deka za da mo`e da gi ispo~ituva dogovorite za isporaka pokraj surovinite treba da se otvori i akreditiv za nabavka na dopolnitelna oprema koja e neophodna za zavr{uvawe na proektot. Bankata svoite odluki gi nosi vrz osnova na detalna analiza i so vklu~eni nekolku nivoa na odobruvawe

i zamislete posle cela ovaa procedura se javuva klientot so sosema nova ideja i konstrukcija, ne retko, dijametralno razli~na od prvi~nite planovi”, svedo~at bankarite.

PLAN NA “KE[ FLOU” KAKO BIBLIJA [to e potrebno da se znae za da se napravi dobar plan? Tuka le`i “{tosot” poradi koj mnogumina sepak za~ekoruvaat vo nepoznato. Potrebno e da se znae golema koli~ina informacii od pravnata regulativa i dano~nite propisi, a koi{to na malite, kako i na srednite biznisi pre~esto im se nedostapni vo oblik {to tie bi mo`ele da go razberat i primenat, velat konsultantite. Osven toa, ne postoi javen servis {to bi bil poddr{ka vo takvite situacii. Lutaweto po {alteri na razni institucii nema sekoga{ da vrodi so plod, a da ne spomenuvame deka na tie mesta ~esto se dobivaat i pogre{ni informacii. Na malite biznisi im e presudno vedna{ da dobijat odgovor na pra{awe od odredena oblast, i da dobijat uvid vo toa {to nivniot izbor }e donese vo pettiot

~ekor, na primer – odnosno, vo nizata na posledici {to }e proizlezat od toa.

Konsultantot Milo{evski veli deka za dobar biznis-plan, potrebna e kvalitetna marketing-analiza, odnosno odgovor na pra{awata kakov problem re{ava kompaniskiot proizvod ili usluga, kako }e go re{i toj problem, kolku e golem pazarniot segment na koj{to se obra}a, koi se konkurentite

BROJ 669

22/08/2012

MENAXER

www.kapital.mk

(NE)PLANIRAWE

Makedonski konsultant naveduva primer od svojata praksa so doma{nite kompanii, kade {to na negovoto pra{awe kolkavi prihodi planira menaxmentot, dobil odgovor: “Aaa, ne znaeme sega, toa }e vidime na krajot “.

rupacijata DATALAB ovaa godina proslavuva 15 godini postoewe. Po toj povod se organizira PanCon 2012 konferencijata, koja na 05.09.2012 godina }e se odr`i na Skopski saem. Na ovaa konferencija }e se najdat na edno mesto korisnicite na delovniot softver Pantheon, firmite koi so svoite konsultanti go implementiraat ovaa delovno re{enie kako i drugi konsultanti i sorabotnici na Datalab.

Del od predavawata }e bidat i od makedonskite univerziteti na koi Pantheon e del od obrazovniot proces na studentite.

DATALAB MK DOO Skopje e firma }erka na DATALAB d.d.

Slovenija koja na makedonskiot pazar go nudi proizvodot PANTHEON™, delovno-informati~ki sistem za mali i sredni pretprijatija. So preku 27.000 korisnici vo regionot i preku 1.300 korisnici vo Makedonija, Pantheon pretstavuva naj{iroko upotrebuvan deloven softver vo regionot. Sloganot na Datalab „Pretvorete gi podatocite vo profit” jasno uka`uva na misija koja e postavena pred Datalab konsultantite – da im se pomogne na pretprijatijata, so upotreba na moderni informati~ki teh-

i kako firmata }e ja odr`uva svojata konkurentska prednost i u{te niza pra{awa {to mora da gi odgovori sekoj pretpriema~ i menaxer pred da vleze vo rizikot {to go nosi biznispotfatot.

“Bitno e da se napravi kvaliteten dokument koj{to nema da ostane samo formalno par~e hartija, tuku navistina }e se sprovede vo realnosta. Za firmite isto taka, e od klu~no zna~ewe da imaat dobro isplaniran ’ke{ flou‘, odnosno dvi`ewe na parite vo i nadvor od biznisot, za opredelen vremenski period, eden kvartal, ili edna godina. Taka }e se menaxira problemot so likvidnosta, zatoa {to, za da se bide profitabilen ne mora neminovno da zna~i deka si likviden. Kompanijata mo`e da zapadne vo nevolja poradi nedostig od gotovina, duri i koga e profitabilna”, istaknuva Milo{evski.

STRATE[KO I OPERATIVNO PLANIRAWE Makedonskite menaxeri pove}e se potpiraat vrz svoeto iskustvo i intuicijata pri donesuvaweto odluki, otkolku na seriozni dlabinski analizi ili

37

ekspertiza na nadvore{ni konsultanti za odredena problematika. Ova e generalniot zaklu~ok na menaxmentkonsultantite.

“Odlukite {to gi nosat menaxerite vo princip se delat na dva tipa: strate{ki i operativni. Strate{kite odluki se odnesuvaat na toa kako }e se dvi`i razvojot na kompanijata, dali }e odi so nov proizvod na pazarot, dali }e kupi nekoja druga kompanija, ili pak }e se prodade na pogolema i sl. Zna~i tie se zasnovani vrz strate{kiot plan za razvoj na kompanijata. Operativnite odluki se site odluki {to se donesuvaat za da se sprovede na sekojdnevno nivo ona {to e zacrtano vo strategijata na kompanijata. Kaj doma{nite firmi {to se del od me|unarodna grupacija, strate{kite odluki se nosat nadvor, glavno na nivo na upraven odbor. Na operativnoto nivo imate sloboda na odlu~uvawe dodeka ne stignete na nivo {to vleguva vo domen na strate{ka odluka”, veli Rubin Zareski, sopstvenik na konsultantskata ku}a Trast konsalting, specijalizirana za strate{ki menaxment.

G

nologii, da gi pretvorat podatocite koi nastanuvaat vo tekot na raboteweto vo pogolem profit.

Misijata na Datalab u{te od periodot na oformuvawe na kompanijata e se u{te aktuelna - garancija na visok kvalitet na deloven softver duri i za najmalite kompanii preku postojani inovacii. Celta e da im se pomogne na kompaniite da postignat rast, da gi ostvarat nivnite strategii i da go zgolemat profitot preku optimalizacija na biznis procesite i nivno avtomatizirawe. Zna~ajna uloga vo postigawe na ovaa cel, imaat konsultantite vo 10-na partnerski

firmi na Datalab vo Makedonija, koi se vklu~eni vo implementacijata na delovniot softver, no i vo dnevnata poddr{ka i pomo{ na krajnite korisnici. Vrz osnov na CSI analizata (Indeks na zadovolstvo na korisnicite) vo 2011 godina, 84% od korisnicite na Pantheon se zadovolni od poddr{kata, a 92% se zadovolni so izborot na Pantheon kako deloven softver).

Konferencijata }e bide izvonredna mo`nost da se vidat novitetite vo delovniot softver, trendovite za razvoj na ERP produkti, no i da se ~ujat interesni akademski predavawa povrzani so E-Biznis.

38 INTERVJU

MIHA 效EBUQ

PRETSTAVNIK NA BERLINSKIOT SAEM ZA MAKEDONIJA I BALKANSKITE PAZARI

NAJNOVOTO I NAJDOB VA^KATA ELEKTRONIK IGOR PETROVSKI igor.petrovski@kapital.mk

iha 效ebuq e slovenen~ki pretpriema~, sopstvenik na kompanijata Sejemski Nastopi (Saemski nastapi) i pretstavnik na Berlinskiot saem (Messe Berlin) za Slovenija, Srbija, Makedonija, Crna Gora, Albanija i Kosovo. Samo nekolku dena pred po~etokot na IFA (31 avgust-5 septemvri) golemiot svetski saem za potro{uva~ka elektronika i aparati za doma}instvo, koj {to e organiziran od strana na Messe Berlin, razgovaravme so 效ebuq za zna~eweto na ovaa saemska organizacija vo ramki na svetskite komercijalni trendovi, kako i benefitot {to od tamo{noto prisustvo mo`e da go imaat balkanskite kompanii.

M

Koja e va{ata konkretna pozicija vo ramki na Messe Berlin (Berlinskiot saem), koi se va{ite zadol`enija?

Vo sredinata na 2010 godina ja prezemav dol`nosta pretstavnik na Messe Berlin za Slovenija, Makedonija, Crna Gora, Srbija, Kosovo i Albanija i so toa stanav eden od grupata 70 pretstavnici koi pokrivaat 130 zemji na site kontinenti vo svetot. Moite glavni dol`nosti se informirawe za saemite i iznao|awe novi izlo`uva~i, pomo{ okolu organizacija na saemski nastap od prijavuvawe, kalkulacija na tro{oci, izgradba na {tandovi, patuvawa, promocija na nastapi do organizacija na nastani i sli~no.

Od druga strana zadol`en sum za proda`ba na vleznici, koi za nekoi saemi se duri i do 70% poevtini ako

se kupuvaat kaj pretstavnikot. Za posetitelite se mnogu va`ni informaciite za stru~nite priredbi koi gi pratat svetskite saemi, informacii za razli~ni mo`ni patruvawa, za sme{taj i turisti~ki informacii za Berlin. Za taa cel sorabotuvam i so turisti~ki agencii, koi podgotvuvaat posebni programi na patuvawa na saemite vo Berlin. Mnogu e va`na i sorabotkata so mediumite vo oddelnite zemji, za koi sum zadol`en , kako i so korespodentite od tie zemji, koi se akreditirani vo Berlin.

Kolku saemi organizira Messe Berlin?

Koi se najgolemi i najva`ni me|u niv?

Messe Berlin organizira okolu 30 saemski priredbi, od koi 10 svetski saemi i najmalku u{te tolku specijalizirani i u{te okolu 10 regionalni saemi godi{no.

Najpoznat berlinski saem vo svetot e ITB - Me|unarodnata turisti~ka berza, na koja u~estvuvaat okolu 7.500 izlo`uva~i od 180 zemji vo svetot, a koj go posetuvaat okolu 130.000 posetiteli.

Saemskata godina po~nuva vo januari so saemot za prehrana, zemjodelie i gradinarstvo - International Green Week, na koj stranskite zemji gi prika`uvaat svoite najpoznati specijaliteti. Vo ramki na saemot, koj prvpat se odr`al vo Berlin vo dale~nata 1926 godina, se organizira Svetski forum za hrana, na koj u~estvuvaat ministerstva za zemjodelie od pove}e od 60 zemji, a saemot vo period od 10 dena go posetuvaat okolu milion posetiteli. Vtoriot saem za prehrana e Fruitlogistica, koj trae samo tri dena i e namenet isklu~ivo za profesionalna publika, koja se zanimava so sve` i su{en zelen~uk i ovo{je.

Li~no smetam deka ovoj saem, pokraj saemot ITB e najva`en za balkanskite zemji {to jas gi pretstavuvam, koi imaat neiskoristeni potencijali vo zemjodelieto i koi bi mo`ele so svoite isklu~itelno kvalitetni proizvodi da postignuvaat visoki ceni. Sekoja godina vo septemvri se odr`uva i saemot IFAInternationale Funkausstellung-Consumer Electronics, koj se odr`uva u{te od 1924 godina i pretstavuva ponuda na svetska

BROJ 670

29/08/2012

INTERVJU

www.kapital.mk

BROTO VO POTRO[UKA E NA SAEMOT IFA zabavna elektronika i bela tehnika i za {est dena privlekuva okolu 250.000 profesionalna i {iroka publika. Na tie saemi e re~isi nevozmo`no da se najde izlo`ben prostor za novi izlo`uva~i i so ve}e spomenatite City Cube, }e bide re{en nedostigot od izlo`ben prostor.

Od golemite saemi treba da se napomene u{te saemot za avijacija ILA- Internationale Luftfahrt Ausstellung Berlin Air Show, koj kako i Innotrans-Saemot za {inski soobra} aj ili Wasser se odr`uva sekoja vtora godina. Sekako treba da se napomene deka najgolemiot broj na germanski saemi imaat svetski karakter i zna~ewe i deka na niv posetitelite ja pretstavuvaat svojata ponuda na celiot svet i poseritelite mo`at da se zapoznaat so ponudata i novitetite od celiot svet.

Sigurno IFA, saemot za potro{uva~ka elektronika i aparatite za doma} instvo e eden od najpopularnite i najgolemi saemi, koi treba da po~ne za nekoj den. Pa mo`ete li da objasnite {to }e se slu~uva ovaa godina na IFA?

Saemot IFA nudi tolku prezentacii i stru~ni sredbi, {to sekoj posetitel mora dobro da se podgotvi i da ja isplanira svojata poseta. Site golemi proizvoditeli imaat svoi prezentacii i pres konferencii za vreme na saemot ili na svoite {tandovi od pove}e iljadi metri kvadratni metri ili vo kongersniot centar. Od najgolemite }e bidat prisutni Samsung, Sony, Haier, Loewe, Philips, Toshiba, Panasonic, Dell, Siemens, Miele, Gorenje, Beko i drugi.

Koi novi trendovi vo potro{uva~kata elektronika }e mo`at posetitelite da gi vidat na godine{niot saem IFA?

Pome|u iljadnicite tehnolo{ki novosti vo Berlin }e bidat pretstaveni i eden kup novi ultraprenosnici, isklu~itelo tenki kompjuteri so prodol`eno traewe na bateriite i re~isi momentalno vklu~uvawe. Nekoi modeli mo`at celosno

da se preklopat so cel da se koristat kako tableti. ]e bide prika`an {irok izbor na oprema i uredi za doma{ni mre`i, so koi mo`e da se upravuva so pameten telefon, tablet ili povrzan televizor. Uredite povrzani vo mre`a mo`at avtomatski da komuniciraat i po potreba da razmenuvaat digitali sodr`ini-sliki, muzika i video.

Vode~kite proizvoditeli }e pretstavat prenosni kompjuteri so napredni 3D ekrani, kako i 3D monitori za gledawe bez nao~ari, iako zasega ne se o~ekuva brz napredok na 3D tehnologijata na pazarot. Posetitelite na saemot isto taka }e vidat niza na TV aparati so tnr. 4K rezolucija, koja e ~etiri pati pogolema otkolku kaj Full HD tehnologijata, odnosno ima 4.096h2.160 to~ki, {to ovozmo`uva gledawe na stereoskopski filmovi, kako i na celosno 3D HD slika, duri i bez pasivni nao~ari.

Nekoi proizvoditeli }e gi prika`at svoite re{enija za problemot na slo`enosta na novite televizori, kaj koi napravija preod na upravuvaweto so pomo{ na glas i gestikulacija. ]e bidat prika`ani i novi OLED televizori, koi slikata na visok kontrast ja sozdavaat bez upotreba na dopolnitelno osvetluvawe, koi ovaa godina dostignuvaat veli~ina vo dijagonala od 140 santimetri. Na saemot vo centarot na vnimanieto }e bidat i se poomilenite pametni televizori, koi pokraj TV programi nudat internet sodr`ina i uslugi kako {to e igrawe preku “oblak�, prevzemawe na filmovi ili komunicirawe so prijatelite preku elektronska po{ta, Skype ili Facebook.

Posetitelite }e vidat i se pove}e aplikacii za navigacija na pametni televizori so pomo{ na tableti i pametni telefoni.

Koi vode~ki trendovi na poleto na aparati za doma}instvo }e bidat pret-

SAEMOT IFA NUDI TOLKU PREZENTACII I STRU^NI SREDBI,[TO SEKOJ POSETITEL MORA DOBRO DA SE PODGOTVI I DA JA ISPLANIRA SVOJATA POSETA.

staveni na IFA 2012?

IFA 2012 i na poleto na aparati za doma} instvo donesuva iljadnici novosti nameneti za podobruvawe na na{iot `ivot, no i za efikasna upotreba na energija, voda i drugi resursi. Novite aparati, pokraj so podobro oblikuvawe, se odlikuvaat i so poednostavni, ergonomski kontroli, so pametni tehnologii za podobro upravuvawe i {tedliva upotreba. Za zdravo i brzo gotvewe na raspolagawe se efikasni induktivni plo~i, brzi rerni so napredni funkcii i prilagodlivi lonci na parea. ]e bidat pretstaveni mnogubrojni fri`ideri so zoni na nulti stepen, regulatori na vla`nost, vozdu{ni filteri i drugi posebni dodatoci, kako i {tedlivi zamrznuva~i. Naprednite ma{ini za perewe nudat specijalizirani programi za otstranuvawe i na najte{kite damki. Novite ma{ini na perewe na sadovi obezbeduvaat visok efekt na ~istewe so minimalna potro{uva~ka na voda. Ma{inite za su{ewe sodr`at efikasni tehnologii na toplotni pumpi i kondenzatori koi samite se ~istat. Posetitelite }e vidat ku}ni aparati koi pove}e od bilo koga porano komuniciraat so drugite aparati na potro{uva~kata elektronika, {to donesuva mnogu novi mo`nosti. Na primer, mo`no e da se upravuva so ma{ina za perewe so pomo{ na pameten telefon.

Vo vreme na odmor mo`no e da se vklu~uvaat i isklu~uvaat svetla vo oddelni delovi od stanot, kako da e nekoj vo nego.

Pome|u ostanatoto, fri`iderot mo`e da go predupredi sopstvenikot na namaluvawe na zalihi i potreba od nivno obnovuvawe.

39

40 INTERVJU Koi u{te saemi vo ramki na Messe Berlin treba da se odr`at do krajot na godinata?

Vo septemvri imame u{te dva golemi saemi i toa se saemot ILA, koj ve}e go spomenav i koj e namenet za avijacija, i se izlo`uvaat od avioni i aerodromi, oprema, terhni~ki servisi i drugo. Od brojki povrzani so saemot ILA najalarmanten e o~ekuvaniot obem na dogovori koi predviduva visina od 16,5 milijardi dolari. Najgolem avion ovaa godina }e bide 590 toni te{kiot i 80 metri dolgiot Airbus 380. Za publikata } e bidat sekako interesni i demonstraciskite letovi, koi se odvivaat sekoj den od saemot. Posebno interesno ovaa godina }e bide specijaliziraniopt del namenet za svemirot.

Drugiot saem koj po~nuva dva dena posle ILA e Innotrans, saem za `elezni~ka tehnika i tehnologija, odnosno soobra}aj na {ini, {to sekako opfa}a i tramvai i podzemna `eleznica i drugi. Bidej}i na podra~jeto na Balkanot mnogu se raboti na poleto na modernizacija i izgradba na novi `elezni~ki vrski, na ovoj saem se o~ekuvaat i visoki pretstavnici na ministerstva za soobra}aj i dr`avni `eleznici. @elezni~ka pruga vodi direktno vo samiot saem Messe Berlin, {to e retko vo svetot, pa }e bidat pretstaveni i celi patni~ki i teretni vozovi.

Vo noemvri imame u{te eden interesen saem, koj e namenet

pred se za {iroka publika, toa e saemot Import Shop. Na toj saem se prodavaat bo`i} ni i novogodi{ni pokloni, pa o~ekuvam deka od site moi zemji bi mo`ele da se pretstavat ra~no izraboteni proizvodi.

Kolku kompaniite od zemjite koi vie gi pretstavuvate se zainteresirani za izlo`uvawe na ovie saemi?

Kakov e trendot vo poslednite pet godini i kolku krizata vlijae vrz brojot na kompanii koi izlo`uvaat na saemite na Messe Berlin?

Nastapot na vaka golemi svetski saemi bara finansiski sredstva, pa brojot na izlo`uva~i mnogu zavisi i od poddr{kata na dr`avnite institucii, koi se zadol`eni za internacionalizacija na ekonomijata. Od po~etokot na moeto rabotewe za Messe Berlin vo 2010 godina brojot na posetiteli i izlo`uva~i postojano raste. Re{avaweto na ekonomskata kriza bara vakvi mo`nosti za {irewe na kontakti preku saemi, bidej}i sepak ima zemji vo svetot, koi imaat zgolemuvawe na BDP i ne samo {to izvezuvaat, tuku i uvezuvaat proizvodi. I germanskata ekonomija e zdrava i silna. U~estvoto na saem ovozmo`uva brojni kontakti i so toa gi namaluva patnite tro{oci za patuvawe vo mnogu zemji, od eden do drug partner.

Bidej}i pokratko vreme rabotev vo Agencijata za internacionalizacija i investirawe vo Slovenija znam kako rabotat vakvite agencii vo

moite zemjiu i nekoi ve}e dosta dobro i efikasno organiziraat kolektivni saemski nastapi i kofinansiraat samostalni saemski nastapi. Vo kontaktite so stranski razvojni agencii kako USAID ili GTZ i sli~ni se obiduvam preku aktuelni proekti da donesam posetiteli i novi izlo`uva~i na na{ite saemi.

Kako krizata generalno vlijae{e vrz performansite na Messe Berlin?

Messe Berlin e me|u trite germanski sajmi{ta koi vo minatata 2011 g ina imaa pozitiven bilans. Sekako deka od nekoi zemji zaradi krizata se namaluva brojot na izlo`uva~i i posetiteli, no od drugi zemji nivniot broj se zgolemuva, bidej}i sepak toa se svetski saemi.

Kakva e va{ata dosega{na sorabotka so makedonskite kompanii vo pogled na nivniot interes za Messe Berlin? Go sfa}aat li kompaniite zna~eweto od prisustvo na vakvi golemi saemi?

Makedonija u{te od po~etokot na nezavisnosta doa|a na Svetskata turisti~ka berza ITB i sega vo momentov se prijavuva za u~estvo na ITB 2013.

Ministerstvoto za ekonomija i Agencijata za investiciiInvest in Macedonia po~naa seriozno da rabotat na promocija na makedonskata ekonomija vo stranstvo i o~ekuvam deka vo sorabotka so USAID Agrobiz proektot }e organiziraat nastap na makedonskite proizvoditeli na ovo{je i zelen~uk na saemot Fruitlogistica 2013.

DUBROVNIK KAKO PRETHODNICA ZA IFA 2012 ekolku meseci pred odr`uvaweto na najgolemiot saem od ovaa oblast pove}e od 300 svetski novinari koi go sledat IKT-sektorot pristignaa vo Dubrovnik na globalnata pres-konferencija, na koja be{e najaveno {to s$ }e se slu~uva na saemot IFA ovaa godina i koi golemi imiwa }e prisustvuvat vo Berlin od 31 avgust do 5 septemvri.

So besprekorna organizacija, smesteni vo prekrasniot resort Radison blu, pred svetskite mediumski mre`i kako Si-en-en, Bi-bi-si, Foks i novinari od site krai{ta na svetot, me|u koi i pretstavnikot na Kapital Media Group, bea pretstaveni novite trendovi i tehnolo{ki dostignuvawa vo oblasta na elektronikata. Spored ona {to be{e prezentirano vo Dubrovnik, IFA definitivno ostanuva najuspe{niot globalen nastan od oblasta na trgovijata so elektronski aparati i neizostavno mesto kade {to se prezentiraat novite proizvodi od ovaa oblast.

N

Rajner Heker, pretsedatel na nadzorniot odbor na GFU, kompanijata koja go organiziara semot IFA, gi pozdravuva gostite vo Dubrovnik

Svetle~ka instalacija za IFA 2012

IFA-BERLIN

PATUVAWE V $ po~nalo na 4 dekemvri 1924 godina so Grosse Deutsche FunkAusstellung (Germanski radiosaem), koj privlekol okolu 242 izlo`uva~i i 180.000 posetiteli na izlo`beniot prostor so golemina od 7.000 kvadratni metri. Posetitelite na ovoj nastan bile fascinirani od detektorite i prvite priemnici na radiobranovi na saemot. Toa bil prv od serijata godi{ni nastani, poznati kako Grosse Deutsche Funkausstellung, koi glavno bile koncentrirani na radio, a od 1928 godina i na televiziski prezentacii.

Berlin stanal glavno mesto za vakvi trgovski saemi, s$ do po~nuvaweto na Vtorata svetska vojna. Nastanot bil organiziran od industriskata asocijacija Verband der Radio-Industrie (vo 1924 godina), ottoga{ pa do 1933 godina od Verband der Funkindustrie, a vo 1930 godina dopolnitelno i od Reichsverband des Deutschen Sprechmaschinen-und Schallplatten-Handels. Me|u 1933 i 1939 godina Ministerstvoto za narodno prosvetluvawe i propaganda prezelo odgo-

S

BROJ 670

29/08/2012

www.kapital.mk

INTERVJU

Od lanskata IFA

VO SVETOT NA POTRO[UVA^KATA ELEKTRONIKA vornost za saemot i prvoto poglavje od istorijata na saemot zavr{i so negovoto 16-to odr`uvawe vo 1939 godina.

P o v o j n a ta sa emo t se odr`uval vo razli~ni gradovi i se selel me|u Dizeldorf, Frankfurt, [tutgart i Berlin, za vo 1971 godina kone~no da se vrati vo Berlin. Vo ovoj period saemot ve}e se zdobil so me|unarodno renome i na nego u~estvuvale kompanii od Danska, Finska, Japonija, Rusija i SAD. Na ovoj saem, od minatoto s$ do denes, se prezentiraat najgolemite dostignuvawa vo svetot na elektronskite uredi za {iroka potro{uva~ka. Tuka za prvpat bile pretstaveni: televizijata vo boja (vo 1967 godina), kvadrofoni~niot zvuk (vo 1973 godina), teletekstsistemot (vo 1977 godina), kompakt-diskot (1979 godina), televizorot so ekran 16:9 (1989 godina), MP3 (1991 godina), digitalnoto radio i televizija i plazma-ekranite (site vo 1995 godina), MP3pleerite i mobilnite telefoni so mo`nost za Internet (1999 godina) itn.

IFA ’95 vleze vo istorijata kako prviot vistinski multimedijalen trgovski saem.

Me|u najspektakularnite prezentacii na ova {ou bea Flat TV (flat television) i HDTV (high definition television). Ogromniot uspeh na IFA ’95 gi ohrabri organizatorite da go razvivaat konceptot na saemot i toj da po~ne da se odr`uva na godi{no nivo.

Vo 2008 godina na saemot za prvpat bea izlo`eni i aparati na doma}instvoto.

Ovaa kombinacija pomina prili~no uspe{no i ottoga{ sektorot za aparati za doma}instvo stana sostaven del na IFA. Germanskiot kancelar, Angela Merkel, go opi{uva ovoj nastan kako dvi`e~ka sila za celata germanska ekonomija.

Vo 2011 godina se odr`a i 51-voto izdanie na IFA, na koe prisustvuvaa okolu 250 iljadi posetiteli, a IFA u{te edna{ se doka`a kako najgolem i najva`en svetski saem za elektronski uredi za {iroka potro{uva~ka i aparati za doma}instvoto.

Na saemot be{e ostvarena trgovija vo vrednost od nad 3,5 milijardi evra.

41

42 INTERVJU MESSE BERLIN: DVA VEKA SAEMSKI MANIFESTACII radicijata na organizirawe na saemi ima po~etok u{te od dale~nata 1824 godina koga so Prvata izlo`ba za zanaet~istvo se rodila saemskata aktivnost vo Berlin, kako saemski grad.

Okolu 100 godini pokasno vo 1923 godina bila osnovana firmata Messe Berlin. Denes ovaa saemska ku}a spored prihodite od raboteweto se nao|a pome|u desette najgolemi svetski saemski ku}i so sopstgveni saemi. Vo koncernot rabotat 700 rabotnici i ovaa godina se o~ekuvaat prihodi od 230 milioni evra.

Messe Berlin upravuva so dva saemski prostori vo regionot. Berlin Expocenter Citz koj e tradicionalno lociran pod FunkturmRadiskata kula, ima 160.000 metri kvadratni izlo`ben

T

prostor vo hali i u{te 100.000 metri kvadratni otvoren izlo`ben prostor. Ovoj saem e direktno povrzan so najgolemiot evropski kongreesen centar ICC’International Congress Center Berlin. Na zemji{te na nekoga{nata koncertna dvorana Deutshlandalle vo ramki na saemot sega se gradi City Cube, kako nova saemsko-kongresna arena vo koja prvite kongersi i9 saemi }e po~nat da se odr`uvaat vo 2014 godina, koga ICC }e po~ne da se renovira. Vo juni ovaa godina pokraj berlinskiot aerodrom Berlin Brandenburg e otvoren nov saem Berlin Expocenter Airport. Ovoj saem ima ve}e kapacitet od 20.000 metri kvadratni vo hali i golem izlo`ben prostor od 50.000 metri kvadratni metri na koja mo`e da se postavuvaat

privremeni saemski hali, a na toj saem vo septemvri 2012 se odr`uva eden od najzna~ajnite svetski saemi za avijacija ILA. Vo firmata Messe Berlin se vklu~eni dve firmi }erki, koi ovozmo`uvaat efektiven nastap na izlaga~ite, a toa se Capital Services

i Capital Catering. Prvata nudi izgradba na {tandovi so site tehni~ki uslugi, a drugata nudi ketering za site priredbi. Ovaa saemska ku}a ima svoi firmi }erki u{te vo Singapur i Hong Kong, koi gi organiziraat saemite Fruitlogistica Asia i ITB Asia.

KAPITAL BE[E I VO ALIKANTE 2011 a prisustvuvate na nastani {to gi organiziraat golemi svetski kompanii i institucii sekoga{ e golema sre}a, privilegija i ~est, a koga nastanot e organiziran vo prekrasno primorsko mesto, kako Alikante, [panija, toga{ do`ivuvate sovr{ena kombinacija na biznis pome{an so zadovolstvo. Tokmu na takov nastan, kako edinstven pretstavnik na medium od Makedonija, ima{e prigoda da prisustvuva prviot ~ovek na Kapital Media Group Qup~o Zikov, vo april lani, koga Berlinskiot saem (Berlin Messe) ja organizira{e svojata Globalna pres-konferencija kako uvertira na golemiot nastan, IFA (IFA), {to se odr`a od 2-7 septemvri vo Berlin.

Organizatorot na saemot, koj{to ima tradicija od 87 godini, prvo gi sobira novinarite od cel svet da gi zapoznae so toa {to }e se slu~uva na samiot saem po nekolku meseci. Vo ramkite na nastanot ima{e i prezentacija na najnovite tehnologii i inovacii vo potro{uva~kata elektronika od strana na golemite svetski proizvoditeli Samsung, Filips, Bo{, Panasonik, Simens, To{iba i u{te nekolku brendovi, site partneri i sponzori na nastanot.

D

NA 12 SEPTEMVRI VO “KAPITAL” ^ITAJTE

SPECIJALEN PRILOG

“NOVI TEHNOLOGII ZA SOVREMENO @IVEEWE” “Kapital” vo ovoj specijalen dodatok Vi gi pretstavuva najnovite tehnolo{ki usovr{eni aparati koi sovremenoto `iveewe go podignaa na nivo na sovr{enstvo!

Analiza na pazarot - {to se nudi i {to se bara na makedonskiot pazar? Koi tehnolo{ki aparati, neophodni vo sovremenoto `iveewe, se najbarani od makedonskite potro{uva~i?

Koi se kriteriumite na makedonskiot potro{uva~ pri izborot na sovremeni tehnolo{ki aparati funkcionalnosta, energetskata efikasnost ili pak dizajnot i `elbata na kupuva~ite?

Kolkavo e vlijanieto na ve}e doka`anite brendovi so inovativni tehnologii vrz odlukata za kupuvawe?

Kolku se barani energetski efikasnite aparati na na{iot pazar i kakva e informiranosta na potro{uva~ite za “A” oznakata koja ja sodr`at ovie aparati?

ZA POVE]E INFORMACII VO VRSKA SO PRILOGOT I ZA KOMERCIJALNO PRETSTAVUVAWE VO ISTIOT OBRATETE SE NA DO MARKETING SEKTOROT NA E-MAIL prilozi@kapital.com.mk TELEFON 02 3298 110 LICA ZA KONTAKT: GORDANA MIHAJLOVSKA I BOBAN \ORGIEVSKI

NA 19 SEPTEMVRI VO “KAPITAL” ^ITAJTE

SPECIJALEN PRILOG

AVTO “VISOKI OKTANI NA MAKEDONSKITE PATIШTA” Vo ovoj specijalen dodatok “Kapital” vi gi pretstavuva najbaranite marki na avtomobili od visoka klasa na makedonskiot pazar.

Koi se najprodavani “delovni avtomobili” vo Makedonija?

Kakvi avtomobili vozat makedonskite menaxeri?

Kolkav del od proda`bata na novi avtomobili otpa|a na ovaa kategorija vozila? [to naj~esto baraat klientite vo ovoj pazaren segment?

Koi se svetskite noviteti vo tehnologijata {to gi pravat avtomobilite poednostavni za koristewe, posigurni i poekonomi~ni?

Koi novi modeli na avtomobili }e bidat prezentirani ovaa esen?

ZA POVE]E INFORMACII VO VRSKA SO PRILOGOT I ZA KOMERCIJALNO PRETSTAVUVAWE VO ISTIOT OBRATETE SE NA DO MARKETING SEKTOROT NA E-MAIL prilozi@kapital.com.mk TELEFON 02 3298 110 LICA ZA KONTAKT: GORDANA MIHAJLOVSKA I BOBAN \ORGIEVSKI

44 KOMERCIJALNA OBJAVA

SISTEMSKATA GRADBA E GARANCIJA

CELO E KOGA NAVIS IMA SĂˆ I OD KADE [TO E TOA SISTEMSKA GRADBA? Graditelskiot pat od proektirawe do realizacija na zamislata mo`e da bide navistina makotrpen. Sekoja gradba pretstavuva slo`en sistem od brojni komponenti i nivnata me|usebna interakcija. Besprekornosta na krajniot rezultat zavisi ne samo od kvalitetot na grade`nite materijali, tuku i od nivnata usoglasenost. Su{tinskata opredelba na kompanijata Knauf podrazbira koristewe sistemska gradba, koja e edinstvena sigurna garancija za dobivawe na posakuvanite karakteristiki na noviot yid, tavan, pod, objekt...

Grade`nite sistemi Knauf pretstavuvaat edinstvo od grade`ni materijali i optimizirana tehnologija na monta`a so koi se sozdava gotov proizvod koj gi zadovoluva site vrvni kriteriumi vo sovremenoto grade`ni{tvo.

Osnova pri izborot na optimalniot sistem za gradba pretstavuvaat tehni~kite listovi, vo koi na detalen na~in se razraboteni neophodnite parametri i standardnite karakteristiki {to bi se postignale po izveduvaweto na grade`nite aktivnosti.

Dokolku sekoga{ se upotrebuvaat prepora~anite komponenti i adekvatnata tehnika na monta`a, toga{ se ostvaruvaat garantiranite visoki performansi na sistemot, kako {to se na primer, stati~kite karakteristiki ili besprekornata toplinska i zvu~na izolacija.

OD [TO SE SOSTOI SISTEMOT? Sistemite za suva gradba se sostaveni od ~etiri tipa materijali: gipseni plo~i, metalna konstrukcija (profili), monta`en materijal ({rafovi, dr`a~i, spojki) i sistem za fugirawe (banda`ni lenti i glet–masi), izraboteni vo soglasnost so strogite evropski normi za gradewe. Nepromislenoto kupuvawe samo nekolku evtini {rafovi so nedovolno proveren kvalitet od lokalnoto pazari{te kaj nelicenciran trgovec mo`e da go dovede vo opasnost celokupniot pregraden, tavanski, poden ili fasaden sistem koj se izrabotil so proizvodite na Knauf. Poradi sla-

bostite koi proizleguvaat od nekompatibilnite proizvodi pri izgradbata, Knauf energi~no go prepora~uva koristeweto na ponudenite sistemi vo tehni~kite listovi, sostaveni od originalni materijali na ovaa kompanija.

Minornite komponenti na koi ponekoga{ im pridavame najmalo zna~ewe mo`e da predizvikaat ogromni {teti vo sistemskata gradba. Se veli deka sinxirot e silen kolku i negovata najslaba alka, a sli~no e i vo grade`ni{tvoto. Eden banalen primer za mal propust koj mo`e da predizvika ogromna {teta e nepridavaweto zna~ewe na t.n. diht-lenti kaj pregradnite yidovi. Ovoj proizvod, so koj se osiguruva deklariranato nivo na zvu~na izolacija, ~esto biduva izostaven od strana na nesovesnite monteri. Za postignuvawe na potrebnite izolaciski karakteristiki pri izveduvawe na 10 m2 pregraden yid, neophodno e koli~estvo na diht-lenta

koe ~ini pomalku od 100 denari. No, ovaa suma ~esto zna~i razlika me|u lo{a i sovr{ena zvu~na izolacija.

80 GODINI TRADICIJA I POTRAGA PO SOVR[ENIOT SISTEM Kvalitetot na site sostojki na sistemite Knauf i nivnata me|usebna usoglasenost go garantira naukata. Zad sekoj sistem Knauf stojat inovacii, mnogu energija i isklu~itelni poznavawa steknati niz 80-godi{nata istorija na kompanijata i tradicijata na proizvodstvo na besprekorni grade`ni materijali. So decenii nanazad kreiraweto na ovie sistemi e vo racete na poseben razvoen centar na Knauf vo Germanija, vo koj se vraboteni vrvni in`eneri i doktori na nauki koi posveteno rabotat na istra`uvawe na postoe~kite svojstva na ponudenite sistemi za gradba i na nivno ponatamo{no usovr{uvawe vo soglasnost so potrebite na pazarot.

Sovremenite barawa na potro{uva~ite

BROJ 670

29/08/2012

45

www.kapital.mk

ZA USPE[NI PROEKTI

STINA [TO TREBA

se zemaat predvid pri dolgotrajnite testirawa na raznovidnite yidni, tavanski, podni ili fasadni sistemi.

Sistemskata gradba so Knauf podrazbira cvrsta garancija za site komponenti koi poteknuvaat od ovoj proizvoditel.

Na kakva bilo reklamacija na nekoj vid materijal ili finalna izrabotka na odreden sistem kompanijata izleguva na teren za da izvr{i uvid na lice mesto, so cel da se utvrdat pri~inite koi dovele do poso~eniot nedostatok.

Dokolku stru~nata analiza poka`e propust na nekoj od grade`nite materijali, toga{ Knauf gi obes{tetuva cenetite potro{uva~i preku povtorna izvedba na grade`niot zafat.

Eminentniot germanski proizvoditel sekoga{ ja prifa}a sopstvenata odgovornost vo slu~aj na gre{ka, poteg koj e re~isi nepoznat za nesertificiranite kompanii koi vo kontinuitet se pojavuvaat i is~eznuvaat na makedonskiot pazar.

TRENDOVI Za `al, Makedonija zaostanuva po obemot na realizirana suva gradba, ne samo vo sporedba so zapadnite, tuku i vo sporedba so sosednite dr`avi.

Sepak, trendot e pozitiven i Knauf predviduva deka do 2015 godina vo zemjava }e se dostigne potro{uva~ka na materijali za suva gradba od 2 m2 po `itel. Strategija na makedonskoto pretstavni{tvo na Knauf e da se promoviraat graditelskite praktiki od razvienite dr`avi i suvata gradba da odi raka pod raka so sistemskiot pristap. Stranskite investitori vo na{ata zemja bez nikakov isklu~ok celosno ja po~ituvaat sistemskata gradba pri izveduvaweto yidovi, tavani, podovi i fasadi, primenuvaj}i ja vo najpoznatite trgovski centri, hotelski kompleksi, delovni objekti i vo stanbeni zgradi. Vo poslednite nekolku godini i makedonskite pretpriema~i go sledat iskustvoto od razvienite zapadni zemji

vo odnos na masovnata upotreba na sistemite za suva gradba. Vizijata na sis Knauf e deka so koristewe kvalitetni Kn materijali od identi~en proizvoditel i ma pravilna primena na tehnologijata na pr monta`a mo`e paralelno da se zgolemi mo primenata na suvata gradba, no i da se pr nadminat neosnovanite predrasudi kon na ovie grade`ni materijali kaj del od ov makedonskite gra|ani. ma Germanskata kompanija cvrsto nastoGer juva da ja pro{iri filozofijata za juv sistemska gradba vo Makedonija. Kasis lkulatorot Knauf e ednostavna, no mo} lku na alatka koja mo`e da ja iskoristi sekoj za da dobie detalni informacii sek za koli~estvoto grade`ni materijali {to se potrebni za malterisuvawe, {t izveduvawe pregradni yidovi, spu{teni izv tavani itn. Brzo i lesno, so eden “klik” tav na internet–stranicata na Knauf mo`e da se doznaat neophodnite komponenti za efikasna realizacija na zamislata.

Edinstveno {to treba da se napravi e Ed da se vpi{e goleminata na povr{inata {to treba da se izvede. {t JJAVETE SE ILI POSETETE N NÈ ZA KONSULTACIJA Zainteresiranite poedinci i grade`nite Za kompanii mo`at vo sekoe vreme da se obratat do kancelarijata za proda`ba i marketing vo Skopje, vo koja mo`e da se dobijat detalni informacii za profesionalnite re{enija i stru~ni soveti za site dilemi povrzani so sistemite Knauf. Isto taka, na raspolagawe postojano im stoi i mre`ata od partneri na Knauf koi se rasprostraneti na celata teritorija na dr`avata. Kaj niv mo`e da se dobijat op{irni odgovori i soveti za site pra{awa povrzani so izveduvaweto pregradni yidovi, tavanski konstrukcii, podni i fasadni sistemi, no i da se kupat potrebnite originalni komponenti koi se neophodni za sistemska gradba. Gradeweto so sistemite Knauf e kako sozdavawe umetni~ki mozaik – inovativnost preku po~ituvawe na propi{anite pravila za izvedba, so polzuvawe originalni, zdravi i ispitani materijali od doka`an proizvoditel.

46

NA RU^EK SO...

DRAGAN DAUTOVSKI MUZI^AR I ETNOMUZIKOLOG

MANDOL JA OTVO VRATATA

Muzikata mu pomaga da se osoznae sebe si. Preku edna nova muzi~ka forma, netipi~na do negovoto pojavuvawe na muzi~kata scena vo zemjava uspeva na orginalen na~in toa da ja prenese do site i da ja razbudi `elbata za tradicionalnoto kako kaj doma{nata, taka i kaj po{irokata javnost PETRE DIMITROV petre.dimitrov@kapital.mk

astel vo sredina kade {to postojano se pee, se igra i lu|eto lesno komuniciraat. Pa kako {to veli osven negovite genetski predispozicii `ivotot da go posveti na muzikata, tradicionalnata, narodnata..., golemo vlijanie da stane eden od najpoznatite muzi~ari na dene{nicata imala tokmu zdravata sredina vo koja imal mo`nost da raste. „Tatko mi postojano potpevnuva{e dode-

R

ka rabote{e. Vo Rusino i vo celiot toj berovski kraj, od kade {to sum rodum, otsekoga{ se neguvala tradicijata”, veli Dautovski.

Tokmu tradicijata i go modelira negoviot `ivot. Imeno se rodil kako sedma~e, a vo toa vreme s$ u{te nemalo inkubatori, pa zavitkan vo ov~a ko`a, dva meseci bil ~uvan vo rerna. „Odvreme-navreme moite roditeli stavale po nekoe `ar~e, za da ja odr`uvaat temperaturata.”

Veli deka imal prekrasno detstvo i

NA[ETO MENI

So Dautovski od bogatoto meni na Arabeska se lata odlu~ivme za saw i, a za la ”, ze re ap „k ed ol ad sl rt za dese . u” is am ir „t i

kako sekoe dete sonuval so otvoreni o~i. „Se zamisluvav na scena so crveni zavesi i crvena svetlina pred golem auditorium, no ne mi be{e jasno koja e mojata uloga pred taa publika i kako } e stignam do taa scena.”

Vo osnovno u~ili{te poka`al interes za sport, pa se isprobal i vo rakomet, fudbal i ko{arka. Vo {esto oddelenie se slu~uva presvrtot koga ja dobil prvata mandolina. Prethodno po `elba na tatko mu svirel harmonika, no toa

BROJ 629

16/11/2011

47

NA RU^EK SO...

www.kapital.mk

I

bil instrument koj nikoga{ ne go prifatil, tuku go pla{el. „Koga nastavnikot po muzi~ko me pretstavi pred u~ili{niot orkestar site se smeeja. Bidej}i bev krupno mom~e i va`ev za nemiren i temperamenten, na nikoj ne mu be{e jasno kako od mene }e proizleze emotiven muzi~ar.”

Tokmu zapoznavaweto so muzikata pridonesuva za omeknuvawe na negoviot karakter. „Taa bara{e nekoj drug Dragan, i veruvam pove}e instiktivno sum se prepu{til na moeto alterego da me vodi... Mandolinata ja otvori vratata do mene, pa muzikata stana mojata realnost, a ne sekojdnevieto. Vo toj svet, koj za mene be{e realen mo`ev da bidam toa {to sum, da ne se gri`am za zabele{kite na sredinata, mo`ev da pla~am. Denes mandolinata mi e instrumentot koj e stolb za site moi drugi muzi~ki pomagala.”

foto:: IVANA f foto IVANA KUZM KU KUZMANOVSKA ANOVSKA ANOV SKA A

LINATA RI DO MENE

Denes muzikata e u`je za sozdavawe racii, {to e sproor genetski muta i ka tivno od nejzinata j idnite geneprvi~na i bo`eci stvena funkcija.

48 8

So gitarata koja gi zarabotiv i prjavikupiv so pomo{ na drugarite, te pari.

Postojano rabotev na formirawe na razli~ni ansambli i grupi vo sklop na {kolskite sekcii.

donese vistinata.

Okarinata mi ja

Po iskustvoto so mandolinata ve}e bilo jasno deka muzikata }e stane negovata `ivotna preokupacija. Re{il obrazovanieto da go prodol`i vo [tip vo srednoto muzi~ko u~ili{te. „Tatko mi be{e protiv. Mojot nastavnik po muzi~ko mu ka`al deka nemam talent. Toj saka{e da stanam policaec., kako i moite drugari. Majka mi, pak, mi dade poddr{ka. Чesto & svirev dodeka taa gi izvr{uva{e sekojdnevnite obvrski i me korigira{e za melodiite i ritamot. Im ka`av na moite deka ako ne se zapi{am na muzi~ko, nema da go prodol`am {koluvaweto. Upornosta za mojata opredelba i pokraj protivewata me odnesoa vo [tip, kade {to na nastavnicite vedna{ im ka`av deka jas sakam da sviram na flejta. I povtorno poradi mojot fizi~ki izgled, tie me vidoa kako svira~ na trombon.”

Svireweto na trombon mu nosi dve nagradi, na nivo na nekoga{na Jugoslavija i vo Makedonija, a za vreme na sredno{kolskite denovi po~nuva da sviri i gitara i sviri xez, pop i rok muzika. „Ne gi sakav Bitlsi, bidej} i mi bea samo dobri glumci.

Gi svirev Dip Parpal, Pink Floid... So gitarata koja ja kupiv so pomo{ na drugarite, gi zarabotiv i prvite pari.

Izvesno vreme svirev so duva~ki orkestar, pa prvite pari mi bea bukvalno krvavo zaraboteni od obidot so gitara da sledam duva~ki orkestar, pa racete mi krvarea od `icite.”

Obrazovanieto go prodol`uva vo Skopje na Fakultetot za muzi~ka umetnost na smerot teorija i pedagogija. Po zavr{uvaweto na fakultetot destina godini raboti kako nastavnik po muzi~ko vo nekolku u~ili{ta. „Seriozno ja sfativ mojata uloga na nastavnik i nau~iv deka za da bide{ dobar pedagog treba da bide{ cvrst, krotok, odmoren i da bide{ primer za drugite. Celo vreme se dr`ev do ovie pravila i smetam deka u~enicite bea zadovolni so mene, no sfativ deka toa sepak nema da bide mojata `ivotna profesija.”

Vo toa vreme posvetuva mnogu vnimanie i na istra`uvawe na makedonskiot folkolor i po~nuva incijativa za vovedu-

vawe narodni instrumenti kako redoven predmet vo muzi~kite u~ili{ta. „Postojano rabotev na formirawe razli~ni ansambli i grupi vo sklop na {kolskite sekcii.”

Tokmu toj e eden od vinovnicite za pojavata na novata makedonska muzika, koja ja neguva tradicijata, a koja po pojavuvaweto na kultniot „Pred do`dot” i muzikata na Anastasija od nego (na koja{to rabotel i Dautovski) i Sintezis (grupata koja ja formira vo 1995 godina) stanuva ultra popularna i barana ne samo od makedonskata publika, tuku i mnogu po{iroko.

Vo 2000 godina go formira kvartetot Dautovski, vo koj ~lenuva i negoviot sin Ratko i profesorkata po muzi~ko Arifoska Bajsa i vokalot Aleksandra Popovska. Kvartetot vo izminative nekolku godini ima{e mnogubrojni nastapi i nekolku albumi, a na{ata tradicionalna muzika ima{e mo`nost da se slu{ne na site kontineti.

Ne ja zapostavuva i profesorskata rabota, pa predava narodni instrumenti na Fakultetot za muzi~ka umetnost. „Tie se novata generacija koi go prodol`uvaat toa {to go zapo~nav i go prepoznav kako moja misija. Zdravi personi i ve}e i u~iteli.”

Pet godini podocna u{te edna{ dobiva potvrda deka e na vistinskiot pat koga se sretnuva so Okarina, muzi~ki instrument star 6.000 godini, a pronajden na teritorijata na zemjava. Чesta da potvrdi deka ovoj instrument i pokraj golemata starost s$ u{te funkcionira perfektno ja ima tokmu toj. „Dva meseci pred da go dobijam instrumentot na son imav najava deka }e treba da se gri`am za glas koj }e dojde od drug svet.

Sekoga{ sum veruval deka vo `ivotot ni{to ne e slu~ajno i veruvam vo znaci, koi dokolku gi prepoznae{ }e ti go olesnat patot niz `ivotot. Okarinata mi ja donese vistinata.”

Golema zasluga za uspe{nata kariera ima i negovata familija. Soprugata Moni, koja e isto taka profesor po muzika, sinot Ratko, kako i }erkata Dragana. „Moni mi e prviot filter za s$ {to rabotam. Taa e najiskreniot i najdobronamerniot po~ituva~ na moeto delo.”

Izdavam luksuzno opremen deloven prostor od 102m2 vo DC “Paloma Bjanka�, pogoden za stranski pretstavni{tva, lizing kompanii i sl.

Prostorot se sostoi od ~etiri zasebni kancelarii: priemna, direktorska, menaxerska i konferenciska; opremen so biznis kujna; klimatiziran; so celosna instalacija za internet; kabelska TV; alarm i video nadzor 24/7.

Informacii na tel: 070 205 993, 078 536 300

50 NAUKA

SVETOT VO NOVA VSELENSKA TRKA [TO E NAGRADATA ogot na vojnata povtorno ja pretvori crvenata planeta {to go nosi negovoto ime vo arena za bitka na golemite sili. Ovoj pat ne samo za presti`, tuku pred s$, za zafa}awe na prvoto mesto na listata na ~ekawe do relativno bliskata idnina koga }e bide mo`na isplatliva eksploatacija na bogatstvoto na Vselenata

B

BROJ 670

29/08/2012

NAUKA NAUKA

www.kapital.mk MAKSIM RISTESKI maksim.risteski@kapital.mk @ p DEJAN AZESKI dejan.azeski@kapital.mk j @ p

merikancite uspe{no us ja smestija svojata “qubopitnost” (“roverot” Kjuriositi) na povr{inata na Mars i ja potvrdija lidpozicija vo istra`uvaweto na erskata pozic ne im di{at vo vratot, Vselenata. Mo`ebi Mo` no i Rusite najavija deka nivnata vselenska agencija na mre`a od trajni Roskosmos planira razmestuvawe razme planeta. Posledni, so nau~ni stanici na crvenata crven misija vredna skromna (vo odnos na amerikanskata) am 82 milioni dolari, vo ttrkata za Mars se vklu~ija Indijcite, ~ij premier, Manmohan Sing, pred edna nedela najavi lansirawe lansiraw na vselensko letalo bez ~ove~ka posada ve}e vo noemvri dogodina, koe od nau~ni informacii.

Marsovata orbita }e sobira so sili da se izmerat Vakvata potreba na golemite gol me|usebe pod zakrilata na bogot na vojnata, vo ime koj, interesno, se koristi i na simbolot na Mars ko ma{kiot pol, poka`uva kolku za ozna~uvawe na ma{ poznatiot, sega pokoen amerikanski bil vo pravo poznatiot kosmolog, Karl Sagan, koj crvenata planeta ja nare~e “mitska arena kade {to se proektiraat `elbite i stravovite na Zemjanite”. Naukata prodecenii mo`nosta cenuva deka ve}e vo narednite na }e bide edna od od steknuvawe golemo bogatstvo b glavnite celi na istra`uvaweto na vselenata. I odvaj prose~en asteroid so pre~nik od 200 metri, spored nau~nicite, mo`e da sodr`i platinesti metali vredni pove}e od milijarda dolari. Da ne zboruvame deka i na vaka malite nebeski tela mo`e da se najdat golemi koli~ini mraz ili voda, koi bi bile u{te povredni koga ve}e bi imalo vselenski letala so ~ove~ki personal. Na svojot pat kon Mars kosmonautite, odnosno robotite vo nivna slu`ba toga{ bi mo`ele da ja soberat ovaa voda i so elektroliza da ja podelat na kislorod, neophoden za di{ewe i na vodorod, koj e potreben za napojuvawe na brodot. Ne slu~ajno soosnova~ot na Gugl, Leri Pejx, zaedno so porane{niot pretsedatel na upravata na istata multinacionalna korporacija za internet-produkti i uslugi, Erik [mit i so slavniot re`iser Xejms Kamerun neodamna ja osnovaa kompanijata Planetarni resursi, koja }e se zanimava so rudarewe na asteroidi so cel “da obezbedi milijardi dolari za svetot i da pomogne za obezbeduvawe na ~ove~kiot prosperitet”.

I dolgogodi{niot rakovoditel na planetariumot vo Mladinskiot kulturen centar vo Skopje, \ore Cenev, veli deka vremeto na isplatlivata eksploatacija na vselenata e s$ poblisku.

“Od aspekt na sredstva, to~no e deka zasega nema dovolen povrat od vselenata, no ako se znae deka samo eden asteroid sodr`i `elezna ruda kolku celata zemjina kora toga{, navistina treba na vselenata da se gleda kako na dolgoro~na investicija. Ponatamu, ne treba da zboruvame za kakvi bilo apokalipti~ni scenarija, samo treba da go presmetame prirodniot prirast, so brojot na naselenie i so momentalno dostapnite rezervi na voda i na surovini i }e se vidi deka za 100 godini rabotite na Zemjata mnogu }e se smenat. Vo nau~nite krugovi ne e tabu deka vo bliska idnina mo`e da se formira atmosfera na pogolemi vselenski tela so iscenirawe povolni okolnosti (prenaso~uvawe asteroidi bogati so vodorod i kislorod)”, izjavi Cenev za “Kapital”.

Amerikancite preku nivnata vselenska agencija NASA vlo`ija 2,5 milijardi dolari vo proektot “Nau~na laboratorija Mars”, ~ij najeksponiran

A ZA MARS.

A?

2,5

milijardi dolari ~ini misijata na roverot Kjuriositi

44

misii dosega se isprateni od Zemjata kon Mars

2/3 od misiite na Mars se neuspe{ni

109

milijardi sega{ni amerikanski dolari ili 29,3 milijardi dolari ~ine{e misijata Apolo na NASA za osvojuvawe na Mese~inata

51

52 NAUKA

VLADIMIR PUTIN PRETSEDATEL NA RUSIJA

Rusija ne smee da se ograni~i sebesi na ulogata na internacionalen svetski vselenski skelexija.”

del – “roverot” Kjuriositi - na 6 avgust uspe{no se spu{ti na povr{inata na sosednata planeta. Kjuriositi e okolu eden ton te{ka podvi`na geohemiska laboratorija, od koja se o~ekuva, me|u ostanatoto, da pronajde dokazi za postoewe `ivot vo minatoto na Mars. Posebnostite na ovaa misija se mnogu i site po~nuvaat so “naj”: najslo`eno spu{tawe poradi najbrz vlez vo atmosferata (na Mars), pri {to se razvi najvisoka temperatura. Sletuvaweto na negostoqubivata kamenesta povr{ina bara{e najgolema preciznost, po {to be{e napraveno i najbrzoto javuvawe doma, na Zemjata, a najgolema e i brzinata so koja Kjuriositi ispra}a podatoci od crvenata planeta. Simpati~niot, no isklu~itelno cvrst “rover”, koj uspe{no izdr`a s$ od nabroenite predizvici e opremen so najmnogu kameri dosega, so najmo}ni kompjuteri, so najpameten softver i najmnogu “bekap” uredi. Zatoa e sposoben za najkompleksni eksperimenti i istra`uvawa na najinteresnite, no istovremeno i najopasnite delovi na Mars. Najgolemo, da ne re~eme senzacionalno, dostignuvawe za Kjuriositi, koj se spu{ti vo kraterot Gejl na mesto koe vo dale~noto minato go prekrivala voda, bi bilo pronao|aweto slo`eni organski soedninenija, {to bi zna~elo potvrda deka na Mars nekoga{ imalo `ivot. Predvideno e “roverot” da ja zadovoluva qubopitnosta na Zemjanite vo narednite dve godini, davaj}i ni s$ pojasna slika za crvenata planeta, iako Kjuriositi vo povolni okolnosti bi mo`el da bide aktiven duri i pove}e od edna decenija.

Poslednite novosti (do zatvoraweto na brojot) se deka “roverot” go po~na probnoto vozewe dolgo {est metri, a prethodno toj ve}e “ispr`i”kamen od povr{inata na Mars so zrak od najsilniot laser koga i da e upotreben na druga planeta. Kjuriositi e snabden so instrument koj bez fizi~ki konktakt mo`e da go odredi hemiskiot sostav na sakanite primeroci i toa na dale~ina od sedum metri, samo vrz baza na bojata na svetlinata {to ja emituvaat atomite otkako }e gi pogodi laserot.

“ROVEROT” NAJQUBOPITNO ]E BARA TRAGOVI NA @IVOT Kako nikoga{ dosega od edno vozilo za

KJURIOSITI: Robot geolog i hemi~ar bez konkurencija vo vselenskite misii istra`uvawe na Kosmosot zavisi idninata na vselenskata programa, barem na najmo} niot svetski igra~, SAD. Vo Va{ington, vo uslovi na svetska ekonomska kriza, mom~iwata koi odlu~uvaat za buxetot na NASA o~ekuvaat Kjuriositi da ispora~a odgovor vreden 2,5 milijardi dolari na glavnoto pra{awe {to go postavuva misijata – imalo li nekoga{ uslovi pogodni za `ivot na crvenata planeta i ako da, dali se razvile `ivi organizmi koi ostavile tragovi za svoeto postoewe. Svesen za rizikot, liderot na nau~niot proekt Kjuriositi, Xon Grocinger, si ostavi prostor za opravduvawe, predupreduvaj}i deka duri i na Zemjata te{ko se pronao|aat drevni fosili.

“Duri i ako nekoga{ postoel `ivot na

Mars, Kjuriositi ima mali {ansi da pronajde nesoborlivi dokazi. Celta e do tolku ponedosti`na ako se znae kolku e te{ko da se pronajdat drevni fosili duri i ovde, na Zemjata. Vo prvite dve milijardi godini od Zemjinata istorija, pred da evoluiraat `ivotnite, `ivotot egzistiral isklu~ivo na mikroskopsko nivo. Baraweto fosilni svedo{tva za postoeweto na takvi sitni organizmi e kako da barate igla vo plast seno”, veli Grocinger, dopolnuvaj} i deka duri i ako se ostvarat najambicioznite o~ekuvawa, Kjuriositi }e mora da go po~ekame dve godini da ispra}a podatoci, so ~ie prou~uvawe nau~nicite potoa }e se zanimavaat so godini. U{te pogolema rezerviranost vo odnos na potragata po `ivot na Mars liderot na proektot izrazi

Zo{to Mars najmnogu ja podgre P oradi blizinata na Mars do Zemjata, po~nuvaj}i od 17 vek mnogu nau~nici smetale deka na ovaa planeta ima `ivot, a nekoi od niv pretpostvuvale duri i postoewe na razumni su{testva na na{iot crven sosed. Poslednite predizvikale stravuvawe deka eventualnite `iteli na Mars bi mo`ele da ja napu{tat svojata s$ posuva planeta i da migriraat na Zemjata. Tokmu toa vo 1938 godina go inspiriralo poznatiot re`iser Orson Vels da priredi radiodramska verzija na klasi~niot nau~no-fantasti~en roman na Herbert Xorx Vels, “Vojna na svetovite”, so {to predizvikal nevidena panika kaj Amerikancite. Toga{ 23-godi{niot Vels ja realiziral radiodramata kako direkten prenos od invazijata na Marsovci na Zemjata.

Nekoi od sovpa|awata me|u na{ata i ovaa sosedna planeta bile poznati u{te vo 19 vek, koga astronomite izmerile deka Mars okolu svojata oska se svrtuva za pribli`no 24 ~asa (denes e poznato deka denono}ieto na Mars, koe se vika sol, trae 24 ~asa i 37 minuti).

Neobi~na sli~nost otkriva i podatokot deka Marsovata oska na rotacija e na-

valena vo odnos na ramninata na orbitata za okolu 25 stepeni ({to e za samo ½ stepen povisoko od zemjinata), {to poka`uva deka i na ovaa planeta postojat godi{ni vremiwa sli~ni na na{ite.

Bidej}i Mars e 1,5 pati podaleku od Sonceto otkolku Zemjata ({to zna~i deka kru`i vo pogolema orbita), tamo{nata godina trae 687 zemski denovi. Bidej}i pre~nikot na Mars e za polovina pomal od zemjiniot, silata na gravitacijata tamu iznesuva samo 0,38 od na{ata, {to uslovuva zna~itelno poretka atmosfera.

Prose~nata temperatura na Mars e -63 stepeni Celziusovi. Pretpostavkite se deka crvenata planeta go dobila ovoj prekar poradi jadroto sostaveno

BROJ 670

29/08/2012

NAUKA NAUKA

www.kapital.mk

\ORE CENEV FIZI^AR

Amerikanskiot pretsedatel, Barak Obama, ~eka da ja vidi isplatlivosta na investicijata, no ve}e najavi kratewe na buxetot na Oddelot za planetarni istra`uvawa na NASA velej}i deka s$ u{te ne postoi tehnologija koja bi pomognala vakvite istra`uvawa da bidat ne{to pove}e od obi~no talkawe. “Da ne bideme preambiciozni. Ne barame `ivot, tuku ne{to {to se narekuva opkru`uvawe pogodno za `ivot. Toa e skalilo pod potragata po `ivot, a nad baraweto na voda”, izjavi Grocinger. No, pretsedatelot na SAD, Barak Obama, u{te pred da gi do~eka rezultatite od misijata, predlo`i buxetot za fiskalnata 2013 godina da se skrati za edna pettina od 1,5 milijardi dolari, kolku {to dobi godinava Oddelot na NASA za planetarni istra`uvawa. Eventualnoto epohalno otkritie na Kjuriositi bi mo`elo da go natera Va{ington po{tedro da go odvrze }eseto. Dotoga{ }e ostane golemata zagri`enost na zaednicata na planetarni

Od aspekt na sredstva, to~no e deka zasega nema dovolen povrat od Vselenata, no ako se znae deka samo eden asteroid sodr`i `elezna ruda kolku celata Zemjina kora, toga{ navistina treba na Vselenata Prvata fotografija od povr{inata na da se gleda kako crvenata planeta e slikana od sondata na dolgoro~na Viking 1 na 20 Juli 1976 godina investicija.

nau~nici deka kastrewata na buxetot seriozno }e go zabavat istra`uva~kiot elan podignat so proektot Kjuriositi. Geologot od amerikanskiot centar za Zemjata i za planetarni studii, Xon Grant, {egovito ja komentira{e prirodata na o~ekuvawata na Va{ington, velej}i: “Ako Kjuriositi uspe{no sleta i pronajde butna koska na dinosaurus kako yirka od povr{inata na Mars, mnogu brzo }e se promeni i finansiskata situacija”.

Grant li~no smeta deka nau~nata laboratorija na Mars ne mora da pronajde fosilizirani marsovski organizmi za da ja potvrdi svojata vrednost, tuku oti }e bide dovolno da isprati novi, vpe~atlivi sliki od planetata za da ja vrati strasta za robotski vselenski istra`uvawa. Za

eva fantazijata na Zemjanite? prete`no od `elezo opkru`eno so silikatna obvivka i tenka kora prekriena so `elezen oksid. Verojatno, najimpresivnata oblast na Mars se nao|a na Ju`nata polutopka, kade {to re~isi paralelno so Ekvatorot se prostira ogromen sistem na kawoni, dolg 4.000 kilometri. Kolosalnosta na sistemot se ogleduvaa vo negovata {iro~ina, koja na odredeni mesta dostignuva duri 500 kilometri pri dlabo~ina od 6.000 metri. ^ovek koj bi stoel na dnoto ne bi imal nitu poim deka se nao|a vo kawon, bidej}i negovite vrvovi bi bile zad horizontot, odnosno dofatot na pogledot. Mars go poseduva najvisokiot vulkan (site vulkani na planetata se izgasnati) vo celiot Son~ev sistem, koj se vika Olimp i so svoite okolu 22 kilometri e re~isi tri pati povisok od Himalaite.

Crvenata planeta, zaedno so Zemjata, e edinstvena niz koja vo minatoto te~ela voda. Na dostapnite fotografii jasno se gledaat ostatoci od re~ni tekovi i tragovi od dejstvuvaweto na vodata. Vo

maj 2002 godina avtomatskata vselenska sonda na NASA, Mars odisej (Mars Odyssey), detektira{e golemi koi~estva voda vo forma na mraz na samo eden metar pod povr{inata vo oblast od Ju`nata polutopka.

Kjuriositi direktno se zadol`eni triesetina nau~nici od Laboratorijata za reaktiven pogon (LRP) na NASA, zaedno so 270 lica od drugi institucii (glavno in`eneri). Na proektiraweto sorabotuvale i pove}e od 5.000 razli~ni amerikanski agencii i institucii. Za golemite pari potro{eni za proektot svoj komentar ima doktorot po tehni~ki nauki od timot na LRP, Met Robinson: “Pra{uvate za site tie pari {to gi tro{ime na misijata? Od toa nitu dolar ne otide na Mars, za{to s$ e potro{eno ovde na Zemjata, obezbeduvaj}i rabotni mesta i stimuliraj}i ja ekonomijata”.

Eventualnata misija na Mars so ~ove~ki ekipa` bi bila pregolem luksuz vo uslovi na svetskata kriza, za{to procenkite se deka eden vakov proekt bi ~inel me|u 20 i 450 milijardi dolari.

MARS DOSEGA GOLTNAL 2/3 OD VSELENSKITE MISII Prvi~nite istra`uvawa na crvenata planeta zapo~nuvaat u{te so pojavata na prviot teleskop, okolu 1.600 godina od na{ata era.

Astrolozite i astronomite otsekoga{ bile zainteresirani za ovaa najblisko golemo nebesko telo do na{ata planeta. Imeto go dobila po rimskiot bog na vojnata, Mars, a dvata negovi prirodni sateliti spored negovite ku~iwa, Fobos i Deimos.

U{te prvite nau~nici pretpostavile deka poradi svojata blizina do Zemjata i so sli~nostite vo vrska so prirodnite preduslovi, planetata ima najgolemi {ansi za razvivawe `ivot. Vo {eesetite godini od minatiot vek, paralelno so trkata za osvojuvawe na Mese~inata, SSSR i SAD gi isprobuvaat svoite mo`nosti za da ja doprat povr{inata na Mars. Ottoga{ navamu s$ {to kosmonautite lesno ostvarija na Mese~inata nema da im uspee koga e vo pra{awe crvenata planeta. Spored statistikata, od dosega{nite 44 misii na Mars propadnati se duri 2/3, {to ne e slu~aj so misiite na prirodniot satelit na Zemjata.

Prvite sovetski sondi kon planetata se lansirani u{te vo 1960 godina, no tie ne uspeale da se dobli`at nitu na 100.000.000 kilometri od crvenata planeta poradi problemi so dale~inskata navigacija i

53

54 NAUKA so radiovrskite. Amerikancite vo sedumdesettite godini go pravat prviot golem ~ekor so programata Mariner, no ne uspeavaat da ja doprat planetata. Toa za prvpat go pravi sovetskata sonda Mars 2, koja na 27 noemvri 1971 godina }e se sru{i na povr{inata na Mars, {to sepak, se smetalo za golem uspeh, so ogled na faktot deka stanuvalo zbor za prviot objekt od ~ove~kata civilizacija {to ja doprel povr{inata na crvenata planeta.

Negoviot naslednik, Mars 3, istata godina se spu{til na planetata, no go izgubil kontaktot so Moskva po samo 14,8 sekundi emituvawe zna~ajni podatoci od Mars. Vo 1975 godina od strana na SAD e lansirana ambicioznata programa Viking, ~ija cel bila da pronajde prvi dokazi za postoewe vonzemski `ivot. Po zavr{enata misija, dolgi decenii se vode{e polemika dali i {to voop{to prona{le sondite Viking na Mars. Duri vo 2012 godina sprovedenata istraga poka`ala deka spored sobranite podatoci, Viking utvrdil postoewe na uslovi za mikrobiolo{ki `ivot na Mars. Vo 1997 godina na Mars e spu{ten i prviot “rover” so ~etiri gumeni trkala, koj so svoite aktivnosti pokri pogolema oblast od povr{inata na planetata. Mars global srvejor (Mars Global Surveyor) pak, e prviot postojan satelit, koj od 1996 godina deset godini redovno pra}a{e izve{tai od orbitata na planetata. Vo me|uvreme se lansirani nekolku orbiteri na Mars, kako Odiseja 2001, Mers rekonesans orbiter (Mars Reconnaissance Orbiter) na NASA, Roseta od Evropskata vselenska agencija i Fobos od Roskosmos, no niedna od niv ne donese pozna~ajni rezultati. “Roverot” Kjuriositi, koj po edna godina patuvawe sleta na Mars, e dosega tehnolo{ki najnapreden i zatoa, so najgolemi {ansi za uspeh gledano od prakti~en aspekt. ^ove~ka ekspedicija na Mars se smeta za sleden logi~en ~ekor vo osvojuvaweto na crvenata planeta. Zasega, ovaa ideja ima mnogu protivnici, pred s$ poradi opasnosta od prenesuvawe ~ove~ki mikrobi koi bi mo`ele da na{tetat na pronao|aweto eventualni ve}e postoe~ki na povr{inata na Mars, a pra}aweto ~ove~ki ekipa` bi ~inelo i mnogu pove}e. Spored oficijalnata strategija na NASA, ispra}awe ~ove~ka ekspedicija do crvenata planeta mo`e da

Dali odeweto na Mese~inata zna~e{e ne{to pove}e od pro{etka poradi presti`?

KOLKU BE[E ISPLATLIVO OSVOJUVAWETO NA MESE^INATA? ako osvojuvaweto na Mese~inata pretstavuva eden od najgolemite uspesi na naukata i tehnologijata, voop{to, sepak, da se potro{at okolu 23,9 milijardi toga{ni ili 109 milijardi dolari vo dene{na protivrednost samo za presti` navistina e mnogu neisplatlivo. Za potsetuvawe, osven Apolo 11 i legendarniot “prv ~ekor” na Nil Armstrong na lunarnata povr{ina na 20 juli 1969 godina, NASA ima{e u{te 12 drugi misii na Mese~inata, od koi {est se spu{tija na nejzinata povr{ina, a sekoja od niv ~ine{e vo prosek po 18 milijardi dolari.

Koga se zboruva za vselenski misii, sekoga{ se zema predvid nau~niot napredok i kulturolo{kite pridobivki, no nikoga{ ne se zboruva za kakov bilo povrat na sredstvata. Taka, za misijata Apolo se smeta deka e najgolem uspeh na tehnologijata, voop{to. Za glavniot kompjuter na vselenskiot brod se veli deka napravil ~ekor od nekolku decenii vo kompjuterskata tehnologija. Silikonskite ~ipovi koristeni na misijata Apolo jasno go najavija razvojot na sovremenite procesori, a raketnite stabilizatori {to go ovozmo`ija spu{taweto na lunarniot modul so astronautite se del i od idnite motori na interkontinentalnite nuklearni raketi. I prvite vistinski agregati za energija se razvieni za misijata Apolo.

Za kulturolo{kiot impakt na Apolo ne treba nitu da se zboruva - 24 astronauti se edinstvenite lu|e koi ja videle Zemjata nadvor od nejzinata orbita. Duri 1/5 od lu|eto vo svetot go gledale prviot ~ekor na Nil Armstrong na Mese~inata.

No, od finansiski aspekt, istra`uvaweto na Vselenata, barem na ona nadvor od nejzinata orbita ne nosi nikakov povrat na sredstva. Od {este misii Apolo koi se spu{tija na Mese~evata povr{ina be{e donesena pogolema koli~ina karpi i kamewa, no i minimalnite koli~ini na mineralnite surovini {to bea pronajdeni se totalno neisplatlivi za eksplatacija poradi ekstremeno skapite tro{oci za transport. Od druga strana, na Mese~evata povr{ina ne bea pronajdeni nikakvi dokazi za `ivot, a i dokolku se slu~e{e takvo ne{to, pra{awe e dali }e mo`e{e vakviot `ivot da se smeta za vonzemski, so ogled na toa deka ne stanuva zbor za druga planeta, tuku za priroden satelit na Zemjata.

Misiite na Mese~inata bea prekinati kolku poradi finansiskiot aspekt, tolku poradi i nemaweto potreba od istra`uvawe na ve}e istra`enoto. Fizi~arot Cenev, eden od retkite poznava~i na ovaa problematika kaj nas, veli deka e to~no oti od osvojuvaweto na Mese~inata nema nikakvo ekonomsko fajde, no deka vo idnina taa }e pretstavuva glaven kosmodrom na Zemjata.

“Osvojuvaweto na Mese~inata be{e presti` i trka. Tamu uslovi za nekakvi istra`uvawa i eksplatacija nema, no poradi slabata atmosfera, pogodna e za idna baza za lansirawe na raketi koi bi odele na Mars ili duri ponatamu, taka {to od toj aspekt, povtorno se aktualizira reosvojuvaweto na Mese~inata”, veli Cenev.

I

BROJ 670

29/08/2012

NAUKA

www.kapital.mk

se o~ekuva do 2037 godina.

PUTIN: RUSIJA POVE]E NEMA DA BIDE VSELENSKI SKELEXIJA Po objavite deka Rusija seriozno e zainteresirana za aktivno istra`uvawe na Mars i deka do 2030 godina na Mese~inata }e postojat ruski bazi so ~ove~ki ekipa`, svetskite mediumi komentiraat deka se ra|aat uslovi za nova vselenska trka nalik na onaa od periodot na Studenata vojna. Za mnogumina tokmu nemaweto konkurencija (vo odnos na NASA) dovede do 25-godi{en zastoj vo napredokot na vselenskata tehnologija (u{te od lansiraweto na vselenskata stanica Mir vo 1987 godina), koj trae do den-denes. Vakvata teza dopolnitelno ja podgrea i izjavata na prviot ~ovek na ruskata vselenska agencija Roskosmos, Vladimir Popovkin, deka e vreme da se prodol`i tamu kade {to se zastanalo.

“Ne ni razgovarame deka }e go povtorime ona {to go napravija Amerikancite pred 40 godini. Zboruvame za izgradba na postojani bazi so ~ove~ki ekipa` na Mese~inata”, veli Popovkin.

Ona {to ja pravi 2012 godina porazli~na od 1959 godina e tokmu brojot na u~esnici vo ovaa, uslovno re~eno, nova vselenska trka. Japonija i Kina, zaedno so Evrop-

skata vselenska agencija se s$ poseriozni igra~i so ambicii za podelba na plenot nare~en vselena.

Juksi Kamara, {ef na Japonskata vselenska ganecija JAKSA, gi potvrdi ovie aspiracii na edna od tehni~ki najnaprednite zemji vo svetot.

“To~no e deka gledame na Mese~inata kako na na{a idna cel za istra`uvawe so ~ove~ki ekipa`”, veli Kamara.

Po 1987 godina i ekonomskoto slabeewe na SSSR, novonastanatata sostojba kako da & odgovara{e i na SAD. Bidej}i ostana bez konkurencija, NASA si go dozvoli komforot da gi namali vlo`uvawata, a so toa izostanaa i kakvi bilo uspesi. Po 1992 godina, kako naslednik na sovetskata vselenska programa, Roskosmos vleze vo nekolku zaedni~ki proekti so NASA, a proketot ISS - Internacionalna vselenska stanica e kombinacija od znaewata na nau~nici od pove}e zemji i spored mnogumina, pretstavuva ko~ni~ar na vselenskata trka. Vo poslednite 10 godini uslugite na Roskomos se koristea najmnogu za transport na lu|e i materijal vo Vselenata, {to e fakt koj o~igledno, mnogu go pogoduva ruskiot pretsedatel, Vladimir Putin, koj vo edna od negovite minatogodi{ni najbombasti~ni izjavi jasno iscrta nov pravec vo ruskata vselenska programa.

“Rusija ne smee da se ograni~i sebesi na ulogata na internacionalen svetski skelexija”, re~e Putin vo prodol`enie na najavata deka Roskomos }e dobie pove} e sredstva za da mo`e da se naso~i kon pogolemi misii, kako onaa za osvojuvawe na Mars.

Ovaa izjava mnogu nalikuva na onaa od Xon Kenedi od 1962 godina, koga od pozicija na pretsedatel na SAD najavi deka Amerikancite }e otidat na Mese~inata u{te vo istata decenija, bidej}i toa }e pottiknelo pobrz razvoj na tehnologijata i presvrt vo vselenskata trka.

Fizi~arot \ore Cenev smeta deka ovoj pat vselenskata trka ne e uslovena od egoto na Hru{~ov ili na Kenedi, tuku od realnata potreba da se kolonizira Vselenata.

“Nova vselenska trka ne samo {to }e ima, tuku taa ve}e e zapo~nata. Kanada, Brazil, Indija, Japonija i Kina ve}e se dovolno ekonomski i tehnolo{ki napredni za da im gi zamrsat smetkite na Rusija i na SAD. Razlikata vo odnos na {eesettite godini e vo sorabotkata. Sega ima mnogu pogolema sorabotka me|u razli~nite agencii i nesomneno, toa }e donese rezultati.

Ednostavno, site s$ pove}e sfa}ame deka sme pritisnati od prenaseluvaweto na planetava i edinstven spas mora da se bara vo Vselenata”, veli Cenev.

55

56

GADGETS

ACER GI NAJAVI LIQUID GALLANT I GALLANT DUO

cer najavi dva novi pametni telefoni, Liquid Gallant i Gallant Duo, koi }e rabotat na Android 4.0 Ice Cream Sandwich so mali modifikacii.

Fakti~ki se raboti za ist pameten telefon vo obi~na verzija i verzija so dve SIM karti~ki (Gallant Duo).

Acer Gallant }e doa|a so 4,3 qHD LCD displej, ednojadren ARM Cortex-A9 procesor na 1GHz, 1GB RAM memorija i PowerVR SGX531 GPU grafi~ka.

Telefonot }e snima so glavna kamera od 5 mp i blic, 4GB vnatre{en prostor koj se pro{iruva so microSD karti~ka, Wi-Fi, GPS, Bluetooth 3.0 i 3G. Ovoj pameten telefon }e bide dostapen vo kerami~no bela i crna boja, a na pazarot se o~ekuva vo septemvri.

A

NASKORO NOV DIGITALEN POLAROID on krajot na avgust na pazarot treba da se pojavi nov Polaroid, koj iako e digitalec, vo dizajnot i funkciite ima odliki na kultnite fotoaparati od pred nekolku decenii.

Polaroid Z2300 ima rezolucija od 10 megapikseli, raspolaga so 3-in~en ekran i prostor za SD karti~ka.

Iako so dimenziite od 3,5 santimetri debelina i {irina od 11,6 santimetri ovoj model e malku poglomazen od konkurencijata, toj raspolaga so funkcija koja go opravduva imeto {to go nosi.

K

Fotoaparatot mo`e da gi ispe~ati fotografiite {to ste gi snimile, zaedno so prepoznatlivata bela ramka. Polaroid Z2300 nudi i mo`nost za pregleduvawe i kopirawe na fotografiite pred pe~ateweto, a mo`e da se napravat i pove}e kopii od edna fotografija. Za procesot mu se potrebni pomalku od 60 sekundi, a goleminata na fotografiite e 5h7,5 santimetri.

Aparatot ve}e mo`e da se nara~a za cena od 159,99 dolari, a spored informaciite od oficijalniot sajt isporakata startuva kon krajot na avgust.

NOVI ULTRAMODERNI TOUCHPAD I TASTATURA OD SYNAPTICS

S

ynaptics gi promovira{e svoite najnovi inovativni re{enija za notebook uredite. Negovite novi aduti se nivite touchpad i tastatura.

Touchpad nare~en ForcePad ovozmo`uva detekcija na promenetiot pritisok so golema povr{ina za modernite multi-touch dvi`ewa.

Spored kreatorite, 40% e potenok od sega{nite klikpadi, {to go pravi idealen za vgraduvawe vo potenki i polesni ultrabook.

Novata ThinTouch tastatura koja e kako sozdadena za ultrabook.

Nejzinata debelina e pomala do 40% vo odnos na konvencionalnite tastaturi.

BROJ 670

29/08/2012

GADGETS

www.kapital.mk

NIKON PRETSTAVI FOTOAPARAT SO ANDROID OS

N

ikon go pretstavi svojot prv fotoaparat so Android operativen sistem.

Stanuva zbor za modelot Coolpix S800c koj doa|a so Android 2.3 i site mo`nosti {to gi nudi eden pameten telefon.

Coolpix S800c ima GPS, Wi-Fi, celosen pristap do Google Play prodavnicata za aplikacii i 3,5-in~en OLED WVGA ekran na dopir. Blagodarenie na GPS mo`nostite, korisnicite }e mo`at da gi geotagiraat fotografiite slikani so Coolpix S800c, dodeka internet-povrzanosta }e ovozmo`i nivno brzo onlajn-spodeluvawe i zaka~uvawe. Ovoj fotoaparat ima 4GB sloboden prostor za instalirawe razni Android aplikacii.

Koga stanuva zbor za fotografskite mo`nosti Coolpix S800c e prili~no standarden, so CMOS senzor so 16

HTC ONE S EVROPSKI SOCIAL MEDIA TELEFON ZA 2012-2013 GODINA vropskata asocijacija za slika i zvuk (The European Imaging Sound Association EISA) go proglasi HTC One S za „Evropski social media telefon za 2012-2013”.

Ova e vtoro vakvo priznanie za HTC otkako minatata godina ja osvoi nagradata vo istata kategorija za HTC ChaCha. Nagradata za „evropski social media telefon za 2012–2013 godina” se dol`i na sposobnosta na telefonot da integrira pove}e socijalnite mre`i vo sebe, da gi povrzuva so kontaktite od imenikot i drugi raboti vo znakot na dru`eweto.

EISA, asocijacija na 50 specijalizirani magazini od 19 evropski zemji, e svetski najpresti`nata grupa na spisanija vo multimedijalnata oblast. Sekoja godina glavnite urednici od site ~lenovi na EISA se sostanuvaat za da odlu~at koi od proizvodite analizirani vo nivnite izdanija vo tekot na godinata ja zaslu`uvaat posakuvanata nagrada na EISA.

E

megapikseli i objektiv so 10xopti~ki zum.

Ovoj fotoaparat isto taka mo`e da se pofali i so mo`nost za snimawe Full HD videa.

Coolpix S800c vo proda`ba }e bide pu{ten ve}e od naredniot mesec, a }e ~ini 350 dolari.

57

58 TEHNOLOGII I BIZNIS

MODERNI, EFIKAS I BESPLATNI – NA VA[A USLUGA

etniot odmor pomina.

Odmorite se za nas, koj odmori – odmori, sega povtorno so novi sili kon novi pobedi (rabotni, se razbira).

Dodeka nie bevme pokraj voda, na planina ili doma, in`enerite, ili poto~no dizajnerite, na Mikrosoft naporno rabotea blagodarenie na niv vo mo`nost sme denes da prezentirame niza alatki i servisi koi {to se redizajnirani i zbogateni so novi mo`nosti. Del od niv se samostojni proekti, del se ~lenovi na pogolemo semejstvo od alatki, no zaedni~ko za site niv se dve raboti: izgledaat i deluvaat profesionalno i besplatni se. So ovie karakteristiki edno e sigurno – ni{to nema da izgubite ako gi probate, a mo`ete da imate samo korist i olesnuvawe na raboteweto, kako i za{teda na te{ko zarabotenite sredstva.

EDEN MALKU POINAKOV „MAGACIN” SkyDrive prestavuva besplatna onlajn usluga na Mikrosoft, smestena vo „oblakot” koja {to na sekoj korisnik mu dodeluva besplatni 7 gigabajti siguren i za{titen prostor za skladirawe na dokumenti, sliki i drugi va`ni materijali koi se dostapni od sekade i koi mo`e da se spodeluvaat so onie koi {to sakate, na eden lesen i brz na~in. Da razjasnime u{te na po~etok, SkyDrive ne e nika-

L

BROJ 670 29/08/2012

SNI

TEHNOLOGII I BIZNIS

www.kapital.mk

kov novitet, toj so godini im slu`i na korisnicite i na malite biznisi, no ona {to e novo i {to ne pottikna da zboruvame za nego vo ovaa prilika e negoviot redizajniran izgled so ~ija prezentacija u{te edna{ }e se potsetime na osnovnite funkcii i mo`nosti koi gi nudi ovoj servis.

SkyDrive e redizajniran i kreiran vo t.n. Metro stil,poim koj Mikrosoft go koriste{e kako raboten dodeka go razviva{e Windows 8, a koj mnogu verojatno deka }e se zameni so nov naskoro koga }e bide i oficijalno pretstaven noviot operativen sistem. No toa e pomalku va`no. Pova`no e toa {to osven {to e moderen, noviot SkyDrive e i dosta funkcionalno podobren i popregleden. Osnovniot ekran e podelen na tri delovi od koi centralniot zafa}a najgolema povr{ina i vo nego se pretstaveni papkite so dokumenti, kako i pristap do samite dokumenti.

Pristap do istite, plus i do prethodno kreiranite grupi ili povrzani kompjuteri imate i od levata strana, dodeka desnata strana od rabotnata povr{ina e rezervirana za komunikacija so va{ite Facebook prijateli. Gorniot lenta koja se nao|a nad ovaa povr{ina e kreirana taka da na korisnikot mu gi ponudi samo onie opcii koi mu se potrebni vo zavisnost od toa na koja lokacija se nao|a. Taka na primer ako na po~etniot ekran se opciite samo za dodavawe na nov dokument ili papka i onaa za Upload od kompjuter, koga } e se otvori papkata vo nea ima opcii koi se odnesuvaat samo za nea. Site dokumenti se kreiraat i mo`at da se pregledaat vo onlajn verziite na Office kancelariskiot paket. Kako posledna no ne pomalku korisna funkcija na koja sakame da ve potsetime tuka e opcijata Search koja {to sega mo`e da gi prebara site dokumenti za opredelen poim i da go pronajde baraniot.

Kakva korist bi imale vie od SkyDrive?

Bez razlika dali ste privaten ili deloven korisnik SkyDrive }e vi se najde pri raka koga treba nekoi materijali da gi distribuirate do pove}e kolegi ili prijateli , a poradi goleminata e-mail ne e opcija. Isto taka }e vi poslu`i kako siguren magacin koj {to nema da zavisi od sostojbata na lokalnite kompjuteri i bez razlika na toa dali tie se operativni ili pak mo`ebi zarazeni so virusi, va{ite va`ni dokumenti i drugite elektronski dobra }e bidat sigurni. Site ovie raboti }e bidat dostapni od sekade i toa blagodarenie na aplikaciite za Mac i Windows, kako i za site mobilni platformi koi {to se dostapni za besplatno prezemawe.

SLIKA I VIDEO - ZA POLESNO PRENESUVAWE NA PORAKATA Mikrosoft ima set besplatni alatki koi {to se obedineti pod edno ime Windows Live Essentials i toj set alatki sekoja godina se nadopolnuva so novi aplikacii, istovremeno podobruvaj}i gi funkciite i izgledot na postoe~kite.

Nivnata namena e {iroka i mo`e da gi koristi sekoj onoj koj ima osnovni poznavawa, dodeka rezultatot (blagodarenie na mnogute lesno dostapni i intuitivno rasporedeni alatki) ne izgleda ni malku amaterski, tuku naprotiv.

Vo ovaa prilika }e spomeneme dve od niv so ~ija {to pomo{ lesno }e mo`ete da rabotite so digitalni fotografii ili pak da kreirate i distribuirate svoe video.

Zo{to ba{ ovie dve aplikacii? Sekoj onoj koj imal bilo kakov kontakt so marketingot i na~inite na prenesuvawe na porakite do {irokite masi znae deka toa mnogu efikasno mo`e da se napravi so slika i video otkolku so tekst i drugi stati~ni formi na

prezentacija. Isto taka, sekoj onoj koj rabotel barem edna prezentacija znae deka klientite ili onie koi donesuvaat odluka mo`at mnogu polesno i pobrzo da ja donesat odlukata ili da go kupat produktot dokolku istiot im bide dobro ispromoviran slikovito, zbogaten so drugi multimedijalni formi (muzika, video premini i sli~no). Bidej}i ovie profili na li~nosti pred se se vo delovniot svet, smetame deka tokmu ovie dve aplikacii treba da gi pretstavime nakratko ovde i sega.

So novite verzii na Windows Live Photo Gallery i Windows Live Movie Maker za Windows 7 i Windows 8 site onie koi sakaat i imaat kreativen duh } e mo`at da se izrazat i maksimalno da go iskoristat. Fotografiite koi {to se slikani so digitalen aparat brzo i lesno }e bidat sortirani i so malku trud editirani. Osven osnovnite funkcii za editirawe, kako {to e se~ewe, rotacija ili popravawe na bojata i kontrastot, istite u{te }e mo`at i da se obele`uvaat pravilno, da se ozna~uvaat (tagiraat) lica i predmeti i kako takvi da se distribuiraat, pe~atat ili koristat za drugi nameni, A edna od tie drugi nameni e kreiraweto na video koe mo`e da bide sostaveno od fotografii, no i od video klipovi seto toa blagodarenie na Movie Maker. Tamu istite ovie elementi mo`at da se redat na lenta, da se dodavaat premini od edna vo druga, tekstovi i dopolnitelni objasnuvawa, a potoa seto toa eksportirano vo nekoj od najkoristenite formati da se distribuira ili na medium ili preku nekoj od najpoznatite servisi za taa namena, kako i onie za spodeluvawe na pogolemi fajlovi kako SkyDrive na primer, za kogo {to zboruvavme pogore

59