Kapital - 667-668

www.kapital.mk

SO IVANA I PETRE

MENAXER

@ETVA NA ZELEN BRAN

VINATA ZA NEUSPEHOT NA KOMPANIITE NE E KAJ BANKITE!

EXCLUSIVE: DAVOR TOMA[KOVI], TDR

VLEZOT NA HRVATSKA VO EU POSTAVUVA NOVI PREDIZVICI

biznis magazin

~len na grupacijata KAPITAL MEDIA GROUP

IJA N O ED K A M I S O K JA A M U ^ TA A BEL

NAD 230.000 MAKEDONSKI GRA\ANI ISELENI ZA 15 GODINI

...samo idejata e kapital, sè drugo e pari...

BROJ 667/668 CENA 100 DEN.|08 AVGUST, 2012, SREDA|GODINA 13

www.kapital.mk

SO IVANA I PETRE

MENAXER

@ETVA NA ZELEN BRAN

VINATA ZA NEUSPEHOT NA KOMPANIITE NE E KAJ BANKITE!

EXCLUSIVE: DAVOR TOMA[KOVI], TDR

VLEZOT NA HRVATSKA VO EU POSTAVUVA NOVI PREDIZVICI

4

SODR@INA

biznis magazin

IZDVOJUVAME

~len na grupacijata KAPITAL MEDIA GROUP

JA BELATA ^UMA JA KOSI MAKEDONI

NAD 230.000 MAKEDONSKI GRA\ANI ISELENI ZA 15 GODINI

...samo idejata e kapital, sè drugo e pari...

BROJ 667/668 CENA 100 DEN.|08 AVGUST, 2012, SREDA|GODINA 13

Prviot broj na Kapital se pojavi na 24 septemvri 1999 godina.

Izdava: KAPITAL MEDIA GROUP doo Skopje, ul. Dimitrie Tucovi} br 20, Skopje, p.fah: 503, Republika Makedonija; telefon: ++ 389 2 3298 110 faks: ++ 389 2 3298 111 direktor i glaven urednik: Qup~o Zikov izvr{en direktor (marketing i finansii): Gordana Mihajlovska grafi~ki i IT direktor: Nikolaj Toma{evski odgovoren urednik: Biqana Zdravkovska Stoj~evska pomo{nik na odgovorniot urednik: Igor Petrovski odgovoren urednik na specijalni dodatoci: Verica Jordanova odgovoren urednik na www.kapital.mk: Aleksandar Jan~evski grafi~ki prelom: Nade Toma{evska Igor Toma{evski Office manager i finansii: Aleksandra Nikolova; ++389 2 3298 110/ lok:101 nikolova@kapital.com.mk Pretplata na magazinot Kapital: Sawa Savovska ++ 389 2 3298 110/ lok.104 pretplati@kapital.com.mk Reklama i oglasi: Aleksandra Stojmenova ++389 2 3298 110/ lok.103 marketing@kapital.com.mk aleksandra@kapital.com.mk Specijalni prilozi: Gordana Mihajlovska mihajlovska@kapital.com.mk Ovlasten praven zastapnik: “Advokatsko druшtvo DE LEGE” Sorabotnici: kolumnisti po dogovor Fotografija: Ivana Kuzmanovska

06 PORTFOLIO

POPOLEKA NÈ SNEMUVA

10 COVER STORY Belata ~uma ja kosi Makedonija Nad 230.000 makedonski gra|ani iseleni za 15 godini

Vo period od okolu 15 godini od Makedonija oficijalno se iselile pove}e od 230.000 lica. Neoficijalno, ovoj broj e u{te pogolem so ogled na faktot {to ima golem broj makedonski gra|ani koi ja napu{tile zemjata na crno. Stanuva zbor za prete`no mladi i obrazovani lu|e koi naj~esto ostanuvaat vo stranstvo i so sebe so tekot na vremeto gi povlekuvaat i svoite semejstva.

Spored analizata na „Kapital”, `elbata za vra}awe nazad na pove}eto od niv e mala ili nikakva, a i onie {to se vratile, te{ko se snao|aat vo tatkovinata.

16 INTERVJU Davor Toma{kovi}, pretsedatel na upravata na Tvornica duhana Roviw Vlezot na Hrvatska vo EU postavuva novi predizvici pred TDR 22 ANALIZA Ima li formula za re{avawe na makedonskata nevrabotenost?

Samo investicii otvoraat rabotni mesta

Str. 10

Cover Story

28 24 ^ASA SO IVANA I PETRE @etva na zelen bran 32 MENAXER Na poplakite od biznismenite, bankite so odgovor Vinata za neuspehot na kompaniite ne e kaj nas!

38 INTERVJU Menderes Ku~i, pretsedatel na Komorata na Severozapadna Makedonija Vladata treba da se oddale~i od populisti~kata politika 42 COMPANY PROFILE Uniplast, Struga Kako od poliestersko vlakno se stignuva do 20-metarski brod 44 NA RU^EK SO.....

Labina Mitevska, akterka Najgolema vrednost e toa {to go nosi{ so sebe 48 MEDIUMI Koj }e ja kontrolira televizijata na Internet?

Epl i Gugl vo vojna za dnevnata soba 54 REPORTA@A Nova moda vo Ohrid Sekoja treta ku}a stana vila

10 BIZNIZMENI VS BANKARI: VTOR DEL Isprovocirani od postojanoto kritikuvawe od strana na biznismenite deka tie se glavnite vinovnici za bavniot razvoj ili pak propa|aweto na kompaniite, doma{nite banki odgovorija so svojata “strana na medalot”. “Kapital” vi pretstavuva nekolku primeri raska`ani od samite bankari, za toa kolku slabostite kaj pretpriema~ite, kompaniskite menaxeri i sopstvenici, mo`at da im napravat problemi vo me|usebnata delovna sorabotka.

Str. 32

Menaxer

Spored misleweto na Ministerstvoto za kultura za nedelnikot “Kapital” se pla}a povlastena dano~na stapka. РЕГИОНАЛНИ ПАРТНЕРИ НА КАПИТАЛ

32

6 PORTFOLIO BUSINESS SBRIEF

POSKAPENITE SUROV ]E UDRAT PO PREHRAN e zapira rastot na cenite na p~enkata i na sojata na svetskite berzi. Su{ata vo SAD, zemja koja obezbeduva re~isi polovina od izvozot na p~enka vo svetot i pogolem del od izvozot na soja i na p~enica, predizvika rekord na cenite na surovinite od 2007 godina navamu. Ova pretstavuva seriozna zakana i dopolnitelen finansiski problem za prehranbenata industrija vo Makedonija, koja e visoko uvozno zavisna od surovini.

Cenata na p~enkata vo petokot dostigna rekordni 8,16 dolari za bu{el, a poznava~ite prognoziraat deka do po~etotokot na avgust mo`e da se iska~i i na devet dolari za bu{el. Iako s$ u{te ne e na rekordno nivo, cenata na p~enicata se zgolemi za pove}e od 50% za eden mesec.

Za doma{nite kompanii najzagri`uva~ki e rastot na cenata na p~enicata, no i na {e}erot i na kakaoto. Iako ima kapacitet i da izvezuva p~enica, Makedonija vo momentov proizveduva samo 50% od potrebite za p~enica, a doma{noto proizvodstvo postojano opa|a.

Od druga strana, Makedonija stanuva s$ pozavisna od uvoz i pla}a s$ poskapa p~enica, bidej}i cenata na lebnoto `ito

N

VIZ ER OTVORI FIRMA VO MAKEDONIJA

iskobuxetnata avionska kompanija Viz er otvori firma vo Makedonija. Imeto na novata kompanija e Viz er Ungarija aerotransport, a so nea }e upravuva Ungarecot Jo`ef Jano{ Varadi. Od 28 oktomvri aviokompanijata Viz er }e po~ne da nudi letovi od Skopje do Dortmund i do Ajn, a cenata na biletite, koi ve}e se vo proda`ba, iznesuva 12,99, odnosno 17,99 evra vo eden pravec i so vklu~eni taksi. Dvapati nedelno ungarskiot avioprevoznik }e soobra}a kon Malme, Milano i kon Minhen od 29 oktomvri, za kade {to biletite }e ~inat po 17,99 evra i 8,99 evra. Tripati nedelno Viz er }e soobra}a do Bazel od 30 oktomvri, a cenata na biletot, isto taka, e 17,99 evra. Viz er veti deka }e investira 80 milioni evra i }e otvori 300 novi rabotni mesta, a za subvencionirawe na Viz er, Vladata, vo soglasnost so potpi{aniot trigodi{en dogovor, }e odvoi 306 milioni denari ili okolu pet milioni evra.

N

izminatite godini postojano raste.

Re~isi 80% od vrednosta na makedonskiot proizvod so~inuvaat surovinite, a Makedonija e zavisna od uvoz, pa dokolku poskapat p~enicata, kafeto, kakaoto, za kratko vreme }e porasnat i cenite na lebot, pe~ivata i na konditorskite proizvodi.

Proizvoditelite stravuvaat deka visokite ceni na reagensite dopolnitelno }e ja zgolemat mo`nosta za inflacija i bran poskapuvawa vo zemjava, koi pak, negativno im se odrazuvaat na proda`bata. Makedonskite kompanii od prehranbenata industrija, koi gi sledat dvi`ewata na svetskite berzi za surovini, velat deka rastot na cenite na surovinite i zasilenata konkurencija na pazarot deluvaat negativno i na profitabilnosta. Minatata godina cenata na kafeto porasna za 18%, a sli~en trend se o~ekuva i ovaa godina. Istoto se o~ekuva i so cenata na ~okoladoto, kako rezultat na namalenoto proizvodstvo na kakao vo svetski ramki. Vo golema mera, toa }e vlijae na konditorskata industrija preku zgolemuvawe na cenite.

Od po~etokot na godinata porasnaa i cenite na energensite, konkretno na strujata, {to sekako, vlijae{e na rabotata na kompaniite.

GRAFIK NA NEDELATA 400

350 300

Јавен долг (млrд евrа) Rеален БДП (млrд евrа) Sтапка на невrаботеноsт (%) 300

250

200

239

150

356

330

263 210

210

203

196

182

100

50

8,3

0 2007

2008

2009

17,7

12,6

9,5

7,7

2010

2011

izvor-[pigel

RASTE^KATA MAKA NA GRCIJA ermanski “[pigel” napravi precizna slika za toa kolku, vsu{nost, e zaglavena Grcija preku slednive tri parametri {to ja odrazuvaat ekonomskata sostojba: rastot na bruto-doma{niot proizvod, javniot dolg i stapkata na nevrabotenost. Grcija zabele`uva kontinuiran pad na svojata ekonomija vo poslednite pet godini - od realen doma{en

G

proizvod vreden 210 milijardi evra vo 2007 godina na 182 milijardi vo 2011 godina - a toa e prosledeno so rast na nevrabotenosta od 8,3% na 17,7% vo istiot period. Javniot dolg na Grcija, ona {to, vsu{nost, ja dovede do o~aj celata evrozona, porasnal od 239 milijardi na duri 356 milijardi evra lani.

BROJ 667/668

08/08/2012

7

www.kapital.mk

BUSINESSBRIEF

VINI POVTORNO NBENATA INDUSTRIJA SUTA[ OD OKTOMVRI PO^NUVA SO PROIZVODSTVO NA MLEKO

a po~etokot na oktomvri, turskata kompanija Suta{, koja gi prezede pogonite na mlekarnicata Svedmilk }e po~ne so proizvodstvo i proda`ba na mleko na makedonskiot pazar. Vo momentov turskata mlekarnica raboti na nadgradba na proizvodniot proces, odnosno nabavka na ma{ini i oprema za proizvodstvo na sirewe i ka{kaval. Spored Ali Mu{fik Sozer, direktorot na Suta{ vo Makedonija, otkako }e se instalira opremata vo pogonot koj go kupija pred nekolku meseci, }e po~nat so proizvodstvo i na drugi proizvodi, pod brendot na Suta{. „Planovite ni se da investirame vo farma za proizvodstvo na mleko i vo momentov rabotime vo taa nasoka. O~ekuvam deka do oktomvri }e po~neme so proizvodstvo i proda`ba na mleko vo Makedonija”, izjavi Sozer za „Kapital”.

N

NAJGOLEMI IZVOZNICI NA HRANA VO SVETOT ranata i vodata se osnovnata potreba na ~ove{tvoto, {to go pravi zemjodelstvoto edna od najgolemite biznisi i industrii vo svetot. Zatoa proizvodstvoto na hrana e va`no ne samo za trgovskiot balans na zemjata, tuku i za bezbednosta

H

SAD

HOLANDIJA

Izvoz: 118,3 milijardi dolari Izvoz: 79 milijardi dolari

i zdravjeto na naselenieto. So ogled na faktot deka cenite na hranata postojano rastat, sekoja zemja nastojuva da proizvede pove}e i da izveze i nadvor od svoite granici. Eve koi se najgolemite izvoznici na hrana GERMANIJA

70 8 milijardi dolari Izvoz: 70,8

FRANCIJA

Izvoz: 68 milijardi dolari

VOVEDNIK

So socijalci ne se razviva zemjodelstvo ite nevrabotenni lica koi primaat socijalna pomo{ od septemvri }e mo`e da apliciraat za koristewe dr`avno zemjodelsko zemji{te. Pokraj toa {to }e mo`e da dobijat zemji{te od ~etiri do sedum hektari bez da pla}aat nikakov nadomest, vo prvite dve godini tie }e dobivaat i socijalna pomo{ (vtorata godina samo 50% od socijalnata pomo{). Dr`avata pak, za da gi pottikne da se registriraat kako individualni zemjodelci, vo prvite dve godini }e im gi pla}a socijalnite, penziskite i zdravstvenite pridonesi. Pokraj sevo ova, tie }e dobivaat i dr`avna pomo{ za odgleduvawe `itni, industriski i fura`ni, kako i gradinarski kulturi. Najverojatno, }e mo`at da apliciraat i za subvencii za toa {to }e go poseat. Ba{ }e bide interesno da se vidi kolku socijalni slu~ai }e se prijavat da bidat zemjodelci. I kolku pari }e dobijat od buxetot. A najinteresno, kolku od niv navistina }e poseat ne{to na zemjata. Onie {to primaat socijalna pomo{, po definicija, bi trebalo da nemaat drug prihodi. Ako toa e taka, a se znae deka socijalnata pomo{ e okolu dve do tri iljadi denari mese~no, logi~no e da se postavi pra{aweto od kade }e najdat pari socijalnite slu~ai za da obrabotuvaat zemja i da se prehranat. A plus, }e treba svesno da se otka`at od socijalnata pomo{, bidej}i koga }e se registriraat kako individualni zemjodelci, nema ve}e da bidat nevraboteni. Imaj}i go predvid mentalniot kapacitet na pove}e od polovina od makedonskite gra|ani koi sonuvaat za vrabotuvawe na dr`avno, mnogu poverojatno e ovaa zemja koja }e im se deli

S

Биљана Здравковска Стојчевска zdravkovska@kapital.com.mk

Ba{ }e bide interesno da se vidi kolku socijalni slu~ai }e se prijavat da bidat zemjodelci. I kolku pari }e dobijat od buxetot. A najinteresno, kolku od niv navistina }e poseat ne{to na zemjata. Imaj}i go predvid mentalniot kapacitet na pove}e od polovina od makedonskite gra|ani koi sonuvaat za vrabotuvawe na dr`avno, mnogu poverojatno e ovaa zemja koja }e im se deli gratis na zemjodelcite da zavr{i kaj nekoj nov Slobodan Danevski, koj }e mo`e ubavo da si se okrupni za bez pari gratis na zemjodelcite da zavr{i kaj nekoj nov Slobodan Danevski.

Pa neli vlasta pred nekoj mesec n$ ubeduva{e deka spasot e vo okrupnuvawe na zemji{teto. Taka nekoj }e mo`e ubavo da si se okrupni za bez pari, a socijalcite }e bidat po~esteni so nekoja iljadarka plus vo nivniot buxet. Ako nekoj navistina ima cel makedonskoto zemjodelstvo da go podigne na povisoko nivo, toga{ ova definitivno ne e na~inot na koj{to se pravi toa. Na ovoj na~in, namesto biznis i industrija, zemjodelstvoto go pretvorame vo socijalna slu`ba.

KAPITAL MEDIA GROUP KONDITORI KO

www.kapital.mk www. www.kapital. ww.k w.kapi kapit apita ap pital. tal. al.m al. mk k

понеделник. 4 јуни 2012 пон. max. 310 C min. 130 C

вто. max. 270 C min. 130 C

sreda 02/05/ sr sreda 02/05/2012 0022/05/ 02/0 02/ 02/05 2/05 055/201 005/ /220 /20 201 012 12 сре. max. 240 C min. 90 C

МБИ 10

1.941,38

+0,48%

-0,01%

МБИД `.823,36

Извор: Македонска Берза

ОМБ

120,58

0,00%

ZDRAVI ZD D I AKTIVNI

Курсна листа на Народна банка на Македон

Од Струмица тргна за да Откупните стаса до Скопје цени на СДСМ во „работно лето“! 7 зеленчукот годинава

w www.ka www.kapital.mk w apital.mk

sreda 22 sr 22/2/2012 2/2/2012 2/2 //222///2012 2012

пониски Од најавени 400 мали до 40%! хидроцентрали струја произведуваат само 2 11 КОЈ ГИ УРИВА? 4-5

Совршенство во бизнисо нема, може само да се стремиме кон него 9

Не уште една, уште сто пресуди од Хаг не ги отвораат вратите за НАТО 6

БАНКАРСКА УНИЈА НА ПОВИДОК!?

www.kapital.mk

...само идејата е капитал, с$ друго е пари...

член на групацијата KAPITAL MEDIA GROUP

ГРУЕВСКИ:

O

број 538 | година 3 | цена 20 ден. д | тел. 3 298 110 | факс. 3 298 111

УШТЕ

300.000

NAJPOZNATI ^OKOLADNI DESTINACII

ZA PRETSTOJNATA NATA PROLET?

“Не знам колку ќе н$ чини набавката, но ако се набавува големо количество, цената ќе биде пониска.“

ТАБЛЕТИ

СТР.

DALI D ALI TURS TURSKITE SERII VI GO “LAPNAA” TERMINOT ZA SPORTUVAWE? “LAPNAA”

KAKO SE RELAKSIRAAT I AA IRAA BIZNISMENITE VO MAKEDONIJA? OM

SO S O FIZI^KA FIZI AKTIVNOST I MASA@A M ASA@A DO SRE]NO TELO!

VO KUPOT OBVRSKI VRS I SOSTANOCI POBARAJTE MALKU ALK SLOBODNO VREME!

godi{na specijalna edicija na kapital media group

2-3

КАДЕ СЕ КУПЕНИТЕ

SKAPITE SUROVINI I SILNATA KONKURENCIJA UDRIJA PO KONDITORITE

BEZ MARKETING MARKETIN I BEZ PROMOSE CIJA TE[KO S STIGNUVA DO POTRO[UVA^!

КОГАKAKVO ИМ ТРЕБАМЕ “GORIVO” НЕ КОРИСТАТ, КОГА НАТО NI E POTREBNO НИ ТРЕБА, НИ ДРЖАТ ЛЕКЦИИ!

ПАНЧЕ КРАЛЕВ: КРАЛЕВ:

KRIZA VO KONDITORSKATA INDUSTRIJA

KAKO K AKO DO DO POGOLEM POGOLE P AZA AREN UDEL? D PAZAREN

MITOVI I ZABLUDI ZA ZDRAVATA HRANA

br.4

COVER STORY

mart 2012

www.kapital.com.mk w.kapital.com.mk

top top op

KOJ GO DRIBLA MAKEDONSKIOT FUDBAL?

TIK-TAK, TIK-TAK... KAKO SO BUXET OD NAD 6 MILIONI EVRA STAVRESKI GODI[NO, MALA GRUPA LU\E GO ODBROJUVA DO KIDNAPIRAA MAKEDONSKIOT FUDBAL I REBALANS, PAK?!

IDNINATA NA GENERACII MAKEDONCI!

biznis magazin

~len na grupacijata KAPITAL MEDIA GROUP

INTERVIEW

TELEKOMUNIKACII

BEZ INDUSSTRIJA NEMA MA RAZVOJ I NOVI NOV RABOTNI MESTA!

sreda 08/2/2012

NATPREVAR I KAJ USLUGITE TRIPLE PLAY

сре.

USLUGI [TO [TEDAT VREME I PARI ZA KOMPANIITE

BIZNIS-APLIKACIITE - INVESTICIJA ZA POGOLEMA PRODUKTIVNOST!

О

чет. max. 210 C min. 40 C

пет. max. 210 C min. 40 C

МБИ 10

1.963,59

-1,79% -1, -1 79%

Извор: Македонска Берза

МБИД 1.886,29 1 886 29

-0 -0, -0,32% 32%

ОМБ

121,61 121 61

-0,05% -0

ЕМУ

€

фото: Филип Поповски

број 506 | година 2 | цена 20 ден. | тел. 3 298 110 | факс. 3 298 111

BROJ 658 CENA 100 DEN.|6 JUNI, 2012, SREDA|GODINA 13

NAJKVALITETNITE BIZNIS INFORMACII OD O SEGA ^ITAJTE GI I ONLINE

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ НА КАПИТАЛ | БРОЈ 4 | МАРТ 2012

WWW.KAPITAL.MK

У КРЕДИТИ И МАЛИ ПРОФИТИ!

61,54 МАЛК 47 САД

$

Курсна листа на Народна банка на Маке

POSETETE NÈ NA:

ДО КОГА БАНКИТЕ ЌЕ ТЕРААТ ВАКВА ПОЛИТИКА?

WWW.KAPITAL.MK

Расте интере зза бизнисот с сселектирање преработува о отпад 10

СО БОРБАТА СО КОРУПЦИЈАТА СТАНА ТЕАТАР!

Бизнис-заедницата бара

AKO NE RASTE[, [!

PROPA\A[!

БАНКИТЕ &БИЗНИСОТ

член на групацијата KAPITAL MEDIA GROUP

СТР.

sopstvenik i direktor irektor na Pekabesko

SÈ PA\A, A I PARI VE]E NEMA!

ЛЕМАН БРАДЕРС ИЗЛЕЗЕ ОД БАНКРОТ!

www.kapital.mk

...само идејата е капитал, с$ друго е пари...

SLOBODAN KUTREVSKI

KAPITAL ANALIZA:

...samo idejata e kapital, sè drugo e pari...

ДИРЕКТОРОТ НА КОМЕРЦИЈАЛНА БАНКА, ХАРИ КОСТОВ, МУ ПИША НА БОГОВ: Гувернере, ставот Ви е непримерен! 11 Василевски, Димитров и Банките те ќе ќ мала ги намалат Исалјовски се најдобрите КАКО МАКЕДОНИЈА ите за амбасадори - ловци на инвестиции 6 %НЕ&РАЗВИВА ТУРИЗАМ?! 4-5 каматите ење? 11 штедење?!

И да е чудо, науката никогаш нема да престане да бара рационално објаснување 4-5

INTERVIEW

]E SE NUDAT NOVI SODR@INI PREKU TV-PRIEMNIKOT!

SÈ ]E SE VRTI OKOLU PAMETNITE TELEFONI!

среда

IZV I IZVOZNICI ZVOZNICI Z O ZV OZ OZN ZNICI IC I CI C

MITKO KO^OVSKI VSKI S direktor za strate{ko rate{ r planirawe vo Makst Makstil

www.kapital.mk apital.mk

ДРЖАВЕН ГАРАНТЕН ФОНД ЗА ПОЛЕСНО ДА СЕ ДОАЃА ДО РАЗВОЈНИ КРЕДИТИ

@KapitalMediaGr

godi{na specijalna edicija na kapital media group

br.4

juni 2012

www.kapital.com.mk

ЛИЛИЈА БУРУНЧУК БУРУН УК ДИРЕКТОР НА КАНЦЕЛАРИЈАТА НА СВЕТСКА БАНКА ВО МАКЕДОНИЈА ИЈА

Може да се размисли за задолжување за приоритетни инвестиции

7

KAPITAL MEDIA GROUP DOO P-FAH 503 1000 SKOPJE TEL. 3298 110; FAKS. 3298 111 kontakt@kapital.mk Kapital Akademija...

NA N NAJGOLEMI A AJGOLEMI JJGGO OL LEEM MI I NA N NAJUSPE{NI A AJUSPE{NI JJUUS SP PE{ E{N NI I

Kapital @KapitalMediaGr www.kapital.mk

Kapital Media Group

10 10 COVER KAPITAL ANALIZA STORY: BELATA ^UMA JA KOSI MAKE

NAD 230.000 MAK GRA\ANI ISELEN

11

EDONIJA

KEDONSKI I ZA 15 GODINI Vo period od okolu 15 godini od Makedonija oficijalno se iselile pove}e od 230.000 lica. Neoficijalno, ovoj broj e u{te pogolem so ogled na faktot {to ima golem broj makedonski gra|ani koi ja napu{tile zemjata na crno. Stanuva zbor za prete`no mladi i obrazovani lu|e koi naj~esto ostanuvaat vo stranstvo i so sebe so tekot na vremeto gi povlekuvaat i svoite semejstva. Spored analizata na „Kapital�, `elbata za vra}awe nazad na pove}eto od niv e mala ili nikakva, a malkute povratnici koi gi kontaktiravme se soo~uvaat so problemi da obezbedat osnovna egzistencija

12 KAPITAL ANALIZA ROBERT BLA@ESKI

SLAVE RISTEVSKI Najverojatno }e se ostvarat crnite pretpostavki na SAD i na Svetskata banka deka do 2030 godina Makedonija }e ima pomalku od 1.800.000 `iteli. Ako se znae deka ovoj proces kaj nas se odviva vo poslednive nekolku decenii, ne treba da n$ za~udi ako za 10 godini, od koga ne e odr`an popis, sme zagubile dobar del od naselenieto.

DEJAN AZESKI dejan.azeski@kapital.mk

ove}e od 230.000 makedonski gra|ani se iselile od Makedonija vo periodot od 1998 do 2011 godina vo Evropskata unija i vo SAD. Toa e pove}e od 10% od naselenieto vo dr`avata. Podatocite do koi ekskluzivno dojde „Kapital” poka`uvaat deka samo vo zemjite na Evropskata unija vo momentot `iveat 176.423 makedonski gra|ani so privremen prestoj. Od niv najgolem broj se vo Italija, 78.048, potoa vo Germanija, 58.007, vo Avstrija, 15.698, vo Slovenija, 9.511...

Od 1998 godina dosega so dr`avjanstvo vo SAD se steknale 6.378 Makedonci.

P

STOJAN DIMOVSKI

BIZNISMEN-POVRATNIK OD SAD

UNIVERZITETSKI PROFESOR PO STATISTIKA

Kuferot mi e spakuvan i navistina sum re{en da si odam. Ka`ete mi koja firma mo`e da izdr`i {est godini so blokirana smetka i pod istraga, a koj biznismen ima vreme sekoj vtor den da e po sudnici. Investicijata vo hotelskiot biznis vo Struga e posebna prikazna. Kontaktiram so site {to se vrateni i veruvajte, ne sakaat javno da ja ka`at drugata strana na medalot. Vistinata e deka nikoj ne e zadovolen.

Spored oficijalnite podatoci, za edna decenija vkupno 56.506 Makedonci dobile stransko dr`avjanstvo. Duri 11.444 Makedonci se trajno iseleni vo Germanija, a potoa sleduva Avstrija, kade {to dr`avjanstvo dobile 6.070 Makedonci. Potoa sleduvaat Belgija, kade {to se izdadeni 2.726 dr`avjanstva na makedonski gra|ani, [vedska so 2.833, Italija so 2.610, Slovenija so 1.726 i Velika Britanija so 1.376 paso{i za makedonski dr`avjani. Bugarski paso{ dobile 18.533 Makedonci.

Vo periodot od 2002 godina do 2008 godina se zabele`uva i masovno odobruvawe stranski dr`avjanstva za makedonskite gra|ani. Vo ovoj period, po okolu 5.000 lica godi{no dobivale paso{ vo druga zemja.

Ovie podatoci samo go poka`uvaat ona {to tivko & se slu~uva na Makedonija - masovno

BIZNISMENPOVRATNIK OD SAD

Vo Wu Xersi `iveeja okolu 15.000 Makedonci od koi pove}eto se zanimavavme so privaten biznis. Od niv, samo jas, bra}ata Bla`eski od Struga i u{te dvajca-trojca koi se vratija, pa povtorno zaminaa, ne poznavam nekoj drug da investiral vo Makedonija. [tom se broime na prsti i site se znaeme, zna~i navistina malku se vra}ame iseluvawe vo stranstvo. Nemaweto rabota, bezbednosnata nestabilnost i lo{ite uslovi za `ivot se klu~nite pri~ini za iseluvawe.

Profesorot Dragan Tevdovski od Ekonomskiot fakultet vo Skopje smeta deka nikoj ne e svesen i celosno ne mo`e da gi sogleda posledicite od toa {to se slu~uva so migracijata. „Na Makedonija & se slu~uva tragedija so odlivot na mladoto naselenie. Dr`avata treba da sfati deka ne samo {to gubi idni resursi, tuku i gubi sredstva koi gi investirala vo razvojot i vo obrazovanieto na tie mladi lu|e. Bidej}i o~igledno emigracijata ne zapira, na dolg rok }e se soo~ime ne samo so demografsko stareewe na naselenieto, tuku so ekstremnost na celosno stara dr`ava, koja }e po~iva na penzioneri i na ni{to drugo”, konstatira

KOJ E MAKEDONSKIOT ISELENIK VO SAD? Spored podatocite na Amerikanskiot oddel za vnatre{na bezbednost (U.S. Department of Homeland Security), makedonskite gra|ani koi se selat vo SAD vo s$ pogolem broj se mladi lu|e na vozrast do 34 godini, koi nemaat rabota vo Makedonija, a povle~eni se od rodnini i zaminuvaat vo pove}e od 30 sojuzni dr`avi.

Spored statistikata za 2009, 2010 i za 2011 godina, 3.169 Makedonci dobile dozvola za legalen prestoj vo SAD, {to e okolu 1.000 sekoja godina. Najinteresni sojuzni dr`avi za Makedoncite se Wu Xersi, Ilinois i Wujork. Spored poznava~ite na mo`nostite vo dijasporata, simptomati~no e {to brojot na iseleni `eni od zemjava vo SAD se izedna~uva so brojot na ma`i, {to ne bilo slu~aj vo minatoto, a brojot na lica vo brak dominira pred onie koi vo SAD doa|aat sami (758 nasprema 268), u{te eden kuriozitet na novata generacija.

Vo 2011 godina se naselile Makedonci vo pove}e od 20 sojuzni amerikanski dr`avi, a ako se znae

deka najgolem del od niv (588 od vkupno 1.078) se povle~eni vo SAD od strana na nivni bliski rodnini, se konstatira deka makedonskata dijaspora ve}e ne e koncentirana samo vo nekolku dr`avi vo koi tradicionalno se naseluvala od po~etokot na minatiot vek.

Pratenikot od Severna Amerika, Pavle Sazdov, potvrduva deka vo SAD i vo Kanada najmnogu se iseluvaat mladi obrazovani lu|e so oformeno semejstvo vo svoite najsilni godini i za nego ova pretstavuva eden od najgolemite problemi, koj na dolg rok mo`e da & nanese seriozni {teti na mati~nata zemja. „Jas sum najgolem pobornik protiv odlivot na mozoci od Makedonija. Odeweto vo SAD e privle~no, no nosi mnogu te{kotii i za iselenicite koi odat tamu, no i za Makedonija, koja ostanuva bez, uslovno re~eno, najrabotosposobniot sloj, koj vo svoite najsilni godini, me|u 25 i 50 godini, ne e vo zemjava. Zatoa, site zaedno treba da rabotime da go zapreme ovoj proces, koj spored brojkite, navistina podolg period zazema zastra{uva~ki razmeri”, potencira Sazdov.

BROJ 667/668

08/008/2012

KAPITAL ANALIZA

www.kapital.mk

PAVLE SAZDOV PRATENIK VO MAKEDONSKOTO SOBRANIE OD SEVERNA AMERIKA

Trendot na iseluvawe se zabele`uva i vo Kanada.

Samo vo Toronto sekoja godina se doseluvaat po okolu 150 makedonski semejstva. Za 10 godini, kolku {to jas sum tamu, makedonskata zaednica samo vo Toronto e zgolemana barem za 10.000 lica. Stanuva zbor za celi familiii, od koi del doa|aat i so pogolem po~eten kapital, a s$ pogolem e procentot na onie so visoko obrazovanie.

176.423 56.506 makedonski gra|ani se so privremen prestoj samo vo zemjite na EU za 2011 godina

Makedonci dobile stransko dr`avjanstvo od 1998 godina dosega

profesorot Tevdovski.

I profesorot Slave Ristevski od Ekonomskiot fakultet e so sli~en stav i ne e optimist vo vrska so demografskata idnina na dr`avava. Toj se povikuva na me|unarodni istra`uvawa, koi poka`uvaat u{te pov~udoviduva~ki podatoci. „Najverojatno }e se ostvarat crnite pretpostavki na SAD i na Svetskata banka deka do 2030 godina Makedonija }e ima odvaj 1.800.000 `iteli. Ako se znae deka ovoj proces kaj nas se odviva vo poslednive nekolku decenii, ne treba da n$ za~udi ako za 10 godini, od koga ne e odr`an popis, sme zagubile dobar del od naselenieto od vnatre{nosta na zemjava”, veli Ristevski.

Od zdru`enijata na iselenici se svesni za sostojbata i velat deka stranskoto dr`avjanstvo vo sekoj slu~aj e poatraktivno od doma{noto.

Sofija Stefkovska, porane{en generalen sekretar na Matica na iselenici, veli deka u{te pogolema bolka od faktot deka makedonskite gra|ani se iseluvaat e podatokot koj del od naselenieto najmnogu se iseluva. „Intelektualcite, cutot na makedonskata dr`ava vo najgolem del baraat rabota vo stranstvo. Navistina lo{a slika e da se vidi zavr{en student na na{ite univerziteti kako poslu`uva pija~ki vo SAD, bidej}i uslovite na Zapad nalagaat da ne se prebira rabota. To~no e deka del od niv podocna }e uspeat vo karierata, no Makedonija vo sekoj slu~aj gubi so iseluvaweto”, zaklu~uva Stefkovska.

DR@AVATA JA KRIE BROJKATA NA ISELENI GRA\ANI?!

Ministerstvata za nadvore{ni i za vnatre{ni raboti oficijalno ne raspo-

lagaat so nikakvi podatoci za toa kolku legalen prestoj, gledaat decata da im se makedonski gra|ani se iseleni od zemjava rodat vo zemjata kade {to se na pe~alba i i kolku od niv `iveat nadvor so regu- pravat s$ za da ostanat tamu”, veli Ivan liran, a kolku so nereguliran prestoj. Na Xo Petrevski, pretsedatel na Maticata pra{aweto na „Kapital” odgovaraat deka na iselenici. ne raspolagaat so nikakvi instrumenti za Spored eden porane{en makedonski konzul vo SAD, koj saka{e da ostane anonimen, da gi presmetaat ovie brojki.

Spored statisti~arite i zdru`enijata na u{te odamna javna tajna bilo deka Makediselenici, brojot na makedonskite gra|ani oncite pla}aat 2.000 do 5.000 dolari samo koi nemaat reguliran prestoj vo stranstvo za da sklu~at brak koj }e im ovozmo`i e sli~en na toj so reguliran prestoj. Toa kakov-takov status pred emigracionoto zna~i deka od zemjava se otselile okolu biro na SAD. 500.000 gra|ani, {to e alarmantna brojka i PE^ALBARSTVOTO DENES zna~i deka vkupniot broj na naselenieto e ZNA^I TRAJNO ISELUVAWE namalen za edna ~etvrtina.

Tradicionalnoto pe~albarstvo Ovoj bran na iseluvawe se vo Makedonija ve}e ne postoi, smeta za pe~albarska emibidej}i se pretvori vo trajno Број на gracija, vo najgolem del usМакедонци кои iseluvawe na makedonskite lovena od ekonomskite uslovi. добиле странско gra|ani vo stranstvo. PoPe~albar od Stru{kiot region malite op{tini ostanaa so државја тво vo Los Anxeles veli deka duri naselenie, osobeno 1998-2011 нс година polovina 90% od Makedoncite tamu imaat vo zimskite meseci. nereguliran prestoj.

Ako nekoga{ na pe~alba odel „Koga imav 12 godini, po tri samo eden ~ovek ili dvajca godini `ivot vo Wu Xerbra}a, deneska se odi so si bevme deportirani cela celo semejstvo od tri genfamilija nazad vo Makedonija. eracii. Pe~albarite velat Ottoga{ i jas i moite bra}a deka polesno se preboluva ne prestanavme da sonuvame za nostalgijata so familijata Amerika. Samo jas tri pati bev pokraj sebe, a za vreme na ovde preku programata Work zimskiot period i tro{ocite and Travel. Sega imam 23 godini se pomali, a i ne mora da ja i se zapi{av na vtor fakultet pra}aat celata zarabotka vo doma samo za da mi e adut za zemjava, kako porano. No, site vadewe viza. Vo kontakt sum se soglasni vo edno, a toa e so advokat od Los Anxeles, deka decata koi obrazovanikoj mi gi brka dokumentite eto go oformile vo Italija za prestoj i ako rabotite ne ili vo Germanija te{ko se se sredat navreme, ostanuvam vra}aat nazad vo Rostu{e ovde bez dokumenti. Imam ili vo Vinica. planovi da si gi povle~am Mukrem Mehmedi, gradobra}ata i nekoj od drugarite. na~alnik na op{tina MaVe}e ~etvorica sme tuka”, veli vrovo-Rostu{e veli deka na{iot iselenik. pe~albata e karakteristi~na Jovan Bo`inovski i Bor~e za ovoj region podolgo vreme, Anovski od Zdru`enieto na no deka iseluvaweto na Makedoncite od [vedska velat celi familii kako novitet deka za tri decenii brojot na predizvikuva nere{livi Makedonci vo [vedska e zgoleproblemi za op{tinata od men za minimum 15 pati. sekakov vid. „Nie bevme prvite koi od „Na pe~albarite ne mo`e da noviot bran dojdovme vo [vedim se zabele`i, tie odat po ska vo 80-tite godini i tamu egzistenciija, a familiite gi ima{e pomalku od iljada nosat so niv za polesno da egejski Makedonci koi do{le ja prebolat nostalgijata. No, kako begalci od 1948 godina. nie kako op{tina so 40% od Sega oficijalno ima 18.000 naselenieto vo stranstvo ne Makedonci, a neoficijalno mo`eme da sostavime nitu nivniot broj e pogolem od obi~na paralelka. Od moite 20.000”, veli Bo`inovski. {kolski denovi dosega tri Od Maticata na iselenici pati e namalen brojot na pretpostavuvaat deka brojot deca. Ednostavno `ivotot na Makedonci koi rabotat na vo Italija im e poubav i crno vo stranstvo e barem polovina od decata koi porasnale tamu na Makedonija onie koi tamu prestojuvaat legalno. gledaat kako na interesna destinacija za „Ako se zemat site Makedonci koi rabotat pominuvawe eden mesec od letoto”, veli na crno po celiot svet, mo`e da dobieme Mehmedi. brojka i pogolema od 100.000. Makedoncite Vo sosednata op{tina Centar @upa sosse snaodlivi po priroda, uspevaat da se tojbata e u{te polo{a. Gradona~alnikot infiltriraat vo op{testvoto, sklu~uvaat Muzlim Hasan, koj inaku e porane{en fiktivni brakovi za da si obezbedat pe~albar vo Italija i eden od retkite

SAD

6.378

Bugarija

18.533

Germanija

11.444

Belgija

2.726

[vedska

2.833

Italija

2.610

Slovenija

1.726

Velika Britanija

1.376

13

14 KAPITAL ANALIZA povratnici, veli deka pove}e od 60% od naselenieto na op{tinata e vo Italija so makedonski paso{i. „Se soo~uvame so najrazli~ni problemi od site oblasti na normalno funkcionirawe na edna op{tina. Nie otidovme vo Italija vo 80-tite godini i site zaminavme bez semejstva. Kon krajot na 90-tite dojde nov trend na povlekuvawe celi semejstva, {to zna~itelno ja zgolemi brojkata na iseleni.

Eden pe~albar porano ode{e sam, a denes mo`e da povle~e familija pogolema i od {est lica, {to e navistina golem broj”, tvrdi Hasan.

Pomalite op{tini formiraat paralelki od pet deca, spojuvaat klasovi od razli~ni generacii i dr`at ambulanta koja spored brojot na `iteli ne bi trebalo da postoi.

Sostojbata od zapadniot del na Makedonija se preslikuva i vo isto~niot. Od op{tina Vinica velat deka pove}e od 50% od naselenieto vo zimskiot period e vo stranstvo. Od Vinica od pred nekolku godini funkcionira i redovna avtobuska linija so Severna Italija, kon Torino i oblasta Piemont, {to ja odrazuva potrebata i zainteresiranosta na vini~kite semejstva za pe~alba kako eden od retkite izvori na egzistencija.

Trendot na iseluvawe na celi semejstva i regioni e zabele`liv i od na{ite koi ve}e `iveat vo stranstvo. Pratenikot od Severna Amerika, Pavle Sazdov, veli deka voop{to ne go iznenaduva nitu stepenot na ispraznetost na op{tinite, nitu ogromnite brojki na Makedonci so privremen ili postojan prestoj vo stranstvo. „Trendot na iseluvawe se zabele`uva i vo Kanada. Samo vo Toronto sekoja godina se doseluvaat po okolu 150 makedonski semejstva. Za 10 godini, kolku {to jas sum tamu, makedonskata zaednica samo vo Toronto e zgolemana barem za 10.000.

Stanuva zbor za celi familiii, od koi del doa|aat so po~eten kapital, a s$ pogolem e procentot na onie so visoko obrazovanie”, konstatira Sazdov.

Sepak, dr`avnite institucii s$ u{te se rezervirani vo odnos na aktiviraweto na signalite za panika. Vasil Naumov, direktor na Agencijata za iseleni{tvo, veli deka mnogu e te{ko da se razgovara za brojki, voop{to, koga stanuva zbor za iselenicite, bidej}i stanuva zbor za pove}e desetici dr`avi vo svetot. Spored nego, s$ u{te ne se znae dali imame iseluvawe ili vra} awe na iselenicite vo Makedonija. „Nie raspolagame so brojka od 430.000 Makedonci vo svetot, no ne me ~udi realnata cifra da e i pove}e od dva milioni.

Isto e so tie so privremen reguliran ili nereguliran prestoj. Vo idnina }e se obideme da napravime statistika barem na licata koi se dr`avjani, a pomalku ili podolgo od godina se otsutni od zemjava i taka }e utvrdime dali Makedonija se iseluva ili iselenicite se vra}aat nazad”, potencira Naumov.

KAKO ISELENICITE-POVRATNICI SE MA^AT SO BIZNISOT? „[est godini se vle~kam po sudovi, pokraj

ISELENICITE NE RAZMISLUVAAT ZA VRA]AWE VO MAKEDONIJA akedonskite iselenici s$ poslabo se vra}aat nazad, a i onie koi }e se odlu~at na toa po kratok period se razo~arani i razmisluvaat za povtorno iseluvawe. Vo otsustvo na statistiki, koi Agencijata za isleni{tvo ne gi poseduva, se obrativme do del od zdru`enijata na Makedonci-iselenici.

Velika Jovanovska od Zdru`enieto na Makedonci od Melburn, Avstralija veli deka mnogu faktori gi odvra}aat iselenicite da se vratat nazad, no glavno mo`at da se opredelat so eden po{irok poim kako nesredena dr`ava. Jovanovska naveduva primeri na doselenici vo Avstralija od zapadnoevropskite zemji, koi mnogu polesno se odlu~uvaat za vra}awe nazad vo tatkovinata. „Navistina ~udno e {to s$ pote{ko se vra}ame nazad. Nie zaminavme vo Avstralija po egzistencija. Sega po 40 godini sme dobrostoe~ki finansiski i bez problem mo`eme i nie i mladite da opstojuvame duri i bez rabota. No, ne{to n$ dr`i tamu.

Probavme nekolku pati da ostaneme podolgo, duri i ja renoviravme ku} ata. No, ednostavno kvalitetot na `ivot e poinakov ili barem nie sme naviknati taka. Mora da ka`am deka ja sakame Makedonija, no nema da se vratime definitivno, a u{te pomalku na{ite vnuci rodeni i odgledani vo Avstralija”, veli taa.

Blagoj [terjov, potpretsedatel na Zdru`enieto na Makedonci vo Hrvatska, veli deka makedonskata dr`ava ako nudi malku za onie koi begaat poradi neuspeh nudi u{te pomalku za uspe{nite koi od razni

M

beneficii se privle~eni vo drugi zemji. „Za mladive ne sakam nitu da razgovaram, tie definitivno odat za da ne se vratat. No, eve }e go zemam mojot primer. Pred re~isi 30 godini, koga osvojuvav najvisoki evropski odli~ja vo borewe sloboden stil, vo Makedonija nema{e nitu edna kompanija da mi dade stipendija. Toa go napravi hrvatskata mesna industrija Gavrilovi} i ottoga{ sum vo Zagreb so cela familija. E zatoa nikoj ne se vra} a”, konstatira [terjov.

Ne se retki i primerite na onie koi po prestojot ili obrazovanieto vo stranstvo odlu~uvaat da se vratat vo Makedonija, no otkako } e se soo~at so sistemot koj glavno funkcionira so „vrski” ili partiski ~lenski karti vedna{ si begaat nazad vo stranstvo. „Jas i `ena mi `iveevme vo SAD {est godini. I dvajcata imame magistraturi od amerikanski dobri fakulteti, no se vrativme vo Makedonija pred edna godina. Ne znam dali samo sebesi se izla`avme deka vo Makedonija ne{to e smeneto ili se nadevavme deka so na{eto obrazovanie }e ni bide lesno da najdeme dobra i soodvetna rabota.

Cela godina i pove}e od 100 prateni CV na oglasi, bevme viknati samo edna{ na intervju. Sega se spremame da si odime i ve}e nikoga{ da ne se vratime, ni na odmor, a na{ite deca nema da dozvolam da se rodat vo Makedonija i nikoga{ nema da imaat makedonsko dr`avjanstvo”, veli eden mlad ~ovek koj svedo~i zo{to belata ~uma ja kosi Makedonija.

KAPITAL ANALIZA najgolemi investicii, za koi veli MAKEDONCI SO PRIVREMEN PRESTOJ go ~inele mnogu nervi i VO NEKOI OD ZEMJITE NA EU ZA 2011 GODINA deka pari. Po 15-godi{no rabotewe, Држава Италија Германија Австрија Чешка Белгија Словенија Франција Шведска Грција

2008

2009

72.125 55.960 16.265 2.259 2.869 11.651 2.527 1.506 1.761

85.469 57.388 15.761 2.191 3.272 10.158 2.462 1.586 1.820

toa {to ostanav bez pari ostanav i bez mir, postojano sum svedok ili tu`itel. Pla} am ara~ duri i na kom{iite, za{to tuka mi pominuvale kamionite, a patot do sopstvenata ku}a, za koja mi naplatija basnoslovni komunalii, morav sam da si go izgradam”.

Vaka ja zapo~na svojata prikazna doktor Robert Bla`eski, biznismen-povratnik od SAD, na Biznis-forumot na iselenici, koj se odr`a vo ramkite na Tretata godi{na iseleni~ka konferencija vo Skopje.

Zaedno so negoviot brat Kris, Robert vo zemjava ima investirano vo pove}e biznisi vredni desetici milioni evra. Hotel Drim Struga i Jaka Tabak Radovi{ se negovite

2010

Bla`eski veli deka vo momentov e pred najgolemoto isku{enie - da si odi od zemjava i nikoga{ da pove}e da ne investira. „Kuferot mi e spakuvan i navistina }e si odam. Ka`ete mi koja firma mo`e da izdr`i {est godini so blokirana smetka i pod istraga, a koj biznismen ima vreme sekoj vtor den da e po sudnici. Investicijata vo hotelskiot biznis vo Struga e druga prikazna. Ako ne po~nam avioni da sletuvam na pokrivot na hotelot, drug na~in ne gledam za da gi zadr`am turistite. Za da gi donesam od Skopje do Struga, mora da anga`iram kola so mnogu dobri amortizeri ili profesionalen reli-voza~, za{to inaku }e se zdrobite i vie i kolata i turistite po patot so dupki. Kontaktiram so site {to se vrateni i veruvajte, ne sakaat da ja ka`at drugata strana na medalot. Vistinata e deka nikoj ne e zadovolen”, razo~arano konstatira Bla`eski.

I ostanatite biznismeni-povratnici so koi stapivme vo kontakt se `alat na bavnoto funkcionirawe na birokratskiot aparat, specifi~niot mentalitet na slu`benicite i na katastrofalnata infrastruktura.

78.048 58.007 16.598 1.559 4.357 9.511 2.469 1.540 1.624

Nagib Fejzi, bisnismen-povratnik od Italija, sopstvenik na mlekarnica vo selo Belovi{te, Gostivarsko, veli deka od dijasporata vo zemjava mnogu malku se investira. „Samo vo gradot kade {to rabotev vo Italija ima 40.000 iselenici od Makedonija.

Od niv vo zemjava imaat investirano edvaj 300. Dali od neznaewe, dali od strav, dali od lo{i iskustva, momentalnata realnost e takva”, veli Fejzi.

I Stojan Dimovski, povratnik od Wu Xersi, sopstvenik na eden od najelitnite ugostitelski objekti na ohridskata riviera, vilata Aleksandar, se soglasuva so Fejzi deka mnogu malku od iselenicitebiznismeni se odlu~uvaat na vra}awe. „Vo Wu Xersi, kolku {to znam, bevme okolu 15.000 Makedonci, od koi pove} eto se zanimavavme so privaten biznis.

Od niv, samo jas, bra}ata Bla`eski od Struga i u{te dvajca-trojca, koi se vratija, pa povtorno zaminaa, ne znam nekoj da investiral vo Makedonija. [tom se broime na prsti i site se znaeme, zna~i navistina malku se vra}ame. Ubavo e {to ima kampawi i inicijativi, no dodeka nekoj ne ka`e }e imate tolku dano~ni olesnuvawa i takvi i takvi privilegii bidej}i nosite dodadena vrednost vo zemjava sozdadena vo stranstvo, na prsti }e se brojat investitorite-povratnici”, veli Dimovski.

15

EXCLUSIVE 16 EXCLUSIVE

EXCLUSIVE

DAVOR TOMA[KOVI] PRETSEDATEL NA UPRAVATA NA TVORNICA DUHANA ROVIW

VLEZOT NA HRVATSKA VO EU NOSI NOVI PREDIZVICI ZA TDR Vlezot vo EU zna~i izlez od CEFTA i povisoki carini za hrvatskite proizvodi vo ovie zemji, {to nas }e n$ ~ini 10 milioni evra od dobivkata. [to mo`e da napravime? Da go prezememe na sebe ovoj tro{ok, zatoa {to definitivno, ne mo`eme da go prefrlime toj tovar vrz potro{uva~ite. Vtora opcija e da premestime del od proizvodstvoto vo nekoja od zemjite na CEFTA, {to zna~i otpu{tawe na polovina od vrabotenite vo na{ata fabrika vo Istra, a kako op{testveno odgovorna kompanija, nemame namera da go storime toa. I tretata opcija, koja za nas e najidealna, e hrvatskata vlada da ispregovara so ~lenkite na CEFTA prolongirawe na trgovskiot re`im za hrvatskite proizvodi za u{te nekoj period IGOR PETROVSKI igor@kapital.com.mk

o Davor Toma{kovi}, pretsedatelot na upravata na TDR –Tvornica duhana Roviw, intervjuto go pravevme vo negoviot kabinet, neprenteciozno uredena prostorija, no isklu~itelno komforna i funkcionalna, kakva {to vsu{nost e i celata upravna zgrada na TDR vo Kanfanar, blizu Roviw, vo hrvatska Istra. Ultramoderniot objekt, graden po najnovite standardi za energetska efikasnost, e prekrasno zdanie koe {to pove}e nalikuva na dizajnerski hotel, odo{to na centar na tutunskata industrija vo Hrvatska.

“Ovde sme od 2007 godina, koga se otvori novata fabrika na TDR vo koja se preselija kapacitetite od Roviw i Zagreb. Napravivme raboten prostor koj {to e definitivno eden od najposakuvanite vo zemjava, a mo`e da ni pozavidat i mnogu kompanii vo Evropa i svetot. S$ e podredeno na toa vrabotenite da imaat ambient vo koj {to mo`at da bidat maksimalno produktivni i kreativni, a istovremeno sre} ni “, veli Toma{kovi}. Fabrikata za cigari, investicija vredna 123 milioni evra, e vedna{ do upravnata zgrada, a vo istiot krug e i edna od najmoder-

S

nite fabriki za hartiena i kartonska ambala`a vo Evropa, Istragrafika. I pe~atnicata, kako i TDR se vo sostav na Adris grupacijata, edna od najmo} nite hrvatski kompanii, koja pokraj ovie dejnosti, se zanimava i so turizam i nedvi`nini.

Vo sredinata na juni mesec, grupa novinari od regionot, kade {to TDR e prisutna so svoite proizvodi, bevme na tradicionalnata sredba {to kompanijata ja pravi sekoja godina so mediumite vo Roviw. Otkako TDR go preseli proizvodstvoto vo Kanfanar, vo Roviw se nao|a samo upravata i administracijata na celata grupacija, smesteni vo starata zgrada na fabrikata za cigari. Vo golemata konferenciska sala, ja slu{navme prezentacijata za rezultatite na TDR i ostanatite biznis edinici na Adris, pred da se upativme 20-tina kilometri severoisto~no, za da ja vidime i novata fabrika. [efot na TDR, Toma{kovi}, i na prezentacijata, a podocna i vo tekot na intervjuto, istakna deka so 12 milijardi prodadeni cigari vo 2011 godina i prihod od preku 240 milioni evra, od koi pove}e od 60% od izvoz, TDR ja zasilil svojata pozicija na eden od najgolemite hrvatski izvoznici i vode~ki proizvoditel na cigari vo jugoisto~na Evropa. Vremeto od okolu

17

18 EXCLUSIVE polovina ~as {to go dobiv od negovite PR asistenti za ova intervju, go iskoristivme da porazgovarame za toa kako TDR se snao|a vo pazarniot ambient koj {to sekojdnevno stanuva s$ pokompliciran za tutunskite kompanii, osobeno za malite nezavisni igra~i kako TDR, kakvi predizvici za TDR }e donese ~lenstvoto na Hrvatska vo EU, okolu investicijata vo Iran, proda`bata na TDR-ovite cigari vo Makedonija...

Kakva e momentalnata pozicija na TDR nasproti site predizvici {to gi donesoa i doprva }e gi donesat promenite na tutunskiot pazar na globalno i na regionalno nivo?

Tutunskata industrija e isklu~itelno konsolidirana, ~etirite najgolemi svetski tutunski kompanii dr`at 90% od pazarot vo Evropa. Malite nezavisni proizvoditeli kako TDR se mnogu retki, a vo cela Evropa, TDR e edinstvenata nezavisna kompanija koja e lider na svojot doma{en pazar, kako i vo okolnite zemji. Konkurencijata vo ovaa industrija e mnogu silna i nie se borime protiv najgolemite kompanii vo svetot. Ne igrame protiv lokalni rivali, tuku protiv multinacionalni korporacii {to dominiraat vo svetot, a site imaat svoi proizvodni pogoni vo nekoja od zemjite od regionov. I pokraj raste~kata ekonomska

cenite. Svedoci sme na kriza i s$ ponepovolnite vo vojnata so ceni vo Srbija, pazarni uslovi, TDR ja Nie dr`ime izko koja{to n$ pogoduva nas zadr`a stabilnata pozicika kako mali proizvoditeli, ja vo Hrvatska i na site vonredno visoki 73% do dodeka relativno malku pazari od jugoisto~na Evro- na hrvatskiot pazar gi pogoduva multinaciopa. Sekoj ~etvrti pu{a~ vo i sme mnogu zadovolna nalnite korporacii, za ovoj region gi konsumira ko koi{to toj pazar e samo cigarite na TDR, a pove}e ni so ovaa pozicija, ed eden od stotina. od 1,5 milion polnoletni so ogled na liberpu{a~i se potro{uva~i na alizacijata od pred Od slednata godina na{ite proizvodi.

Hrvatska vleguva vo EU, tri godini. Kolku za Hr ja napu{ta CEFTA i za Kolku uspea TDR da sporedba, monopohrvatskite proizvodi }e hr ja zadr`i svojata lot od 90% {to go se vovedat carini ili } dominantna pozicija e se s zgolemat postoe~kite na doma{niot pazar, ima{e Bulgartabak na pazarite od CEFTA. so ogled na toa deka na doma{en teren Kolkav del od proizvodKo pred tri godini pred liberalizaci- st stvoto TDR izvezuva vo hrvatskiot pazar se CEFTA i kako }e vlijaat CE liberalizira{e vo jata na pazarot ovie promeni na va{ata ov pogled na cigarite, sega se stopi na 30% pr profitabilnost? odnosno nema razpazaren udel.

To~no, vleguvaweto na To lika me|u danocite za hrvatskite i za Hr Hrvatska vo EU }e ja isuvoznite cigari? pravi TDR i ostanatite Nie dr`ime izvonredno visoki 73% na hrvatski izvoznici pred golem predizvik hrvatskiot pazar i mnogu sme zadovolni koga se raboti za izvozot vo CEFTA. Samo so ovaa pozicija so ogled na promenite za ilustracija, carinite za na{ite cigari {to gi spomenavte. Kolku za sporedba, mo- vo Bosna }e porasnat od 0% na 15%, vo nopolot od 90% {to go ima{e Bulgartabak Srbija od 15% na 57%, vo Makedonija od na doma{en teren pred liberalizacijata 27% na 42% i vo Kosovo od 0% na 10%. na pazarot sega se stopi na 30% pazaren Vkupniot tro{ok od ovoj porast na carinite udel. Ovoj podatok u{te pove}e go istaknuva nas }e n$ ~ini 10 milioni evra. na{iot uspeh na doma{niot pazar, no i [to }e prezemete za na udelot {to go imame na pazarite vo ubla`uvawe na ovaa situacija?

Jugoisto~na Evropa, od re~isi 25%.

Pred nas se tri mo`ni scenarija. Prvoto Na {to se temeli ovaa dominacija e da go prezememe na sebe ovoj tro{ok, na hrvatskiot pazar, pokraj silnata zatoa {to definitivno, ne mo`eme da go konkurencija od svetskite brendovi? prefrlime toj tovar vrz potro{uva~ite.

Dali se raboti za lojalnosta na Drugite proizvoditeli od regionot nemaat potro{uva~ite kon doma{niot proizpromena vo svojot status na sosednite vodite ili pak, atraktivnite ceni, pazari i nema da ima promena na nivnite odnosno najdobroto za tie pari? ceni, tuku samo na na{ite. Zatoa, ne Vo sekoj slu~aj, bitna e tradicijata. TDR mo`eme da ostavime ovoj tro{ok da go e prisutna 140 godini vo Hrvatska, a kon- finansiraat potro{uva~ite. solidacijata na tutunskata industrija se Vtorata opcija e da premestime del od slu~i poslednive desetina godini. Zna~i, proizvodstvoto vo nekoja od zemjite na se raboti vo eden del za lojalnosta na CEFTA, pa taka da imame status na doma{en potro{uva~ite, no taa sekoga{ se zasnuva proizvoditel. No, izvozot vo CEFTA e na kvalitetot na brendovite i nie tuka 45% od proizvodstvoto na TDR, {to zna~i dobro odigravme vo pogled na zadovolu- deka ovoj poteg bi zna~el prepolouvawe vaweto na potrebite na potro{uva~ite. na kapacitetot na na{ata fabrika vo Multinacionalnite kompanii koi{to se Kanfanar do Roviwi i otpu{tawe na pogolemi od TDR od 50-70 pati mo`at da polovina od vrabotenite. Kako op{testveno vlo`at ogromni pari za osvojuvawe na odgovorna kompanija, nemame namera da pazarite, a nim pazarite od regionot ne go storime toa. im se klu~ni, pa mo`e da si igraat so Tretata opcija, koja za nas e najidealna, e hrvatskata vlada da ispregovara so ~lenkite na CEFTA prolongirawe na trgovskiot re`im za hrvatskite proizvodi za u{te

Izminative ~etiri godini ~etirikratno ja zgolemivme proda`bata na pazarite vo Zapadna i vo Isto~na Evropa, vo Severna Afrika i na Bliskiot Istok, od 700 milioni na 2,5 milijardi cigari. Mnogu dobro ni odi na ~e{kiot pazar, kade {to ve}e dostignavme 1% pazaren udel, a isto taka dobri sme i vo [panija, Germanija, Italija, Obedinetite Arapski Emirati...

EXCLUSIVE

KORISTIME I MAKEDONSKI TUTUN ZA NA[ITE CIGARI

Kolkav e udelot na TDR na makedonskiot pazar na cigari?

Vo momentov e okolu 7%-8% i so nego sme na treto mesto vo zemjata, zad dvata lokalni tutunski kombinati. Najrodavan brend na TDR e Ronhil, toj ni e nose~ki brend, potoa e Valter Volf, a vo Makedonija va`ni za nas se i Jork i Benston, kako pretstavnici na poevtinite brendovi na cigari.

So kolkav del u~estvuvaat cigarite prodadeni vo Makedonija vo vkupnoto proizvodstvo na TDR? Ako vo Makedonija izvezuvame okolu 300 milioni cigari godi{no, od vkupno 12 milijardi {to gi proizveduvame, zna~i nekade okolu 2,5%.

Koristi li TDR makedonski tutun za svoite cigari?

Sekako, Makedonija proizveduva t.n. orientalna sorta tutun, koj{to vo odreden procent se koristi vo na{ite blendovi, odnosno me{avini od tutuni {to gi pravime. Vo zavisnost od godinata na proizvodstvo i kvalitetot, nie uspe{no sorabotuvame so makedonskite otkupuva~i i prerabotuva~i na tutun i toa pove}e godini nanazad.

nekoj period. Dali }e uspee vo toa, }e vidime. Ako ne uspee, ostanuva tro{okot da go prezememe nie, kako {to spomenav pred malku.

Me|utoa, vlezot vo EU, stava i u{te eden predizvik pred TDR, a toa e obvrskata na hrvatskata dr`ava da go usoglasi akciznoto optovaruvawe vrz cigarite so prosekot {to va`i za EU. Od po~etokot na 2014 godina toa optovaruvawe treba da bide najmalku 77 evra za 1.000 par~iwa cigari, a sega e 50-65 evra. Zna~i, }e ima rast na akcizite na doma{niot pazar od 13% do ne{to nad 30%, {to zna~i rast i na maloproda`nata cena na cigarite.

Kako reagiraat potro{uva~ite na kontinuiranoto poskapuvawe na cigarite?

Se prefrlaat li kon poevtini brendovi, pu{at li pomalku?

Reagiraat na nekolku na~ini. Edniot e da preminat od svojot omilen brend na nekoj poevtin. Vtoro, nao|aat alternativni kanali za snabduvawe so svojot brend, na primer, prekugrani~noto kupuvawe. Kutija na{i cigari vo Bosna e dvojno poevtina otkolku vo Hrvatska, pa na{ite gra|ani koga patuvaat tamu si nosat po edna-dve {teki, kolku {to e zakonski dozvoleno ili pak, kupuvaat na pazari kade {to se preprodavaat cigari, no toa ve}e e vo zona na nelegalen pazar.

Isto taka, pronao|aat zamena za poskapenite cigari vo re`aniot tutun. Negovata proda`ba vo Hrvatska se zgolemi za neverojatni 10 pati vo poslednite tri godini.

Dava~kite na ovoj tutun se poniski od onie

Davor Toma{kovi} odgovara na novinarski pra{awa, za vreme na dru`eweto na TDR so mediumite, vo juni godinava

za cigarite, pa ima{e slu~ai, kako vo Germanija, kade {to dr`avata ne prepozna deka poskapite cigari }e predizvikaat trend na zgolemeno koristewe na re`an tutun s$ dodeka toj ne dostigna 25% od vkupnoto koristewe na tutunot. Duri toga{ dr`avata sfati deka gubi golem del od dano~niot kola~, pa gi zgolemi dava~kite za re`aniot tutun, a toj ne e ni{to drugo osven cigara koja{to ne e spakuvana. Ete, taka potro{uva~ite prete`no se borat protiv postojanoto poskapuvawe na cigarite vo uslovi koga standardot im ostanuva ist ili opa|a poradi krizata..

Kakva e strategijata na TDR za ponatamo{en razvoj, so ogled na site te{kotii {to }e se ispre~at pred kompanijata?

TDR nastojuva sekoga{ da bide inovativna i na potro{uva~ot da mu gi ovozmo`uva kvalitet, novi trendovi, novi brendovi.

Pokraj streme`ot da se zadr`i liderskata pozicija vo Hrvatska i vo nekoi zemji od regionot, na{a cel e da se osvojuvaat i novi pazari. Nie minatata godina vlegovme i na ruskiot pazar, odnosno na{ite brendovi Ronhil i Valter Volf se prodavaat vo tamo{nite regioni Krasnodarsk i Abhazija, a godinava se {irime i na pazarot vo Bugarija, kade {to }e se prodavaat Ronhil i Jork.

Izminative ~etiri godini ja zgolemivme ~etirikratno proda`bata na pazarite vo Zapadna i vo Isto~na Evropa, vo Severna Afrika i na Bliskiot Istok, od 700 milioni na 2,5 milijardi cigari. Mnogu dobro ni odi na ~e{kiot pazar, kade {to ve}e dostignavme 1% pazaren udel, a isto taka dobri sme i vo [panija, Germanija, Italija, Obedinetite Arapski Emirati...

Vo Iran pak, gradime fabrika so lokalna firma kako partner i slednata godina treba da po~ne proizvodstvoto.

Kako dojde idejata da investirate tokmu vo Iran?

Iran e interesen pazar za nas zatoa {to se raboti, pred s$, za golema dr`ava od 70 milioni lu|e i visoka potro{uva~ka

na cigari po `itel. Dobroto za nas e {to tamu ne postoi nekoj silen doma{en proizvoditel {to dr`i monopol, a nie na iranskiot potro{uva~ sme mu prifatlivi kako proizvoditel {to doa|a od zemja so koja Iran ima korektni odnosi. Zatoa, u{te pred desetina godini nie po~navme da razmisluvame deka Iran ima golem pazaren potencijal, a pred pet godini go potpi{avme prvoto pismo za nameri i trgnavme vo podgotovki za izvoz. Poslednive 3-4 godini izvezuvame, a sega gradime i fabrika, vredna 30 milioni evra, i se nadevame na u{te pogolema proda`ba vo ovaa zemja.

Neli ve pla{i neizvesnosta vo vrska so toa {to mo`e da se slu~i so Iran vo bliska idnina, od aspekt na politi~kite odnosi so Zapadot. EU ve} e nametna sankcii za iranskata nafta, mo`ebi }e sleduvaat celosni trgovski sankcii i sl. Kako }e reagirate vo toj slu~aj?

Dokolku se slu~i takvo zaostruvawe na odnosite, nie }e mora da se pridr`uvame kon toa {to }e go propi{at Evropa i me|unarodnata zaednica. Nie vo momentov izvezuvame vo Iran. Se raboti za industriski segment koj{to ne e nitu voena, nitu naftena, nitu nekoja druga strate{ka industrija od bezbednosno-politi~ki aspekt.

Zasega, nemame problemi i se nadevame taka da ostane i vo idnina.

Kako uspeavte da vlezete na zapadnoevropskite pazari i vo centralna Evropa, kade {to potro{uva~ite ne gi poznavaat cigarite od Balkanot, a dominira golemata svetska ~etvorka od ovoj biznis?

Otvoraweto nov pazar vo tutunskata industrija e mnogu te{ko, zatoa {to noviot brend za potro{uva~ite re~isi ne mo`e da se komunicira so niv preku klasi~nite formi na marketing. Znaete deka voobi~aenite formi na promocija se zabraneti za cigarite vo re~isi site evropski zemji, taka {to naj~esto se slu~uva na~in na vleguvawe na nov pazar da bide

19

20 EXCLUSIVE preku isklu~ivo preku atraktivna cena i visok kvalitet za taa cena. Potro{uva~ot }e go zabele`i, }e go proba i na krajot }e go prifati takviot proizvod. No, pritoa, treba da se najdat distributeri, uvoznici, da se presmeta profitabilnosta od sekoj pazar. Postojat pazari {to se pomalku ili pove}e profitabilni, nekoi od niv se te{ki za probivawe zatoa {to ne mo`e da najdete kvaliteten distributer, nekade ne ste interesni zatoa {to ste mali.

Ima li pritisok za prezemawe na TDR od strana na multinacionalnite kompanii?

Jas bi rekol deka postoi latenten pritisok celo vreme, no akcionerite na grupacijata Adris, koja{to e sopstvenik na TDR, zasega ne ja razgleduvaat taa opcija. Tie smetaat deka TDR treba da vlo`uva vo svojata dolgor~na odr`livost i vo samostojniot razvoj i zasega, ne poka`uvaat `elba toa da se smeni.

Vie ste na ~elo na kompanija koja se bori na pazar kade {to vladeat “multinacionalki”. Prakti~ki, TDR e kako sardina vo more polno so ajkuli. Koi se va{ite klu~ni menaxerski principi so koi{to ja rakovodite kompanijata? [to barate najmnogu od svoite sorabotnici?

Ovoj biznis si ima svoi specifiki, no kako i vo sekoj drug biznis, mislam deka e mnogu va`no koj bilo predlog {to doa|a od moite sorabotnici da bide potkrepen

Fabrikata na TDR vo Kanfanar, blizu Roviw, otvorena vo 2007 godina, investicija vredna 123 milioni evra. Desno se gleda upravnata zgrada na TDR.

so analizi, so brojki, so alternativni scenarija so ogled na rizicite {to gi nosi toj predlog, za odlukite {to }e gi doneseme jas ili nekoj od drugite menaxeri na vrvot da bidat maksimalno potkrepeni so fakti. Zna~i, baram dobra analitika i kvantificiran pristap, pomalku da se potpirame na intuicija. Denes te{ko deka postoi ideja koja ima samo pozitivni aspekti za kompanijata, bez nekakvi rizici.

Ne sekoga{ ste vo situacija da birate me|u dve dobri raboti koja e podobrata, tuku me|u dve lo{i treba da ja izberete pomalku lo{ata.

A {to se trudite da prenesete kako kompaniska kultura?

Osnovnata vrednost koja{to se trudam da ja neguvame vo TDR e otvorenosta vo komunikacijata i po~ituvawe me|u site nivoa vo hierarhijata. Koga upravuvate so golema kompanija, te{ko e da imate sekojd-

NA 12 SEPTEMVRI VO “KAPITAL” ^ITAJTE

SPECIJALEN PRILOG

“NOVI TEHNOLOGII ZA SOVREMENO @IVEEWE” “Kapital” vo ovoj specijalen dodatok Vi gi pretstavuva najnovite tehnolo{ki usovr{eni aparati koi sovremenoto `iveewe go podignaa na nivo na sovr{enstvo!

Analiza na pazarot - {to se nudi i {to se bara na makedonskiot pazar? Koi tehnolo{ki aparati, neophodni vo sovremenoto `iveewe, se najbarani od makedonskite potro{uva~i?

Koi se kriteriumite na makedonskiot potro{uva~ pri izborot na sovremeni tehnolo{ki aparati funkcionalnosta, energetskata efikasnost ili pak dizajnot i `elbata na kupuva~ite?

Kolkavo e vlijanieto na ve}e doka`anite brendovi so inovativni tehnologii vrz odlukata za kupuvawe?

Kolku se barani energetski efikasnite aparati na na{iot pazar i kakva e informiranosta na potro{uva~ite za “A” oznakata koja ja sodr`at ovie aparati?

ZA POVE]E INFORMACII VO VRSKA SO PRILOGOT I ZA KOMERCIJALNO PRETSTAVUVAWE VO ISTIOT OBRATETE SE NA DO MARKETING SEKTOROT NA E-MAIL prilozi@kapital.com.mk TELEFON 02 3298 110 LICA ZA KONTAKT: GORDANA MIHAJLOVSKA I BOBAN \ORGIEVSKI

neven dopir so operativnite te{kotii so koi{to se soo~uva sekoj vraboten. Zatoa, dokolku nekoj ima ideja za podobruvawe na procesite, da mo`e da ja komunicira so pogornite nivoa i taa da bide soslu{ana i razgledana so dol`no vnimanie i po~it.

Od druga strana, TDR e firma so dolga tradicija, kade {to vrabotenite se akconeri i takvata povrzanost so svojot rabotodavec sozdava golema lojalnost vo nivnata rabota. TDR vo 80-tite godini be{e 13-ta me|u 15 najgolemi firmi vo toga{na Jugoslavija i e edna od retkite od taa grupa {to ne se prezemeni od nekoj drug ili propadnati i definitivno, najuspe{na od site niv. Gordosta na vrabotenite deka se del od takva kompanija sozdava posebna vrska koja nadminuva eden voobi~aen odnos vraboten-kompanija. Tokmu toa na TDR & dava posebna dimenzija, {to ja pravi posilna za borba so konkurencijata.

22 ANALIZA

IMA LI FORMULA ZA RE[AVAWE NA MAKEDONSKATA N

SAMO INVESTIC OTVORAAT RABOTNI MESTA

Вкупна стапка за долгороч невработенна ост

33,00% 32,00%

31,2

31,00%

31,7

32,3 31,1 29,7

30,00% 29,00%

28,7

28,00%

27,00%

27,0

26,00% 25,00% 2002

2003

Извоr: Дrжавен завод за sтатиsтика

2004

2005

2006

2007

2008

NEVRABOTENOST?

Makedonija ima najniska stapka na vrabotenost vo Evropa i najvisoka nevrabotenost. Se napravija nekolku obidi za nejzino namaluvawe so subvencionirawe na samovrabotuvawe i na vrabotuvawe, no efektite se minorni. Da ne ja zaboravime i poslednata merka za podelba na licata koi baraat rabota i na tie koi ne baraat. Dali toa }e ja re{i nevrabotenosta? Nema! Za da se zgolemi vrabotenosta, mora da se otvoraat rabotni mesta i efikasno da se popolnuvaat ve}e postoe~kite. Za toa se potrebni investicii. Investicii nema zatoa {to nema ni pari za investicii

CII 25,9% e vkupnata stapka na dolgoro~na nevrabotenost vo zemjava vo 2011 godina i e najnisko nivo od 2002 godina navamu, no vo isto vreme i najvisoko nivo vo Evropa

A

SPASIJKA JOVANOVA jovanova@kapital.com.mk

ko 62,2% od nevrabotenite vo Makedonija ~ekaat rabota pove} e od ~etiri godini, zna~i deka nema rabota za niv, a u{te pomalku e verojatno deka samite }e si obezbedat rabota preku sopstven biznis. Ako duri 30% od nevrabotenite imaat zavr{eno maksimum osnovno obrazovanie i nemaat nikakvi kvalifikacii, a duri 86% imaat maksimum sredno obrazovanie, zna~i deka ovie lica te{ko mo`e da najdat rabota i vo idnina ako ne se dokvalifikuvaat za da odgovorat na potrebite na pazarot na trud.

Sega se gleda pri~inata za problemot {to kompaniite te{ko nao|aat kvaliteten i soodveten kadar duri vo uslovi na tolkava nevrabotenost, koja e najvisoka vo Evropa. No, drugata strana na medalot pak, poka`uva deka visokata nevrabotenost e rezultat i na toa {to ne se otvoraat novi biznisi i novi rabotni mesta. Ima i mnogu defekti, koi pridonesuvaat za neefikasen pazar na trud i za nekredibilen podatok za vistinskata stapka na nevrabotenost vo Makedonija, koja sigurno e poniska od objavenata. No, to~nata brojka ne e su{tinata na problemot, iako e mnogu va`no da se znae kolkava e. Su{tinata na problemot e {to nikoj ne go re{ava problemot so nevrabotenosta, koj le`i vo nejzinata struktura.

NEKVALIFIKUVANOST Prv i najgolem problem e nekvalifiku-

31,6%

A

e vkupnata stapka na nevrabotenost vo Makedonija vo prviot kvartal od 2012 godina i e povisoka vo odnos na istiot period vo minatata godina

8,1

26,3 2009

26,7 25,9 2010

2011

foto: IVANA KUZMANOVSKA

milion evra planira da potro{i Vladata za aktivni merki za vrabotuvawe vo 2012 godina, so koi }e bidat opfateni 5.793 lica

KAKO DA SE NAMALI NEVRABOTENOSTA?

Otvorawe rabotni mesta vo pobrzo raste~ki sektori, a ne vo javniot sektor; Poednostavuvawe na procedurite za anga`irawe sezonski rabotnici; Kreditirawe na firmite za {irewe na biznisot, a ne za vrabotuvawe; Aktivno vklu~uvawe na mladite vo programi za praktikantstvo vo firmite; Redovna prekvalifikacija i dokvalifikacija spored potrebite na pazarot na trud. vanosta. Od veb-portalot Najdi rabota, koj e eden od najaktivnite posrednici me|u rabotodavcite i tie {to baraat rabota vo zemjava, ja ka`uvaat su{tinata na problemot. „Voop{to ne im e lesno na kompaniite da dojdat do kvalifikuvan i soodveten kadar, ne poradi neresponzivnosta na gra|anite na nivnite ponudi, tuku naprotiv, poradi pregolemiot interes na nekvalifikuvan i nesoodveten kadar.

Treba da sme svesni za visokiot procent na nevrabotenost vo Makedonija. Samoto toa pridonesuva za ogromna

VLADO DIMOVSKI PORANE[EN MINISTER ZA TRUD NA SLOVENIJA I SOVETNIK VO VLADATA NA VLADO BU^KOVSKI

o Makedonija nema klima za lu|eto sami da sozdavaat {ansi za vrabotuvawe, tuku ~ekaat na dr`avata i na ve}e postojnite kompanii. Ima lu|e koi bi sakale da startuvaat svoj biznis, no poradi netransparenten i rigiden sistem i nedovolna finansiska poddr{ka od dr`avata i od finansiskite institucii toa ne go pravat.

V

23 foto: IVANA KUZMANOVSKA

ANALIZA

24 ANALIZA

Активни мерки за вработување за 2012

Стапка на вработеност на лица на возраст од 15 до 64 години 2006

2007

2008

2009

2010

Македонија

39,60%

40,70%

41,90%

43,30%

43,50%

Бугарија

58,60%

61,70%

64%

62,60%

59,70%

Чешка

65,30%

66,10%

66,60%

65,40%

65%

Унгарија

57,30%

57,30%

56,70%

55,40%

55,40%

Полска

54,50%

57%

59,20%

59,30%

59,30%

Романија

58,80%

58,80%

59%

58,60%

58,80%

Словачка

59,40%

60,70%

62,30%

60,20%

58,80%

Хрватска

55,60%

57,10%

57,80%

56,60%

54%

Извор: Државен завод за статистика

Stapkata na vrabotenost na licata od 15 do 64 godini vo zemjava e 43,5% i e daleku poniska vo sporedba so drugite zemji od regionot i od Centralna i Isto~na Evropa

zainteresiranost na gra|anite za sekoj objaven oglas. Ne retko se slu~uva gra|anite da apliciraat za pozicija koja ne e ni pribli`no adekvatna na nivnite kvalifikacii. Toa, od druga strana, im ja ote`nuva rabotata i na samite kompanii da dojdat do kvaliteten kadar, bidej}i treba da pregleduvaat stotici aplikacii so cel da gi izberat najsoodvetnite kandidati. Ne retko dobivame poplaki od kompaniite deka i pokraj ogromniot interes, voop{to ne im bilo lesno da se odlu~at za soodveten kandidat”, velat vo Najdi rabota.

Kompaniite se soo~uvaat so s$ pogolemi te{kotii i da dojdat do stru~en kadar. Vo posledno vreme, vo oglasite se baraat kandidati specijalizirani i stru~ni za odredena oblast. „Toa se dol`i na trendot na s$ pogolem broj mladi visokoobrazovani kadri koi ne se stru~no naso~eni vo oredena oblast, nemaat dovolno prakti~no iskustvo, a firmite ne se spremni da organiziraat obuki i podgotovka na kandidatite”, objasnuvaat vo Najdi rabota.

Ova go poka`uvaat i oficijalnite statisti~ki brojki. Duri 84.963 nevraboteni lica imaat zavr{eno maksimum osnovno obrazovanie i ne raspolagaat so nikakvi kvalifikacii, a tie zafa}aat 28,5% od vkupniot broj nevraboteni.

Ogromen broj, 171.830 od nevrabotenite imaat zavr{eno sredno obrazovanie, no malkumina se tie so stru~no i kvalifikuvano

Субвенционирање на вработување Субвенционирање на земјоделци за користење државна земја

Невработени 980

134.000

90

3.840.000

800

138.400

100

Практиканство

92.600

833

Обука кај познат работодавач

113.739

530

Обука за ИТ

218.543

164

Преквалификација и доквалификација

178.419

216

0

2.000

Обука за одржливо самовработување

24.780

10

Обука за субвенционирано вработување

25.073

15

Општинско-корисна работа

9.756

20

8.075.310

5.758

Едукација за започнување бизнис

Вкупно

obrazovanie. Zasega 40.558 od vkupno nevrabotenite se so vi{o i visoko obrazovanie, kade {to povtorno dominiraat diplomcite od op{testvenite fakulteti.

Tekstilnite kompanii poradi trudointenzivnata dejnost imaat najgolema potreba od rabotnici, no vo momentot se soo~uvaat so nedostig od rabotna sila. „Se soo~uvame so nedostig od rabotnici, bidej}i mladite sakaat da rabotat vo banka ili vo dr`avna institucija.

No, ova ne mo`e da odi do beskone~nost. Ima prirodni ekonomski zakonitosti, koi velat deka mora da postoi stopanstvo za da se finansira dr`avata. Jas se pla{am deka za nekoja godina diplomirani lica }e treba da sednat da rabotat na ma{ina”, veli Marijana Perkovska, pretsedatel na Klasterot za tekstil.

LO[ OBRAZOVEN SISTEM Vtor problem, koj pridonesuva da ne se re{i prviot, e {to ni{to ne se menuva vo obrazovniot sistem za da se promeni

евра 3.300.000

Самовработување Парична поддршка за мали фирми за отворање работни места

kvalifikaciskata struktura kaj ponudata na trud. Spored neoficijalnata statistika, godinava najbarani kadri vo privatniot sektor, ako se isklu~at visokite menaxerski pozicii, se higieni~ari, frizeri, prodava~i, ugostitelski rabotnici, sovetnici, voza~i (naj~esto so bugarski paso{ za rabota vo EU), kozmeti~ari, referenti, smetkovoditeli, farmacevti... Ama vakvi kadri nema ili ima mnogu malku na pazarot na trud. Najdeficitarni se zanaet~iskite profesii, a srednite stru~ni u~ili{ta zapi{uvaat s$ pomal broj u~enici.

Problemot }e stane u{te poizrazen poradi naplivot na visokoobrazovani kadri koi } e proizlezat od disperziranite studii, kade {to povtorno dominiraat op{testvenite nauki. Ovaa kategorija na nevraboteni, koja }e se slee kon masata lu|e na vozrast od 25 do 49 godini, kade {to vo momentot stapkata na nevrabotenost e 29,8%, u{te pove}e } e ja napravi problemati~na nevrabotenosta vo zemjava.

Duri 67,3% od visokoobrazo-

KOI RABOTNI MESTA NAJMNOGU SE NUDAT VO OVOJ MOMENT?

Rakovodni mesta (rakovoditel, direktor, menaxer); Nastavnik (za obnova na dogovorite vo obrazovnite institucii); Sorabotnici (vo dr`avni i obrazovni institucii); Higieni~ari; Frizeri; Prodava~i; Ugostitelski rabotnici; Voza~i (naj~esto so bugarski paso{ za rabota vo EU); Kozmeti~ari; Referenti; Smetkovoditeli; Farmacevti.

PAN^E KRALEV MINISTER ZA OBRAZOVANIE

akedonija s$ u{te ima relativno nizok procent na visokoobrazovan kadar vo odnos na vkupnoto naselenie. Voop{to ne sme vo faza koga treba da se gri`ime deka kreirame premnogu visokoobrazovan kadar. Za da go dostigneme prosekot koj{to go imaat zemjite na Evropskata unija, treba da rabotime u{te pove}e na upisot na na{ite sredno{kolci na fakultet pred da dojdeme vo faza da pravime nekoj balans. Podatokot od aspekt na ~ekawe rabota e direktno vrzan so ekonomskite aktivnosti vo edna zemja. Veruvam deka site ekonomski aktivnosti i celata politika koja se sproveduva so cel pottiknuvawe na vrabotuvawata }e pomogne da se namali ~ekaweto rabota.

M

BROJ 667/668

08/08/2012

ANALIZA

www.kapital.mk

Невработени според должина на невработеноста 2011 До 1 месец

11.088

2-5 месеци

21.656

6-11 месеци

18.560

12-17 месеци

17.798

18-23 месеци

15.140

до 2 години

2.730

до 3 години

24.504

4 и повеќе години

183.486

Вкупно

294.963

Извор: Државен завод за статистика

183.486

NA [TO NAJMNOGU SE TRO[AT PARI?

84.963

pretpriemni{tvoto i programi za vrabotuvawe – Srbija, Hrvatska i BiH; Dopolnitelno obrazovanie i trening – Makedonija i Crna Gora.

nevraboteni ~ekaat rabota ~etiri ili pove}e godini, {to e pove}e od polovina od vkupniot broj nevraboteni vo Makedonija

Na razvoj na

nevraboteni lica imaat zavr{eno maksimum osnovno obrazovanie i ne raspolagaat so nikakvi kvalifikacii, a zafa}aat 28,5% od vkupniot broj nevraboteni

vanite lica vo Makedonija na vozrast do 24 godini se nevraboteni, poka`uva analizata na britanskiot vesnik „Gardijan”, koja koristi podatoci od bazata na OECD, Svetskata banka i Evrostat.

Ova e najvisoka stapka na nevrabotenost na mladoto obrazovano naselenie vo Evropa. Vo drugite zemji od Centralna i Isto~na Evropa, se dvi`i od 12% do 30%. „Vo poslednata decenija brojot na nevraboteni so univerzitetsko obrazovanie bele`i golem porast. Od 1999 do 2010 godina se zgolemi za tripati, a stapkata na nevrabotenost od 14% na 22%. Ovie promeni se posebno naglaseni vo poslednite godini so prilivot na novi generacii na diplomirani studenti. Toa go potvrduva i raste~koto u~estvo na mladite do 29 godini od vkupno nevrabotenite so univerzitetsko obrazovanie, koe vo 2009 i 2010 godina iznesuva pove}e od 60%”, veli profesor Verica Janeska od Ekonomskiot institut.

SITE SAKAAT VO JAVNIOT SEKTOR Podatokot deka godinava najmnogu se nudat rakovodni

mesta (rakovoditel, direktor, menaxer) vo privatniot i vo dr`avniot sektor, a potoa sleduvaat poziciite nastavnik (za obnova na dogovorite vo obrazovnite institucii), sorabotnici (vo dr`avnite i vo obrazovnite istitucii) ka`uva deka dr`avata e najgolem rabotodava~ vo zemjava.

Vakvata nejzina pozicija, nadopolneta so toa {to nema profesionalni standardi pri vrabotuvaweto i ne se meri produktivnosta pri deleweto plata, gi pravi dr`avnite funkcii najposakuvano rabotno mesto.

Vrabotuvaweto vo dr`avniot sektor osobeno e izrazeno vo pomalite gradovi, a u{te pove}e }e dominira poradi merkata za 4.000 vrabotuvawa vo op{tinite. „Vo glavniot grad s$ u{te preovladuva vrabotuvaweto vo privatniot sektor, a i platite vo privatniot sektor se povisoki. Dr`avata preovladuva kako rabotodava~ i so platite vo drugite op{tini poradi nedovolnata razvienost na privatniot sektor.

Platite vo dr`avniot sektor za ista pozicija se ednakvi za site gradovi, {to ne e slu~aj

CENTAR ZA EKONOMSKI ANALIZI

“Koga e vo pra{awe nevrabotenosta, fokusot treba da e na odr`livi i efektivni dolgoro~ni re{enija. Najnoviot antikrizen paket ima mnogu malku potencijal za dolgotrajni re{enija za nevrabotenosta, a vrabotuva relativno visoki resursi. Vladata treba da se skoncentrira na finansisko poddr`uvawe na privremeni vrabotuvawa vo brzoraste~kite sektori, kako grade`ni{tvo, ugostitelstvo i trgovija. Taka {ireweto na strukturnata nevrabotenost }e se zabavi, a privremenite vrabotuvawa imaat potencijal da stanat postojani.” so privatniot sektor. Toa e glavnata pri~ina za pogolem interes za vrabotuvawe vo javniot sektor vo drugite gradovi. Svoj pridones ima i o~iglednata stagnacija vo razvojot na slobodnite ekonomski zoni vo drugite gradovi”, objasnuvaat od Najdi rabota.

ZO[TO NEMA AKTIVNI MERKI ZA VRABOTUVAWE? Ovie problemi na pazarot na trud se prisutni vo Makedonija 20 godini. Sega se postavuva pra{aweto zo{to edinstvenata merka kontra nevrabotenosta e bri{ewe na licata koi neredovno se prijavuvaat vo agenciite za vrabotuvawe? Se napravija i nekolku obidi so subvencion-

irawe na samovrabotuvawe i na vrabotuvawe, no efektite se minorni. Da ne ja zaboravime i poslednata merka za podelba na licata koi baraat rabota i na tie koi ne baraat. Dali toa }e ja re{i nevrabotenosta? Nema!

Makedonija ima najniska stapka na vrabotenost vo Evropa.

Za da se zgolemi, mora da se otvoraat rabotni mesta i efikasno da se popolnuvaat ve}e postoe~kite. Za toa se potrebni investicii i aktivni merki na pazarot na trud.

Investicii nema zatoa {to nema ni pari za investicii.

Ne mo`e da se o~ekuvaat novi rabotni mesta ako ne se otvoraat novi proizvodni pogoni, novi fabriki i

25

26 ANALIZA novi firmi. I ako nema nagon za pretpriemni{tvo.

Udelot na kreditite za sektorot pretprijatija vo makedonskiot bruto-doma{en proizvod e skromni 28,4%. So tolku niska finansiska intermedijacija, koja e najniska vo sporedba i so zemjite vo regionot, nema rast na kompaniite i otvorawe biznis, {to nosi novi rabotni mesta.

Porane{niot minister za trud na Slovenija i porane{en sovetnik vo Vladata na Vlado Bu~kovski, Vlado Dimovski, smeta deka vo Makedonija nema klima za lu|eto sami da sozdavaat {ansi za vrabotuvawe, tuku ~ekaat na dr`avata i na ve}e postojnite kompanii. „Vo Makedonija ima lu|e koi bi sakale da startuvaat svoj biznis, no poradi netransparenten i rigiden sistem i nedovolna finansiska poddr{ka od dr`avata i od finansiskite institucii, toa ne go pravat”, dodava toj.

Vladiniot Operativen plan za aktivni programi i merki za vrabotuvawe 20122013 godina, predviduva nekolku merki.

Za godinava ovoj plan vredi 8,1 milion evra, a treba da obezbedi vrabotuvawe za 5.793 lica. „Koga e vo pra{awe nevrabotenosta, fokusot treba da e na odr`livi i efektivni dolgoro~ni re{enija. Najnoviot antikri-

NAJDI RABOTA.COM.MK „Voop{to ne im e lesno na kompaniite da dojdat do kvalifikuvan i soodveten kadar, ne poradi neresponzivnosta na gra|anite, tuku poradi pregolemiot interes na nekvalifikuvan i nesoodveten kadar. Ne retko se slu~uva gra|anite da apliciraat za pozicija koja ne e ni pribli`no adekvatna na nivnite kvalifikacii.

Toa im ja ote`nuva rabotata na kompaniite da dojdat do kvaliteten kadar, bidej}i treba da pregleduvaat stotici aplikacii so cel da gi izberat najsoodvetnite.” zen paket ima mnogu malku potencijal za dolgotrajni re{enija za nevrabotenosta, a vrabotuva relativno visoki resursi.

Vladata treba da se skoncentrira na finansisko poddr`uvawe na privremeni vrabotuvawa vo brzoraste~kite sektori, kako grade`ni{tvo, ugostitelstvo i trgovija. Taka {ireweto na strukturnata nevrabotenost }e se zabavi, a privremenite vrabotuvawa imaat potencijal da stanat postojani”, komentiraat vo Centarot za ekonomski analizi.

Najgolema kritika imaat na kreditiraweto na samovrabotuvaweto i otvorawe novi biznisi, bidej}i treba mnogu vnimatelno da se vidi koj biznis mo`e da opstane za da dobie pari od dr`avata.

Dosega{noto iskustvo e lo{o.

NA 26 SEPTEMVRI VO “KAPITAL” ^ITAJTE

SPECIJALEN PRILOG

ZDRAV @IVOT SPRAVETE SE SO STRESOT Vra}aweto na pointenzivni rabotni obvrski posle le`ernoto leto drasti~no go zgolemuvaat nivoto na stres. Ekspertite, lekarite, nutricionistite prepora~uvaat aktivnost so nesmaleno tempo pred doa|aweto na zimata!

Kapital vi pomaga kako polesno da gi nadminete stresnite sostojbi i da bidete aktivni i na povisoko energetsko nivo!

Koi fizi~ki aktivnosti mo`ete da gi praktikuvate za da go podobrite imunitetot?

Velosipedot go {titi srceto i krvnite sadovi. Zo{to da se dvi`ite na dve trkala?

Vitaminska podgotovka pred sezonata na grip i nastinki.

Top esenski namirnici koi ne smeete da gi propu{tite!

ZA POVE]E INFORMACII VO VRSKA SO PRILOGOT I ZA KOMERCIJALNO PRETSTAVUVAWE VO ISTIOT OBRATETE SE NA DO MARKETING SEKTOROT NA E-MAIL prilozi@kapital.com.mk TELEFON 02 3298 110 LICA ZA KONTAKT: GORDANA MIHAJLOVSKA I BOBAN \ORGIEVSKI

Makedonija mnogu malku pari odvojuva za aktivni merki za vrabotuvawe. Prethodna analiza na Centarot za ekonomski analizi zabele`uva deka od 1996 do 2002 godina okolu 10 milioni dolari se potro{eni za aktivni politiki za vrabotuvawe, {to e 0,05% od toga{niot bruto-doma{en proizvod. Vo 2007 godina, za aktivnite merki se potro{eni 4,9 milioni evra za 8.300 lica, a za pasivnite merki za vrabotuvawe duri 78,6 milioni evra, koi opfa}aat samo zdravstveno osiguruvawe i nadomestok za nevrabotenost. Vo Nacionalnata strategija za vrabotuvawe 2015 predvideno e da se ostavri stapka na vrabotenost od 55% za licata na vozrast od 20 do 64 godini.

28

SO O IVANA I PETRE PE Z prv predizvik kade da pomineme edno denono}ie so Ivana se Za odlu~ivme za Svetinikolsko. @etva, stari ergeni, po`ar, frankfurtska mafija... Od edni mugri do vtoro izgrejsonce, ispolneti so fotografirawe, improvizacii, `ivotni prikazni, lokalni problemi...

@ETVA NA ZELEN BRAN PETRE DIMITROV p petre.dimitrov@kapital.mk @ p

radi{te. Ne vo Ohrid. Svetinikolsko, od kumanovskata tinikolsko strana. Sredina na juli, a jas i Ivana razbudeni celosno, ve}e vo devet ~asot na pat do Ran~inci, kade {to n$ ~eka `etvarot Dejan.

Odime na `etva. Imeto na selceto go zgre{ivme sigurno sto pati dodeka da stigneme, no za sre}a, tuka bea pitomite lokalni `iteli, koi kulturno n$ popravaa.

Samo da mo`evte da vidite kako ni se pletkaa jazicite koga go izgovaravme. Na kraj po~navme da go vikame Ra{~e. Popoznato ni deluva{e.

Po pat pominavme i niz seloto Orel. So Ivana konstatiravme deka imame mnogu interesena topografija vo Ov~epolioto i zaklu~ivme deka ne treba ni pod razno ovie sela da dobijat novi imiwa kako skopskite ulici.

I sekako, po kojznae koj pat povtorno debatiravme deka ni e lo{a infrastrukturata. Toa ni e omilena tema.

Pred nekolku godini vo ovoj del od Svetinikolsko pominuval avtobus na radovi{kata firma Orel. Me{tanite od sosednoto selo Nemawica, pogolemo od Orel, stanale qubomorni.

Mislele deka toa e avtobus na seloto Orel.

I denes ovde pominuvaat avtobusi, no se mnogu poretki, taka {to Ivana ima{e idealni uslovi da u`iva vo vozeweto.

A okolu nas bajka. Kako vo crtaniot film „Po patot so oblacite�. Plus eden kup son~ogledi... Royksopp vo pozadina... Zaboravivme deka odime na `etva.

G

BROJ 667/668

08/08/2012

29

www.kapital.mk

@ @ENITE ENITE NE NE SAKAAT SAKAAT NA NA NIVA NIVA eekade ek adee ok ad okoluu 10 sstignavme ttiign gnav avm av mee na m na niva. niva ni va.. Na Na samoto sam amot ottoo mesto mest me sto daa pogodi N vvidime vi dime di me kako kak akoo se vadi vad adi di leb leb na toplovo. ttop oplo lovo voo. Sre}a Srre} e}a ni ssee ppo ogo godi dii zeleniot tolku stra{no. zele ze leeni niot ot bran, bbra ran, ppaa i ne bbe{e e{ {e to tolk olk l u st stra ra{n {no. o Tamu ve}e Tamu vve} e}ee n$$ ~ekaa e} ~ek ekaa aa Dejan, D Dej ejan ej an,, brat an brrat a mu mu Sa{o Sa{ Sa {o i tatko {o ttat atko koo im im Sre~ko, Srre~ S e~ko ko,, ffamilija fa mii ija ppoznata mili oznaata pod oz od prekarot ppre rreeka karo root Blendfer.

B endf Bl enndf d eerr. Ako A o vo Svetinokolsko Ak Svve S veti tino noko k llssko ko nema{ prekar, znae. nema ne ma{ { ppr rekkar a , ni nikojj ne ttee zn znae a. ae Trojcata Troj Tr ojjca c ta iimaat maaat fformirano maat ormira or rano noo zzemjodelska eem mjo jode dels de lsska ka ffirma irma ir m i me|u me| e|uu drugoto, drrug u otto, o `neat. `nea `n eat.t.

“Lo{a godinata.

U{te ~ekame Zletovica.

“L Lo{ o{aa e go godi d na di nata ta. Su{a.

Su{a Su {a.. Nema Nema voda. vvod oda. a. U U{t {tte ~~e eka kame oodd Zl Zlet etov ovic ica. a. posevite No, pose No sevi vite te see zgolemuvaat. zgol zg o em ol e uv uvaa aat.t. Lu|eto Lu| u eto etto sadat sadatt kolku sada sa k lkku daa zzemat ko emat em at subvencii. davaat subvenciite, odnapred subv su venciii. GGii da dava vaat at ssub ubve venc ncii iite te,, am amaa to toaa se ve} vve}e e}ee od odna aprredd potro{eni porano sega drugo ppo otro{ {eeni pari... pari pa ri... E da da,, po pora rano no se se `neelo ` ee `n e loo so so srp, srrp, sseg e a e dr eg rugoo vreme...

Naletuvame ponekoga{ vrem vr e e. e .. N allet etuv u am amee po pone neko koga ga{ { i naa zmii, zzmi miii, ama m ama najmnogu nnaj a mn aj mnog oguu na na ponekoja ddivi di vi zajaci zaaj ajac acii i sviwi sviw sv i i i po pone neko kojaa `elka...”,vidno `ellka ka.....” .”,v ,vid ,v idno id noo vozbuden voozzzbu b de bu denn s$ s$ Sa{o, be{e najzborlest. n iiznaraska`a ni znaarasska`a zn `a S Sa{ a o, kkoj oj bbe{ e{e na najz jzbo borl bo r esst. “Imate rl ““I Im Im mat atee sre} at sre}} vremeto.

Duvka. a,, vi se se pogodi i vr vrem emet eto. Duv D uvka ka. [teta [tet [t etaa {to {to na {t na nekoj nek ekojj ne ne mu m tekne Cell de tekn te knee dda sstavi t vi vveternici. ta eterrni nici ci. Ce C ddenn }e vvrtat...” rtaat rt at...” ....”” nie stignavme imaa tretata krajot Koga Ko ga nni iie ssti tign gnav avme me vve}e e}}e ja iima maaa tr tret etat ata `etva, `eetva `etv tvaa,, a do do kkr raajjot ot nnaa denot ~ekaa u{te nekolku.

Imaat svoj kombajn.

Holandski. deno de nott ggi ~~ek ekaa aa uu{t {tee ne nekolk lku. u. I Ima maat at ssvo vojj komb ko omba mbaajjn. mb n. Hol H olan ola ol anddsski ki. aplicirale vladinite bile N apl Ne lic icir iral alee za vvla ladi dini nite te bbidej}i idej id ej}i }i bbil ile le kineski. kiinesk kine neeskki. i. Za Za `etva `ettvva `e `etv hektar 4.000 iljadi na hek kta t r na nnapla}aat plla} a}aa aatt po 44.0 .000 00 ddenari, enar en ari, i, ddve ve iilj ljaddi ppomalku lj om maalk lku otkolku Skopsko. otkolk ku vo Skopsko ko. `enite “Ovde mnogu se raboti, zatoa `en enit itee nee sakaat ssak akaa aatt daa ostanat. osttaannat. att. dobitok, sadat Nekoi od sselanite elan el anit itee ra rabotat s$. ^uvaat at ddob o itok ok,, sa addaat i `ito `ittoo `i p~enka...

Rabota ve~er i p~ ~en e kaa...... Ra Rabo b ta imaa nnonstop. No, ve~e ~err si sitee }e }e bidat bbiiddaat vo vo prodavnicata Ran~inci.

Nemawica raboti. prod pr odav avni nica c ta vo Ran~in nci ci.. Ta TTaaa vo v Nemawic icaa ne n rrab aabboottii.. I isklu~ija strujata...”, informira{e Sa{o. ja iisk sklu~ija str truj ujat ata...”, n$$ in info form rmira{e Sa S {o.. {o

Otkako site zaedno konstatiravme treba pove}e Otka Ot tkkaako akoo ssit itee za zaed eddno kkon onnst stat atir irav avme me ddeka ekaa tr ek treb eba u{ eb u{te te ppov ove} e}ee da zemjodelieto re{i see ppomogne oom mog o ne ze emjod mjjodel deliieto ietoo i ddaa se rre{ e{ii problemot p obble pr lemo mot so vodata, vod odat ataa, pozdravivme `etvarite Ivana upativme nakaj se ppoz o dr oz d av aviv ivme me ssoo ` etv tvar arit iitte i so I Iva vana na ssee up upat ativ ivme me nnak akkaj Patetino (koe kolegite prekrstija Patino), neodamna Pate Pa teti tino no ((ko koee ko kole legi gite te ggoo pr prek ekkrs rsti tija j vvoo Pa ja Pati tino no),), kkoe oe nneo eoda damn mnaa re~isi celoto izgore po`ar. re re~i e~iisi ccel elot otoo iz izgo gore re vvoo po o` `aar. r.

Popatno pominavme manastirot Sveta Nedela. pre~eka Popa Po paatn tnoo po pomi m navm mi vmee i vo m anaasti an astiro rott Sv Svet etaa Ne N deela dela l . N$$ ppre re~e ~eka ka porti, najdovme na~in so zzatvoreni atvo at vvoorreennii ppor orti tii, no nie ie nnaj ajdo dovm vmee na na~i ~inn ka kako ko dda go g rrasassposteleme dvorot. post po stel elem em eme me }e }}ebenceto b nc be ncet etoo vo ddvo voro rot.t. ro po~inka malku nervoza poradi nemaweto mre`a Po kkratka ratk ra tkaa po po~i ~ nk ~i nkaa i ma malk lkuu ne nerv rvoz rv ozaa po pora r di nnem ra emaw m wet etoo mr mre` e`aa mobilnite telefoni (Ivana mo`e{e prika~i sliki n m na o illniitee ttel ob elef efon onii (I (Iva vana na nnee mo m `e{e `e {e ddaa pr prik ika~ ik a~i sl slik ikii na nna{ata na a{ {ata Fejsbuk Fejjsb sbuk uk gru ggrupa: r pa: 24 ~asa ~as a a so Ivana Iva I vana n i Petre), na Pet etre re),), se se vrativme vrattiv vr ivme me Ostanavme v Ran vo RRan~inci. an~i ~ nc nci. i O stan st anavme mee bez be ccigari. igarri. i Vozeweto dotamu be{e Poradi nadolninVoze Vo zewe weto to dot otam amuu be be{ {e nnavistina {e a isti av istina na vvozbudlivo. o buudlliv oz ivo. o. P orraaddi na nado doln lnin in-Ivana ima{e celi ite, it te, e I Iva vana n zzaa pr prvv pa patt im ima{ a{ee mo`nost mo`n mo `nos ostt da d vozi voz ozii so so ko~nica ko~ o ni nicaa ccel elii el minuti.

Ka`i-re~i profesionalen ppeet mi pet m inu nuti. Ka Ka`i `i-rree~~i ve vve}e }e e ppro rofe fesi sion onal alen e vvoza~. oza~ oz a~.

NA N A SUDEWE VO LEV INS o Lev ins, prodavnicata vo Ran~inci (koja imeto go dobila po Vsseloto, mnogubrojnite ran~evi so dobitok koi porano funkcionirale vo eloto, sega gi ima zna~itelno pomalku), go do`iveav prviot stres.

Imaat I maat samo ~etiri vida cigari. Najevtinite od tipot “57”. ““Toa “T oa se pu{i. Nemaat lu|eto pari, iako kako i Vladata rabotat 2244 ~asa. Samo problemi. Eve, sega napi{i. Neka ~itaat tie oodd vlasta. Vo seloto imame samo tri uli~ni svetilki, koi ne rrabotat, ra botat, a nam ni napla}aat za 14. N$ kradat. [to mislat, nie sseljacite eljacite sme glupi?”, revoltirano mi ka`a Pan~o, gazdata na pprodavnicata, rodavnicata, koga mu ka`av deka sum novinar.

Sepak, tema na denot vo selskata prodavnica ne bea svetilkite i ttoa oa {to selata nemaat voda. Koristat voda od rezervoar, pa od sstarata st arata selska ~e{ma namesto da te~e studena voda, te~e topla, bidej}i otvorot e zatvoren so kapa~e. Mora da se {tedi.

Site S ite sakaa da raska`at za po`arot vo sosednoto Patetino. Celo selo go znae{e vinovnikot, koj dodeka sedevme pomina pokraj prodavnicata. Prethodnata ve~er bil priveden od policijata, no bbill pu{ten. Selanite ve}e ja imaa doneseno svojata presuda. bi “Zna~i, nikoj so nikoj nema problem. Samo toj i u{te eden se pproblem, pr oblem, ne samo za na{eto selo, tuku za site okolni. Dvaeset po`ari ostanaa nerazjasneti, a site ovde znaeme koj gi potpali od zavist. Mora nekoj da odgovara. Da ne se slu~i ne{to polo{o. Mo`e nekoj da go ubie vinovnikot. Nekolku pati ve} e e pretepan. Pa potoa da regiraat od sudot i od policijata.

Docna }e e. Selanite sekoja godina imaat ogromni {teti. Na ssekoj ekoj po ne{to mu izgorelo...”, komentiraa selanite, “tepaj}i se” koj prv ne{to da ka`e.

Vo mubetot ni se priklu~i i baba Milevka, eden od najstarite `iteli ` `i teli na seloto, koe ima okolu 50 `iteli. Rodum e od Barbarevo, Probi{tipsko. Vo Ran~inci e dojdena kako nevesta i zasekoga{ ostala tamu.

“Ne sakav nikade da odam. Celo vreme sum tuka. Na vremeto be{e drugo. Seloto ima{e 70 ku}i i {kolo i zadruga... Doa|aa u~iteli, a sega gradona~alnikot na Sveti Nikole saka da go prodade u~ili{teto. A mostot ne saka da ni go popravi. Nema deca. Najmladoto ni e 13 godini”, gi spodeli so nas svoite gri`i baba Milevka.

Deka denes e te{ka misija da se donese nevesta vo ovoj kraj ni posvedo~ija trojca stari ergeni, koi nabrzina goltnaa po edno pivce vo prodavnicata i se vratija na nivata. Ja zamolija Ivana da gi slika i da gi objavime vo vesnik, pa mo`ebi nekoja }e gi bendisa.

“Nevesta da mi donesete sledniot pat. Ni{o ne sum legnal so meseci. Kakva saka neka e...”, ni pora~a edniot od niv na zaminuvawe.

30

SO O IVANA I PETRE BACK B ACK T TO OB BLACK LACK raspolo`enie koe go imavme preku celiot Dobroto den ni go sru{i slikata vo Patetino. Po site odisei

po pat, kone~no stignavme tamu okolu dva ~asot.

S$ be{e kako vo nekoja nova verzija na spot za Back to blackk od Ejmi Vajnhaus, no vo 3D verzija, so u`asen miris na izgorenoto. Od ~etirinaest ku}i, izgorele duri edinaeset.

N$ pre~eka kumanovecot Dejan, vnuk na dedo Stojmir, koj so dedo Mi{o se dvajcata postojani `iteli na seloto. selo se l to. Frla{e Frrla{e voda na mestata vo ku}ata, ko koja e oodd tursko turs tu rsko ko vvreme, r me, kade re ka {to s$ u{te u{ {tee tlee{e tleee{ e e ogan. ogan og an. mii mu iizgorele “Naa de “N dedo do m zgor zg orel elee i parite. pari pa rite te.. Ne znam zzna nam m {to {to }e pravime prav pr avim imee so nego. nneg ego. o. Eve, EEve ve,, mi vika vvik ikaa spre spre mi mi ga podrumot. ppod odru rumo mot.t. mrdam odovde.

Jass ne m Ja mrd rdam am oodo dovd vde. e. Vo Vo podrum podr po drum um }e }e `iveam. `ive `i veam am.. I taka taka sekoj svojata ku}a.

Nej}e e, ssek ekoj oj ssii sa saka ka vvoo sv svoj ojat ataa ku ku}a }a.. Ne Nej} j}ee ni ddaa ~u ~uee za druga. kanat drug dr uga. a. TTetkite etki et kite te ggoo ka kana natt da oodi di kkaj aj nniv, iv,, noo go zn iv zznam. am. Dva dena dena }e }e sedi sedi i }e }e saka saka da da se vrati. vraati. A i tie sega go sakaat, saka k at, ama po ednaa nedela }e go nej}at”, si ja spodeli makata Dejan.

I toj znae{e koj e vinovnikot za u`asot {to go snajde Patetino.

“Se falel u prodavnica deka selata }e gorat. I stvarno gore{e Patetino. Ama nikoj ni{te ne prezema da se re{i problem. Ne gi re{ava vlasta, samo tleat kako ognot, koj sekoj moment pak mo`e da se razgori...”, prodol`i Dejan.

Se ponudi da n$ pro{eta niz seloto. Pomislata {to s$ mo`e da smisli ~ove~kiot um n$ ostavi bez zborovi po celiot pat. Seloto kako od slikovnica be{e vo crno. o.

Nade` deka slednata godina koga povtorno vo povtor orrno no }e }e dojdeme dojd do jd jdeme Patetino rabotite }e bidat poubavi nii dadoa dado da d a ~i~ko ~i~k ~i~k ~i ~ko Blagoja i Stojan, vikenda{i od Skopje, koi prestojuvaa vo ku}ata preest stoojuvaa oj na prijatel, edna od retkite {to uspeala uspea speala da se spasi od ognot.

“Po nekolku do`dovi }e se oprai mestovo. meestovo. [tetata e golema, no `ivotot prodol`uva... prodol`uvaa....

Golema sre}a {to

bevme ovde koga izbuvna po`arot, ppoo`arot, pa mo`evme mo`evm v e da reagirame. Be{e u`asno...”, ni raska`a ~i~ko Blagoja.

Ni trgna muabetot so niv i po nekolku ~a{k ~a{ki ki rakija site zaboravija zaboravi viija j na po`arot. Se udri na politika. politiika. Klasika.

“Kajj nas treba da Samo krimitreba r d si ajduk jdu za da d pre`ivee{. r kri r minalcite se uspe{ni. A i narodot. ]e mu dade{ subvencii, a si kupuva “audi” ili odi na odmor u Gr~ka. Nikoj za ni{to ne vodi kontrola. Kako da ne bide...”,poentira{e Dejan, koj be{e glaven na masa.

Nekade okolu ~etiri ~asot se razdelivme so veseloto dru{tvo i pravec Sveti Nikole. Tamu n$ ~eka tetka Pavlina, majk majka jkaa na Aleksandra, kole{ka od marketing. jk

SVETI NIKOLE OSTANA BEZ DECA tetka Pavlina ve}e podgotvila s$. Taman po rabota na niva, dobro ni dojde prekrasna turlitava so salat~e. I lubenica.

A “Aleksandra me zadol`i da ve pre~ekam kako {to treba. Celo vreme sum sama, pa mnogu se raduvam koga nekoj }e mi dojde. &

velam na Aleksandra po~esto da si doa|a doma, no `ivotot na nejze & e vo Skopje. Ja razbiram.

Brat & e pak, vo Avganistan. Se javuva, ama se razbira, pove}e na snaata. Site zaminuvaat nekade. Koj vo Italija, koj vo Slovenija. Eve, pred nekoj den i kumot na sin mi zamina. Ako ne be{e Avganistan, ne znam kako }e pre`iveeja lu|eto.

Nema ve}e detski xagor i ~ukawe na {tikli po ulicite od sabajle kako vo vremeto kako nevesta dojdov od [tip. Nema ni kaj da se raboti. Site mladi nevesti se po tekstilnite fabriki. Jakite firmi od porano sega samo buri~kat. Najsigurni se tie vo administracija...”, ni ja dolovi atmosferata vo {tipski Beverli Hils, kako {to ja vikaat svetinkolskata naselba Baraki, kade {to `ivee.

Iseluvaweto ne e edinstveniot seriozen problem na Sveti Nikole. Gradot i okolnite sela so godini maka ma~at so vodata. Mnogu od `itelite ne ja pijat vodata.

“Nie sme kako na Zapad. Ne pieme voda od ~e{ma, tuku od {i{iwa. Na cela nema{tija lu|eto treba da davaat pari i za voda. Emi, zamisli nekoja golema familija. ]e treba da rabotat samo za voda. Site gradona~alnici vetuvaa re{avawe na problemot so vodata, no nikoj ne go re{i. Site kopea bunari, no ne gi dokopaa...”, se po`ali tetka Pavlina.

Po ru~ekot dremnavme troa i ve}e vo {est so Ivana bevme podgotveni da se vratime vo prodavnicata vo Ran~inci, kade {to n$ ~ekaa `etvarite.

BROJ 667/668

08/08/2012

31

www.kapital.mk

SITE S ITE NÈ MNO@AT MNO@AT SO SO NULA NULA red Ra Ran~inci svrativme ssvr vrat a ivme vo Ne Nemawica, emawicaa, koe e oddale~eno kilometri gradot.

Pred P oddale e~e ~eno n 13 ki kilo lome m tri od gr radot. P redd nekolku neeko k lku dekadi ova selce sel elce ce trebalo ttre reba balo lo da da stane stanne grad za za ovoj o oj del ov del od od imalo samo Ov~epolieto. Toga{ { Sveti Sve S v ti Nikole N samo nekolku nnek ekol olku ku} ku} u slu~ilo denes seloto i, no toa ne se slu~il lo i de ene n s se elo l to ima ma samo ssam amoo 300 30 {to doa|aat `iteli, ako se brojat i tie {t to do doa| a|aa a t od ggradot, rado dot, voo imaat ovde.

Nekoi vikendi~kite ili na nivite {to ggii im imaa aatt ovde e. Neko koii pak, doa|aat za da rabotat. Nekadee okolu oko kolu l osum ve}ee sosema bevme vo sosednata prodavnica. Vo so ose sema ema druga,, mnogu m ogu mn masa podinami~na atmosfera. Glaven na m assa sk sskopjanecot kopjanecott pred Cene. Na nikoj ne mu dava{e zbor. Od Od ppre redd nekolku re preselile negoviot godini so `ena mu Stanka se preselil le oovde. vde. Vo negovio ot Avtokoroden kraj. “Vo Skopje smeniv pet stana. a. Od Od Av Avto tokoDecata manda do Vlae. I nikade ne ostanav. De eca c taa oostanaa stanaa vo Skopje. Za i tie da dojdat, treba da see soz ssozdadat ozzda d da d t uslovi. Ovde ka`i-re~i ka`ii re re~i nema nikakvi. Ovde treba trreba treb ebba da d

proizveduva mleko, se ppro roiz izve vedu duva va m mle leko, `ito..., `ito `i to..., s$$ treba.

Za{to uvezuvame?

Seloto {too ni ttre {t reba ba.. Za Za{t {too da uuvezu zuva vame? Selo oto e kapital kap a ital za dr`avata.

Za{to vikaat vratime dr`a dr `ava vata ta.. Za Za{t {too n$ vvik ikaa aatt da ssee vr vrat a im ime vo sseloto ellot o o ko koga sozdavaat uslovi.....”, raska`a Cene, porane{en ne ssoz ozda dava vaat at uusl slov ovi. i.........”, ”, nnii ra rask ska` a`aa Ce Cene ne,, po pora rane ne{e {enn {ofer eden poznat {ofe {o ferr na eede denn po pozn znat at makedonski mak m aked edon onsk skii biznismen. bizn bi znis isme men. n. Svojata Svoj Sv ojat ataa maka site m ma ka ssaka{e aka{ ak a{ee da ja ja spodeli spod sp odel elii i zemjodelecot zemj ze mjod odel elec ecot ot Mile: Mil M ile: e: ““Za Za ssit itee problemi informiram instituciite.

Site odgovaraat. prob blemi ggii in info form rmir iram am iins nsti titu tuci ciit ite. e. S Sit itee mi oodg dgov ovar araa aat.t. nadle`ni.

Javi Kratko i jjasno: asnoo: de as deka ka nnee se nnad adle le`n `ni. i. JJav avii se vvoo MV MVR, R, a javi pravda. ottamu mi vikat ja avii se se vo Ministerstvo Min inis iste ters rstv tvoo za ppra ravd vda. a. O Ottjavam? tamu pa na drugo mesto. mestoo. Dek Dek da ssee ja java am? So So nula nula ne ne n$ mno`at. @iveam novinarite vikam. mno` `at a . @i @ive veam a od muka. I novi vinaari rite t ggii vi vika kam. m. A Ama ma i nnivv nnee gii bi ni bbiva. iva va.. I tie se prodadeni. Eve, e ssega ega site zznaeme naem na emee vinoven po`arot, kojj e vi ko vin noveen za za ppo` o`ar arot, a ni{to ne mo`e{ { ddaa napravi{.

Policijata dekor.

P Po lici li ciija jata ttaa i ssudot udot ud ot ssee samo saamo ddek ekor ek or. Nikoj ne mrda za ni{to. pred nekoj drugar mii mu uukr ukradoa Ba{ Ba { pr red nnek ekoj oj ddenn nnaa dr drug u ar m kradoa nafta, a od prezema{ ppolicijata po lici li ciija jata ta mu mu vikat vika vi katt - pa kupi kkup upii si druga. up dru ruga ga.. [tom [tom nnee pr prez ezem ema{ a{ merki u~esnik!”.

Naa ma govedarot merk me rkii i tii ssii u~ u~es esni es nik! ni k!”. k! ”. N masa sa ssoo na nass be be{e {e i ggov oved edar aroot danok reagiraat.

Kazna.

VViktor: Vi ktor kt or:: “A “Ako ko ddan anok ok ne ne plati{, plat pl a i{ at i{,, odma o ma rrea od eagi gira raat at.. Ka Kazn zna. a. TTii ispa|a{ ko bara{ { nne{to, e{to e{ to,, is ispa pa|a |a{ { vinoven, vino vi noove ven, a o{teten ven, o{t { et eten en si. si. N Nee mo mo`e `e muze, rane. mo`e dr`ava samo da ttee mu muze ze,, a da nnee tee rran ane. an e. A m o`ee naa ssud o` u ddaa ud dr`avata te dade za 150 denara. a Taka Tak akaa li? li? Zatoa Zato Za toaa dr dr`a ` va `a vata ta ni ni se se vrte vrte rtte sviri eden prst, u krug. Site se ume{ani. ^ovek ek nnee sv svir irii so eede denn so pprs rst,t, dodeka Viktor tuku so pet”. I tokmu vo toj moment, dod odek ekaa Vi Vikt ktor or ss$$ u{ u{te te mavta{e so racete, vo prodavnicata dojde i oosomni~eiot soomn mni~ i~ei eiot ot potza po`arot. Nema{e nikakov problem na site da im pot opo`arot. vrdi vr di deka ddek e a toj go zapalil po` o` `ar a ot. Za rabotata da bide u{te postra{na, dovoruva post po stra ra{n {na, a, ppo~na o~na da & se dov o~ ovvor o uva na Ivana. Ako mu stanala `ena, `en ena, a, }e }e & dadel dade da dell 1000 iljadi illja jadi di evra. godini ima{?

Dvaeset Nee sii mala. Ajde da “Kolkuu godin ni im ima{ a{?? Dv Dvae aese sett i pe pet? t N odime kaj mene naa ka kafe.

Ostavi novinarot..”, kafe fe. Os Osta tavi vi ggoo no novi vinaaro rot.t..” . , ne n pprestana r stana re toa prisutnite da se nadeva kaj Ivana i ppokraj o ra ok rajj to oa {t {too pr pris isut utni nite te ccelo eloo el zatvor. vreme go karaa deka preteruva preteeruva uv i deka deka k treba treeba da da e vo zzat atvo vor. r.

Problemite na selanite nemaa nem emaaa kraj, a po nekolku neko k lkku piva p vaa ssvetot pi veto ve tott im stana porozov. Atmosferata stanuva{e Atmosferrat a a stan anuuva uvaa{ {e s$ po`e{ka, pa so Ivana odlu~ivme deka e vvistinskoto ist stiinskkot otoo vr vreme da se napu{ti dru{tvoto. Da ne po~nat i kamili kamiili li ddaa nu nnudat. uda d t.

VO GRADOT GLAVEN MAFIJA[OT KOJ PIE SAMO VODA tekot na denot slu{navme mnogu raboti i za frankfurtskata koja spored `itelite, bila glavna vo gradot. Za da Vgo omafija, proverime toa gi ostavivme poslednite ~asovi od na{iot 24-~asoven prestoj vo Svetinikolsko.

Najvpe~atliva be{e prikaznata deka eden od glavnite na mafijata ne koristel nikakvi drogi, duri ni alkohol, pa piel samo voda.

“Oni prodavaat, ama ne koristat drogi. Za toa kolku dobro se zarabotuva videte ja uli~kata so nivnite ku}i. Zna~i u dr`avata si uspe{en samo ako si kriminalec. I koj uapsija od mafijata? Samo sitno. Glavnite se na sloboda...”, ni raska`aa svetinikolci, poka`uvaj}i kon edna od ulicite vo blizina na naselbata baraki.

So Ivana se potrudivme nekako da se involvirame vo mafijata, no strategijata ne ni be{e uspe{na i ne doznavme koj e mafija{ot koj pie samo voda. Toa sepak, neka si go re{i policijata.

Ostatokot od ve~erta go pominavme vo jadewe. Prvo na kroasani kaj Maja i Zoki, pa na sladoled i “{valer” torta. Ne uspeavme da doznaeme kako go dobila imeto tortata. Ne znae{e i gazdata.

Po polno} ve}e bevme vo krevet. Hranata si go napravi svoeto.

Sabajle pred da zapeat petlite vo Ran~inci nie ve}e pievme kafe so tetka Pavlina. Po ulica mo`ea da se zabele`at samo postari lu|e koi redovno pe{a~at od sabajle. Se nadevaat

deka taka }e mu prkosat na rakot. Spored istra`uvawata, ovoj grad e na prvo mesto spored brojot na zaboleni od rak.

Nikoj ne znae dali toa e rezultat na rudnikot za azbest, stanicite protiv gromovite ili azbestnite cevki po koi te~e svetinikolskata voda...

So izme{ani emocii vo osum ~asot stignavme nazad, vo Skopje, prosvetleni i sre}ni deka na{ite problemi se ni{to vo sporedba so tie na `itelite na Svetinikolsko.

P.S. SLEDNITE 24 ^ASA SO IVANA I PETRE ]E GI ^ITATE NA KRAJOT OD

SEPTEMVRI.

Pretpriema~ &...

NA POPLAKITE OD BIZNISMENITE, BANKITE SO ODGOVOR

VINATA ZA NEUSPEHOT NA KOMPANIITE NE E KAJ NAS!

BROJ 667/668

25/07/2012

www.kapital.mk

MENAXER

ISPROVOCIRANI OD POSTOJANOTO KRITIKUVAWE OD STRANA NA BIZNISMENITE DEKA TIE SE GLAVNITE VINOVNICI ZA BAVNIOT RAZVOJ ILI PAK PROPA\AWETO NA KOMPANIITE, DOMA[NITE BANKI ODGOVORIJA SO SVOJATA “STRANA NA MEDALOT”.

“KAPITAL” VI PRETSTAVUVA NEKOLKU PRIMERI RASKA@ANI OD SAMITE BANKARI, ZA TOA KOLKU SLABOSTITE KAJ PRETPRIEMA^ITE, KOMPANISKITE MENAXERI I SOPSTVENICI, MO@AT DA IM NAPRAVAT PROBLEMI VO ME\USEBNATA DELOVNA SORABOTKA apital” pred dva broja pi{uva{e za nekolku lo{i iskustva {to gi imale makedonskite biznismeni so doma{nite banki. Tie se po`alija na birokratskite lavirinti poradi koi zagubile vredni zdelki, na visokite hipoteki na kreditite, na nepodgotvenosta na bankite da finansiraat inovativni proekti i u{te nekoi slabosti {to gi locirale kaj bankite.

Ja prenesovme nivnata strana od prikaznite, a nivnite imiwa, kako i na kompaniite, ne gi otkrivme, od razbirlivi pri~ini. Tekstot predizvika reakcija vo bankarskite krugovi, koi{to ne se soglasuvaat so konstatacijata deka tie se najgolemite vinovnici za toa {to nekoj biznis ne se razviva so posakuvanata dinamika od strana na sopstvenicite, ili pak, ne daj Bo`e, propadnal poradi toa {to ne dobil dovolna ili nikakva poddr{ka od bankite.

“Sekoga{ koga nekoj saka da gi kritikuva bankite mora da ima predvid deka bankite se pred s$ profitni dru{tva koi imaat za cel da gi za{titat interesite na dve celni grupi: akcionerite na bankata i {teda~ite.

Akcionerite, pred s$, baraat stabilnost, no i pogolem povrat na nivniot kapital (dobivka). [teda~ite treba da bidat sigurni deka nivnite sredstva se plasiraat na pomalku rizi~ni proekti i deka bankata uspe{no i sigurno gi menaxira. Ottuka, mnogu e pogre{na tezata deka bankite ’nedovolno kreditiraat‘, zatoa {to kamatite na dadenite krediti se osnoven izvor na prihodi i celta na sekoja banka e da gi oplodi sredstvata i da go maksimizira profitot, no se razbira poa|aj}i pritoa od na~eloto na sigurnost i stabilnost na plasmanot. No, vo isto vreme glaven izvor na zagubi se rezervaciite koi se izdvojuvaat za nenavremena otplata na kreditite od strana na klientite”, objasnuvaat od menaxmentot na edna od pogolemite makedonski banki.

Vo interes na objektivnoto informirawe na javnosta, ja prenesuvame i drugata strana na prikaznata preku nekolku avtenti~ni primeri za problemite so koi se soo~uvaat doma{nite

“K

gaat pari i pokraj uka`uvawata na komercijalni banki vo raboteweto so kompaniite. Poradi zakonskata obvrska bankata deka se prezadol`eni, za da na kraj, koga }e propadnat, n$ obna bankite za za{tita i ~uvawe na vinuvaat povtorno nas, dokumentite, podatocite bankarite, za neuspehot i informaciite koi se so slednite komentari”, steknati pri vr{ewe dodavaat tie. bankarski i drugi fi„Zo{to ne stopiravte so nansiski aktivnosti so odobruvawe, i pokraj poedine~ni lica, koi “Kompaniite n$ ubedutoa {to nie baravme i spored Zakonot za banki vaat vo uspe{nosta insistiravme, sepak vie pretstavuvaat bankarska na nivniot biznis, bez traba{e da n$ spre~ite i tajna, ne gi objavuvame istoto da se temeli na da n$ odbiete”, ili imiwata na kompaniite. realni pretpostavki”, „Vie celo vreme n$ I bankite koi{to ni velat bankite. sledevte so dopolnitelno gi predo~ija primerite “Na biznismenite seko{to sledat, insistiraa ga{ im nedostigaat pari kreditirawe (primer: stignale do 4-5 milda ostanat anonimni. i pokraj uka`uvawata ioni evra), ama koga ni Velat deka ne e bitno na bankata deka se trebaa u{te dopolnitelni od kade poteknuvaat prezadol`eni, za da na sredstva (primer: 100.000 ovie primeri, bitno e kraj, koga }e propadnat, evra, a ne gi otplatuvaat deka se realni, odnosno n$ obvinuvaat povtorno prethodno odobrenite mnogumina biznismeni nas, bankarite, za neusmo`e da se prepoznaat pehot so slednite komen- ili seriozno docnat vo izmiruvawe na obvrskite), vo niv. tari”, dodavaat tie.

“Kompaniite n$ ubeduvie ne ni odobrivte i zatoa propadnavme”. vaat vo uspe{nosta [to se odnesuva do pri~inite za na nivniot biznis, bez istoto da se temeli na realni pretpostavki” – velat neuspehot na biznismenite, spored bankarskite sogleduvawa, ima mnogu, no bankite. naj~esti se slednive: “Na biznismenite sekoga{ im nedosti-

33

34

MENAXER PREGOLEM OPTIMIZAM 1.

Naj~esta pri~ina za propa|awe na firmite i nemo`nost za otplata na kreditite kon bankite e nerealnoto dolgoro~no planirawe od strana na sopstvenicite ili menaxerite na kompanijata. Imeno, biznismenite se naj~esto pregolemi optimisti vo odnos na razvojnite mo`nosti na firmata, a posebno vo odnos na kreditosposobnosta na firmata ili prakti~no ka`ano, nivoto do koe firmata mo`e da go finansira razvojot so krediti. Vo finansiskiot svet, nivoto na zadol`enost se narekuva finansiski leverix na kompanijata.

“Biznismenite, planovite za razvoj ne gi temelat na realni pretpostavki tuku naj~esto poa|aat od optimisti~ki scenarija za dvi`ewe na klu~nite faktori ili pretpostavki od koi zavisi nivniot uspeh. Optimizmot, vo odredeni slu~ai (za `al retki) mo`e da se poistoveti so hrabrost i da se komentira kako pozitivna osobina, no koga optimizmot se temeli na nerealni pretpostavki e presuden za nadolni trendovi na kompanijata i bankrotstvo na firmite so visok finansiski leverix”, objasnuvaat bankarite.

Tie dodavaat deka biznismenite izlezot od sekoja kriza ili te{kotija vo raboteweto – nedostigot na likvidni sredstva vo tekovnoto rabotewe go baraat vo novo zadol`uvawe vo banka, bez duri i da se obidat da napravat analiza na vistinskite pri~ini koi doveduvaat do nelikvidnost, a naj~esto se nekurentni zalihi ili nemo`nost za naplata na pobaruvawata so istovremeno namalena pobaruva~ka i obem na rabota, koja rezultira vo pad na vkupnite proda`bi, obrt i profitni margini. Sekako deka kreditiraweto e re{enie za firmite so nisko nivo na zadol`enost, ili koi voop{to ne se kreditirani. No, onie so postojan visok dolg kon bankite, ne treba izlezot da go baraat vo nov dolg (ili sve` kapital – sosema pogre{en termin {to vo posledno vreme s$ po~esto go upotrebuvaat biznismenite) {to dopolnitelno } e im gi zgolemi tro{ocite na finansirawe i gi vodi kon sigurna propast.

Koga klient koj spored sogleduvawata na bankata e prezadol`en bara dopolnitelno finansirawe, bankata mo`e da odlu~i da prifati povisok krediten rizik i da odobri novo zadol`uvawe, samo ako e ubedena deka so novata zdelka za koja se bara kreditot }e se ostvari pozitiven cash flow i profit, koj }e pridonese ne samo za otplata na novoto zadol`uvawe, tuku profitot }e bide izvor za namaluvawe na postojnata zadol`enost.

Eve kako toa izgleda vo praktika: Po podneseno novo barawe za kredit,

bankata go povikuva klientot na sostanok da go obrazlo`i baraweto: „Imam novi sklu~eni dogovori po podolgo vreme i nemam sredstva za da nabavam surovini, bidej}i ne mo`am da gi naplatam postojnite pobaruvawa vo momentov (ili s$ u{te ne se dostasani ili se dostasani, a kupuva~ot/dr`avata docni so pla}awe {to e s$ po~esta praktika), a nieden dobavuva~ ne mi dava stoka na odlo`eno pla}awe. Ako mi gi dadete u{te ovie, na primer: 200.000 evra, (a ve}e dol`i 5 milioni evra), }e nabavam surovini, }e proizvedam i }e prodadam vo rok od 9 meseci, taka {to }e go vratam i noviot kredit, a vo me|uvreme }e namalam i od postojnite. Ako ne ni dadete, nema da mo`eme da gi ispo~ituvame dogovorite so kupuva~ite i dolgoro~no }e se namali u{te pove}e obemot na rabota i nema da mo`eme da vra}ame - }e vi gi ostavime hipotekite (primer: fabrika i oprema)”.

Bankata, veruvaj}i vo prikaznata odobruva dopolnitelno finansirawe, za da po 9 meseci, doa|a istiot klient so nova prikazna – mi pomognaa parite, nabaviv surovini, prodadov proizvodi, no del od pobaruvawata s$ u{te nemam naplateno (bilo od kupuva~i, bilo ~eka povrat na DDV i sl.), a vo me|uvreme i cenite na energensite mi

poskapea, povisoki mi se i tro{ocite za kamati (normalno zgolemena e zadol`enosta), a imav i drugi nepredvideni tro{oci, so drugi zborovi likvidnosta mi e za nikade i mi fali “sve` kapital” (primer: u{te 200.000 evra). Saka da ka`e postojnite dolgovi (primer: 5 milioni evra) ve}e se “bajati”, a isto i poslednite odobreni 200.000 evra (dadeni od pred 9 mesec).

I povtorno sledi prefrlawe na vinata na bankata: “Ako ne ni gi odobrite u{te ovie, }e zastaneme so rabota”.

“Na bankite nikoga{ ne im odgovara da se naplatuvaat so izvr{uvawe vrz imotot ne samo poradi postojniot pad na pazarot na nedvi`nosti, tuku i poradi faktot {to prisilna naplata na pobaruvawa zna~i dopolnitelni rezervacii i zagubi za bankata i dolgi pravni proceduri. Od tie pri~ini, se obiduvame da najdeme re{enie vo sorabotka so klientot, iako rezultatot od finansiskata analiza poka`uva deka e mala verojatnosta da se uspee so novo zadol`uvawe da se re{i problemot. Za `al, iskustvoto od toa da im se poveruva na klientite vo vakvi slu~ai i obidite na bankite da go spasat klientot koj e vo te{ka finansiska sostojba, vo mnogu retki slu~ai gi dal o~ekuvanite pozitivni efekti, nitu za klientot, nitu za bankata”,

BROJ 667/668

25/07/2012

velat bankarite.

Bankata zavr{uva so pogolem iznos na problemati~no pobaruvawe, a klientot so pogolem dolg i povisoki tro{oci za kamati. Kraen efekt - negativen za dvete strani.

“No, ovoj efekt, za `al, biznismenite nikoga{ ne go razbiraat i povtorno i so povisok dolg doa|aat vo bankata so novi barawa za dopolnitelno zadol`uvawe. Apsurdno neli? Koga bankata definitivno }e go odbie novoto barawe, a firmata ve} e propa|a poradi toa {to gi nema ’ve{ta~kite aparati za di{ewe‘ (vaka bi go opi{ale novoto zadol`uvawe) komentarite od niv se onie {to gi citiravme na po~etokot na ovoj tekst, vo nasoka na obvinuvawe na bankarite. Zaklu~ok: Biznismenite sekoga{ vinata za neuspeh ja barat vo drug, vo slu~ajot vo bankite, bez da bidat samokriti~ni i da poglednat zad sebe i da ja sogledaat realnosta”, konstatiraat na{ite sogovornici od kreditnite sektori na bankite.

Spored niv, isto taka ~esta pojava vo posledno vreme e {etawe po bankite - po~nuvaat klienti da se kreditiraat vo edna banka, potoa nezadovolni od bankata preminuvaat vo druga banka, po nekolku godini i taa druga banka ne ~ini, za da na kraj od koga }e pro{etaat po pove}e banki povtorno se vra}aat vo provobitnata, ovojpat so kaewe {to si oti{le i pofalbi do bankata deka e najdobra, za {to im trebalo vreme da sfatat.

BIZNISMENITE RAZMISLUVAAT KRATKORO^NO, OD DENES ZA UTRE, A TAKVI IM SE I PLANOVITE. Gi menuvaat ~esto planovite, so ogled deka se temelat na nerealni pretpostavki, a so toa gi menuvaat i dadenite vetuvawa vo bankata za ispolnuvawe na obvrskite duri i na nedelna osnova.

Primer 1: Na klientot mu dostasuvaat obvrski kon bankata vo tekovniot mesec vo vkupen iznos od 250.000 evra po osnov na koristena kreditna poddr{ka. Na po~etok na mesecot, se odr`uva sostanok so klientot so cel da se sogleda gotovinskiot tek za tekovniot mesec – o~ekuvani prilivi i odlivi, odnosno mese~en *cash flow na firmata vo sklop na godi{niot plan {to prethodno go prezentiral na bankata (godi{niot plan se dostavuva ili na kraj na prethodnata godina ili na po~etok na tekovnata). Vo godi{niot plan se predvideni mese~ni prilivi od 600.000 evra za mesecot koj e predmet na diskusija na sostanokot, a odlivi, na primer, od 300.000 evra. Klientot na sostanokot prezentira deka vo tekovniot mesec o~ekuva

2.

MENAXER

www.kapital.mk

400.000 evra prilivi i 300.000 evra glavnici. tro{oci (bez obvrskite kon bankata) i Sumirano: planot se smenil tri pati gi obrazlo`uva pri~inite za otstavo tekot na 30 dena i povtorno ne puvawe od godi{niot plan. (Pomal se ostvaril, a ostvaruvaweto na izvoz, odnosno proda`bi vo prethodmese~niot plan e 50%, a na nite meseci poradi pomali nara~ki godi{niot 33%. od planiranite ili Primer 2: Klientot namaleni proda`ni ceni najavuva na po~etok na poradi konkurencija na mesec deka nema da mu stranski pazar, zgolemen trebaat novi krediti, odlo`en rok za naplata deka redovno }e gi na pobaruvawata od servisira obvrskite koi “Biznismenite, planovite kupuva~ite, a od druga dostasuvaat vo tekovniot za razvoj ne gi temelat strana zgolemeni ceni mesec. Posle 10 dena na realni pretpostavki za surovini i energija, najavuva novo barawe tuku naj~esto poa|aat od skraten rok za pla} za kredit za finanoptimisti~ki scenarija awe kon dobavuva~ite sirawe na dogovor za za dvi`ewe na klu~nite i sli~no). Bankata go izvedba na proekt za faktori ili pretpostavprifa}a obrazlo`enieto poznat kupuva~. Bankata ki od koi zavisi nivniot i se konstatira deka vrz osnova na analiza uspeh.

Optimizmot, vo dru{tvoto sepak }e na efektite od zdelkata, odredeni slu~ai (za ima dovolno prilivi odobruva nov kredit za `al retki) mo`e da se od raboteweto za da da se realizira dogopoistoveti so hrabrost i gi izmiri navremeno vorot. Za nepolni dve da se komentira kako pozobvrskite koi dostasunedeli dostavuva novo itivna osobina, no koga vaat vo iznos od 250.000 barawe vo koe veli optimizmot se temeli na evra, no deka sepak } deka za da mo`e da gi nerealni pretpostavki e im potreba i od novo ispo~ituva dogovorite e presuden za nadolni finansirawe od 150.000 za isporaka pokraj trendovi na kompanijata evra za da se pokrisurovinite treba da se i bankrotstvo na firmite jat tekovnite tro{oci, otvori i akreditiv za so visok finansiski odnosno za da se nabavka na dopolnitelna leverix”, objasnuvaat finansira negativniot oprema koja e neophodna bankarite. gotovinski tek. za zavr{uvawe na Posle 7-10 dena, klienproektot. Bankata svoite tot povtorno doa|a vo odluki gi nosi vrz osbanka i ka`uva deka mu se naru{ile nova na detalna analiza i so vklu~eni planovite, deka ima seriozen probnekolku nivoa na odobruvawe, i lem da gi naplati pobaruvawata, a zamislete posle cela ovaa procedura e potrebno da se isplatat plati i se javuva klientot so sosema nova ideja da se izmirat stranski dobavuva~i i konstrukcija, ne retko, dijametralno navremeno (vo sprotivno nema da im razli~na od prvi~nite planovi. dostavat nova stoka), pa bara bankata POVR[NI SOGLEDUVAWA ZA da gi odobri prvo kreditot za tekZAPO^NUVAWE NA NOV BIZNIS ovnite tro{oci, a potoa do krajot na ili realizacija na investiciski mesecot se o~ekuva da se naplatat proekt, bez detalna analiza na efekpobaruvawata za da se izbri{at obvrskite kon bankata. Bankata go prifa} tite, a pred s$ nedostig na detalna a obrazlo`enieto i go odobruva noviot i to~na presmetka na tro{ocite na proektot. kredit o~ekuvaj}i gi prilivite.

Posle 7-10 dena doa|a klientot povtor- Mo`e da se nabrojat mnogu slu~ai koga planiraniot tro{ok na investicino na sostanok i ka`uva deka namesto 500.000 evra do kraj na mesecot }e pristignat samo 300.000 evra i so tie }e se izmirat obvrskite kon bankata.

Narednata nedela, ve}e neposredno pred istekot na mesecot, bankata s$ u{te gi o~ekuva prilivite za naplata na pobaruvawata i vo kontakti so klientot sogleduva deka namesto najavenite 300.000 evra pristignuvaat samo 200.000 evra koi se nedovolni za servisirawe na obvrskite. Klientot bara prolongirawe na rokovite na kreditite, no so ogled deka istite se ve}e dostasani i ne mo`e da se prolongiraat, zapo~nuva da se presmetuva kaznena zatezna kamata na dostasanite

3.

35

36

^OVE^KI RESURSI jata e nadminat nad 50% pa duri i 100%. Ne retko se slu~uva bankata pozitivno da go oceni proektot i da go odobri kreditot vrz osnova na vleznite parametri za vrednosta na investicijata (ova osobeno se odnesuva na grade`nite objekti) dadeni od investitorot. Vo tekot na realizacija na proektot vo najgolem del od slu~aite se nadminuvaat planiranite tro{oci i se bara dopolnitelno finansirawe na nepredvidenite tro{oci, koi pak na kraj se poka`uva deka se presudni za neuspeh. Ova od aspekt {to finansiskite efekti od investicijata mnogu zavisat od visinata na investicija kako i u~estvoto na investitorot i visinata na kredit koja treba da se otplati so stavawe vo funkcija na istata. Se razbira malite otstapuvawa nemaat zna~ajno vlijanie, no koga se raboti za nadminuvawe na buxetot

od nad 20% se doveduva vo pra{awe isplatlivosta na investicijata. I sekoga{ ova zgolemuvawe se bara da se pokrie od kredit, a ne od dopolnitelen sopstven kapital.

“I pokraj uka`uvaweto od strana na bankata deka natamo{no zgolemuvawe na tro{ocite na investicijata e neisplatlivo, biznismenite sekoga{ povedeni od `elbata za izvedba na grandiozni i skapi objekti (bilo da se raboti za stanben ili deloven objekt za sopstvena potreba ili proda`ba) insistiraat na dopolnitelno finansirawe za dovr{uvawe na skapite investicii. Vo site vakvi slu~ai, bez isklu~ok, investicijata na kraj se poka`ala ne samo kako nerentabilna sama za sebe, tuku vlijaela negativno i na ostanatiot biznis na investitorot, so ogled na golemiot finansiski tovar, koj postojnite

biznisi ne mo`at da go podnesat. Nerentabilnite investicii ja povlekuvaat kompanijata nadole i vodat kon propa|awe”, objasnuvaat bankarite.

LO[ATA ORGANIZACISKA POSTAVENOST i nedovolno stru~en menaxerski tim, a osobeno nedostig od profesionalen finanski menaxment se isto taka ~esta pri~ina za propa|awe na firmite.

Ne retko sopstvenicite na kompaniite (koi naj~esto se i menaxeri) gi izvr{uvaat site funkcii vo kompanijata (finasii, ~ove~ki resursi, pravni raboti, marketing i sl.) {to go namaluva kvalitetot na tie operacii, bez sopstvenikot voop{to da bide svesen za toa. Vo isto vreme se nefleksibilni za uka`uvawe na nivnite slabosti, ne prifa}aat potreba od promena i sekoj neuspeh go prepi{uvaat na nadvore{ni faktori (ne retko banka).

Vo odnos na poplakite na biznismenite na dolgite proceduri na odobruvawe, se razbira vremeto na obrabotka na baraweto i zazemawe stav se razlikuva od banka do banka vo soglasnost so internite politiki i proceduri. Generalno, treba da se ima predvid deka pokraj finansiskata analiza na raboteweto, neophodna e i procenka na ponudenoto obezbeduvawe, kako i proverka na pravnite rizici povrzani so transakcijata. Ova bara dopolnitelno anga`irawe na resursi, pribirawe na obemna dokumentacija, koja ne retko odzema pove}e vreme na klientot za obezbeduvawe na neophodnite dokumenti, otkolku na bankata za procesirawe. Vo ovoj del postojat i faktori koi ne zavisat nitu od klientot nitu od bankata (za kolku vreme opredelena institucija }e go izdade baraniot dokument).

Vo mal broj slu~ai, zabavuvaweto se dol`i na interni organizaciski slabosti vo samite banki, no po~esto, odolgovlekuvaweto e rezultat na objektivni pri~ini (ne-

4.

dostig na dovolno informacii i potrebni dokumenti za obrabotka na baraweto). [to se odnesuva na poplakite od kompaniite deka bankite baraat pregolemo obezbeduvawe i deka kamatnite stapki se visoki, bankite go dadoa sledniov komentar: “Prvo, ako klientot poseduva nedvi`en imot (stan, ku}a, deloven objekt i sl.) i ako e siguren vo svojata investicija zo{to ne bi go zalo`il toj imot? I ako toj ne e siguren vo svojata investicija i odbiva da zalo`i imot zo{to bankata bi bila sigurna da mu pozajmi sredstva? I vtoro, ne postoi kompanija koja propadnala zaradi visoka kamatna stapka. Eden-dva procentni poeni razlika vo kamatata e mnogu mala stavka vo bilansot na uspeh i ako od toa zavisi profitabilnosta na daden biznis istiot ne treba voop{to da se raboti.

Firmite ne propa|aat od visoka kamata, tuku od visoka zadol`enost po osnov na glaven dolg”.

Bankite velat ~esto se obiduvaat da im olesnat na firmi so vlo{ena finansiska sostojba preku zamena na kreditite od bankarski sredstva koi se so povisoka kamata so krediti od kreditni linii koi se so isklu~itelno niski kamati (poniski za 3-4 procentni poeni od kamatata {to do toj moment ja pla}ale). Za `al, velat, nivnite obidi za podobruvawe na sostojbata na kompaniite mnogu retko bile uspe{ni.

Se razbira, ova se samo lo{ite primeri, velat na{ite sogovornici.

“Sekako ima i dosta pozitivni, odnosno biznismeni {to niz godinite se doka`ale kako sposobni i uspe{ni.

Toa se biznismenite koi sekoga{ razmisluvaat dva pati pred da vlezat vo nov biznis i investicija, plan baziran na realni pretpostavki, a vleguvaat vo krediten odnos samo otkako }e se proverat i }e se osiguraat deka i so crnoto scenario vo planirawe

BROJ 667/668

25/07/2012

MENAXER

www.kapital.mk

I pokraj uka`uvaweto od strana na bankata deka natamo{no zgolemuvawe na tro{ocite na investicijata e neisplatlivo, biznismenite sekoga{ povedeni od `elbata za izvedba na grandiozni i skapi objekti (bilo da se raboti za stanben ili deloven objekt za sopstvena potreba ili proda`ba) insistiraat na dopolnitelno finansirawe za dovr{uvawe na skapite investicii.

na biznis-okru`uvaweto } e uspeat da se odr`at i da gi otpla}aat kreditite.

Firmite so relativno niska zadol`enost se daleku pofleksibilni na promeni vo okru`uvaweto osobeno vo

uslovi na kriza, koga treba da se kratat tro{ocite poradi promeni – nadolni - vo pobaruva~kata i namalena efikasnost vo naplata na pobaruvawata�, istaknuvaat bankarite.

Vo uslovi na kriza, koga kompaniite imaat te{kotii vo raboteweto, a bankite vlo{eno kreditno portfolio, bankite sugeriraat deka treba dr`avata da se vklu~i so aktivni merki na poddr{ka

na stopanstvoto, so cel da go olesni dvi`eweto na kapital i za`ivuvaweto na ekonomijata. “Ne e logi~no vo uslovi na kriza i zgolemen broj nefunkcionalni krediti, da se o~ekuva od bankite da gi olabavat kriteriumite i da go zgolemat kreditiraweto.

Isto taka, kompaniite ostaveni sami na sebe te{ko }e mo`at da gi prebrodat te{kite periodi. Dr`avata treba po primerot na mnogu razvieni zemji, preku formirawe na posebni fondovi i specijalizirani finansiski institucii direktno da gi kreditira kompaniite, ne samo za potrebi za obrten kapital i odr`uvawe na tekovnata likvidnost, tuku i da finansira *startup biznisi, koi defakto, poradi povisokiot krediten rizik imaat ograni~en ili voop{to nemaat pristap do finansirawe od bankite�, zaklu~uvaat makedonskite bankari.

37

MENDERES KU^I

PRETSEDATEL NA KOMORATA NA SEVEROZAPADNA MAKEDONIJA

VLADATA TREBA DA SE ODDALE^I OD POPULISTI^KATA POLITIKA

foto: IVANA KUZMANOVSKA

INTERVIEW 38 INTERVIEW

BROJ 667/668

08/08/2012

www.kapital.mk

INTERVIEW

IAKO STRANSKITE INVESTICII SE DOBREDOJDENI, ZA POZNA^ITELEN EKONOMSKI RAST NA KRATOK ROK NEOPHODNO E BIZNISMENITE DA RAZMISLUVAAT ZA REGIONALNA EKONOMSKA INTEGRACIJA, VELI VO INTERVJU ZA “KAPITAL” PRETSEDATELOT NA KOMORATA NA SEVEROZAPADNA MAKEDONIJA, MENDERES KU^I. TOJ TVRDI DEKA TRETIOT KVARTAL OD GODINAVA ]E BIDE NAJTE@OK ZA KOMPANIITE, PRED SÈ PORADI ZADOL@ENOSTA NA SAMITE KOMPANII PO SITE OSNOVI SOWA JOVANOVA-NAUMOVSKA sonja.jovanova@kapital.mk

Gospodine Ku~i, Vladata neodamna objavi novi antikrizni merki so koi tvrdi deka }e im pomogne na kompaniite da ja prebrodat krizata. Dali smetate deka na biznisot vo vreme na kriza mu se potrebni vakvi merki ili kakvi merki bi mu pomognale?

Vladata antikriznite merki gi najavi pred skoro vreme i tie merki kako komora velime deka se dobredojdeni, no zadocneti, zatoa {to isti merki i mnogu podrasti~ni antikrizni merki baravme u{te vo prviot kvartal godinava. No, kako i da e, velime deka se dobredojdeni, osobeno onie ekonomskite antikrizni merki, kako na primer, sve`ite pari na pazarot.

Vo odnos na drugite antikrizni merki koi{to imaat socijalen karakter, smetame deka Vladata treba da bide vnimatelna i da se oddale~i edna{ zasekoga{ od populisti~kata politika.

Novite rabotni mesta treba da se od strate{ko zna~ewe i da ovozmo`uvaat vistinski razvoj, a da ne pretstavuvaat samo novo politi~ko vrabotuvawe.

Makedonskata ekonomija ve}e 20 godini ima mnogu niski stapki na ekonomski rast, koi o~igledno, ne mo`at da ja apsorbiraat golemata nevrabotenost.

Koi se klu~nite promeni koi treba da se napravat vo ekonomskite politiki za da se obezbedi pobrz i podinami~en razvoj na ekonomijata?

Treba da se soglasime deka makedonskata ekonomija e mala i kako takva, ne sekoga{ se e atraktivna za novi investicii i za {irewe na pazarot inves i zna~itelni me|unarodni za golemite go kompanii. Kako dr`ava, nie dosega kompa seta energija ja naso~uvame tokmu kon ovie stranski investicii, a od druga strana, mnogu malku ili voop{to ne stran se gri`ime gr za postoe~kite mo`nosti vnatre ili vo regionot. Mora da vnatr razmisluvame za dodavawe vrednost vo razm sekoja ponuda koja{to ja pretstavuvame kon nnadvor i kon vnatre. Smetam deka mora da razmislime i za regionalnata ekonomska integracija, koja{to e povozmo`na i koja mo`e za pokratok povoz rok dda dade rezultati i da dovede do pozna~itelen ekonomski rast. pozna

Mnogu prognozi velat deka tretiot kvartal od 2012 godina }e bide navistina te`ok za kompaniite. Koi se o~ekuvawata na biznismenite, odnosno koi }e bidat najgolemite predizvici so koi{to }e se soo~uvaat kompaniite i makedonskata ekonomija?

Stravuvawata na biznismenite se realni i opravdani od nekolku pri~ini.

Zadol`uvawata po site osnovi, me|u samite firmi, dr`avata itn., se zna~itelno visoki, a koga nema sredstva vo optek, nema optimizam deka }e mo`e da se namalat. Ova doveduva do eden ma|epsan krug, kade {to sekoj na sekogo mu dol`i i na kraj, nikoj nema pari.

Noviot sve` kapital koj se najavuva odredeno vreme, realno, s$ u{te ne pristignuva kaj samite kompanii i kako takov, toj nema da go napravi vistinskoto vlijanie kako {to bi go napravil da be{e dostapen malku porano vo vremenski period i vo baraniot iznos od na{ata strana. Predizvik } e bide ako uspeeme da go so~uvame minatogodi{niot rast na stopanstvoto, no ovoj pat mislime na fizi~kiot obem, a ne na iska`anite vrednosti vo pari.

Kompaniite se `alat deka nelikvidnosta i ponatamu im pretstavuva najgolem problem za normalno rabotewe.

Imate li soznanija od va{ite ~lenki koi se glavnite problemi poradi koi nelikvidnosta sega tolku seriozno gi pogoduva?

Likvidnosta e odraz na golemite zadol`uvawa po site mo`ni osnovi.

Kompaniite ne se tolku mo}ni za da izdr`at i po nekolku meseci, pa duri i godini nepla}awe na obvrskite, a pritoa, od niv ~ekame deka tie treba da se kreatori na novi rabotni mesta, da pottiknat ekonomski rast. Samo za primer, {pekulaciite za obvrskite na dr`avata samo po osnov na povrat na DDV se so nekolkumese~ni zadocnuvawa. Ka`ete mi, koja e taa kompanija na koja ovaa situacija ne bi & pretstavuvala problem?

Kako komora, imate li predlog-merki kako mo`e da se

namali ovoj problem? [to mo`e i {to treba da napravat kompaniite, a {to Vladata za da se spre~i ovoj likvidnosen problem?

Kako komora, nekolku pati gi povtoruvame istite merki, no pred s$, treba da se znae kolku e realniot dolg kon stopanstvoto, a potoa da se misli za opravdanosta na merkite, koi{to mo`e da bidat zadol`uvawe vo stranstvo ili pak, doma, no ne se isklu~uva mo`nosta i za poka~uvawe na danocite na odredeni kategorii stoki. So ovie merki Vladata }e mo`e da se razdol`i i kon stopanstvoto i pritoa, da ima strategija za vlo`uvawe vo novi kapitalni investiciski objekti (pati{ta, prugi i novi grani~ni premini), koi{to ponatamu bi ovozmo`ile novi realni vrednosti i vrabotuvawa, a pritoa bi bile poatraktivni i za stranskite, a i za doma{nite investitori, no pred s$, prioritet bi im se dal na regionalnite potencijalni investitori. Nie smetame deka Makedonija se nao|a na strate{ko mesto i deka regionalnite

39

40 INTERVIEW POTREBNA E POGOLEMA REGIONALNA EKONOMSKA INTEGRACIJA reba da se soglasime deka makedonskata ekonomija e mala i kako takva, ne sekoga{ e atraktivna za novi investicii i za {irewe na pazarot za golemite i zna~itelni me|unarodni kompanii. Kako dr`ava, nie dosega seta energija ja naso~uvame tokmu kon ovie stranski investicii, a od druga strana, mnogu malku ili voop{to ne se gri`ime za postoe~kite mo`nosti vnatre ili vo regionot. Mora da razmisluvame za dodavawe vrednost vo sekoja ponuda koja{to ja pretstavuvame kon nadvor i kon vnatre.

Smetam deka mora da razmislime i za regionalnata ekonomska integracija, koja{to e povozmo`na i koja mo`e za pokratok rok da dade rezultati i da dovede do pozna~itelen ekonomski rast.

T

NA 19 SEPTEMVRI VO “KAPITAL” ^ITAJTE

SPECIJALEN PRILOG

AVTO “VISOKI OKTANI NA MAKEDONSKITE PATIШTA” Vo ovoj specijalen dodatok “Kapital” vi gi pretstavuva najbaranite marki na avtomobili od visoka klasa na makedonskiot pazar.

Koi se najprodavani “delovni avtomobili” vo Makedonija?

Kakvi avtomobili vozat makedonskite menaxeri?

Kolkav del od proda`bata na novi avtomobili otpa|a na ovaa kategorija vozila? [to naj~esto baraat klientite vo ovoj pazaren segment?

Koi se svetskite noviteti vo tehnologijata {to gi pravat avtomobilite poednostavni za koristewe, posigurni i poekonomi~ni?

Koi novi modeli na avtomobili }e bidat prezentirani ovaa esen?

ZA POVE]E INFORMACII VO VRSKA SO PRILOGOT I ZA KOMERCIJALNO PRETSTAVUVAWE VO ISTIOT OBRATETE SE NA DO MARKETING SEKTOROT NA E-MAIL prilozi@kapital.com.mk TELEFON 02 3298 110 LICA ZA KONTAKT: GORDANA MIHAJLOVSKA I BOBAN \ORGIEVSKI

BROJ 667/668

08/08/2012

www.kapital.mk

vrski treba i toa kako da se iskoristat, s$ so cel kapitalot, sepak, da zavr{i kaj nas.

S$ pogolem e brojot na firmi koi imaat problemi so otpla}aweto na kreditite kon bankite, a u{te pogolem e brojot na onie koi retko koga razmisluvaat za investirawe i razvoj vo vreme na kriza. Bankite pak, s$ u{te imaat otpor da kreditiraat investicii i proekti poradi vlo{uvaweto na naplatata. Koj e va{iot stav vo odnos na raboteweto na bankite?

Bankarskoto rabotewe vo na{ata dr`ava e prikazna za sebe. Vo ovie krizni vremiwa izgleda deka samo na bankite “im cveta” biznisot.

Verojatno, ovde }e se pronajdat i nekolku drugi granki-kompanii, no tie se nezna~itelni vo odnos na site drugi mali i sredni pretprijatija vo dr`avata. Komorata e na stav deka ova se dol`i na pogre{nata politika na Vladata i tretiraweto na bankite kako “biznis-angeli”. S$ dodeka Vladata dava dr`avni zapisi so 4% kamata na bankite, zo{to bankata bi pu{tala vo optek pari, pa makar i so 10% kamata

na stopanstvoto, koga veli deka ovie poslednite ne se sigurni “igra~i”.

Mislime deka bankite treba da se pritisnat da pu{tat del od kapitalot vo optek, bez razlika na nivnata nesigurnost.

Kako komora, imate li nekoi predlozi kako da se olesni pristapot na kompaniite do pove}e i popovolni krediti, bidej}i e jasno deka bez bankarska poddr{ka ne mo`eme da o~ekuvame pogolemi doma{ni investicii?

Smetame deka novoformiranite kompanii, koi bi zna~ele i novi vrabotuvawa, treba da se poddr`at od strana na bankite spored opravdanosta na nivnite proekti, a ne spored toa kolku tie mo`at da pokrivaat so hipoteki.

Od druga strana, Vladata treba istite pove}e da gi informira za razli~nite pristapni fondovi, za podigawe na nivniot kapital, dodeka pak, kaj ve}e iskusnite i doka`ani kompanii Vladata treba da bide nekoj vid garant za nivnite razvojni proekti, a nikako da se ostavat na polovina investicija, zatoa {to vo posledno vreme im se namaleni brojkite ili pak, nemaat

INTERVIEW dovolno hipotekarno pokritie.

Vo izminatite pet godini se slu~i vistinski “bum” vo grade`niot sektor, koj se izdigna kako glaven segment na doma{nata ekonomija. No, od po~etokot na godinata ve}e se ~uvstvuva zabavuvawe na grade`nite aktivnosti, {to se poka`a i statisti~ki, bidej} i vo prviot kvartal grade`ni{tvoto padna za 9,8%. Bidej}i ste sopstvenik na grade`na kompanija, mo`e li da ni ka`ete na {to se dol`i negativniot trend vo grade`i{tvoto i kakov period go o~ekuva grade`ni{tvoto?

Glavniot vinovnik e nelikvidnosta, od edna strana, a od druga strana, pogre{nata politika na Vladata vo naso~uvawe na sredstvata vo kulturni objekti, a ne vo ona {to & e neophdno na dr`avata, a toa se `eleznici, pati{ta, gasifikacija, kako i izgradbata na drugi infrastrutkurni objekti.

S$ dodeka nema promena na pravecot koj{to se nasetuva vo poslednite godini od strana na Vladata, smetame deka ne samo vo grade`ni{tvoto, tuku posledicite }e se po~uvstvuvaat i vo mnogu drugi sektori.

41

42 COMPANY PROFILE

UNIPLAST

KAKO OD POLIESTERSKO VLAKNO SE STIGNUVA DO 20-METARSKI BROD DEJAN AZESKI azeski@kapital.com.mk

ototo „Proizveduvame od igla do lokomotiva” vo stru{ki Uniplast e nadgradeno i pro{ireno. Vo Fabrikata za poliesterski proizvodi celi dva ~asa ne bea dovolni da doznaeme {to s$ proizveduvaat: nivniot odgovor e „donesete nacrt ili barem ideja i nie }e vi go ispora~ame vo najskoro vreme gotoviot proizvod”.

Stanuva zbor za klasi~en primer na biznis koj od zanaet~iska rabotilnica prerasnal vo izvoznik, blagodarenie na posvetenosta i inovativnosta na familijata Kova~evski.

Denes Uniplast ima

M

Vo stru{kata fabrika za poliesterski proizvodi celi dva ~asa ne bea dovolni da doznaeme {to s$ pravat tamu: nivniot odgovor e „donesete nacrt ili barem ideja i nie }e vi go ispora~ame vo najskoro vreme gotoviot proizvod” vraboteno pove}e od 30 lu|e, pravi godi{en obrt pogolem od 800.000 evra i izvezuva vo pove}e od 15 zemji na Balkanot i vo Zapadna Evropa. Vo Uniplast velat deka dosega rabotele bukvalno za sekogo. Od amerikanskata vojska vo bazata Bondstil na Kosovo, do site najgolemi hrvatski brodogradili{ta.

Bor~e Kova~evski, osnova~ot na kompanijata, go raska`uva trnliviot pat niz koj pominal od tehni~ki direktor vo porane{en Poliplast do sopstvena fabrika, koja po 25 godini rabota

BOR^E KOVA^EVSKI

gordo mo`e da im ja ostavi na svoite deca. „Koga kako rakovoditel vo Poliplast po~nav da lepam kanti za mlekarata od Ohrid doma vo gara`ata i da popravam plasti~ni plovni objekti po ohridskite pla`i mnogumina vrtea somni~avo so glavata. No, eve sum denes so sopstveno proizvodstvo, vo koe spa|aat i ~amci i brodovi.”

Kova~evski veli deka vo minatoto bilo mnogu polesno

KRISTIJAN KOVA^EVSKI

OSNOVA^ I SOPSTVENIK

RAKOVODITEL

Koga kako rakovoditel vo Poliplast po~nav da lepam kanti za Mlekara Ohrid doma vo gara`ata i da popravam plasti~ni plovni objekti po ohridskite pla`i mnogumina vrtea somni~avo so glavata. No, eve sum denes so sopstveno proizvodstvo, od {ahti do brodovi.

Malite kompanii vo zemjava kako da gazat po jajca i postojano rabotat vo gr~. Postojano mora da pazi{ so kogo raboti{, bidej}i edna pogolema nerealizirana naplata mo`e da ti uni{ti s$ {to si gradel so godini.

foto: IVANA KUZMANOVSKA

STRUGA

BROJ 667/668

08/08/2012

www.kapital.mk

da se zapo~ne biznis, bidej}i postoele golemi kompanii na koi malite se prika~uvale kako vagoni. „Ekonomijata ne mo`e da funkcionira bez lokomotivi. Jas imav brz razvoj i napredok, bidej}i imav golemi pobaruvawa od golemite kompanii.

Deneska takvi tenderi ili nema ili se te{ki da dojde{ do niv. Uspeav da go izgradam prviot pogon za samo 30.000 marki. Takvo be{e vremeto, imavme prijateli i iskoristivme poevtin materijal i rabotna raka. Isto be{e so praveweto na kalapite. Vo ovoj biznis na svetsko nivo va`i deka kalapot e poskap od fabri~kiot hangar, a nie uspeavme da sozdademe tim doka`ani majstori koi sami gi izrabotuvaa kalapite. So takva snaodlivost i iskustvo se probivavme inaku, ako treba{e da kupuvavme s$ {to sami go patentiravme, denes sigurno nema{e da postoi Uniplast”, veli Kova~evski.

JAHTATA - NAJNOVATA JAHTA GORDOST NA UNIPLAST GORDO Uniplast u{te od porano e poznat po proizvodstvoto proizv na pedalinki, kanua i ~amci. ~ Kompanijata gi ima izraboteno i najgolemite bazeni vo izraboten Makedonija. No, koga ni ja poka`aa Makedonij nivnata go gordost - 20 metri dolgiot brod - jahta jah koja vo momentot se tovare{e za da zamine na Tikve{koto Ezero - na navistina ne ni se veruva{e deka takvo ne{to e proizvedeno vo Struga. Ti Tikve{ko Ezero na malkumina im e pozn poznato kako „makedonskata Sveta Gora”. Tam Tamu postojat manastiri na okolu 40 kil kilometri od Kavadarci nakaj Mariovo koi se celosno otse~eni od svetot po kopnen pat. Brodot – jahtata na Uniplast }e ja ima tokmu taa blagorodna cel, da gi nosi monasite do najmirnite i najizolirani predeli na Makedonija.

Koga zboruvame za gabaritnite proizvodi od Uniplast i koga }e vi ka`at deka seto toa se proizveduva od vlakno, toga{ navistina }e se zapra{ate do kade oti{la naukata. Poimot poliesterski vlakna e relativno poznat za po{irokata javnost, no retki se onie koi videle kako so pravewe snopovi od tie navidum obi~ni vlakna, za nekolku ~asa se dobivaat konturite na prostrana kamp-prikolka ili ~amec.

Koga }e go dopre{ so prstite poliesterskoto vlakno ne izgleda ni{to pocvrsto od obi~en konec za {iewe.

No, koga }e go vidite procesot kako se nanesuva sekoj nov sloj od vrzopi so pomo{ na specijalna ma{ina na ve}e postoe~ki kalap toga{ rabotite poleka vi stanuvaat jasni.

Momentalno na ~elo na kompanijata se bra}ata Kristijan i Bojan Kova~evski, sinovi na Bor~e. Tie velat deka iako pametat mnogu premre`ija vo gradewe-

COMPANY PROFILE

Najnovata jahta izlezena od Uniplast, gordost na kompanijata.

KAMP-PRIKOLKA DIZAJNIRANA DA JA DOSTIGNE SLAVATA NA „PORTOKALOT” ristijan Kova~evski, sin na osnova~ot Bor~e, ni raska`uva deka pred dvaesetina godini mnogu popularni proizvodi na Uniplast bile plasti~nite kiosci vo oblik na portokal i {i{e Koka-Kola, koi{to bile idealni za malite biznismeni vo ugostitelstvoto i drugite uslu`ni dejnosti.

Ako „portokalot” bil genijalen izum na negoviot tatko, kamp-prikolkata {to sega ja razvivaat kako proizvod ja smeta za idninata na kompanijata. Ve}e go imaat patentirano i ovoj proizvod. „Dobivame na svetsko nivo prikolka so najmala mo`na te`ina od samo nekolku stotina kilogrami. Vakov dopolnitelen priklu~ok na kolata so mala te`ina i dimenzii slobodno mo`e da se vozi so B kategorija voza~ka dozvola niz cela Evropa, {to e posebno interesno za pove}eto voza~i koi i pokraj `elbata za kampuvawe se neodlu~ni tokmu poradi potrebata od posebni dozvoli za transport na golemite kamp-prikolki”, veli Kova~evski.

I pokraj malite dimenzii na proektot odblisku se uverivme deka i Japoncite poznati po iskoristuvawe na sekoj milimetar sloboden prostor bi mu zavidele na ovoj proekt. Prikolkata koja ne e podolga od ~etiri metri ima mo`nost od prenamena na istiot prostor vo spalna soba, trpezarija i letna terasa. Son~eviot krov na otvorawe na zakosenata prednica e edna od specifi~nite karakteristiki koi i davaat najgolem del od transformira~kata mo} na prikolkata od Uniplast.

K

Najprakti~nata {ahta na svetot.

to na Uniplast, momentalno sostojbata po site parametri e najlo{a. „Malite kompanii vo zemjava kako da gazat po jajca i postojano rabotat vo gr~. Postojano mora da pazi{ so kogo raboti{, bidej}i edna pogolema nerealizirana naplata mo`e da ti uni{ti s$ {to si gradel so godini. Od druga

Te{ko e da se veruva deka od sloevi poliestersko vlakno mo`e da izleze cel brod.

strana e problemot so naplata na ve} e dostasani dolgovi. Koga izvr{itelite }e gi zavr{at beskrajnite proceduri mo`e{ da naplati{ samo vo zastareni ma{ini koi nemaat nikakva pazarna vrednost i od koi ima{ pove}e zaguba da gi startuva{ otkolku profit”, veli Kristijan Kova~evski.

43

44

NA RU^EK SO...

LABINA MITEVSKA AKTERKA

NAJGOLEMA VRED [TO GO NOSI[ Glumicata koja pred dvaesetina godini gi fascinira{e site vo ulogata na devoj~eto Zamira denes ve}e e zrela akterka so bogato me|unarodno iskustvo i va`i za akterka so isklu~itelno mo}ni akterski kvaliteti. Od pred ~etiri godini pred sebe ima u{te eden golem predizvik, organizirawe na eden od najpoznatite filmski festivali vo Evropa, bitolskiot “Bra}a Manaki” PETRE DIMITROV dimitrov@kapital.com.mk

oteknuva od umetni~ka familija i kako {to veli, nekako bilo predodredeno i taa i nejzinata sestra Teona i brat & Vuk da se zainteresiraat za nekakov tip umetnost.

“Teona i Vuk poka`uvaa interes za slikawe i bea dobri vo toa. Jas nekako lutav. Nemav talent za slikawe.

Sakav da se zanimavam so umetnost, no ni kraj pamet ne se gledav kako glumica. Nekoj vo toa vreme da mi ka`e{e

P

deka eden den toa i }e stanam nema{e da mu veruvam”, raska`uva Mitevska.

Vo sredno{kolskiot period, kako i pove}eto tinejxeri, se do`ivuva i se odnesuva kako buntovnik, a s$ pove} e po~nuva da ja interesira teatarot, izlo`bite, xez-muzikata... A xeparalakot go tro{i na knigi i na patuvawa.

“Znaev i da izbegam od ~as za da izgledam nekoja teatarska pretstava. Bev bukvalno del od sekoe mo`no umetni~ko slu~uvawe vo gradot.”

Vo toj period go ima i prvoto rabotno iskustvo. Kako kelnerka.

NA[ETO MENI

Od bogatata po-anot nuda na restor Arabeska, so Lavm e ~i lu od se bina me ar “p za salata so o ot ` ri i zan” zelen~uk.

“Moite sekoga{ n$ sovetuvaa deka sami treba da se borime niz `ivotot, potenciraj}i ni deka najgolemata vrednost e toa {to go nosi{ so sebe. Smetav i jas, a i tie, deka na rana vozrast treba da steknam rabotni naviki i da nau~am sama da zarabotuvam, taka {to nemav nikakov problem da rabotam i kako kelnerka.”

S$ pove}e poka`uva interes i za filmot, pa koga ima 17 godini se prijavuva kako volonter za snimaweto na sega ve}e kultniot film na Mil~o Man~evski, “Pred do`dot”.

BROJ 629

16/11/2011

NA RU^EK SO...

www.kapital.mk

“Sakav samo da bidam del od filmot, pa bev re{ena volonterski da rabotam {to bilo na setot. Denes nikoj ne saka da volontira, nekako s$ e izvrteno.”

Ja pominala prvata audicija vo `ivotot, a po eden mesec od ekipata koja go podgotvuvala snimaweto na filmot dobila pokana u{te edna{ da dojde na audicija.

“Celo vreme ne mi be{e jasno zo{to tolku audicii za uloga na statist. Ne vidov deka mene me kanat za edna od pogolemite ulogi vo filmot. Na audicijata zapoznav eden mlad ~ovek, koj be{e prili~no obrazovan i pameten. Be{e prili~no aroganten, a i jas ne ostanav pokusa. Podocna doznav deka toa e Mil~o. Koga doznav deka }e mi ponudat uloga vo filmot, me fati panika. Me smirija moite, koi mi ka`aa deka ako ne mi se dopadne, toa neka mi bide posledna filmska uloga i tolku.”

Ulogata na Zamira vo “Pred do`dot” i

foto: IVANA foto: IVANA KUZM KUZMANOV KUZMANOVSKA UZM ANOV ANO SK SKA

DNOST E TOA SO SEBE

Sakav da se zani mavam so umetnost, no ni

kraj pamet ne se gle dav kako glumica

45

46 6

Mnogu e va`no da

nau~ime sami da za rabotuvame

Filmskite festivali nosat u`ivawe, no i mnogu obvrski

poka`a deka ne e “Pred do`dot”mmi sebe. Ponekoga{ po Iskustvoto soga{ sa n dovole talentot seko te sl a e} sr edi i e potrebno da

prvoto pojavuvawe na svetski poznatiot filmski festival vo Venecija, kade {to filmot ja zede glavnata nagrada, ponatamu & go trasiraat pat vo gradeweto me|unarodna kariera.

“Iskustvoto so “Pred do`dot” mi poka`a deka ne e talentot sekoga{ dovolen sam po sebe.

Ponekoga{ e potrebno da te sledi i sre}a.”

Po iskustvoto so prviot film, se odlu~uva da pauzira izvesno vreme i patuva niz svetot, po {to go nadgraduva svoeto obrazovanie, najprvin na Fakultetot za umetnost i arheologija pri Univerzitetot Sveti Kiril i Metodij, kako i na Evropskiot kolex za filmovi vo Danska i na Univerzitetot za istorija na umetnosta vo Arizona vo SAD. Vo dvaesetgodi{nata kariera e del od 25 filmovi, snimani vo doma{na i vo stranska produkcija. Po “Pred do`dot” sleduvaat ulogite vo “Tukutaka pod oblaka”, “Dobredojdovte vo Saraevo”, “Te sakam tebe”, “Premnogu lo{, taka {to Balkanskiot ekspres be{e prethodno upotreben”, “Ga|awe na yvezdi”, “Jas sum od Titov Veles”, “Tajna kniga”, “Dete na vojnata”, “Semejna prijatelka”... i posledniot, “@enata {to gi izbri{a solzite”.

“Za mene najva`no e da sozdava{ dobri dela i umetnost spored vrednostite koi samiot ~ovek gi poseduva. Moite vrednuvawa za umetnosta se mnogu visoki.

Mnogu sum kriti~na, otvorena i objektivna. Kriti~na sum kon svetskata umetnost i pred s$, kon umetnosta koja jas ja pravam i ednostavno za mene, znam {to e dobar film i kon {to te`neam. Znam deka ne samo filmskata umetnost, tuku voop{to, umetnosta denes e vo kriza, kade {to pretpo~ituvame da gledame holivudski filmovi koi{to nemaat {to da ni ka`at i koi po kratok period gi zaboravame. Jas sum kriti~ki nastroena kon toa i mene sosema ne{to drugo me interesira, taka {to toa i go pravam.”

Od pred deset godini zaedno so sestra & i brat & ja osnova produkciskata ku}a

*Sisters and Brother Mitevski, so koja ima napraveno pove}e makedonski filmovi vo koi{to glumi, a me|u niv se i “Kako ubiv svetec”, “Jas sum od Titov Veles”...

“Koga ja pravevme “Veta” sfativme deka od nas trojca nekoj mora da se zanimava so produkcijata za da mo`eme da go zadr`ime avtorskoto, za da znaeme deka e filmot na{. Teona i Vuk, ednostavno, ne znaat so pari. Sekoga{ i privatno sum bila taa koja se gri`ela kako se raspredeluva doma{niot buxetot.

Bev svesna deka artisti~ka kariera mo`am da imam dokaj 45 godini. Te{ko za `ena da se zadr`i podolgo vo taa rabota. Ne sum se la`ela deka }e bidam ambiciozna glumica koja }e raboti do 65 godini. Jas sum li~nost koja koga ne raboti pa|a vo depresija. Taka si velev deka po 40-tata mora da si najdam ne{to drugo so koe }e se zanimavam i produkcijava mnogu ubavo mi dojde. U`ivam. Gi koristam kontaktite od glumata, {to e prekrasno. Sekoja godina kako glumec imam po dva do tri filma za promocija i sekako, sum po festivalite. A lu|eto se isti. Toga{ gleda{ kolku e filmskiot svet mal, duri da te fati panika - i site lu|e se sekade.”

Od pred ~etiri godini Mitevska ima u{te eden predizvik, organizirawe na eden od najpoznatite filmski festivali vo Evropa, bitolskiot “Bra}a Manaki”.

“Mototo godinava e “Prodol`i da sozdava{“.

Po~nuvame so u{te edno novo, vozbudlivo izdanie na edna od najzna~ajnite manifestacii vo Makedonija. Godinava idejata koja sakavme da ja dobli`ime do na{ite verni gleda~i be{e deka eden od najsu{testvenite, najva`nite momenti na sekoj tvorec e da prodol`i da sozdava, beskompromisno da kreira i da bide tvorec vo vistinska smisla na zborot.”

Ovoj Manaki sigurno }e ostane zabele`an vo istorijata.

Duri dva makedonski filma vo Bitola premierno }e bidat prika`ani pred makedonskata publika.

48 MEDIUMI M

[TO E GUGL TV? ugl TV pretstavuva pametna televiziska platforma na amerikanskiot tehnolo{ki gigant Gugl, proizvedena vo sorabotka so Intel, Soni i so Logitek. Gugl TV go integrira operativniot sistem Android na Gugl, kako i Linuks verzijata na prebaruva~ot Gugl Hrom, so cel da se sozdade edna interaktivna televizija vrz osnova na ve}e postojnata internet-televizija. Ovoj proizvod inicijalno be{e lansiran na {esti oktomvri 2010 godina vo SAD, no edna godina podocna kompanijata Logitek odlu~i pove}e da ne u~estvuva vo proektot i prestana da gi proizveduva uredite za Gugl TV poradi zagubata na pove}e od 100 milioni dolari operativen profit.

Podocna vo televiziskiot proekt na Gugl se priklu~ija novi partneri, kako LG, Samsung i Vizio.

Prednosta na Gugl TV e vo toa {to gi povrzuva ve}e postoe~kite proizvodi na Gugl. Operativniot sistem Android nudi neograni~en pristap do aplikacii preku Gugl plej, a prebaruva~ot Hrom im ovozmo`uva na korisnicite preku svojot televizor da “surfaat” na Internet i da gi gledaat televiziskite programi onlajn. Isto taka, korisnicite imaat pristap i do televiziskite mre`i kako Ejx-bi-ou (HBO) ili Si-en-bi-si, no i mnogu drugi, pred s$ ra{ireni na amerikanskiot pazar. “Pametnite” telefoni koi rabotat na Android ili onie od prizvodstvoto na Epl mo`e da se koristat kako dale~inski upravuva~.

I po nekolku nadgraduvawa na sistemot na Gugl TV, nekoi od analiti~arite i recenzentite s$ u{te smetaat deka na ovoj proizvod mu nedostiga pove}e “du{a”, bidej} i toj sekako e sovr{en za tehnofilite, no s$ u{te ne e interesen za obi~nite lu|e, {to e i edna od pri~inite zo{to ovoj proizvod na Gugl ne zabele`uva uspeh na pazarot.

G

KOJ ]E JA KONTROLIRA TELE

EPL I GUGL ZA DNEVNAT P BITKATA ZA PREVLAST VO SEGMENTOT NA INTERNETTELEVIZIJATA [TOTUKU ZAPO^NA. DO KRAJOT NA OVAA GODINA SE O^EKUVA EPL DA GO PRETSTAVI SVOJOT PRV “PAMETEN” TELEVIZOR, A GUGL SI ZADADE CEL DA GO POVTORI USPEHOT NA ANDROID, SEGA IMPLEMENTIRAN NA TELEVIZISKITE EKRANI

VASE CELESKA vase.celeska@kapital.mk

ove}e od dve godini, svetskite tehnolo{ki giganti, no i rivali, Epl i Gugl, pravat napori da go zadr`at vnimanieto na svoite fanovi vo dnevnata soba, odnosno da doprat do televiziskite priemnici. Se ~ini deka toa go pravat samo so edna cel - da zgrap~at del od televiziskite marketing-buxeti, bidej}i televizijata kako medium, i pokraj ostriot rast na internet-reklamiraweto, s$ u{te privlekuva najgolem del od reklamniot kola~ na kompaniite.

Ovaa cel dolgo vreme pretstavuva son na dvete kompanii, a napredokot na tehnologijata za internet-televizija i `elbata na kompaniite koi proizveduvaat

BROJ 667/668

08/08/2012

MEDIUMI EDIUMI

www.kapital.mk

[TO E EPL TV? pl TV pretstavuva digitalen media-resiver, male~ka kutija koja ovozmo`uva digitalnata sodr`ina na aplikaciite sodr`ani vo prodavnicata na Epl, Ajtjuns ili aplikaciite na Netfliks, Jutub, Flikr, Mobajl mi i mnogu drugi, da se gledaat na golemite ekrani na televizorite od novata generacija, so visoka rezolucija.

Epl go najavi ovoj ured u{te vo 2006 godina i istata godina go vovede na pazarot vo SAD. Ve}e vo 2010 godina ja najavi vtorata generacija na Epl TV, koja ovozmo`uva korisnicite da iznajmuvaat sodr`ini od Ajtjuns i istite da gi gledaat preku opcijata nare~ena Erplej (Airplay). Tretata generacija od ovoj proizvod be{e pretstavena vo mart godinava, a taa nudi u{te povisok kvalitet na slika, kako i nov posofisticiran izgled.

Vo su{tina, ovoj proizvod gi pravi dostapni na televiziskiot ekran site aplikacii koi gi sodr`i Ajtjuns, istovremeno povrzuvaj}i se so ostanatite uredi na kompanijata, kako Ajfon, Ajpod ili Ajpad, koi vo slu~ajov mo`e da se koristat kako dale~inski upravuva~i.

Od promocijata na ovoj proizvod na pazarot s$ do denes ovoj proizvod za Epl pretstavuva{e samo hobi, bidej} i spored analiti~arite, porane{niot izvr{en direktor na Epl, pokojniot Stiv Xobs, be{e vo potraga po posofisticiran proizvod koj }e naopravi “bum” na televiziskiot pazar.

Sega, koga Epl kone~no go razvi inteligentniot softver Siri, mnogu analiti~ari smetaat deka Epl ja ima mo`nosta da postavi novi standardi na televiziskiot pazar, koi }e nalikuvaat na nau~nofantasti~nite filmovi.

Evidentno e deka do krajot na godinata Epl na javnosta }e & go pretstavi svojot prv sofisticiran “pameten” televizor, bidej}i i samiot izvr{en direktor, Tim Kuk, najavi deka ova e aktuelniot fokus na kompanijata.

E

EVIZIJATA NA INTERNET?

L VO VOJNA ATA SOBA sofisticirani televizori kako Samsung, LG, [arp, Soni, da gi napravat nivnite televizori pointeraktivni povrzuvaj}i gi so uredi, kako onie na Gugl i Epl, koi se konektiraat na Internet, mo`at ovoj son da go pretvorat vo realnost.

No, i Gugl TV i Epl TV dosega ne prodrea na pazarot kako {to se o~ekuva{e. Publikata gi oceni kako haoti~ni, golemite televiziski mre`i ja blokiraa nivnata onlajn-sodr`ina, a nekoi duri i se `alea deka se prebavni i ne ja opravduvaat cenata koja ja imaat na pazarot.

Se ~ini deka vojnata za internet-televizijata zapo~nuva tokmu sega, bidej}i spored {pekulaciite, Epl do krajot na ovaa godina }e go pretstavi svojot prv “pameten” televiziski ured, koj }e korespondira so drugite proizvodi kako Ajfon,

Ajpad i Ajpod. Od druga strana pak, Gugl ne se otka`uva, pa si postavi cel pred sebe da go povtori uspehot koj go ima so operativniot sistem Android, namenet za “pametni” telefoni i istiot da go implementira na televiziskite ekrani.

PAZARNITE PREDIZVICI NA GUGL TV Iako be{e najavena vo 2010 godina i istata godina startuva vo SAD, Gugl TV ima{e te{kotii da napravi tranzit od svojot po~eten koncept i da se prilagodi na pazarot. Edna godina podocna, vo dekemvri 2011 godina, izvr{niot direktor na Gugl, Erik [mit, hrabro veti: “Do letoto 2012 godina pogolem del od televizorite koi }e gi gledate vo prodavnicite vo sebe }e sodr`at i Gugl TV vo sebe”. Za `al, realnosta e poinakva. Momentalno

49

50 MEDIUMI

Preku Gugl TV, osven {to }e imaat pristap do raznovidnite Android-aplikacii i internet-kanali, korisnicite }e mo`at i da “surfaat” na Internet.

na amerikanskiot pazar vo proda`ba se to~no ~etiri Gugl TV uredi i samo dva integrirani televiziski uredi, koi te{ko mo`e da dominiraat na TV-pazarot, koj e vo silna ekspanzija vo poslednite dve godini.

Spored istra`uvaweto na kompanijata Ofkom, samo vo 2011 godina se prodale ne{to pove}e od eden milioni internettelevizori vo Velika Britanija. O~igledno, pazarot e zasiten, a postojat niza somne`i vo televiziskiot proekt na Gugl.

Pra{aweto koe mnogumina go postavuvaat e dali nekoj bi ja kupil platformata Gugl TV, koja ~ini okolu 250 evra, sporedeno so televiziskata platforma na Epl TV, koja ~ini okolu 150 evra. Edno istrauvawe vo Britanija poka`uva deka lu|eto namesto da platat 250 evra za operativen sistem Android na nivnite televiziski uredi, tie rado bi gledale televizija na potradicionalnite uredi i bi investirale vo drug

vid zabava, kako na primer, konzolite za videoigri Iks boks ili Plejstej{n, koi osven igri i zabava, nudat i video on demand (video po nara~ka) uslugi, kako na primer, BBC iPlayer.

Sepak, Gugl ima svoja celna pateka, pa se prilagoduva na potrebite na pazarot. Minatiot mesec kompanijata najavi sorabotka so Soni za svojata TV-usluga da ja napravi dostapna nadvor od SAD, a osobeno da go zazeme britanskiot pazar.

Kako {to veti Erik [mit minatata godina, marketing-strategijata na Gugl vetuva uspeh, a toa go potvrduva i Xildas Pelie, marketing-direktorot na Soni za Evropa.

“Zabavnata sodr`ina e dostapna preku tolku mnogu kanali i stranici. Gugl TV im pomaga na lu|eto lesno da go najdat ona {to sakaat da go gledaat, da go slu{aat ili da igraat na Internet, upotrebuvaj} i ja tehnologijata na ve}e poznatiot pre-

baruva~ Hrom”, veli Pelie.

Gugl TV navistina go ovozmo`uva toa, korisnicite imaat pristap na Internet preku Andoid, a ja imaat mo`nosta da igraat i igri i da gledaat videosodr`ini.

Sli~no kako i Epl TV, i Gugl TV mo`e da se kontrolira preku “pameten” telefon.

Sepak, cenata na televiziskiot boks na Gugl s$ u{te pretstavuva problem, bidej}i onoj na Epl e zna~itelno poevtin, najmnogu zatoa {to s$ u{te pretstavuva eksperiment, kako {to veli izvr{niot direktor na Epl, Tim Kuk. [TO MU E POTREBNO NA GUGL TV ZA DA USPEE? Eden od problemite so koi{to se soo~i Gugl TV na amerikanskiot pazar e toa {to onlajn-sodr`inata na televiziskite mre`i Ej-bi-si, Si-bi-es i En-bi-si be{e blokirana za ovoj ured vo oktomvri 2010 godina. Kompanijata sega nastojuva da go izbedne ovoj problem vo Evropa, doka`uvaj}i im na korisnicite deka iskustvoto za gledawe televizija preku Gugl TV e podobro vo sekoja smisla na zborot.

Vo slu~ajov, Gugl mo`e zna~itelno da profitira od toa {to }e go stavi celiot onlajn-svet na golemiot ekran, vklu~uvaj} i ja elektronskata po{ta, site internetstranici, pa duri i Vikipedija, ne{to Noviot televizor na Epl, spored {pekulaciite, }e ima visokokvaliteten retina-displej, a interaktivniot inteligenten softver Siri }e napravi ovoj ured da izgleda kako nau~nofantasti~nite filmovi.

BROJ 667/668

08/08/2012

www.kapital.mk

{to Epl TV ne go pravi zasega.

I pokraj ovie prednosti, ekspertite na ova pole ostanuvaat skepti~ni. Glavniot predizvik na Gugl }e im bide da im objasni na potro{uva~ite {to e ona {to go kupuvaat, a go sodr`i vo male~kata kutija koja ~ini okolu 250 evra. Poradi toa, Gugl ima{e dosta te{kotii da go probie proizvodot nadvor od amerikanskiot pazar.

Suvir Kotari, direktor za globalna TVdistribucija na Gugl, veli: “Smetame deka }e ima golem benefit od toa {to }e go doneseme Internetot vo TV-priemnicite.

Gugl TV postojano se trudi da go promeni misleweto na potro{uva~ite deka iskustvoto {to go nudi povrzuvaweto na televizorot so Internet ne e dobro, a toa e sli~en problem na toj {to go imavme na pazarot na “pametni” telefoni pred pet godini”.

Erik [mit pak, od druga strana, e ubeden deka Gugl }e uspee vo toa, najmnogu poradi toa {to ima mnogu agresivni targeti.

“Konektiraniot TV-svet sekako deka }e bide slednoto golemo ne{to”, naglasuva [mit.

Gugl toa ve}e go pravi, a potvrda za toa e raste~kiot broj na muzika, filmovi i televiziski {ou-programi koi sega im se dostapni na tablet-uredite i na “pametnite” telefoni koi rabotat na operativniot sistem Android, preku internet-prodavnicata Gugl plej, a ovie uslugi sekako deka }e bidat dostapni na Gugl TV uredite.

SE ^EKA NOVIOT EPL TV! Spored nekoi neoficijalni najavi, do krajot na ovaa godina na pazarot mo`e da se pojavi dolgonajavuvaniot televizor na Epl. Na toa uka`uva faktot deka Fokskon, kompanijata koja e najgolem proizvoditel na uredite na Epl, planira da gi zgolemi svoite investicii vo kompanijata [arp so cel {to pobrzo da go proizvede dolgoo~ekuvaniot Epl TV. I pokraj toa {to za Epl TV, vo princip, ne se zboruva tolku mnogu kako za ostanatite uredi na Epl, kako Ajfon ili Ajpad, poslednive nekolku meseci s$ pove}e se zgolemuvaat {pekulaciite okolu ovoj ured...

Vo septemvri 2006 godina porane{niot izvr{en direktor na Epl, Stiv Xobs, go najavi doa|aweto na Epl TV. Xobs ima{e golema nade` deka deka tokmu ovoj ured na Epl }e bide ~etvrtata granka koja }e & nosi na kompanijata najgolem profit.

Iako Epl TV be{e pretstaven pred amerikanskata javnost na po~etokot na 2007 godina, kratko potoa splasna famata okolu ovoj produkt, a Epl TV za Epl i za Xobs stana samo hobi. No, sega toa hobi mo`e da prerasne vo ne{to golemo.

Sega{niot izvr{en direktor na Epl, Tim Kuk, neodamna najavi deka televizijata pretstavuva intenziven fokus za kompanijata i deka o~ekuva ovoj oddel da go

MEDIUMI

ERIK [MIT IZVR[EN DIREKTOR NA GUGL

Konektiraniot TV-svet sekako deka }e bide slednoto golemo ne{to na internet-pazarot!

Epl TV dolgo vreme pretstavuva{e samo hobi za pokojniot soosnova~ na Epl, Stiv Xobs, no se ~ini deka sega pretstavuva glavno pole na interes za kompanijata.

TIM KUK IZVR[EN DIREKTOR NA EPL

Televizijata pretstavuva intenziven fokus za Epl. O~ekuvam ovoj oddel da go do`ivee istiot uspeh kako i ostanatite proizvodi na kompanijata.

51

52 MEDIUMI do`ivee istiot uspeh kako i ostanatite proizvodi. “]e nastojuvame u{te pove}e da go razvieme ovoj oddel i }e vidime kade }e n$ odnese toa”, re~e Kuk na poslednata D10 konferencija vo Kalifornija, organizirana od “Volstrit `urnal”.

Interesno e toa {to soosnova~ot na Epl, Stiv Xobs, neposredno pred da po~ine minatata godina na svojot biografi~ar, Volter Ajzakson, mu ka`a deka kone~no

sfatil kako da napravi televizor so ednostaven korisni~ki pristap koj bez`i~no }e ja sinhronizira sodr`inata so ostanatite uredi na Epl. “O~igledno e deka Epl raboti na proizvodstvo na televizor koj mo`e da se pojavi na pazarot ve}e slednata godina”, veli Xin Munster, analiti~ar vo kompanijata Pajper Xefri ko. Dokaz za toa e Xef Robin, softverski in`ener koj pomogna vo kreiraweto na prodavnicata Ajtjuns i vo

sozdavawero na Ajpod, koj sega e postaven na ~elo na TV-oddelot vo Epl. Mno{tvoto {pekulacii okolu noviot TVproizvod na Epl predizvikaa strav kaj ostanatite proizvoditeli na LED i LCDtelevizori, pa nekoi od niv kako kineskiot ^anhong i LG elektroniks po~naa da baraat partneri za da razvivaat novi softverski TV internet-platformi, od strav deka toa {to }e go donese Epl na pazarot }e postavi novi standardi.

[TO ]E DONESE EPL TV NA PAZAROT? Postojat mnogu {pekulacii za toa kako } e izgleda noviot “pameten” televizor na Epl i kakvi funkcii }e ima. Nekoi smetaat deka koga Stiv Xobs mu ka`al na Volter Ajzakson deka kone~no ja probil idejata za proizvodstvo na TV, deka toa ne se odnesuvalo na fakti~kiot televiziski priemnik, tuku za negoviot interfejs i funkciite koi }e gi ima vo dnevnata soba.

Denes e o~igledno deka Xobs mislel na Siri, ve{ta~kiot inteligenten softver na Epl. In`enerite i dizajnerite na Epl, poddr`ani od Xobs, dolgo vreme rabotea na problemot da najdat nov pristap kon gledaweto televizija, a eden od najgolemite problemi bil vo toa so {to da se zameni dale~inskiot upravuva~. Se ~ini deka tie pronajdoa na~in kako lu|eto sami da ja biraat sodr`inata koja sakaat da ja gledaat, lesno kako {to ja biraat sodr`inata za nivnite Ajpod, Ajpad ili Ajfon. Ideite za bez`i~na tastatura ili glu{ec, kako i povrzuvaweto na televizorot so ostanatite uredi se ~inea izliteni za Xobs, no tokmu vo toj moment Epl go sozdade inteligentniot softver Siri, pa rabotite vo televiziskiot oddel vo kompanijata kone~no mrdnaa od mrtva to~ka.

Tehnolo{kiot analiti~ar na “Wujork tajms”, Nik Bilon, smeta deka Epl TV }e bide proizvod kako od nau~no-fantasti~nite filmovi. Sednuvate na va{iot kau~ i namesto da se raspravate so nekolku vidovi dale~inski upravuva~i, vie } e koristite gestovi so va{ite race ili ednostavno, }e zboruvate so televizorot, kako {to korisnicite na Ajfon 4S denes zboruvaat so Siri. Korisnikot ednostrano }e mu naredi na televizorot: “Pu{ti ja poslednata epizoda od serijata “Brejking bed”“ ili “Poka`i mi gi poslednite naslovni stranici od lokalnite vesnici”, ili pak, “Pu{ti go poslednoto video na Koldplej”. Siri go mo`e toa. Sekako, ova iskustvo za lu|eto }e bide mnogu pogolemo od toa samo da gledaat televiziski {ouprogrami ili da gi sledat lokalnite vesti.

Kako {to prodol`uva da se namaluva linijata me|u televizijata i internetsodr`inite, vakvata televizija mo`e da stane pogolema potreba za lu|eto. Sepak, ova s$ u{te pretstavuva son za obi~nite lu|e, a {to planira da donese Epl na TVpazarot ostanuva da vidime vo idnina.

Dali ja kriete va{ata nasmevka?

tel. 389 2 309 470 www.eternadent.com.mk

54 REPORTA@A 54 REP REPORTA@A MENAXMENT ORTA@A

NDAR VILA ALEKSA

VILA MAL SVETI KLIMENT

NOVA MODA VO OHRID

SEKOJA TRET KU]A STANA

55

VILA LUCIJA

OVSKA foto: IVANA KUZMAN

VILA GERMANOF

VILA GREBNOS

TA A VILA

VILA SVETA SOFIJA

VVoo potraga ppoo pogolema zzarabotuva~ka, a ggolem ol broj Ohri|ani re{ija O h ssvoite vo ku}i da gi ppreadaptiraat r vvoo vili. Nekoi ttoa o go napravile nudej}i uuspe{no, sp ddobra do o ponuda i idealni uslovi id d zaa odmor, a kaj nekoi za poimot vila svedo~i samo plasti~niot ili `elezniot natpis na ku}ata. Kako i da e, rabotite vo Ohrid od godina vo godina se menuvaat na podobro, r a soo toa i navikite naa gazdite koi nudat da at smestuvawe. smestuvawe “Kapital� po sopstven izbor poseti nekolku ohridski vili, od koi nekoi se luksuzni, drugi originalni, treti ednostavni...

56 REPORTA@A

STOJAN DIMOVSKI

SOPSTVENIK NA VILATA ALEKSANDAR

Koga vo Ohrid }e se izgradat stotina vili kako Aleksandar, toga{ gradot }e bide mondenski.

PETRE DIMITROV dimitrov@kapital.com.mk

oslednive nekolku godini Ohri|ani gi zafati nova manija. Vo potraga po pogolema zarabotuva~ka i zgolemuvawe na ponudata, golem broj od `itelite na najpoznatiot turisti~ki centar vo Makedonija re{ija svoite ku}i ili tie {to ne gi koristat da gi preadaptiraat vo vili. Nekoi toa go napravile uspe{no, nudej}i luksuz, originalnost ili ednostavnost, a kaj nekoi za poimot vila svedo~i samo plasti~niot ili `elezniot natpis na ku}ata.

“Denes imame eden kup vili. Toa ne e sporno. Sekoj saka da ja iskoristi mo`nosta za pogolema zarabotuva~ka.

Problemot e {to sega na nikoj ne mu e jasno {to e soba za iznajmuvawe, {to e apartman, a {to e prestoj vo vila. Kako i da e, za sekoj voz si ima patnici, kako {to vele{e dedo mi”, veli Lucija Pop Stefanija, gazdaricata na vilata Lucija, koja va`i za edna od prvite koi kon krajot na devedesettite godini go zapo~naa trendot na vili vo Ohrid.

Vilata Lucija, koja e smestena na samoto

P

ezero na vlezot od Stariot grad, ima {est sobi i eden apartman. Op{tinata ja rangirala so tri yvezdi, edna pomalku od najvisokata ocenka.

“Koga gi pra{av lu|eto od op{tinata kako ja odredile ocenkata, mi rekoa deka vilata gi asocirala na tolku yvezdi~ki.

Ako sum sakala da dobijam u{te edna yvezda, }e trebalo da stavam plazmatelevizor i mebel od ko`a. Mene idejata mi e da ponudam ednostavno smestuvawe, so koe gostinot }e dobie s$ {to mu treba.

Strancite, koi ni se naj~esti gosti, toa i go barat. Sakaat da vidat kako `iveeme NIE, a ne kako e vo hotel vo Dubai”, raska`uva Pop Stefanija.

Veli deka vilata sekoga{ & e polna.

Zaedno so soprugot Qup~o, koj e arhitekt, vlo`ile dosta. Dignale u{te eden kat od ku}ata, za {to zele kredit od 30.000 evra, koj go otpla}ale pet godini, a kako hipoteka ja zalo`ile vilata.

“Najskapa soba e praznata soba. Nemam dilema deka ezerskiot turizam treba da bide poskap od morskiot, zatoa postojano me nerviraat sporedbite so Grcija, deka tamu, demek, bilo poevtino.

Gledame na{ite sobi sekoga{ da bidat

PAVEL POP STEFANIJA

SOPSTVENIK NA VILATA GREBNOS KAMENA KU]A

Ohrid ne treba da se sporeduva so Halkidiki, Budva ili so Herceg Novi, tuku so Dubrovnik.

izdadeni i davame s$ od sebe. Gostite ni se `alat deka gradot nema dovolno {to da ponudi. Po nekolku dena ve}e nema {to da pravat. Na toa treba da se raboti. O~igledno e deka Ohri|ani po~naa da gi menuvaat svoite naviki na podobro”, veli Lucija.

TURISTITE PRVENSTVENO BARAAT AVTENTI^NOST I DU[EVEN MIR Deka rabotite vo Ohrid odat vo nagorna linija koga se vo pra{awe smestuva~kite kapaciteti i ponudata koja ja nudat potvrduva i Budimir Sokolovi}, sopstvenik na vilata Mal Sveti Kliment, a po profesija ma{inski in`ener.

Pred samata vila e locirana crkvata na Sveti Kliment od XIV vek, {to na vilata & dava u{te pogolem {mek.

“Ku}ata vo koja denes e smestena vilata Mal Sveti Kliment e stara okolu 200 godini. Renovirana e celosna so istiot kamen. S$ be{e vo red dodeka se podnovuva{e, a najmnogu mi be{e strav deka arhelozite }e pronajdat ne{to, pa s$ }e se stopira”, raska`uva Sokolovi}, Srbin po poteklo, koj od pred nekolku godini se preselil vo Ohrid.

BROJ 666/667 08-15/08/2012

REPORTA@A

www.kapital.mk

ZORAN TUNEVSKI

SOPSTVENIK NA VILATA GERMANOF

Pove}e me zagr`uva kategorizacijata na hotelite, otkolku na vilite.

I toj kako Pop Stefanija seriozno & tuku tie povtorno da ti dojdat. Strancite pristapil na idejata od stara ku}a vo Ohrid doa|aat poradi avtenti~nosta pred raspa|awe da napravi ekskluzivna na mestoto i du{evniot mir koj go nudi Ohrid. Toa ne zna~i deka ne vila. treba da dobijat i kvalitetna “Ku}ata ja renovirav so kredponuda”, veli Sokolovi}, koj it od nekolku stotini iljadi na gostite im podaruva i evra. Anga`irav majstori od organsko vino, koj samiot go Pustec, koj se najdobri vo evra od den e prosekot proizveduva. prerabotka na kamen. Sakav po koj se nudi soba vo Interesna prikazna ima Pavda ponudam ne{to tradiciopoluksuznite vili vo nalno i originalno. Odvoiv Ohrid; cenata od den, vo el Pop Stefanija, sopstvenik od apartmanot na vilata Grebnos kamena ku} izvesno vreme i za Internet zavisnost i od ponudata, mo`e da a, povratnik od Holandija, i gi is~itav site mo`ni stigne i do 100 evra kade {to `iveel 25 godini. zabele{ki na stranski turOvaa vila, koja e so mal isti {to go posetile Ohrid. kapacitet, se razlikuva od Taka u{te na start znaev {to site drugi, bidej}i celata e ne treba da pravam”, veli vo kamen.

Sokolovi}.

Vilata funkcionira ve}e iljadi sobi vo Ohrid iz- “Koga ja pravev vilata so davaat privatni lica, kamen site mi velea deka ~etvrta sezona i postojano e brojka {to posledsum budala, mi velea koj } polna so gosti, koi ne `alat nive godini gi nadmina da platat i 90 evra na den za smestuva~kite kapaciteti e ti dojde vo selska ku}a vo ohridskite hoteli koga site begaat od selo. Jas apartman vo ovaa vila. ja napraviv za merak, kako “Kafeto go slu`ime vo filxaza mene. Gostite, koi 99% se ni “lavaca”, no i kafeto e od ist brend. Xusot e 100% priroden, stranci, se prezadovolni. Tie toa go a ne nekoj od 30 denari. Ne e poentata baraat. A i jas ne sum kako gavran nad na gostite samo da im gi zeme{ parite, niv i da gi kontroliram kolku pati go

50 32

uklu~ile bojlerot. Koga klu~ot im e daden, sobata e nivna”, raska`uva Pavel.

Toj, kako i na{ite drugi sogovornici, smeta deka sporedbite na Ohrid so lokacii vo sosedna Grcija se neblagodarni.

“Ohrid ne treba da se sporeduva so Halkidiki, Budva ili so Herceg Novi, tuku so Dubrovnik. Ohrid e evropski i svetski kulturen centar, koja zgora na s$, ima i perfektna klima. Mo`ebi najseriozen problem e infrastrukturata i dostapnosta do nego, no i toa, fala bogu, po~na da se menuva na podobro”, veli Pavel.

VIKTORIJAS SIKRET, KLAVIR I MASA@A Ohridskata naselba Ra~a od pred tri godini ima edna od najluksuznite vili vo Ohrid, vilata Aleksandar. Povratnikot od SAD, biznismenot Stojan Dimovski, vlo`uvaj}i, kako {to veli, golemi pari, re{il da napravi intimno i luksuzno mesto koe e nameneto za tie so podlabok xeb.

“Vilata ja uredivme jas i `ena mi. Ne anga`iravme doma{ni arhitekti, za{to smetame deka vistinski arhitekt ne e toj {to ne bil podaleku od Skopje”, veli

BUDIMIR SOKOLOVI]

SOPSTVENIK NA VILATA MAL SVETI KLIMENT

Odvoiv izvesno vreme i za Internet i gi is~itav site mo`ni zabele{ki na stranski turisti {to go posetile Ohrid. Taka u{te na start znaev {to ne treba da pravam.

57

58 REPORTA@A

LUCIJA POP STEFANIJA

GAZDARICA NA VILATA LUCIJA

Najskapa soba e praznata soba.

Dimovski.

Vilata Aleksandar zna~itelno se razlikuva od site vili {to gi poseti “Kapital”. Ima dva bazeni, vnatre i nadvor, restoran, fitnes-centar, ima privatno obezbeduvawe, nudi masa`a, a prodava i originalni par~iwa od svetskiot brend za luksuzna dolna obleka Viktorijas sikret, pa i ne e ~udno {to ovde prestojuvale nekolku regionalni pretsedateli i ministri, kako i gosti od svetski kompanii koi poslednive nekolku godini ja posetija Makedonija.

“Kaj nas i ~ista~kite znaat angliski jazik.

Idejata ni e da ponudime s$ {to mu e potrebno na eden gostin. Zatoa, smetam deka koga vo Ohrid }e se izgradat stotina vili kako Aleksandar, gradot }e mo`e da bide mondenski”, veli Dimovski.

Dilemata koj e targetot na Ohrid - dali toj da bide za luksuzna ponuda, kakva {to nudi vilata Aleksandar ili masoven turizam - s$ u{te e bez odgovor, pa spored profesorot po turizam Zoran Tunevski, koj e sopstvenik na vilata Germanof, vo momentov na{iot najpoznat turisti~ki centar ispra}a ~udni poraki.

“Za mene ne e tema kategorizacijata na privatnite kapaciteti, dali taa e sporna ili ne. Sekoj treba da dobie {ansa. Kako }e ja iskoristi zavisi od nego. Pove} e sum zagri`en za kategorizacijata na ohridskite hoteli i za porakata koja momentalno ja ispra}a Ohrid. Momentalno, imame hibriden turizam i me{awe na koncepti. Gostite ovde ne doa|aat za da slu{at turbo-folk i da jadat leskova~ka skara. Ezerskiot turizam e mnogu pokompleksen od morskiot i tie dve raboti ne mo`e da se sporeduvaat. Smetam deka gradot treba da bide pristapen za srednata klasa, bidej}i za eliten s$ u{te ne sme podgotveni. Vo nikoj slu~aj gradot ne treba da stane Meka na “paradajz” turizam”, veli Tunevski.

Kako ekspert od ovaa oblast, i toj smeta deka rabotite vo Ohrid se menuvaat na podobro, kako vo ponudata, taka i vo pristapot na gazdite koi iznajmuvaat smestuva~ki kapaciteti ili vodat ugostitelski biznis.

I vo vilata Germanof naj~esti gosti se strancite, a najbaran e apartmanot nare~en pijano room, poradi pijanoto, koe

mu dava poseben {mek na prostorot.

Za kraj ja ostavivme vilata Sveta Sofija, koja vsu{nost, e objekt vo sopstvenost na vladeja~kata partija VMRO-DPMNE. Partijata re{ila da ja dodeli za rakovodewe na privatno lice i barem zasega nema interes da ja koristi za svoi potrebi.

“Koga pred nekolku godini za prv pat dojdov vo vilata se pra{av kaj sum do{ol. Po intenzivni vlo`uvawa vo vilata, taa denes e edna od najluksuznite vo Ohrid”, veli rakovoditelot na vilata, Krste Jakimovski.

I toj, kako i drugite na{i sogovornici, nema dilema deka rabotite vo Ohrid odat na podobro, no osven podobruvaweto na ponudata vo delot so smestuva~ki kapaciteti, smeta deka treba da ima promeni i kaj kadarot.

“Ne e {tosot da se te{ime so izrekata “Kaj {to nema podobri, nie sme najdobri”. Sekoga{ treba da te`neeme da bideme podobri i podobri. Sakame preku no} da porasneme. Za da napravime s$ kako {to treba, potrebno e vreme”, veli Krste.

KRSTE JAKIMOVSKI VILA SVETA SOFIJA

Sakame preku no} da porasneme.

Za da napravime s$ kako {to treba, potrebno e vreme.

BROJ 667/668

08/08/2012

POINT AND CLICK- NAJEDNOSTAVNIOT RE^NIK KOGA BILO IZMISLEN okolku imate problemi so ~itawe na stru~na literatura ili stranskite jazici ne vi se silna strana toga{ Point and click dictionary e vistinskoto re{enie.

Google Translate i sli~nite onlajn-re~nici se dobro pomagalo, no samo koga stanuva zbor za tekstovi vo elektronska verzija, dokolku vo rakata dr`ite hard kopi navistina e te{ko da se koristi Google Translate. Maliot ra~en skener koj lizga po stranicite na knigata i koj so pomo{ na mala kamera se fiksira na zborot za koj po principot na hiperlink gi plasira site mo`ni objasnuvawa i prevodi. Najmaliot re~nik na svetot e opremen so ekran so rezolucija 320x240 pikseli, a dopolnitelna mo`nost e da gi speluva zborovite za vas preku zvu~nik. Vo osnovnata verzija se vklu~eni prevodi od angliski, germanski, francuski i {panski jazik. Vo paketot dobivate i MP3 playback, voice recoreder i prelistuva~ na sliki. Na amerikanskiot pazar ovoj neobi~en i mnogu korisen gaxet mo`e da se najde po cena od 280 dolari.

D

GADGETS

www.kapital.mk

SHARP AQUOS LC90LE745U – LED TELEVIZOR SO GOLEMINA NA FILMSKO PLATNO okolku mislite deka tehnologijata na idninata }e obezbedi televizori so perfektna slika {iroki pove}e od 2 metri i visoki 1,2 metri toga{ idninata ve}e stignala. Noviot Sharp Aquos LED televizor so golemina od neverojatni 90 in~i }e go donese filmskoto platno vo va{ite dnevni sobi. Edinstveno treba da imate dovolno {irok sloboden yid, a oddale~enosta od ekranot ve}e ne e va`na, bidej}i LED tehnologijata odamna obezbedi mo`nost slikata da ja gledate so ist kvalitet od site agli i oddale~enost, ne{to {to ne be{e svojstveno za prvite tenki plazma televizori. To~nite performansi na ova televizisko ~udo se HD slika so 1920x1080 rezolucija, dinami~ki kontrast od 8 milioni, i agol na gledawe od 176 stepeni. Edinstvenata mana na ekstra golemiot televizor e te`inata, 64 kilogrami, za ~ij dr`a~ treba da obezbedite dlaboki potporni dupki vo va{iot yid. Televizorot mo`e da se najde na amerikanskiot pazar za 11.000 dolari.

D

59