Kapital magazin 870 71 nov

Што донесува ребалансот на државниот буџет?

Одземено од капитални инвестиции, додадено за тековни трошења

Капитал анализа Кој е кој во бизнисот со снабдување со струја?

exclusive

Сите ние живееме во време кога ...само идејата е Капитал, сè друго е пари...

Капитал го донесе Николас Кфури во Скопје

Cover story

Британците одиграа, на потег е ЕУ

Brexit

Како да направите маркетинг стратегија за новите генерации

interview

крај на ЕУ или почеток на нова супердржава?!

број 870/871 | цена 100 ден.

1 јули 2016 | петок | година 17

Кирил Самарџиоски

претседател на Управниот одбор на Прилепска пиварница

Илјада страници беа премалку да ја раскажам приказната на Прилепска пиварница Кои бизнис модели се осудени на пропаст, а кои ќе успеат?

3

Капитал број 870/871 01.07.2016

содржина

16 04

STAND BY

06

НАВИГАТОР

08 16

38

Љупчо Зиков Брегзит е добра работа. Шанса за нов почеток! Поголема конкуренција или апсурди во високото образование Македонија сега има 131 факултет, за 10 години отворени 90 нови факултети

Cover story

Економските и политички последици од Brexit Британците одиграа на потег е ЕУ Brexitкрај на ЕУ или почеток на нова супердржава!?

Бизнис и финансии

Ребаланс на државниот буџет Одземено од капиталните инвестиции, додадено за тековни трошења

24

Events

30

INTERVIEW

Капитал го донесе Николас Кфури во Скопје Како да направите маркетинг стратегија за новите генерации потрошувачи Кирил Самарџиоски претседател на УО на Прилепска пиварница

Илјада страници беа премалку да ја раскажам приказната за Прилепска пиварница

Што по Brexit?

Николас Кфури во Скопје

Во историското гласање на 23 јуни Британците гласаа за излез од Европската унија, што предизвика вистински потрес на светската политичка и бизнис сцена. Сите се согласни дека по Brexit ништо повеќе нема да биде исто. Додека едни типуваат дека ова е почеток на крајот на ЕУ, други шпекулираат со план за формирање на нова супер држава, со многу поцентрализирано управување во ЕУ отколку досега. Она што е извесно дека од овој развод штета ќе имаат и ЕУ и Велика Британија, но и целата светска економија.

„Лојалноста на новите генерации потрошувачи е сè помала, и тие не веруваат во истите вредности на брендовите како пред десет, дваесет или триесет години. Затоа мора да се креира ново искуство за нив, нова перцепција во нивните глави, за да ја прифатат вредноста на брендот“, истакна Николас Кфури, еден од најпознатите светски експерти за маркетинг стратегии, на предавањето во Скопје што се одржа во организација на Капитал Медиа Гроуп пред неколку дена.

XX Стр. 8

XX Стр. 24

46 38

Компании и пазари

42

Деловно знаење

46 50

ЕДС и ЕВН Електроснабдување доминираат на пазарот, државните фирми купуваат струја од два помали снабдувачи Делегирање – како да се решите од стравот на губење моќ и контрола?

Свет

Добредојдовте во 4-тата индустриска револуција Кои бизнис модели се осудени на пропаст, а кои ќе имаат огромен успех?

Лидери

Шелдон Аделсон американски сопственик на казина и милијардер

Бизнисите се како автобуси. Ако не ти одговара првиот, качи се во втор, трет...

Кој е кој на либерализираниот пазар за струја Највисоки приходи минатата година од продажба на електрична енергија прикажа компанијатаEnergy Delivery Solutions(EDS) и тоа од 87,2 милиони евра. Потоа следува ЕВН Електроснабдување со инкасирани 24,9 милиони евра, додека, пак, главните снабдувачи на државните институции се помали играчи на пазарот – Future Energy со приходи од 5,6 милиони евра и Myst Energy со приходи од 2,5 милиони евра.

XX Стр. 38

Импресум// Издава: Капитал Медиа Гроуп доо Скопје, бул. Партизански Одреди бр.17-1/16, п.фах 503, 1000 Скопје l Адреса на уредништвото на издавачот на медиум: бул. ВМРО бр.7, здрада 1, влез 1, кат 6, стан бр.31 l П. ФАХ 503, 1000 Скопје l Основач и директор: Љупчо Зиков l Одговорен уредник: Биљана Здравковска Стојчевска l Печати: Графички центар Скопје, ул. Скупи бб, 1000 Скопје l Тираж: 3.000 примероци l Датум на печатење: 30.06.2016

P пишува: Љупчо Зиков

Брегзит е добра работа. Шанса за нов почеток! Секоја криза е шанса за добар почеток. Тогаш мудрите извлекуваат важни заклучоци. Затоа е добро што се случи брегзит. Сега ќе видиме на дело дали во ЕУ има мудри, но и искрени политичари!? Или само манипуланти “аристобирократи”, кои длабоко залегнати во кожените фотелји во стаклените згради среде Брисел, одлично печалат на “финансиски мрсната” европска сцена на недоработен концепт. И на грбот на милионите европски граѓани кои тонат во должничка криза. До кого од овие европски челници ќе допре пораката на граѓаните ке видиме. Веројатно кај многу малку од нив. Затоа веројатно ќе им се случат и други “егзити”. А потоа сите заедно ќе мора да завршат на буништето на историјата. ljupco.zikov@kapital.mk facebook.com/ljupco.zikov

Пол Кругман, еден од водечките светски економисти на денешницата и колумнист на New York Times, вели дека “брегзитот е фантастичен настан на сосема погрешен начин” (читајте во овој број на Капитал поширока анализа за најновиот развој на настание во Брисел). Тој смета дека околу брегзитот, “многу луѓе заслужија секаква осуда. Од британскиот премиер Дејвид Камерон, кој ќе остане запаметен како човек кој ризикувал да ја распадне и Европската Унија и Велика Британија во исто време, до актуелните официјални лица во Брисел”. Кругман прогнозира дека економските последици од брегзитот ќе бидат лоши, но не толку колку што се предвидувало. Политичките последици ќе бидат многу полоши, но тие би биле такви и да не се случил брегзитот и Британија да останеше во ЕУ!? Што да се каже? Секако дека треба да се каже дека европскиот проект за промовирање на мирот преку зацврстување на политичката унија и економската интеграција е во голема криза, и му се заканува неуспех. Европскиот концепт е во длабока криза! Брегзитот е почеток затоа што популистичките, сецесионистичките и ксенофобичните сили добиваат секојдневна голема подршка секојдневно ширум Европа. Европа е во тешка “секуларна стагнација” како што ја дефинира Пол Кругман. Станува збор за непрекината криза од низок интензитет со големи демографски проблеми кои ги суспендираат инвестициите. Оттука иднината на Европа воопшто не изгледа добро. Уф... кога го читате ова со “секулрна стагнација” и нејзината дефиниција... колку ова силно потсетува на состојбите во Македонија. Земја во која имате континуирани кризи од низок или среден интензитет кои манифестираат чувство дека никогаш и нема да се решат, потоа егзодус на младото население кои немилосрдно се исселува од овие простори и, следствено на тоа, катастрофално ниско ниво на инвестиции во домашната економија од страна на домашните компании и македонските граѓани. Или може да се замени терминот “постојани кризи со низок идентитет”, со, “феномен на ниска реформска рамнотежа”! Овој термин за прв пат беше скован во една длабока анализа на Светската банка од Вашингтон во која беше објаснето дека во Македонија се прави се да изгледа дека се прават реформи, но во суштина општеството и економијата е во една постојана рамнотежа на ниско ниво на неправење ништо. Општеството е “заробено” од една структура на ликови од разни партиски провиниенции и зачинето со една мала група на директни учесници во бизнисот и економијата кои се производ на долгата и криминална транзиција. Ова некогаш беше јасно напишано за Македонија, а важи и денес. Но, одиме ние повторно во Европа ...!? Аналитичарите на брегзитот сметаат дека сите овие “македонски проблеми” на Европската Унија сигурно не би исчезнале и ако Британија останеше во ЕУ. Објаснувањето е дека најголемите грешки на современата европска конструкција чиј лидер е неприкосновената и ефективна Германија (и во економски и во политичка смисла): усвојување на еврото без длабока анализа и план како едиствена валута може да функционира без единствена влада, понатаму катастрофалниот чин на сместување на економската и финансиската криза во ЕУ во морални оквири и ставање на кривицата единствено на “неодговорните јужњаци”, како и воведување на слободното движење на работаната сила меѓу културолошки различни земји со големи разлики во приходите. Навистина како е можно само “неодговорните јужњаци” (во поново време Грците) да бидат одговорни за економските и финансиските проблеми на ЕУ. И нивната мрзливост, па потоа генерализирање дека всушност сите јужњаци по медитеранот се мрзливи и живеат на грбот на “поинтелегентните, помудрите и поработливите од север). Да да видовме ...

stand by Оттука, брегзит во голема мерка е само последица на овие нерешени прашања кои континуирано низ годините наназад доведоа до губење на кредибилитетот на ЕУ. Во таа смисла еврокризата влијаеше на брегзитот, иако Британија паметно се држеше цело време подалеку од еврото. И обратно, брегзитот сега само ја продлабочува и забрзува постојната сложена и во секој сегмен криза на Европската Унија.

Јанис Варуфакис

Јанис Варуфакис, поранешниот министер за финансии на Грција, кој остро се спротивстави на попуштањето на СИРИЗА пред европските финансиски моќници од Франфурт и Брисел и останувањето на актуелниот премиер Алексис Ципрас во договор со Европската Унија, вели дека брегзитот победил затоа што премногу британски гласачи ја поистоветиле ЕУ со авторитаризам, ирационалност и презир кон парламентарната демократија, а премалку од нив поверувале во идејата за нова Европа, во идејата за некоја друга реформирана Европска Унија. “Во британската кампања против брегзитот и самиот учествував. Тврдев дека ако Британија излезе од ЕУ, а ЕУ се распадне, не е никакво решение. Ќе се вклучат дефлаторните сили, кои насекаде ќе ги заострат мерките на штедење и ќе работат во корист на актуелните политички естаблишменти и неговите ксенофобични помагатели (од бизнис секторот н.з)”, вели Варуфакис. Тој тврди дека Италија, Финска, Шпанија, Франција и скоро сигурно Грција не се одржливи економии под постојаните европски аранжмани. “Архитектурата на еврото е таква да гарантира единствено стагнација и ја продлабочува должничко дефлаторната спирала (општото сиромаштво кај бизнисот, инвеститорите и кај населението или потрошувачите) која секогаш го јакне популизмот (и левиот и десниот), а во актуелните случувања ја јакне ксенофобичната и националистичка десница. Популистите во Италија, Финска и во Франција сигурно ќе побараат референдуми или други начини за излез од ЕУ.

Брегзитот е крај на ЕУ ваква каква што ја знаеме...

Ова што се случи во Лондон пред неколку дена е крај на оваа Европска Унија. Своевидна хаварија, зарибување, по кое неминовно мора да следи ремонт. Од оваа ЕУ редовно сме разочарани. И затоа вестите од Лондон се одлични! Затоа што оваа ЕУ, од 21 век, како што ја најавуваа, не успеја да реши ама баш ниту една криза во современиот свет. Ајде некои пример: Прво, не ја реши грчката должничка криза. Напротив, наместо квалитетно да ја решат со примена на креативни алатки за раст на економијата, на богатите европјани од северот полесно

им беше виновникот да го побараат во, демек, размазениот грчки народ! Така е најлесно нели ... Остави ги да скапат сега од глад, да ви продадат се што е вредно за мали пари... Тоа ли е решение? Второ, Европа не ја реши ниту бегалската криза која беснееше во последните три години. На крај, на слепо, се договараа со Турција за некаков аранжман што само на малата елита составена од десетина во Брисел им е јасно што договориле ... Трето, не ја решија ниту економската криза (за неа малку погоре допрев на што се мисли). Овде само ќе дополнам дека како директна последица од воведувањето на еврото се наметнува прашањето: Кога Пасат чинел 80.000 гемрански марки (40.000 евра)? Кога мерцедесеите чинеле по 160.000 марки ... ? Доволно за поставување на длабоките дилеми ... кој овде ќарува, а кој п...и!? И дали има смисла да се зборува за навиките на “јужњаците” и нагоните на “северњаците”!!? Четврто, ЕУ не може да ја реши ниту терористичката криза. Повеќе од евидентно е тоа. Не треба многу да се коментира. Петто, не може да ја реши ниту македонската криза. Се тетерави со “принципот на солидарност”, кој во Брисел длабоко го злоупотребија на примерот на Македонија. Македонија десет години чека датум за преговори, а тие во Брисел, препораката за почнување на преговори што ни ја даваат секоја година ја сметаат за свој концепт. Многу расипано. Блокираат една мала земја, која во сплет на скандалозни историски околности пред 100 години изгуби свој излез на море, и закована меѓу планините остана без никакви европски песпективи. Каде е овде и социјалната, и општествената, политичката и економската... па ако сакате и моралната и етичката одговорност на европскиот естаблишмент. Какво е ова друштво на оние демек “попаметните” од нас глупавите и неработливи “јужњаци”, особено нас “никаквите балканци”..., пардон “западно балканци”, етикета која ни ја залепија повторно тие. Шесто, конечно, но не и последно, ЕУ не решија ниту една од балканските кризи без помош од САД. Ова е аксиом и не се докажува. Оттука, поедноставениот заклучок е дека наместо да покаже силно лидерство, оваа бриселска творба во годините што поминаа (особено во мандатите на сегашните европски лидери), само ги потхранува сите национализми и популизми. Покажува иритирачки егоизам и нахалност. Отсуство на искрен проект за иднината на целиот европски континент ... Затоа, како што деновиве напишаа некои умни луѓе во Македонија... денешната ЕУ, со својата пасивност, бирократија и страв од загуба на избори, може да ги загуби сите придобивки на повеќе од половина

век градење на овој проект. Може да ја загуби подршката не само во Британија, туку насекаде низ континентот ... За малку еврото ќе исчезнеше. Таа приказна не е завршена. Шенген зоната е доведена во опасност од страв од само неколку илјади бегалци. Од егоизам, суета и од отсуство на концепт што да се прави ... Затоа им се случи Идомени, грчки острови, нејасен договор со Турција ... Сликата што ја проектира ваквата Унија е жална. Не може само со реторика и демагогија. И со шоу од типот на она на Јункер (што барате вие Британците овде?). Какво е ова самозадоволување? За колку плата од европските даночни обврзници ширите ваква демагогија и дефетизам? Каде е вашата одговорност што дозволивте да се случи брегзит? Да, половината Британци се за останување во Унијата, но половина не го сакаат тоа! А Ле Пен во Франција? Вилдерс во Холандија? Екстремните десници кои силно се пробија во Словачка, Данска? За малку во Австрија ке дојдеше на власт екстремно десен претседател. Или во поблага варијанта ги имаме Орбан во Унгарија, Качински во Полска, Фараџ во Велика Британија..На Балканот национализмот најде одлична плодна почва, а во Брисел глумат неиформираност и манифестираат чудење!? nnn

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

6 НАВИГАТОР

ИЗЈАВА НА неделата

> БРОЈКА

Граѓаните во мај повлекле 67 м Ќе ги задржиме специјалните односи со Велика Британија, но од интерес на САД е силна Европска Унија

48,7

милиони евра се намалени буџетските приходи откако новиот министер за финансии направи ребаланс на Буџетот

Џон Кери

државен секретар на САД

Т

рендот на повлекување на депозитите од банките продолжил и во мај. Откако во април беа повлечени 109 милиони евра од депозитите во банките, во мај депозитната база се намали за 22 милиони евра, покажуваат најновите податоци на Народна банка на Македонија. Она што загрижува е дека многу голем износ повлекле граѓаните, односно дури 67 милиони евра, што значи дека политичката криза се уште има силно

Поголема конкуренција или апсурди во високото образование

Македонија сега има 131 за 10 години отворени 90

A

Ако во 2005 година Македонија имала само 41 факултет, со основањето на новиот универзитет Даме Груев, во земјата ќе има 131 факултет. Во споредба со тројно зголемениот број на факултети, бројот на студенти незначително се зголемил, од 48 илјади студенти во 2005 на 59 илјади во 2015. Притоа, дури четвртина од дипломираните седат дома без работа. Но, и покрај ваквата поразителна статистика, власта смета дека на Македонија и е потребен уште еден државно финансиран универзитет со 11 новоотворени факултети. Законот за формирањето на новиот универзитет во Собрание беше донесен со скратена постапка во период кога СДСМ не учествува во работата на Собранието. Пратениците на Владата велат дека со овој Универзитет студентите ќе имаат можност плус да направат избор каде ќе студираат, а ќе придонесел и за подобрување на конкуренцијата и уривање на досегашниот монопол. Владејачката ВМРО ДПМНЕ смета дека тоа формирањето на новиот универзитет ќе придонесел за подобрување на конкуренцијата и уривање на досегашниот монопол, додека опозицијата, смета дека ова е штетен политички проект кој ќе

нанесе само поголем удар на високото образование. Последните податоци од Државниот завод за статистика покажуваат дека за една деценија повеќе од тројно се зголемил бројот на ново отворени

факултети во земјава, а за сметка на тоа бројот на запишани студенти во истиот период бележи незначителен раст од само 23,2% запишани студенти. Или поедноставно, за само 11 илјади нови студенти во последните 10 години,

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

7

милиони евра депозити од банките влијание врз довербата на граѓаните во банкарскиот сектор. А фирмите кои во април повлекуваа депозити во мај ги вратиле своите пари во банките. Односно, тие депонирале вкупно 29,6 милиони евра во банкарскиот систем. Банкарите, но и гувернерот Димитар Богов, неодамна смируваа дека по големиот „удар“ на повлекување на депозити во април, состојбата во мај се стабилизира. Но, сепак, според овие бројки, сe уште не може да стане збор за целосно смирување на состојбите.

мисла на неделата Голем човек е оној кој ја има моќта, но не ја злоупотребува

Хенри Доерти

американски бизнисмен

> БРОЈКА

45

милиони евра помалку ќе има за капитални инвестиции по направениот ребаланс

лидери

факултет, 0 нови факултети

државата отворила дополнително 90 нови факултети. Напоредно со бројот на ново отворени факултети, расте и бројот на наставници. За една деценија бројот на наставен кадар во високото образование бележи

раст од 40%. Односно, во 2005 година во Македонија имало вкупно 2.857 наставници на факултетите, додека денеска наставничкиот кадар брои 3.980, што е зголемување од 1,123 наставници за десет години. Гледно по студент пак, тоа значи дека на секој 10-ти ново запишани студент се вработува еден нов наставник. И додека нејасни остануваат причините зошто државата продолжува со политиката на отворање на нови факултети, кога „пазарот“ покажува дека нема особена потреба од тоа, многу јасни се податоците за проблемите со кои се соочуваат дипломираните студенти кога ќе излезат на пазарот на труд. Последните извештај на Агенцијата за вработување на Македонија за 2015 година покажува дека од вкупно 114.979 невработени лица во земјава, дури 13,7% од нив или 15.758 се со завршено високо образование – односно со факултетска диплома. Десет години претходно, пак, бројот на невработени со високо образование преставувал само 5% од вкупниот број невработени, што значи дека напоредно со зголемувањето на бројот на факултети значително се зголемува и бројот на невработени дипломирани студенти. Според истиот извештај, најголем дел од невработените се дипломирани економисти и правници, но и дипломирани филолози и психолози. Од друга страна пак, се уште за најголемиот број на студенти во Македонија изборот се токму Економски, Правен и Филолошки факултет. Новоформираниот Универзитет за одбрана, безбедност и мир, според првичниот предлог требаше да има 9 факултети, но во последен момент беше проширен со уште три нови факултети – економски, градежен и архитектонски. nnn

Никола Јанкуловски

Досегашниот декан на Медицински факултет со убедливо мнозинство беше избран за нов ректор на УКИМ

Папата Францис

Папата побара христијаните да им се извинат на хомосексуалците и другите маргинализирани лица за досегашниот третман

не им беше неделата

Дејвид Камерон

Британскиот премиер Камерон си поднесе оставка откако мнозинството Британци изгласаа Британија да излезе од Унијата

Ангела Меркел

По Брегзит, земјата лидер во ЕУ ќе има тешка задача да го запре домино ефектот од можноста и други држави да бараат излез од Унијата

Капитал број 870/871 01.07.2016

www.kapital.mk

8 cover story Cover story: Економските и по Субвенци

Британците одиграа -

Brexit крај на

ЕУ или почеток на нова супердржава!?

Google: Британците пост-фестум се прашуваа “Шт

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

9 олитички последици иите имаат ефектод Brexit - на потег е ЕУ пишуваат:

Максим Ристески

З

maksim.risteski@kapital.mk

Билјана Здравковска

biljana.zdravkovska@kapital.mk

Во историското гласање на 23 јуни Британците гласаа за излез од Европската унија, што предизвика вистински потрес на светската политичка и бизнис сцена. Сите се согласни дека по Brexit ништо повеќе нема да биде исто. Додека едни типуваат дека ова е почеток на крајот на ЕУ, во јавноста се појави веќе подготвен план за формирање на нова супер држава, кој вклучува многу поцентрализирано управување во ЕУ отколку досега. Економските штети засега се во сенка на политичките потези, но она што е извесно дека од овој развод штета ќе имаат и ЕУ и Велика Британија, но и целата светска економија.

то значи напуштањето на ЕУ?“

З а последиците од референдумот на кој Британците гласаа за излегување од Европската унија мислењата на аналитичарите се поделени - од такви што предвидуваат катастрофични економски сценарија - до успокојувачки, што најавуваат дека релативно брзо работите ќе си добијат нов, нормален колосек. Две се работите околу кои нема дилеми, а тоа е дека ситуацијата во ЕУ неспорно доведе до Брегзитот, и оти одлуката Британците ја донесоа тесно, и што е поважно, прилично несигурно, ако се заклучува и според тоа што го објави Google осум часа по затворањето на гласачките кутии, а имено дека имало нагол скок на пребарувањата за основните прашања поврзани со референдумот. Најпребарувано било прашањето „Што значи напуштањето на ЕУ?“; на второ место според интересот Британците сакале да знаат „Што е ЕУ?“, а на трето „Кои држави се во ЕУ?“. Ова покажува дека дел од нив (од гласачите) не знаеле, или барем не биле доволно свесни во што се впуштаат кога гласале на 23 јуни. Тука неспорна улога одиграа одредени, особено таблоидни британски медуми. Во контекстот (пред референдумот) очигледно беше кој за што навива (од медиумите на островот), при што најреспектабилните, Financial Times и Guardian ја поддржаа кампањата за останување во ЕУ, но тие се секако помалку читани од таблоидниот Sun, или од Daily Mail или Telegraph, кои со сите сили се ставија во служба на Брегзитот. Угледниот Times беше објективен, но дури на 18 јуни објави дека е за останување на земјата во ЕУ. Вкупно, над 80% од новинските текстови биле во корист на излегувањето од ЕУ, ако се земат предвид тиражот и настојчивоста на препораките што ги упатува самиот медиум, покажуваат податоците на Loughborough University. Очигледно, откако Британците поверуваа во митовите што ги ширеа таблоидите дека, на пример, Велика Британија и плаќа 350 милиони фунти неделно на ЕУ за здравствениот систем (самиот Најџел Фараж, лидерот на Партијата за независност на Обединетото Кралство, по референдумот, призна дека било грешка што тврдел така), тие сега се најдоа во ситуација за која веднаш се појави и име, Bregret (од Brexit и Regret = жалам).

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

10

cover story

За три дена петицијата за нов референдум за членството во ЕУ собра 3,3 милиони потписи. Поддржувачите, кои, јасно, се за останување на Британија во Унијата, бараат од Владата да го примени правилото дека ако „за“ или „против“ гласале помалку од 60%, при избирачка активност помала од 75%, треба да има друг референдум. А конечните резултати од референдумот на 23 јуни се 51,9% за излегување и 48,1% за останување во ЕУ, при излезност од 72%. Но, никој сериозно не ја разгледува опцијата работите да се вратат назад, односно излегувањето на Велика Британија од ЕУ изледа прилично сигурно. Иако во Лондон се чини никој не брза да го активира членот 50 од Лисабонскиот договор со кој почнуваат да течат двете години, колку што е предвидениот рок за преговори за напуштање. Наспроти поделените мислења на европските лидери, и таму се чини нема да се инсистира на брза егзекуција. Претседателот на Европската комисија, Жан Клод Јункер, навистина изјави дека Британија треба да ја почне процедурата без одложување, но германската канцеларка Ангела Меркел смета дека не е неопходно да се брза со реализацијата на Брегзитот, зашто треба да се преговара деловно и без емоции. Тука се секако неколку европски држави на кои од свои причини им се брза, како Франција, која не сака да се испраќа сигнал до популистите и антиевропските партии во останатите 27 ЕУ-држави дека би можеле и во нивните земји да направат резултат како британскиот од 23 јуни. Во четири држави - споменатата Франција, Холандија, Словачка и Австрија, веќе се разговара за вакво гласање.

Одговорот на ЕУ: поголема интеграција макар на „европското јадро“ или поголема флексибилност

На споменатата изјава на Јункер, во која беше речено и дека во случајот не станува збор за „пријателски развод“ со Британија, се надоврзува ставот што го соопштија по својот состанок во Берлин шестмината министри за надворешни работи на државите-основачи на ЕУ - Белгија, Холандија, Германија, Франција, Италија и Луксембург. Но, повторно, наспроти нивното барање да не се чека со активирањето на клаузулата за британското напуштање на ЕУ, Меркел, која во моментот (и одамна) е највлијателниот политички глас во Европа, рече дека „нема потреба да бидеме лоши“ во преговорите со Британија, и оти во случајот нема да стане збор за „казна за поука“ со која на другите држави би им се покажало како ќе поминат ако ја напушат Унијата. Ова, дека британскиот пример нема да се користи како „казна за поука“, најавува само една од опциите за натамошната поставеност на Европската унија, што ќе

Меркел се заложи поставеноста на ЕУ кон Британија по Брегзитот да не оди во правец „казна за поука“, со јасна цел да не се брза со егзекуцијата, односно да се даде време да се пресретнат во ова меѓувреме ситуациите што можат да значат остварување на најпесимистичките сценарија. Но, луксембуржанецот Јункер, од позицијата прв човек на Еврокомисијата, ги претстави и ставовите на Франција и на Италија, кои сакаат брз „развод“ со Британија, зашто стравуваат дека со пристапот на Меркел популистите и антиевропските партии во подем може да помислат дека Брегзитот на крајот испаднал „ништо страшно“ се разгледуваат во дебатата во Брисел која допрва ќе се разгорува. Односно, паралелно со одговорот на прашањето како ќе се постават кон Велика Британија, членките на Унијата ќе треба да одлучат и како Брегзитот најдобро да одработи за нив, во смисла, дали истиот да се искористи како можност за продлабочување на ЕУ-интеграцијата или да се дозволи поголема флексибилност. Во американски Politico засега се со впечаток дека ЕУ тргнува по втората опција, односно оти Унијата нема да го проблематизира тоа што некои држави ќе сакаат да не учествуваат, и нема да учествуваат, во одредени централни иницијативи, ако не им се допаѓаат. Директорот на Carnegie Europe, Јан Техау, смета дека се формираат две групи. Едната сака брз „развод“ и во неа се Јункер, Франција, Италија. Во другата група, во која се Меркел, Холандија, Ирска и Вишеградската четворка, не сакаат евентуално да згрешат поради брзање на Британија да и се покаже целата сериозност на одлуката за напуштање. „Целта (на втората група, н.з.) е да се добие време за пазарите да ја завршат својата

магија, така што на крајот да нема целосен Брегзит. Ако ситуацијата (во меѓувреме) се покаже толку драматична, тогаш новиот британски премиер може да побара специјален статус (на земјата) наместо излез (од Унијата)“, смета Техау. Холандскиот политолог Кас Муде, експерт за темата политички екстремизам и популизам во Европа, за Huffington Post напиша дека на краток рок Брегзитот може да ги однесе политичките елити во опортунистичката прегратка на авторитарни и националистички политики, но тие брзо ќе се вратат на старото мото што го бараат реалните решенија на проблемите - дека треба повеќе, а не помалку европска интеграција. Особено сè уште еврофилските елити во западна Европа и најмногу во Германија, смета Муде, на Брегзит ќе гледаат како на можност најпосле интеграцијата да се продлабочи и забрза, ако е неопходно дури и во рамките на помала група држави од „европското јадро“. „Многу е веројатно за неколку години на Брегзит да се гледа како на решение со кое Обединетото Кралство се жртвувало за да го спаси европскиот проект“, смета Муде.

Кругман: Не се грижете за макро-економските прашања - оплакувајте ја Европа

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

11 Ова е најверојатно крај на ЕУ каква што ја знаеме

Г

Димитар Богов

гувернер на Народната банка на Македонија

ласот на британските гласачи за излез од ЕУ ќе има сериозни и долгорочни последици. Ова е најверојатно крај на ЕУ каква што ја знаеме. Ќе следат големи промени во нејзината структурата. Во наредниот период ЕУ ќе се занимава со самата себе, што ќе значи натамошно потиснување на проширувањето на дното на листата на нејзините приоритети. Од економски аспект, после глобалната финансиска криза во

Политичките последици е полесно да се предвидат... и за Македонија

Говорејќи за последиците од Брегзитот, познатиот американски економист и нобеловец, Пол Кругман, вели дека тие во економскиот дел ќе бидат помалку лоши од она што се предвидуваше, но оти политичките (последици) ќе бидат многу полоши - иако, забележува, тие би биле такви и да победеше опцијата за

2008 година, светската економија се наоѓа во нестабилен и неизвесен период со високи ризици и низок економски раст.

Brexit додава дополнително ниво на неизвесност за светската економија. Малите економии како македонската досега немаат директни последици освен благ пораст на премијата за ризик на светскиот финансиски пазар. Индиректните ефекти ќе зависат од идните движења на светската,

останување на Британија во Европската унија. Тој смета дека европскиот проект за промовирање мир и поцврста политичка унија преку економски интеграции е во голема криза. Брегзит веројатно е само почеток, бидејќи популистичките, сецесионичките и ксенофобичните сили сè уште добиваат на поддршка ширум Европа. Според Кругман најголемите грешки на ЕУ, како фактор за британската одлука за напуштање на Унијата, се усвојувањето

посебно на европската економија. Засега единствено е извесно дека владее голема неизвесност околу идниот развој на настаните во светската економија. Во такви околности, она што Македонија може да го направи е да ги намали домашните ризици со ставање крај на политичката криза и зацврстување на темелите на домашната економија.

на еврото без подлабока анализа и план како ќе функционира единствената валута без единствена влада; катастрофалното сместување на еврокризата во морални рамки и префрлањето на вината на „неодговорните од југот“; воведувањето на слободното движење на работната сила меѓу културно различните земји со големи разлики во приходите. На крајот од својата колумна во New York Times, нобеловецот прогнозира дека Брегзитот ќе им даде ветар во едрата на

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

12

cover story

Почна егзодусот на банкари од Велика Британија

В

еднаш по референдумското гласање за Brexit, високи европски функционери велат дека се подготвени да го преселат Европскиот авторитет за банкарство (EBA) од Лондон во континентална Европа, пишува Ројтерс.

EBA претставува значајна регулаторна агенција која е задолжена за пишување на правила, стрес тестирања и идентификација на слабостите во банкарскиот систем, Агенцијата е формирана на почетокот на 2011 година. Иако заговорниците на Brexit тврдеа дека излезот од ЕУ нема да му штети на Лондон како на финансиски центар на светот, големите банки, како и големите работодавци, не сокриваат дека веќе ја разгледуваат Европа каде би можеле да ги преселат дел од своите трговски и банкарски услуги. Според Financial Times, речиси сите големи американски банки како JP Morgan Chase, Goldman Sach, Bank of America, Sitigroup и Morgan Stabley планираат да ја напуштат Велика Британија и дел од активностите да ги преселат во Франкфурт, Парис, Даблин или Милано. Преговорите за излез на Велика Британија од ЕУ ќе бидат клучни за позицијата на Лондон на светски водечки финансиски центар. Заговорниците на Brexit и се поизгледниот иден премиер на Велика Британија Борис Џонсон потенцираат дека Британија ќе ја задржи слободната трговија и пристап до единствениот европски пазар. Но, се чини дека ќе биде многу тешко за Лондон да ги задржи досегашните поволности. Високи европски функционери се погласно потенцираат дека мора да се исцртаат цврсти линии. Пораката од земјите лидери во ЕУ е дека нема да бидат почнати никакви трговски преговори со Велика Британија пред да биде завршена процедурата за излегување од ЕУ, односно пред да се активира членот 50 од Лисабонскиот договор. Британците пак после референдумот потенцираа дека нема да брзаат со процедурата, бидејќи се уште не е извесно кој ќе биде новиот премиер, откако досегашниот премиер Дејвид Камерун си поднесе оставка објаснувајќи дека тој нема ги води преговорите за излез на земјата од ЕУ. Германската канцеларка Ангела Меркел и францускиот претседател Франсоа Оланд отворено се заложија за брз излез на Велика Британија од ЕУ и категорично ја отфрлија можноста за отпочнување на преговори пред да биде активиран членот 50 од Лисабонскиот договор. Едно од клучните прашања при преговорите за излез од ЕУ ќе биде ЕУ пасошот кој го користат бројните американски и јапонски банки за работење во ЕУ, иако седиштето и вработените им се во Лондон. Друго важно прашање е улогата на Лондон во одобрување на финансиските трансакции. Европската централна банка веќе подолго време бара да се намали значењето на Лондон во евро трансакциите, со објаснување на услугата треба да биде обезбедена во рамки на еврозоната, а Лондон не е дел од еврозоната.

најлошите британски политички сили и ќе доведе до распаѓање на земјата. „И затоа ве молам да не се грижете за макроекономските прашања. Грижете се за опстанокот на Велика Британија. И оплакувајте ја Европа“, пишува Кругман на крајот од колумната. „Оплакувајте ја Европа“, секако се однесува и на општо познатото дека Брегзитот на не мал број европски пунктови е прочитан како поттик за отцепување, покрај тоа што шкотските сепаратисти сигурно ќе побараат нов референдум (по првиот што пропадна) за одвојување од Британија, а и Северноирците сè помасновно ќе размислуваат за обединување со нивните браќа на југ. Што се однесува до пооптимистичките гледања на пост-Брегзит ситуацијата, нивните приврзаници како извесна основа може да ја користат изјавата на американскиот претседател, Барак Обама. Тој, откако претходно Америка ја предупреди Британија дека нема да ја чека со раширени раце за потпишување нови договори ако одлучи да замине од ЕУ, по референдумот рече дека САД ќе ја почитуваат одлуката на Британците, и оти „специјалните врски меѓу САД и Британија се издржливи, а членството во НАТО останува витална основа за американската надворешна, безбедносна и економска политика“. Што се однесува, пак, на последиците од Брегзитот за Македонија, тие имаат маргинално или магловито значење, освен во делот на интересот и можностите на Брисел и на САД, сега, кога имаат голем проблем што треба да го менаџираат, да продолжат посветено да се занимаваат со овдешната политичка криза. Тоа може да значи или брзо решение што ќе биде соопштено (и ќе се инсистира да се спроведе) „без ракавици“, или (пот)кревање на рацете од овде.

Економските последици од Brexit

Британскиот глас за напуштање на Европската унија фрли огромна сенка врз светската економија. Колку овој потег навистина ќе има негативно влијание врз глобалната економија ќе зависи пред се од тоа како останатиот свет ќе реагира на овој потег, што значи дека тоа пред се ќе зависи од политиката, а не од економската логика. Овој референдум само покажа дека суверенитетот и национализмот се поголеми драјвери од економијата кога станува збор за расположението на гласачите како ќе гласаат. Toa e факт кој може да ги натера политичарите во насока на поголема затвореност

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

13

П Ален Гринспен

поранешен претседател на Федералните резерви на САД

оранешниот претседател на Американските федерални резерви (FED) Ален Гринспен смета дека гласањето на Велика Британија за да ја напушти Европската унија се случува во многу лош период. На референдумот Британците гласаа 51,9% за да се напушти Европската унија, шокирајќи ги пазарите кои по се изгледа се кладеа на спротивната опција. “Ова е најлош период на кој се сеќавам за целиот период додека бев на јавна функција”, изјави Гринспен во интервјуто за CNBC. “Не можам да се сетам на ништо полошо, вклучувајќи ја и кризата од октомври 1987 година кога индексот Dow Jones падна за

на националните економии, што ќе води кон послаб економски раст и помалку предвидливи политики. Првичниот пад на фунтата и на светските пазари беа прилични силни, но според некои аналитичари не и катаклизмични. Финансиски паники слични на онаа која се случи по банкротот на Леман Брадерс во 2008 година или заканите за банкрот на Грција, засега не може да се очекуваат. Само неколку дена после Brexit фунтата е на најниска вредност во последните 30 години. Вредноста на фунтата во петокот,

рекордни 23%. Мислев дека тоа е долната граница на сите потенцијални проблеми. Излегувањето на Британија од ЕУ е има многу голем корозивен ефект кој нема да исчезне”, вели Гринспен. Тој смета дека коренот на британскиот проблем е многу пораширен. Прво на удар е европската валута еврото, која беше главниот проект кој требаше да води кон европска политичка интеграција.

“Brexit не е крај на проблемите кои се поврзани со еврото, а кои допрва ќе почнат, пред се заради фактот што јужниот дел од еврозоната е финансиран од страна на северниот дел на зоната и од ЕЦБ”, вели Гринспен.

ден по историското гласање за излез од ЕУ, падна за 10% во однос на доларот и повеќе од 6% во однос на еврото. Само два дена по референдумот најголемите рејтинг агенции S&P, Moody's и Fitch го намалија рејтингот на Велика Британија и сите три имаат негативна перспектива. Економистите предвидуваат дека излезот на Brexit ќе го намали БДП на Велика Британија за 1% до 6%. Но, ако навистина се случи излегување од ЕУ никој засега не може да ги предвиди вистинските последици. Бидејќи тоа веројатно ќе биде проследено со

повлекување од процесот на глобализација и затворање на националните економии, процес кој веќе се случува после кризата од 2008 година. Има најави за одлив на капитал и заминување на одделни банки и компании од Велика Британија заради фактот што не се повеќе во ЕУ и фактот што после референдумот нема повеќе да имаат пристап до големиот обединет европски пазар. Бизнис инвестициите и очекувањата на бизнисот веќе има депресивни очекувања

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

14

cover story

Франција и Германија со ултиматум со оглед на фактот што било какви редоговорања на трговските односи на Велика Британија и останатите земји ќе трае најмалку две години. Лондон е нето контрибутор во европскиот буџет, односно повеќе уплаќа, отколку што користи пари од европските фондови,. “Напуштањето на Британија за ЕУ ќе значи 15% помал буџет на сојузот од 2020 година”, изјави еврокомесарот за регионална политика Корина Крецу. Како и да е ова е прв пат во поствоената ера гласачите во некоја напредна економија да одлучат да се повлечат од зоната на слободна трговија, без да имаат некоја подобра опција. Она што е поопасно е како економијата на Европската унија ќе реагира на евентуалниот излез на Британија. Многу земји во ЕУ соочени со должничката криза и бегалската криза веќе одамна зажалија што се откажале од својата монетарна политика и своите граници. Десно ориентирани популистички партии во Франција и Холандија по референдумот во Британија, ги реафирмираа барањата за референдум на кој граѓаните треба да одлучуваат за нивното членство во ЕУ. Угледниот британски економски експерт Ендрју Лилико, кој е коментатор и аналитичар за многу светски медиуми и еден од најголемите европски експерти за влијанието на финансиските регулативи на економијата и директор на фирмата Europe Economics смета дека излезот на Велика Британија од ЕУ би можел да биде добар и за ЕУ и за Британија и дека било јасно дека Велика Британија мора да излезе од европскиот проект уште откако Британците одбиле да го воведат еврото. Лилико смета дека присуството на Велика Британија само ги забавувала интеграциските процеси во рамки на Унијата. Според него, Британија профитирала од досегашното членство во Унијата и дека еврото е вистинската причина на бројни рецесии и кризи. “Еврото не може да функционира без интегрирани супердржави и силни институции. Со оглед на тоа што Британија не сака да учествува во заедничка валута, ниту во политички интегрираната унија, повеќе од јасно се наметнува потребата од нејзино излегување од ЕУ. Откако ќе се повлечеме од ЕУ, тие ќе можат да станат обединета држава. Ако Кога ќе ја нема Британија, ќе се зголеми притисокот врз останатите земји да тргнат кон подлабока политичка интеграција. На тој начин еврозоната ќе може да

Супердржава наместо ЕУ

Ф

ранција и Германија подготвуваат проект за создавање „европска супердржава“ што треба да ја замени Европската унија, тврди полската државна телевизија TVP, што го пренесоа и сите светски медиуми, а никој не го демантира. Новинарите од телевизијата се повикуваат на документ што шефот на германската дипломатија, Франк Валтер Штрајнмаер, наводно ќе го претстави на состанок на Вишеградската четворка (Чешка, Словачка, Полска, Унгарија) во Прага. На сајтот на телевизијата е објавен документот (од девет страници), во кој се тврди дека проектот предвидува создавање на „единствена европска држава, што би зависела од денес најсилните играчи во ЕУ“. Земјите-членки ќе го загубат правото на сопствена армија, и на посебност/различност во однос на даночната политика, правото и други области. Државите што би влегле во супердржавата „ќе ја загубат и контролата над сопствените граници и над процедурата за прием и преселување на бегалците на нивните територии“. Подоцна, полскиот министер за надворешни работи, Витолд Вашчиковски, коментираше по темата и рече дека ако и има такво нешто - европска супердржава, тоа ќе биде рецепт за распад на она што денес значи ЕУ.

завладее со сопствените институции и економија. Подлабоката политичка интеграција ја сакаат Германија, Франција, Италија, а по излезот на Британија, тоа би било реално остварливо. Тоа на ЕУ ќе и овозможи да расте многу побрзо, што ќе биде добро и за Британија”, смета Лилико, потенцирајќи дека најголемата закана за поголемата интеграција е моменталното убедување дека Германија треба да продолжи да ги плаќа туѓите долгови. Ако тоа продолжи, смета тој, Германците ќе сметаат дека фискалната унија значи само систем преку кој тие треба да ги плаќаат долговите на Италијаните и таа ќе нема иднина. nnn

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

16

Бизнис и финансии

Ребаланс на држ

Одземено од капиталните инвестиции,

2,834 милијарди евра се проценува дека ќе изнесуваат приходите во државната каса годинава

344,4

Факт: Државата годинава планира да потроши вкупно

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

17

жавниот буџет

додадено за тековни трошења

3,178

милијарди евра планираат властите да потрошат годинава милиони евра ќе изнесува дефицитот во буџетот што е 3,6% од БДП

Властите ги скратија парите наменети за капитални инвестиции годинава, но не и тековните трошења за плати и пензии. Ребалансот на државниот буџет предвидува во изградба на инфраструктура да се инвестираат 366,9 милиони евра наместо првично најавените 412 милиони евра, додека пак тековните трошоци растат и за тоа ќе се потрошат вкупно 2,81 милијарди евра. Со ребалансот се предвидува да се зголемат и задолжувањата на државата, особено во странство од каде што наместо 371,7 милиони евра, сега се планира да се позајмат дури 556 милиони евра. Како што објасни министерот за финансии, Кирил Миноски, се кратат и приходите и трошоците од државната каса поради очекувањата дека економскиот раст годинава наместо 4% ќе достигне најмногу 2,3%.

В пишува:

Александар Јанев

aleksandar.janev@kapital.mk

Властите ги скратија парите наменети за капитални инвестиции годинава, но не и тековните трошења за плати и пензии. Ребалансот на државниот буџет предвидува во изградба на инфраструктура да се инвестираат 366,9 милиони евра наместо првично најавените 412 милиони евра, додека пак тековните трошоци растат и за тоа ќе се потрошат вкупно 2,81 милијарди евра. Со ребалансот се предвидува да се зголемат и задолжувањата на државата, особено во странство од каде што наместо

о 3,178 милијарди евра, од нив над 88% за тековни потреби

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

18

Бизнис и финансии

371,7 милиони евра, сега се планира да се позајмат дури 556 милиони евра. Како што објасни министерот за финансии, Кирил Миноски, се кратат и приходите и трошоците од државната каса поради очекувањата дека економскиот раст годинава наместо 4% ќе достигне најмногу 2,3%. Вкупните приходи во буџетот се очекува да изнесуваат 2,834 милијарди евра што е за 1,7% помалку отколку во првичниот буџет за годинава, додека пак вкупните расходи се планирани на ниво од 3,178 милијарди евра, што е 0,4% помалку од претходно.

НИЕ СМЕ ВРСКАТА СО СИТЕ ДЕЛОВНИ ПОДАТОЦИ КОИ ВИ СЕ ПОТРЕБНИ

Намалување за 13,9 милиони евра има и кај износот за субвенции и трансфери, за што сега се планирани 224 милиони евра. За 1,7 милиони евра се намалуваат трансферите до општините, и за оваа намена сега се предвидени 271 милиони евра. Но, истовремено се зголемуваат сумите предвидени за социјални трансфери и плати и надоместоци. Па така, за годинава со ребалансот се предвидуваат 27,4 милиони евра повеќе за социјални трансфери, односно нивниот износ е планиран на сума од 1,45 милијарди евра. Сумата за плати и надоместоци се зголемува за 7,65 милиони евра, и за оваа намена сега се планирани да се потрошат 431 милиони евра. Со ребалансот на буџетот, дефицитот се зголемува за 36 милиони евра. Односно, ќе изнесува 3,6% од БДП или 344,4 милиони евра. Финансирањето на дефицитот ќе се прави со задолжување на домашниот и странскиот пазар. Но, она што може да се види од ребалансот е дека ќе се намали темпото на задолжување на домашен пазар, а ќе се засили на странските пазари. Па така, ако со буџетот беа предвидени задолжувањата на домашен пазар да изнесуваат 307, 2 милиони евра, сега се предвидува тоа да изнесува 137,2 милиони евра. Односно, 170 милиони евра помалку задолжувања кај домашните кредитори. Оваа сума наместо од домашниот ќе се бара од странските пазари. Па така, наместо првично предвидените 371, 7 милиони евра, сега се превидува задолжувањето на странските пазари да изнесува 556 милиони евра.

Проценката за раст од 2,2% е преценета?!

#1

ЗА БИЗНИС ИНФОРМАЦИИ

ЗА ПАМЕТНИ ДЕЛОВНИ ОДЛУКИ!

02 / 3117 100 info@targetgroup.mk www.targetgroup.mk

Економистите коментираат дека преполовената проценка на растот на економијата од 2,2% е очекувана, но сметаат дека и на Владата и е јасно дека оваа проекција е под надолен ризик, како што всушност процени и Народната банка според која економскиот раст ќе достигне најмногу 1,6%. Оттука, велат ако ребалансот се правеше подоцна, веројатно расходите ќе требаше да се кратат уште подрастично. „Очекувано, во ребалансот тековните расходи растат, под притисок на сите претходно дадени ветувања, додека жртва како и секогаш се капиталните расходи. Оттука, не гледам некое структурно поместување во смисла на тоа како се конципира и води фискалната политика“,вели универзитетскиот професор Марјан Петрески. За буџетскиот дефицит од 3,6% од БДП, професорот Петрески вели дека дури и ќе биде поголем. „Прогнозирам дека оваа бројка до крајот на годината ќе биде значајно пробиена, под притисок на потенцијалното понатамошно влошување на економската состојба. Тоа е спротивно на заложбата што ја даде самата Влада, дека фискалната политика ќе се консолидира кон поодржливи нивоа на дефицитот. Споредено со првично планираниот буџет, ребалансот јасно става до знаење дека буџетскиот дефицит ќе се финансира со еврообврзница, со оглед дека домашниот финансиски пазар е мошне кревок во контекст на политичката криза“, заклучува Петрески. Министерот за финансии, Кирил Миноски, во изјави за медиумите оцени дека капиталните инвестиции се на историски највисоко ниво досега и покрај ребалансот. Тој вели дека капиталните инвестиции и со ребалансот се на повисоко ниво во однос на лани и дека ниту

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

20

Бизнис и финансии

еден капитален проект нема да се прекине со ребалансот, а за оние проекти што имаат засилена динамика на реализација ќе има дури и дополнителни средства, како на пример за автопатот Демир Капија – Смоквица и за гасификацијата. „Она што сакам да го споделам со граѓаните е дека со ребалансот не се загрозени платите, пензиите и социјалните трансфери, а кај капиталните расходи има извесно намалување, но тие сепак остануваат на високо ниво. Продолжуваме со спроведување на крупните инфраструктурни проекти. Продолжуваме со изградба на автопатишта, на регионални патишта, локални патишта, со реконструкција на железницата, со изградба на училишта, болници. Согласно веќе воспоставената практика, како и секоја година и оваа ќе се реализираат најавените покачувања на социјалната помош во јули и пензиите во септември “, вели Миноски. Тој додава дека двата обида да се реализираат избори во првото полугодие годинава влијаеле врз динамиката на реализацијата на капиталните проекти, бидејќи согласно законските одредби во предизборен период не може да се вршат јавни набавки. Намалените проценки за економскиот раст според Миноски се последица на пролонгирањето на политичката криза. „Мора да има претпазливост и да се направат корекции во проекциите и на приходната и на расходната страна Изминатата година беше исклучителен тежок период за Македонија, затоа што се соочивме со две сериозни кризи. Едната е политичката криза којашто не е разрешена, а втората е емигрантската криза - една од најголемите после Втората светска војна во Европа. Ваквите политички кризи имаат свои соодветни рефлексии на економската

активност, па дури и поразвиени економии би имале забавено темпо на раст“, вели Миноски.

Загриженост во бизнис секторот

Намалувањето на капиталните инвестиции што е предвидено со ребалансот негативно ќе се одрази врз стопанството, реагираат дел од бизнисмените. Од Стопанската комора на Македонија очекуваат дека со кратењето на инвестициите ќе бидат забавени инфраструктурните проекти кои се од значење за економијата. Порачуваат да не се наруши темпото на реализација на клучните инфраструктурни проекти, бидејќи од нив зависи работата на компаниите. „Тоа што за бизнис заедницата е од најголемо значење е при секој ребаланс да се има предвид фактот да не се врши непотребно кратење на парите наменети за развој за инфраструктурата, без разлика дали е патна или железничка. Сите оние планови кои се зацртани од институциите за реализарање на овие капитални проекти треба да продолжат и во иднина оти од нив во голема мера зависи и работењето и економското делување на компаниите во следниот период. Очекуваме дека проектите за кои како што биле поставени и договорени условите така ќе продолжат да се спроведуваат и во иднина“, вели Билјана Пеева Ѓуриќ, од Стопанската комора на Македонија. Од Стопанската комора на Северозападна Македонија велат дека и со овој ребаланс Владата не им излегува во пресрет на компаниите, особено на оние кои работат на инфраструктурни проекти. „Пролонгираната политичка криза негативно влијае врз целото стопанство, а исто така и врз полнењето на Буџетот. Со ребалансот само се потврди тоа што го очекувавме, дека прва ставка каде што се намалуваат трошоците се капиталните инвестиции. Ние и претходно кажавме дека капиталните инвестиции во претходните пет години беа на најниско можно ниво и дека тоа не е одраз на потребите на стопанството. Намалувањето на капиталните инвестиции ќе има негативни последици врз стопанството затоа што тековните проекти или оние што беа планирани нема да се реализираат, но исто така стравувањето е дека нема да се сервисираат потребите по однос на веќе постоечките договори, затоа што иако се вели дека полнењето на Буџетот од даноци е во благ пораст, ние сметаме дека сегашната техничка Влада нема да биде во состојба да ги сервисира адекватно потребите на стопанството“, вели Фатмир Битиќи од Стопанската комора на Северозападна Македонија

Се очекува еврообврзница од половина милијарда евра?!

Пресметките од предложениот ребаланс на буџетот покажуваат дека годинава задолжувањата од странство ќе достигнат 556 милиони евра, меѓутоа, се уште не се знае дали цела оваа сума ќе се позајми преку најавеното издавање на новата еврообврзница. Засега нема детали од Министерството за финансии кога и колку пари ќе позајми државата на меѓународниот пазар на капитал, но од Владата веќе потврдија дека „активностите во поглед на еврообврзницата и на ребалансот на буџетот се почнати и на нив работат стручни тимови од Министерството за финансии и Народната банка (во делот на еврообврзницата)“. Дека задолжувањето ќе се случи многу брзо навестуваат неколку факти. Последното задолжување со еврообврзница во октомври лани обезбеди пари за покривање на буџетскиот дефицит само во првите неколку месеци од годината, што значи дека сега поголемите трошоци на властите од приходите што ги има во државната каса се финансираат со задолжувања кај домашните банки преку редовните аукции на државни обврзници. Со последната еврообврзница Македонија позајми од странство 270 милиони евра, од кои 150 милиони евра се наменија за отплата на долгот од 2005 година што доспеа за отплата, 20 милиони евра за справување со бегалската криза и 100 милиони евра за покривање на дефицитот во буџетот.

Reuters повикувајќи се на два анонимни извори исто така објави дека македонските власти бараат понуди од странските банки за издавање на нова еврообвзрница . Притоа, Reuters потенцираше дека кредитниот рејтинг на Македонија според Standard & Poor’s е ББ-, додека според Fitch е ББ+. Аналитичарите коментираат дека условите за задолжување на

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

22

Бизнис и финансии

О

Марјан Петрески

универзитетски професор

чекувано, во ребалансот тековните расходи растат, под притисок на сите претходно дадени ветувања, додека жртва како и секогаш се капиталните расходи. Оттука, не гледам некое структурно поместување во смисла на тоа како се конципира и води фискалната политика. Прогнозирам дека буџетскиот дефицит до крајот на годината ќе биде значајно пробиен, под притисок на потенцијалното понатамошно влошување на економската состојба. Тоа е спротивно на заложбата што ја даде самата Влада, дека фискалната политика ќе се консолидира кон поодржливи нивоа на дефицитот. Споредено со првично планираниот буџет, ребалансот јасно става до знаење дека буџетскиот дефицит ќе се финансира со еврообврзница, со оглед дека домашниот финансиски пазар е мошне кревок во контекст на политичката криза.

меѓународниот пазар се поволни, но сепак политичките турбуленции во земјата ќе влијаат на каматата по која ќе може Македонија да се задолжи. Според сегашните пазарни услови и кредитниот рејтинг на Македонија, за еврообврзница со рок на доспевање од пет години каматата би била околу 4,5% до најмногу 5%, додека пак со подолг рок на отплата до 10 години, каматата би била најмногу 5,5%. Каматата што ја постигна Македонија на меѓународниот пазар во октомври лани кога ја издаде последната еврообврзница, достигна 5,125%. Економистите велат дека ова е висока цена на задолжување споредено со очекуваниот економски раст од 1,6% според прогнозите на Народната банка. „Задолжувањето е одржливо само кога растот на БДП е повисок од каматата што се плаќа за позајмените пари“, велат финансиските аналитичари.

О

Кирил Миноски министер за финансии

на што сакам да го споделам со граѓаните е дека со ребалансот не се загрозени платите, пензиите и социјалните трансфери, а кај капиталните расходи има извесно намалување, но тие сепак остануваат на високо ниво. Продолжуваме со спроведување на крупните инфраструктурни проекти. Продолжуваме со изградба на автопатишта, на регионални патишта, локални патишта, со реконструкција на железницата, со изградба на училишта, болници. Согласно веќе воспоставената практика, како и секоја година и оваа ќе се реализираат најавените покачувања на социјалната помош во јули и пензиите во септември. Внимателно ја следиме состојбата и врз основа на оние информации што ги имаме за трендовите на тие пазари, ќе донесеме и соодветна одлука во однос на евентуално издавање еврообврзница, којашто ќе придонесе за зголемување на ликвидноста во буџетот, но исто така и за сервисирање на дел од старите обврски кои ги имаме по основ на претходно доспеани кредити и обврзници.

Економистите се загрижени што најголем дел од парите што ги позајмува Владата ги троши непродуктивно, односно за плати на јавната администрација, пензии, субвенции, а во исто време ефектот од задолжувањата врз економскиот раст е послаб, така што таквото финансиско поведение ја доведува во прашање способноста на државата еден ден да го врати долгот. Министерот Миноски вели дека со оглед на корегираните проекции за раст и пролонгирањето на политичката криза во земјава Владата му дала мандат на Министерството за финансии да го истражи пазарот за издавање на еврообврзница. Во следниот период тим од Министерството за финансии ќе го истражи пазарот и доколку се создадат поволни услови би се издала еврообврзница. „Имаме нова состојба со референдумот за излегување на Велика Британија од ЕУ што,

Contact: 022/401-985 | 070/380-755

се разбира, ќе има соодветна рефлексија на пазарите на капитал. Внимателно ја следиме состојбата и врз основа на оние информации што ги имаме за трендовите на тие пазари, ќе донесеме и соодветна одлука во однос на евентуално издавање еврообврзница, којашто ќе придонесе за зголемување на ликвидноста во буџетот, но исто така и за сервисирање на дел од старите обврски кои ги имаме по основ на претходно доспеани кредити и обврзници“, рече министерот Миноски. Сосе најавените задолжувања, Министерството за финансии во Фискалната стратегија проценува дека јавниот долг на земјата годинава ќе достигне до 49,1% од БДП. Според последните податоци објавени на веб страницата на Министерството, заклучно со првиот квартал од годината, јавниот долг изнесува 4,33 милијарди евра што е 45% од БДП. nnn

Капитал број 870/871 01.07.2016

www.kapital.mk

24 cover story Капитал Events: го донес Субвенци

Како да направите маркетинг стратегија за новите генерации потрошувачи Од технолошка гледна точка, новата генерација потрошувачи е дигитално хипер – конектирана и го живее својот живот главно преку своите мобилни уреди. Од аспект пак, на социолошките вредности, овие потрошувачи се сè помалку лојални на веќе етаблираните брендови, и спремни се да поддржат секаква понуда што им ветува целосно искуство и доживување, а не само обични производи или услуги. За новите брендови што доаѓаат од економиите како македонската, ова е единствена, златна прилика, да воспостават свое глобално присуство.

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

25 се Николас во Скопје иите имаатКфури ефект Кој е Николас Кфури Д-р Николас Кфури е основач и директор на консултантската куќа “Kfuri consulting” со седиште во Германија, која што работи со клиенти од целиот свет. Кфури досега обучувал или советувал менаџери од преку 400 компании во 75 земји и е чест главен говорник на големи бизнис конференции. Негови области на експертиза се корпоративни глобални стратегии, меѓународна експанзија, маркетинг и брендирање. Тој водел проекти во приватни (големи мултинационални, средни и мали компании, како и семејни бизниси), како и компании од јавниот сектор. Кфури ги обучувал директорите на врвни светски компании меѓу кои: Coca Cola; RedBull; Inbev; Heineken; Nestlé; Cadbury Schweppes; Kraft Foods; Procter and Gamble; Henkel; L’Oréal; Johnson and Johnson; Phillips; Phillip Morris; IKEA; IBM; Microsoft; Cisco Systems; Oracle; Accenture; SAP; AT Kearney; Capgemini Consulting Österreich; PwC; KPMG; Deloitte; Ernst and Young; Tata Consultancy Services; T-Systems; BAE Systems; Porsche; BMW Group; Audi; Volkswagen; SEAT; Renault Nissan; Continental Tires; Johnson Controls; Wabco; Goodyear; HSBC; BNP Paribas… Кфури има искуство и како професор на додипломски, постдипломски студии и менаџерски програми на универзитетите во Аргентина, Австрија, Кина, Канада, Хрватска, Франција, Германија, Унгарија, Ирска, Италија, Јапонија, Мексико, Шпанија, Холандија и САД. Студентите од регионов, меѓу кои и македонски менаџери на МБА студии во Котрули бизнис школата од Хрватска и од неодамна на Универзитетот Американ колеџ – Скопје, имале прилика да ги слушаат неговите предавања за маркетинг стратегии и меѓународен бизнис.

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

26

cover story

пишува:

Л Игор Петровски

igor.petrovski@kapital.mk

„Лојалноста на новите генерации потрошувачи е сè помала, и тие не веруваат во истите вредности на брендовите како пред десет, дваесет или триесет години. Затоа мора да се креира ново искуство за нив, нова перцепција во нивните глави, за да ја прифатат вредноста на брендот“, истакна Николас Кфури, еден од најпознатите светски експерти за маркетинг стратегии, на предавањето во Скопје што се одржа во организација на Капитал Медиа Гроуп пред неколку дена. Пред присутните менаџери од македонските компании тој објасни како се прави квалитетна маркетинг анализа, земајќи ги предвид промените во однесувањето на новите генерации потрошувачи, како и сите актуелни технолошки трендови. “Не е доволно само да креирате продукт, туку и вредност што ќе ја препознаат потрошувачите“, рече Кфури. “Зошто сите ја препознаваме сликата на мапата на светот кога ќе ја видиме? Или пак сликата на британското знаме? Затоа што тоа се слики на нешта за кои што очекуваме токму на одреден начин да се појават пред нашите очи. Ние веруваме на одреден начин за одредени вредности, кај нас перцепцијата е веќе создадена, и брендот ја испорачува таа вредност на начин кој што ние го очекуваме“, објасни Кфури. Тој рече дека маркетинг менаџерот ја има всушност улогата на илузионист – да креира илузија во главите на потрошувачите, перцепција за она што брендот сака да го претставува. “Да го земеме примерот на Converse Аll Star патиките, производ што суштински не е сменет со децении, но со актуелните маркетинг кампањи креира емоции и кај новите генерации потрошувачи, кои со истата страст ги носат овие патики како и генерациите на нивните родители“.

Задоволството треба пополека да исчезне, за да се купува и понатаму

Николас Кфури објасни како всушност функционира маркетингот денес, односно дека во принцип, она што ги иницира одлуките за купување е условено од социјални и индивидуални фактори. На

пример, одлуките да се купат некои спортски патики, младите луѓе ги носат со цел да не бидат надвор од некакви наметнати општествени групи и нормирања (биди кул, носи ги овие патики!) или пак во одредени случаи маркетинг кампањите ќе нè убедат дека ние всушност индивидуално ја носиме одлуката за купување производ или услуга, а не дека сме поведени од однесувањето на мнозинството. Како пример за ова последното, тој ја истакна кампањата што Кока Кола и Нестле ја направиле пред десетина години за лансирањето на новиот енергетски пијалак во Европа. “Тие биле свесни дека Ред Бул е апсолутен во таа категорија производи и дека ќе биде бесмислено да се натпреваруваат со него, па решиле да влезат всушност во нова категорија производи – пијалаци што помагаат во регулирање на метаболизмот. Имено, финансирале истражување што покажало дека пијалаците со состојки какви што тие користеле за новиот продукт, помагаат за регулирање на метаболизмот, па спонзорирале утрински ТВ емисии каде што доктори зборувале за потребите од избалансиран метаболизам и сл., и така неколку месеци пред да го лансираат пијалакот. Кога пијалакот се појавил во продавниците, луѓето, веќе убедени дека нивниот метаболизам треба да се подобри, автоматски посегнувале по пијалакот, мислејќи дека тие самите всушност, ја носат таа одлука“, објасни Кфури. Тој додаде дека основната цел на производителите така била исполнета – кампањата да резултира со купување, односно профит за нив. “Затоа што емоцијата создадена кај потрошувачите мора да резултира со одлука за купување, инаку залуден е напорот на маркетингот“. Кфури пред слушателите на предавањето изнесе дефиниција за маркетингот како сублимат на она што дотогаш го кажа околу создавањето емоција и порив за купување. “Маркетингот е систематски и суптилен процес преку кои компаниите се обидуваат да ги претворат барањата, желбите и копнежите на таргетираните потрошувачи во нивни потреби со цел да предизвикаат купување што ќе им обезбеди на овие потрошувачи привремено задоволство кое исчезнува со тек на време, мотивирајќи ги за уште повеќе купувања во иднина.“ “Зошто привремено задоволство? Затоа што треба да се купува и понатаму, откако првично предизвиканото задоволство порано или подоцна ќе исчезне. Земете го примерот со производителите на мобилни телефони. Apple да речеме. На ниво на бренд, тој обезбедува трајно задоволство. Имателите на Apple се познати по својата лојалност кон брендот, чекаат во редици по цели ноќи пред нивните продавници и сл., но на ниво на одделен производ мора да нуди привремено задоволство, со тоа што ќе ве убеди да го земете секој

Кафето не мора да е обично кафе, водата обична вода, а женската чанта само женска За тоа дека сè се менува во поимањето на потрошувачите денес, се бришат границите меѓу половите и сл., се таргетираат пошироки групи, Николас Кфури даде неколку примери од праксата. “Да ја видиме само рекламата за луксузните чанти на Lancel, каде што нивните машки чанти ги рекламира манекен кој што копнежливо ја гушнал чантата, на ист начин како и во типичните реклами за женски чанти. Производителот веќе не ги дели потрошувачите според полот, на типичен стереотипизиран начин. Постојат и реклами за кујнски садови, каде што е прикажан маж како држи тавче, или пак маж рекламира кујнски прибор, а на сликата не кажува дали е сингл или женет, геј или стрејт, и сл.“, објасни Кфури. Тој исто така го истакна и успехот на одредени брендови, од суштински едноставни производи како кафе или вода, да креираат емоција и перцепција кај потрошувачите дека се работи за многу повеќе од обично кафе и вода.

“Evian, францускиот бренд на вода, познат е по тоа што е во премиум ценовниот сегмент, ја продава својата приказна за вода која доаѓа од француските глечери, кристално чиста, здрава и сл. Сите го знаат тоа, и оние што се спремни да платат повеќе за таквото доживување, го прават тоа, иако водата не е секако пет пати поквалитетна, од онаа што е пет пати поевтина.

Evian, за да ја задржи оваа емоција кај потрошувачите, се здружи и со познати дизајнерски куќи, како Issey Miyake, која што направи ексклузивни лимитирани верзии на шишиња со вода, што се продаваа поскапо од регуларните, се разбира. А, на крајот, сепак е вода, обична вода. Истиот случај е и со поедини брендови на кафе, шампањско вино, итн. Се прави приказна, се креира перцепција дека е многу повеќе од обичен производ, се создава емоција кај потрошувачот, желба, припадност... Ако може од вода и кафе да се направи премиум бренд, може и од сè друго“, заклучи Кфури.

Лојалност: На ниво на бренд потрошувачите треба да би

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

27

Маркетингот е систематски и суптилен процес преку кои компаниите се обидуваат да ги претворат барањата, желбите и копнежите на таргетираните потрошувачи во нивни потреби со цел да предизвикаат купување што ќе им обезбеди на овие потрошувачи привремено задоволство кое исчезнува со тек на време, мотивирајќи ги за уште повеќе купувања во иднина.

Лојалноста на новите генерации потрошувачи е сè помала, и тие не веруваат во истите вредности на брендовите како пред десет, дваесет или триесет години. Затоа мора да се креира ново искуство за нив, нова перцепција во нивните глави, за да ја прифатат вредноста на брендот, односно да се идентификуваат со пораките што тој ги пренесува.

Маркетинг менаџерот ја има всушност улогата на илузионист - да креира илузија во главите на потрошувачите, перцепција за она што брендот сака да го претставува. Да го земеме примерот на Converse Аll Star патиките, производ што суштински не е сменет со децении, но со актуелните маркетинг кампањи креира емоции и кај новите генерации потрошувачи, кои со истата страст ги носат овие патики како и генерациите на нивните родители

нареден модел на смартфон, таблет или што и да е, бидејќи е, нели, тој има подобрени перформанси и вие сте веќе out of date со вашиот стар телефон“.

информација за тоа какви вредности комуницира брендот, што го разликува од останатите. Денес луѓето се спремни да платат повеќе за производ кој што, на пример, ги запазува етичките стандарди за незагадување на околината и сл., така што за тоа треба да се информира потрошувачот. Цената не е само цена, проста информација за тоа колку нешто чини, туку треба да ја искомуницира вредноста што ја тие пари ја добива потрошувачот. Ние не плаќаме илјадници евра за Прада чанта, туку купуваме свој статус во општеството, припадност кон привилегирана група луѓе. И на крај, пласманот не е само просто изложување во излогот или на полиците, се работи всушност за обезбедување пристап на потрошувачите до производот. Вие морате на потрошувачот да му го олесните и објасните пристапот до вашиот производ“, објасни Кфури.

При подготвување на маркетинг стратегиите, Кфури истакна дека предвид треба да се земаат неколку фактори: политички, економски, социјални, технолошки, фактори на влијание врз околината... “Мора да сте свесни за тоа што се случува на општествено - политички план на пазарите што се ваш таргет. Дали се менува владата, па наредната има понепријателски став кон странските инвеститори, на пример. Или пак економските потенцијали на одреден пазар, како на пример, куповната моќ на геј популацијата која надминува 800 милијарди долари годишно, според Business Insider. Дали ова не треба да му е битно на еден производител? Или пак фактот што расте средната и високата класа во Кина, дали тоа не е сигнал за производител на луксузни добра? Друг битен аспект е допирањето до емоциите на потрошувачите, преку истакнување на квалитетот на здравиот сок што го

Производот станува решение, промоцијата е информација, цената е вредност

Осврнувајќи се на фамозните четири клучни фактори на маркетингот, четирите P (product – производ; promotion – промоција; price – цена; placement – пласман), Кфури забележа дека маркетингот на новото време мора да ги редефинира овие фактори, тие да добијат поинаков контекст во насока на пружање на искуство, доживување, емоција за потрошувачите. “Производите сега ќе ги викаме решенија за проблемите и потребите на потрошувачите; промоцијата е всушност обезбедување ин ф ормац ија з а п от р о шув ач от –

идат постојано задоволни, но на ниво на производ, не.

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

28

cover story

“Политичка нестабилност?! Ви се молам, со мојата родна Аргентина не можете да се носите во тој поглед“

С

инергија од три фактори го зголемува потенцијалот на една земја да изгради глобални брендови, истакна Кфури на предавањето. Прво, владата, која што може да дејствува како стимулатор, но и кочничар на овие процеси. Нејзина задача е да креира политики што ќе промовираат претприемништво и преземање ризик; да обезбеди инфраструктура потребна за економијата да функционира во овој хипер – конектиран свет (автопати, брз интернет, пристап до финансирање, итн.); и да ги образува своите граѓани, со цел внатрешно да ги изгради потребните капацитети на сопствената работна сила. За тоа да се случи, политичарите треба да гледаат подалеку од својот нос, што се вели, и да планираат долгорочно. Вториот фактор се бизнис организациите, како што се стопанските комори, чија што улога е да го промовираат брендот – држава (заедно со владата), да го зајакнуваат членството, да споделуваат најдобри практики, како и да лобираат во име на бизнис секторот. И на крајот, државата треба да идентификува неколку компании, што ќе дејствуваат како своевидни шампиони, лидери, во својата област, што ќе ги поттикнуваат останатите фирми во индустријата да одат напред, на начин што ќе отвораат нови пазари, не само за нив, туку индиректно и за останатите компании кои што може да профитираат од репутацијата на тој пазарен лидер. “Мислам дека Македонија е спремна за ова. А, меѓународната сцена никогаш не била вака отворена за нови брендови од пазарите во развој, барем не од времето на Втората светска војна.“, истакна Кфури. Од слушателите дојде прашање до предавачот, какви смисла има производител од Македонија, земја со нецели два милиони популација, произведувате , но и на фактот што тој доаѓа од фарма на органски овошки, што картонот за пакување е од рециклирана хартија и сл. Тоа е значењето на општествениот импакт што го има брендот, а за кое што некои потрошувачи се спремни да платат и повеќе“, истакна Кфури. Како добар пример за ова последново тој го истакна, Fairphone, холандска компанија што

Преку примерот на производителот на облека La Martina, Кфури објасни дека и од политички нестабилна земја како Аргентина, може да излезе бренд со глобален успех. со политичка нестабилност, со куповна моќ од 350 евра просечна плата месечно, да прави некаква маркетинг стратегија. “Точно, политичката нестабилност прави голема штета на бизнисот, но ви се молам, јас доаѓам од Аргентина, каде што имавме пет претседатели на државата во пет дена, во 2001 година!? Е, со ова не може да се мерите“, се пошегува Кфури и потоа го истакна примерот на La Martina, брендот за облека, формиран од Аргентинецот Ландо Симонети, кој што по враќањето од САД, каде што работел во модната индустрија, ја отворил фирмата La Martina, која што се обидува да произведе мобилен телефон на начин што ќе го неутрализира штетниот ефект врз животната средина и луѓето.(пр. да не се користат традиционалните материјали за производство на мобилни телефони, како злато, тантал и сл., кои што во најголем дел се црпат во подрачја на планетава каде што има воени конфликти кои што се финансираат токму со продажбата на овие

првично произведувала кожни седала и чизми за учесниците во спортот поло, а потоа се префрлиле во производство на маички и капчиња.

“La Martina на почетокот продаваше само преку интернет, и во 2000 година стигна до приход од 1,2 милиони долари. Следните неколку години продажбите скокнаа до 200 милиони долари, а во 2015 година, ја отворија својата прва продавница во Лондон, а сега имаат продавници и во Северна и Јужна Америка и Азија. Повторно произведуваат опрема за поло, а се препознатливи како организатори и партнери во меѓународни поло турнири“, рече Кфури. суровини, н.з.). “Основачите на Fairphone го финансираа стартапот преку crowd-funding онлајн платформи, или пак бараа од нивните потрошувачи да платат за телефоните дури и пред тие да бидат произведени. Сето тоа имаше ефект, па во 2015 година компанијата беше прогласена за најбрзо растечки стартап во Холандија.“ nnn

Емоција: И од најбанални производи се прави приказна

Капитал број 870/871 01.07.2016

INTERVIEW 30 Интервју

Кирил Самарџиоски претседател на УО на Прилепска пиварница

Илјада страници беа премалку да ја раскажам приказната за Прилепска пиварница

www.kapital.mk

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

31 После 40 години поминати во Прилепската пиварница, долго време и на директорската позиција, денешниот најголем акционер и претседател на Управниот одбор, Кирил Самарџиоски, реши во монографија да ги преточи своите сеќавања, белешки, но и бројни архивски материјали макотрпно собирани за почетоците, успесите, но и тешките моменти за компанијата. Монографијата ќе биде промовирана на 6 јули, а во ова интервју накратко се осврнуваме на најзначајните моменти во историјата на една од најуспешните прилепски и македонски компании.

С разговара:

Игор Петровски

igor.petrovski@kapital.mk

“Сеќавања“ се вика монографијата посветена на основањето, растот и развојот на Прилепската пиварница, која што во печат излегува деновиве. Напишана е од г-дин Кирил Самарџиоски, долгогодишен директор на компанијата, од 2007 година пензиониран, сега претседател на Управниот одбор. Вели дека пет години му биле потребни на хартија да го стави сето она што го издвоил како најважно за време од 40-те години на неговата кариера во пиварницата, но и периодот пред него, за кого што макотрпно собирал материјали по архивите. За потребите на ова интервју ни позајми интересни и ретки фотографии искористени во монографијата, како на пример оние од самите основачи, факсимил од нивниот договор за ортаклак, моментот

Прилепска пиварница на крајот од 20-те години од минатиот век Пиварницата денес

на потпишување на договорот за лиценца со Пепси во 1979 година... “Делото ќе ги афирмира бизнисот и економијата, во контекст на политиката и на идеологиите низ времето, но ако читателот се загледа подлабоко, ќе проникне во филозофијата на еден живот во кој низ процесот на себепреиспитување и на одговорност, афирмирана е смислата на човековото живеење и дејствување преку личносни релации во заедништво, застапувајќи ја вечната смисла на човековата лична и заедничка егзистенција. Но, да оставам читателот да цени...“, вели Кирил Самарџиоски за своето дело.

XX Г-не Самарџиоски, кога ви дојде идејата да напишете монографија за Прилепска пиварница? Колку време го пишувавте делото? Јас уште во 1992 година сакав да направиме монографија за пиварницата. Ангажиравме дури и новинар – хроничар од Битола да помогне во пишувањето, му дадовме и аванс за хонорарот. Но, тоа беа години на турбуленции, осамостојување на Македонија, проблеми на пазарот, приватизација...и јас од премногу обврски, едноставно немав време да се посветам на монографијата. Па така, ја ставив идејата привремено во фиока. Во 2007 година, кога заминав во пензија, заради тоа што одеднаш ми се појави многу слободно време, решив да ја активирам повторно оваа моја идеја. Им го соопштив тоа на синот и ќерката кои што ме наследија на

директорските позиции, добив безрезервна поддршка од нив и почнав. Првичната идеја ми беше во монографијата да го опфатам периодот од моето вработување во Прилепска пиварница во 1966 година, па до пензионирањето и неколку години потоа, до 2014 година. Но, откако размислив малку, сфатив дека не е фер само периодот на мојот професионален ангажман да биде опфатен, затоа што историјата на пиварницата не почнува со мене, се разбира, па решив, поради целовитост и континуитет на настаните, да го документирам и временскиот период на основањето на пиварницата во 1924 година, нејзиното работење, нејзиниот прекин на производство во 1940 година, нејзината конфискација во 1946 година и нејзиното повторно активирање во 1952 година. Се разбира, поради големата временска дистанција и фактот што нема ниту еден жив директен учесник (сопственик) од тоа време, како и скромниот материјал, тоа беше можно само со фактографско прикажување на архивската граѓа, која грижливо ја собирав од неколку различни извори. Во 2011 година почнав со пишување и за околу пет години, се собраа преку илјада страници материјал, кого што морав во неколку наврати да го кратам, средувам и сл. Силно се надевам дека текстот реално ќе го осведочи времето во кое битисуваше пиварницата и плејадата генерации што се вградија во неа. Верувам, читателот, уште додека го чита текстот, ќе го обземе чувство

Развој: Со години сè што заработувавме, инвестиравме

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

32

Интервју

на восхит при помислата и чудната храброст на неколкутемина граѓани од Прилеп, кои речиси пред едно столетие решиле да се зафатат со мошне ризичната и неизвесна инвестиција - изградба на пиварница, прв индустриски капацитет во градот, веројатно и пошироко на овие простори.

XX Како всушност почнува приказната за Прилепска пиварница? Што успеавте да “ископате“ по архивите за тие времиња? Идеја да отворат пиварница добиле прилепчаните, браќата Милан, Спиро и Ѓорѓи Грданоски, чии што татко се вратил од Америка со спечалени пари, па решиле да инвестираат, како и нивниот роднина Домле Јованоски. Во тоа време Македонија била Вардарска бановина во Кралството СХС, па презимињата на основачите, како и на сите други во тоа време биле во српска верзија, што читателите може да го видат од оригиналните документи претставени во монографијата. Овие четворица купиле нива од околу 8.500 квадрати во сопственост на браќата Неџип и Рауф Сулејман, за која што исто така во архивите ја најдов тапијата. На таа нива, во 1924 година е никнат првиот ркулец на денешната современа Прилепска пиварница. Се разбира, производството на почетокот било мануелно, немало

ниту кадри, ниту технологија на овие простори за правење на пиво. Во 1928 година пиварницата добила уште девет содружници во сопственоста, затоа што западнала во финансиски проблеми. Меѓу нив и мојот вујко, на мајка ми брат, и еден тетин. Значи, пиварницата добила 13 сопственици, кои што направиле еден, и за денешни прилики, совршено јасен, прецизен и едноставен Договор за ортаклак, кој што ги регулирал правата и обврските на секој поединечно. Тогаш пиварницата го добила името “Кралевиќ Марко“, и работела до 1940 година, кога затворила заради, повторно, финансиски проблеми, а не заради почетокот на Втората светска војна, која на просторите на СХС доаѓа на 6 април 1941 година, како што сите знаеме. По војната, новата власт ја конфискувала пиварницата и неколку години таа не работела воопшто. Во 1952 година тогашниот општински Народен одбор донел одлука за нејзино реактивирање и во 1954 година, по извршените подготовки и правното припојување кон фирмата “Црвени стени“ (производител на газирани сокови, оцет и вино, н.з.), со скромен капацитет од 5.000 хектолитри годишно, пиварницата почнала со работа. Следните неколку години се зголемува капацитетот

во неколку наврати, бил набавен парен котел, по што фирмата го добила името Парна пиварница Прилеп. Интересно е што пиварницата произведувала и мраз, кој во тоа време, заради немањето фрижидери бил многу баран насекаде.

Договор со Пепси кола XX Спомнавте дека вие сте се вработиле во 1966 година во Прилепска пиварница. Каква беше во тој момент состојбата во фирмата? Јас кога се вработив производството веќе беше стигнало до 42 илјади хектолитри, или 8,4 милиони шишиња пиво годишно. Работевме по 12 часа на ден најмалку, саботи и недели, едноставно, не можевме да постигнеме. Фалеше кадар, фалеше опрема, имавме неразбирање и притисоци од тогашното конзервативно раководство на пиварницата кога ќе побаравме нови вработувања и инвестиции и сл. После еден критички прилог на Радио Скопје, направен од новинар што дојде во посета на пиварницата и правеше интервју со нас, во 1972 година на повисоко ниво беше донесена одлука да се направи поголема реконструкција на пиварницата. Се инсталираше нова опрема, јас во меѓувреме од сменоводител, бев деградиран во магационер, па повторно ме вратија во

Белег: Монографијата ги афирмира бизнисот и економијата, во контек

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

33

Кирил Самарџиоски избран за Макменаџер на Македонија за 1993 година Основачите на Прилепска пиварница, браќата Милан, Спиро и Ѓорѓи Грданоски и нивниот братучед Домле Јованоски. Кола за дистрибуција на пиво од Прилепска пиварница во 20-те години Кирил Самарџиоски (лево) го потпишува договорот со Потпретседателот на Pepsi Co International господин Херберт Лај. Сопствениците и менаџери на Прилепска пиварница добиваат високо признание од МПЦ во 2014 година Кирил Самарџиоски со југословенската фудбалска легенда Стјепан Бобек на стадионот на Победа во Прилеп

погон, станав шеф на производство, па шеф на лабораторија која што, патем, не постоеше, па на крајот технички директор. Прилепската пиварница почна да се реконструира, всушност, кога се слушна муабетот дека во Битола ќе се гради нова пиварница, што ги загрижи високите политички кругови во Прилеп. Во меѓувреме, актуелниот генерален директор на Прилепска пиварница се повлече од здравствени причини и јас станав в.д. директор. Веднаш примив десетина високо образовани кадри и побрзиот развој почна 75,76 година, до кај 80-та. Во 1979 година потпишавме договор за лиценцирано производство на Пепси кола, со Pepsi Co. International – New York, за што изградивме нова фабрика. Тие, преку својот претставник за југословенскиот пазар бараа партнер во Македонија, долго време се обидуваа со Пивара Скопје, но тие во тој момент беа во тешка ситуација, и потоа ни се обратија нам. Техничко – технолошкиот напредок што во втората половина на 70-те го имаше пиварницата не остана незабележан од луѓето на Пепси и за прилично кусо време ги договоривме сите детали со нив.

XX Договор со светска корпорација од капиталистичкиот блок во време на социјалистичка Југославија... Како одекна тоа во средината?

Инвестициите, новите кадри, договорот со Пепси...сето тоа доведе до трикратно зголемување на капацитетот на пиварницата за само три години – од 86 илјади хектолитри во 75-та на 250 илјади во 78-та. Пиварницата веќе зачекори во интернационалните води и се отворија прозорците кон слободниот свет. Се разбира, оваа розова приказна во осумдесетте години на минатиот век не беше атрактивна за конзервативните општински кадровици, па решија да направат преиспитување на предвидениот пат по кој беше тргнала пиварницата и извршија промени во тогашното раководство, односно мене од позицијата генерален директор ме преместија да бидам директор на фабриката за пивски слад во Прилеп, која што тогаш беше во состав на ЗИК Прилеп, беше монтирана, но не и пуштена во погон. Следуваше експеримент во начинот на раководење на пиварницата, кој, очигледно, беше недостојна копија на оригиналот. За жал, неизбежното забрзано се појави на виделина со сета своја жестина. Епилог: целосен пад на продажбата, загубени деловни партнери, финансиско растројство, заборавени инвестиции, кадровско бегање, плата - соодветна на сивилото, урнат морал и целосна демотивираност на вработените. Следуваше работничка непослушност

и смена на неспособното раководство, во кое никој не беше виновен, а, пак, од политичарите што го извршија безумното растројство на тогаш високо етаблираната пиварница, немаше ниту траг, ниту глас.

Турбулентните времиња по приватизацијата XX Кога се вративте вие во пиварницата и што презедовте? Јас се вратив во Прилепска пиварница на 7 април 1989 година и следеше нов почеток, но во многу потешки услови. Допрва претстоеше макотрпна работа. Со многу работа успеавме да ја исправиме на нозе пиварницата. Следуваа една по една инвестиција, некогаш помала, некогаш поголема. Почна да се наѕира надежта, но не нè одминаа пречките, опструкциите и љубомората на недобронамерните и на завидливите на секој постигнат, макар и мал успех на пиварницата... Во почетокот на 90-те, како резултат на промена на политичкиот систем, дојде до промена и на сопственичката структура во општеството, според тоа и на пиварницата, од општествена (ничија) се трансформира во акционерска. Ја почнавме недоволно познатата приватизација, прво на стовариштата и на возниот

кст на политиката и на идеологиите низ времето од неколку децении

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

34

Интервју

парк. Сопственици на стовариштата станаа нивните дотогашни раководители, кои отворија свои фирми, ги презедоа вработените и станаа деловни партнери (овластени дистрибутери) на пиварницата. Сопственици на камионите станаа нивните возачи, кои, пак, ја вршеа истата работа, превоз на пиво и на сокови, но овој пат, колку работа - толку пари. Нештата почнаа да одат на подобро. Во почетокот на 1995 година пиварницата се трансформира во акционерско друштво со 57,5% акционерски капитал на вработените и 42,5% на Агенцијата за приватизација. Очигледно беше дека недостигаше акционерско искуство, зборот акција не постоеше во вокабуларот на вработените.

XX Како поминаа постприватизациските години во Прилепска пиварница? Периодот на приватизацијата, значи средината на 90-те, но и потоа почетокот на новиот милениум, беше обележан со низа турбулентни настани за Прилепска пиварница. Така, во 2000 година, тогашна Инвестбанка успеа да влезе со 32% во нашата акционерската структура и како што подоцна дознавме, зад тој капитал стоел нашиот најголем конкурент на домашниот пазар, Пивара Скопје. Но, тие не успеаја да дојдат до поголем број на акции и да ја загрозат позицијата на доминантните акционери, луѓе кои што вложија многу години од своите животи во успехот на пиварницата. Не успеаја ниту да ќарат дивиденда, затоа што ние години со ред, одлучувавме сета нераспределена добивка да се реинвестира. Затоа ние за развојот во последниве дваесетина години немаме земено ниту еден кредит од банка. Подоцна, во 2007 година, Инвестбанка ги продаде своите акции за време на берзанскиот бум, претежно на хрватски и словенечки инвеститори и ќари многукратно од разликата во цената. Со Пивара Скопје имавме и други судири на пазарот, како оној околу користењето на малото шише за пиво, за што поопширно објаснувам во монографијата. Во 90-те морам да ја истакнам појавата на нашето ново пиво Круна, потоа преименувано во Кроненбиер, што го сметам за моја грешка. Иако, со Круна имавме забележителен успех на албанскиот пазар. Во 2000 година почнува новата ера во развојот на пиварницата, со појавата на новиот бренд Златен Даб, со кого што направивме невиден успех на пазарот. Но, зад сето тоа стојат големи инвестиции во технологија, опрема, маркетинг...

XX Дојдовме пополека до вашето повлекување од активниот менаџмент во Пиварницата, поточно пензионирањето пред девет години...Што се случи оттогаш? Во 2007 година им го отстапив челното место во компанијата на моите наследници, ќерката Панде и синот Сашко - решив да

Среќен сум што децата се поуспешни од мене XX Колку сте задоволни од развојот на компанијата без вас на извршна функција? Неизмерно сум горд што Панде и Сашко, мојата ќерка и син, се покажаа извонредни на челните позиции на пиварницата, би рекол, поуспешни од мене. Синот е економист, повеќе ориентиран кон развојот на продажбата, дистрибуцијата, маркетингот, односите со јавноста, додека ќерката како технолог, се грижи повеќе околу техничко – технолошките аспекти на производството, квалитетот на пијалаците, итн. Пред да се вработат, јас ги пратив во САД на дошколување, да научат прво англиски перфектно, затоа што јас бев хендикепиран во тој поглед- иако станавме партнери на американската Пепси корпорација, јас не знаев англиски, затоа што на времето учевме руски и француски. Двајцата го посетуваа познатиот Институт за англиски јазик во Фресно, Калифорнија, а Сашко имаше и пракса во Пепси кола. Со нивното доаѓање на чело на компанијата, се зголеми капацитетот на 500 илјади хектолитри годишно, а во 2011 година одлучија да набават најнова опрема за филтрација, т.н. бескиселгурна мембранска филтрација, каква што имаат само неколку пиварници во светот. Бројни се инвестициите направени по нивна иницијатива, потоа ребрендирањето на Златен даб пред неколку години, проширувањето на дистрибуцијата со други брендови пиво, вино, флаширана вода.... се пензионирам. Новиот менаџмент се освежи со уште неколку врвни менаџери, ја продолжи основната деловна политика и ја надгради со современи креативни решенија, идеи и замисли. Во последните 10 години се вложени повеќе од 46 милиони евра сопствени средства - повторно, без денар банкарски кредити - во осовременување на производството со најмодерна технологија и опрема. Квалитетот достигна совршенство. Од година во година се редеа нови и нови рекорди во продажбата, како на „Пепси кола“, така и на „Златен даб“. Но, тоа не можеше да се замисли без целосно исполнување на врвните и строги стандарди за квалитет и за безбедност на сопствените производи, што не остана незабележано од референтите светски организации, институции и асоцијации. Можеби, пак, најважно од сè во убавава приказна е големата награда од домашната публика,

која ги препозна како свои и со нескриено задоволство ги прифати производите на Прилепска пиварница, кои, очигледно, станаа нејзино неразделно секојдневие. Епилог на ова беа престижните, и светски, и домашни награди, кои се редеа исто како што се редеа рекордите, од година во година. Би ја истакнал наградата најменаџер во Македонија што ја добив во 1993 година, а во 2014 година добив награда од Град Прилеп за животно дело. Компанијата пак, доби високо одликување Орден Св. Климент Охридски од втор ред во 2014 година, заради помагањето во изградба на храмови, помош на манастири, итн. Потоа добивме награда и од Пепси кола, како еден од најдобрите нивни партнери во светот, а тука е и наградата Претседателски круг на шампиони (Chairman’s Circle of Champions) доделена од извршната директорка на Пепси, Индра Нои. nnn

Пепси: Горд сум на партнерството со оваа мултинационалка

ДЕКАДА НА ВРВНО ОБРАЗОВАНИЕ!

• Престижна МБА програма за развој на вашата кариера • Единствена меѓународна акредитирана програма во Македонија • Професори со сертификат од Харвард бизнис школата

www.uacs.edu.mk ЗА ПОВЕЌЕ ИНФОРМАЦИИ:

Универзитет Американ Колеџ Скопје Трета македонска бригада 60, 1000 Скопје Тел: +389 (0) 2 2463 156

Е-пошта: graduate@uacs.edu.mk Веб страна: www.uacs.edu.mk

Што добивате со он-лајн претплата на Капитал: претплата на 1. Со електронското издание на Капитал

заштедувате 20% попуст на цената за претплата на печатеното издание

за најава од 2.Можност три различни уреди – домашен компјутер, службен компјутер и мобилен телефон

до 3. Пристап електронското издание од било каде во Светот

Што добивате со претплата на печатеното издание на Капитал: l 49 броја на редовното издание на Капитал l 45 специјални додатоци годишно, интегрирани во рамки на редовното издание на Капитал l Бесплатна достава на магазинот на домашна адреса или на работа l Платена поштарина l Вклучено ддв l Бесплатен он-лајн пристап до сите електронски изданија на редовниот број на Капитал и сите специјални прилози

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

38

Компании и пазари Резултати од работењето на фирмите снабдувачи со ст

Резултати од работењето на фирмите снабдувачи со струја Приходи (евра)

Годишна промена

Добивка/ Загуба (евра)

ЕDS

87.237.471

14,9%

1.061.720

ЕВН Електроснабдување

24.909.774

28,0%

-886.732

Future Energy

5.593.136

50,6%

336.615

Mist Energy

2.484.841

92,0%

135.129

Кој е кој во бизнисот со снабдување со струја?

ЕДС и ЕВН Електроснабдување доминира на пазарот, државните купуваат струја од два помали снабдувачи

Факт: Државните фирми потрошиле 18,2 милиони евра з

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

39

труја Годишна промена -40,7% / 477,2% 1959,3%

?

аат е фирми а

На либерализираниот пазар на електрична енергија главно доминираат две компании снабдувачи, Energy Delivery Solutions (EDS) и ЕВН Електроснабдување и Energy Delivery Solutions (EDS) и кои што покриваат над 90% од потребите за струја на фирмите, додека пак државните институции најмногу струја купувале од други две помали фирми снабдувачи. Највисоки приходи минатата година од продажба на електрична енергија прикажа компанијата Energy Delivery Solutions (EDS) и тоа од 87,2 милиони евра. Потоа следува ЕВН Електроснабдување со инкасирани 24,9 милиони евра, додека, пак, главните снабдувачи на државните институции се помали играчи на пазарот – Future Energy со приходи од 5,6 милиони евра и Mist Energy со приходи од 2,5 милиони евра. пишува:

Н Александар Јанев

aleksandar.janev@kapital.mk

На либерализираниот пазар на електрична енергија главно доминираат две компании снабдувачи, ЕВН Електроснабдување и Energy Delivery Solutions (EDS) кои што покриваат над 90% од потребите за струја на фирмите, додека пак државните институции најмногу струја купувале од други две помали фирми снабдувачи. Податоците што ги објави Центарот за граѓански комуникации покажуваат дека највисоки приходи лани има остварено компанијата EDS и тоа во висина од 87,2 милиони евра, што е за 14,9%

повеќе од 2014 година. ЕВН Македонија Електроснабдување лани инкасирала приходи од околу 24,9 милиони евра, за 28% повисоки од годината претходно. Компанијата Future Energy прикажала приходи од 5,6 милиони евра, односно 50,6% повеќе од 2014 година, додека, пак, Mist Energy остварила приходи 2,5 милиони евра што е раст од дури од 92%. Токму последните две помали компании се главните снабдувачи со струја на државните фирми. Податоците покажуваат дека во првите две години од либерализацијата на пазарот, државните претпријатија купиле струја за 18,2 милиони евра од вкупно четири приватни снабдувачи на струја, а дури 89% од струјата ја купиле од Mist Energy и Future Energy. Правото за набавка на струја на слободниот пазар го искористиле 22 од потенцијалните 28 државни претпријатија кои според процените на Регулаторната комисија за енергетика ги исполнуваа условите за тоа од април 2014 година. Станува збор за втората фаза од либерализацијата на пазарот на електрична енергија во која право да купуваат струја на слободниот пазар стекнаа претпријатија со повеќе од 50 вработени и обрт од над 10 милиони евра. Гледано според одделни снабдувачи, компанијата Mist Energy заработила најмногу од продажба на струја на државните фирми опфатени со втората фаза од либерализацијата на пазарот. Таа склучила вкупно 16 договори во вредност од односно 9,6 милиони евра. Произлегува дека 53% од вкупната вредност на договорите што во изминатите две години ги склучиле државните претпријатија и припаѓаат токму на оваа скопска компанија. Следна е компанијата Future Energy која склучила вкупно 15 договори за снабдување со струја на државните фирми, но во вредност од 6,5 милиони евра. Пазарниот удел на овој снабдувач на струја кај државните претпријатија изнесува околу 36%. Оттука, произлегува дека и покрај либерализацијата, 89% од парите што државните претпријатија ги дале за купување струја во текот на изминатите две години завршиле кај овие две компании. Следна е Energy Delivery Solutions (EDS) која склучила осум договори во вкупна вредност од 68 милиони денари, односно 1,1 милиони евра. Уделот на оваа компанија во вкупната вредност на договорите со државните претпријатија во изминатите две години е само 6%. Најмалку договори за набавка на струја со државните фирми склучила ЕВН Македонија Електроснабдување во вредност од околу 965 илјади евра. Оттука, уделот на оваа компанија во вкупната вредност на овие договори е само 5%. Што се однесува до финансиските резултати

за струја за две години по либерализацијата на пазарот

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

40

Компании и пазари

во 2015 година, три од овие четири компании прикажале добивки, додека една е во загуба. Најголем профит во 2015 година од нешто повеќе од еден милион евра има компанијата EDS, но во споредба со годината претходно добивката и е намалена за околу 40%.

Future Energy прикажа добивка од околу 336 илјади евра, што е речиси пет пати повеќе отколку во 2014 година. Mist Energy има добивка од 135 илјади евра и е дури 20 пати повисока од годината претходно. Во загуба е само компанијата ЕВН Македонија Електроснабдување - во 2015 година загубата изнесува околу 887 илјади евра.

Колку пари трошат државните фирми за струја?!

По одделни државни институции најмногу пари за набавка на струја потрошило скопското јавно претпријатие Водовод и канализација. Ова претпријатие има склучено четири договори во вкупна вредност од околу 5,1 милион евра. Сите договори за набавка на електрична енергија на ЈП Водовод и канализација се склучени со фирмата Mist Energy. Второ на листата на најголеми потрошувачи на електрична енергија е Македонски Железници - Транспорт кое за периодот 2014 - 2016 година склучило три договори за набавка на струја. Вкупната вредност на овие договори на МЖ - Транспорт изнесуваат околу 4,5 милиони евра. Сите договори се склучени со фирмата Future Energy. Следува АД Македонска Пошта кое склучило два договори за набавка на струја, а вкупната вредност на овие договори изнесува 1,7 милиони евра. И двата договори на Пошта се склучени со фирмата Mist Energy. Во првите пет државни институции што склучиле највредни договори за набавка на електрична енергија влегуваат и Македонски Железници - Инфраструктура со потрошени 1,5 милиони евра за период од 2 години и Јавното претпријатие за

државни патишта, со потрошени 907 илјади евра исто така за период од 2 години.

Од 1 јули почнува третата фаза од либерализацијата

Третата фаза од либерализацијата на пазарот на електрична енергија што почнува од денеска им дава можност на уште 158 приватни и државни компании, општини, кои во изминатата 2015 година имале потрошувачка на електрична енергија поголема од 1 гигават час (GWh) да купуваат електрична енергија по пазарна цена од снабдувачите со струја. Сите овие компании и државни институции се проценува дека годишно трошат до 300 гигават часови електрична енергија. Најголем дел од договорите и во оваа фаза се потпишани со најголемите играчи на пазарот, Energy Delivery Solutions (EDS) и ЕВН Електроснабдување. Третата фаза од либерализирањето на пазарот на струја доаѓа година и пол по одложувањето во октомври 2014 година кога властите одлучија овој процес да се пролонгира со образложение дека „целосно либерализирање на пазарот според првично утврдената динамика ќе ги зголеми цените на струјата за домаќинствата и до 20% и со тоа ќе го погоди нивниот животен стандард“. Досега вкупно 429 компании и државни институции опфатени со втората и третата фаза од либерализирањето на пазарот самостојно набавуваат струја. Почетокот на отворањето на овој пазар за конкуренцијата е во 2008 година, кога неколку големи потрошувачи добија можност сами да набавуваат струја. Известувањата за склучените договори за набавка на електрична енергија од страна на државните претпријатијата, пак, не покажуваат колкава количина на струја тие набавиле, па оттука не може да се пресмета дали периодот од две години од либерализацијата на пазарот им донесе на државните фирми поевтина или поскапа струја. Сепак, едно истражување на Центарот

за граѓански комуникации што вклучи и набавка на струја со цел да се согледаат првите ефекти од либерализацијата на трговијата со струја во 2014 година покажа дека постојат значајни разлики во цените за набавка на струја. Притоа, тие се движеа од 3,46 денари до 6,25 денари за 1 киловат час (KWh) електрична енергија. Соодносот на најниската и највисоката цена изнесуваше 1:1,81 што значи дека ЈП Македонски железници Инфраструктура струјата ја купувало по цена која е за дури 81% повисока од онаа која ја договорило ЈП Македонска радиодифузија. Просечната цена што институциите ја плаќаа за струја изнесуваше 4,53 денари за KWh електрична енергија. Притоа, осум институции струјата ја плаќаа под просечно постигната цена, додека три од нив ја плаќаат по повисоки од просечната цена. Либерализацијата ќе продолжи и во јули следната година кога квалификувани потрошувачи ќе станат оние со остварена вкупна потрошувачка оваа година со над 500 мегават часови и во оваа категорија влегуваат 150 потрошувачи со очекувана годишна потрошувачка од околу 300 гигават часови. На 1 јули 2018 година ќе се вклучат во процесот на либерализација оние кои во 2017 година имале потрошувачка на струја од над 100 мегават часови. Во оваа категорија се 900 потрошувачи, кои што имаат годишна очекувана потрошувачка од 300 часови. Нова фаза од либерализацијата на пазарот на електрична енергија ќе има од 1 јули 2019 година,и во неа се над 3.500 потрошувачи со над 25 мегават часови и тие имаат очекувана годишна потрошувачка од над 300 часови. Процесот завршува со либерализацијата во која ќе бидат вклучени македонските домаќинства. Околу 600 илјади домаќинства претставуваат околу 37% од сите потрошувачи во земјава, при што оваа фаза ќе стартува од 1 јули 2020 година. nnn

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

42

Деловно знаење

Делегирање – како да се решите од стравот на губење моќ и контрола?

Ако работата ја носите дома, ако останувате во канцеларијата и по завршување на работното време, ако работите преку викенд со цел да го надополните пропуштеното, ако целите ги надминуваат индивидуалните способности и можности – тогаш време е да научите да делегирате. Еве некои клучни совети како добро и ефикасно да ги делегирате задачите

А

Ако работата ја носите дома, ако останувате во канцеларијата и по завршување на работното време, ако работите преку викенд со цел да го надополните пропуштеното, ако целите ги надминуваат индивидуалните способности и можности – тогаш време е да научите да делегирате. Поедноставно, тоа е пренесување на работата на другите со јасно дефинирани овластувања кои

се потребни за работата да се заврши, односно одлука со која ќе одлучите кои задачи и на кој би му ги предале, а што ќе задржите за себе. Но, делегирањето е повеќе од само префрлање на задачите – со тоа истовремено барате од членовите на тимот да преземат извршување на задачите и овластување да ги работат работите во ваше име, но сепак вие сте одговорни. Парадоксот, меѓутоа е што сите се жалат на премногу работа, но без разлика грото менаџери мора да се одликуваат со вештини да можат делегираат оти сите работни процес се подобруваат и поедноставуваат ако задачите се квалитетно распоредени. Истражувањата за работното време кај луѓето кои се на челните позиции

покажуваат дека тие работат во просек 50 работни часа или повеќе во текот на една недела. Но оние што знаат да делегираат имаат задоволни соработници, клиенти и партнери и успешно ги исполнуваат своите цели.

Линија на помал отпор

Верувањето на поединците дека сè можат сами најдобро да направат, предизвикува се поголема неефикасност и незадоволство кај другите вработени. Таквиот начин на размислување почнува да биде пречка во остварување на зададените цели. Затоа делегирањето на задачите е одраз на заемна доверба меѓу менаџерите и вработените, но и добра проценка како најдобро може да се искористат квалитетно одредени членови во тимот.

Рок за пријавување: 6 јули 2016

Еднодневен тренинг за:

Вовед во Напреден Excel за бизнис и финансии l 8 јули 2016 (петок) l 10:00-16:00 часот l во просториите на Институт Концепт, Скопје Бенефиции за вас и вашата организација: l Вработените користат Excel и до 8 часа на ден. Од друга страна, само 1% од вработените во една компанија имале било каков вид на обука за работа во Excel. l Овој тренинг објаснува напредни техники во Excel, со практични примери од бизнисот. l Примерите кои се користат се исклучиво од пракса. Клучни карактеристики на тренингот: l тренер кој не е човек од ИТ секторот, но со конкретно бизнис искуство (контрола и финансии)

l работа на практични примери (финансии, продажба, трошоци) l фокусиран, интензивен тренинг во еден ден l напредни техники во Excel На тренингот ќе се користат само бизнис примери од анализа на продажба, трошоци и финансии.

Предавач:

Проф. д-р Зоран Ивановски

редовен професор на Универзитетот за туризам и менаџмент во Скопје

За повеќе информации посетете ја нашата веб страна: www.koncept.com.mk

КОНТАКТ: м-р Ленче Зикова и м-р Ирена Богоевска l e-mail: institut@koncept.com.mk l 02 3216 962 l02 3216 963

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

44

Деловно знаење

Делегирањето е и област на личен и професионален развој. Проблемот доаѓа од нашето верување дека треба да се контролираат резултатите и цврсто вкоренетото мислење дека знаеме само ние како нешто може да направиме најдобро. Па затоа тешко ни е да ја препуштиме контролата на други. Како менаџери се плашиме од последиците кога вработениот нема да ја заврши работата со посакуваниот резултат или во зададениот рок. Неуспехот може лошо да влијае на нас, па затоа често одиме по линија на помал отпор. Место да ги подобрите своите вештини за делегирање, понекогаш ни е полесно да ги завршиме работите и задачите сами оти преоптоварувањето ни се чини помалку ризично од тоа задачите да им ги поделиме на другите. Ни се јавуваат мисли како: „Што ако тие не го направат ова исправно и според моите стандарди? Што ако тоа го направат подобро од мене? Што ако станам помалку важен на работното место?“ Со оглед на тоа дека по природа сакаме да имаме контрола, губењето на истата го доживуваме како губење на авторитетот и моќта. Во основа кај многумина неделегирањето на задачите е всушност начин да ја задржат контролата.

Вештина на избор

При делегирањето е важно да се изберат вистинските луѓе за задачите што би им ги дале. При изборот на подредениот на кој ќе му делегирате задачи морате да имате сознание за неговите способности и склоности кон соработка, но и доверба во него, неговите лични квалитети и неговиот однос кон одговорностите. Со делотворно делегирање придонесувате кон остварување на целите на компанијата, но и ја развивате и градите личност која ви е подредена, а која преку извршување на доделените задачи успешно ќе ги усовршува своите вештини, а со тоа и вие ќе добиете повеќе време за управување и завршување на креативните работи. Потребно е да се истакне дека не е доволно само да се познава природата на делегирањето. Потребно е да сакате и да знаете да делегирате. Умешното делегирање е збир на сакање, знаење и однесување. Делегирањето е едно од

Што прави Бафет?

В

орен Бафет, американски вложувач, бизнисмен и еден од најголемите светски филантропи, а според листата на магазинот Форбс и трет најбогат човек во светот, сигурно не е преоптоварен со недоволно време поради неделегирање на задачите на своите соработници. Според неговата биографија, тој со задоволство делегира без разлика на ризиците од таквиот пристап. Бафет од својата мала канцеларија управува со војска од 257 илјади вработени со помош на само 21 вработени во канцеларија. Неговиот бизнис партнер на овој начин го опиша неговиот работен ден: „Тој поминува половина од денот само седејќи и читајќи. А останатото време разговара телефонски или во живо со многу способни луѓе на кои многу им верува“. најбараните вештини и една од најпосакуваните карактеристики на современиот менаџер. И покрај тоа, според некои истражувања (кои ги анализираат врските меѓу степенот на делегирани задачи и постигнатите резултати кај менаџерите), поголемите пропусти и неуспеси кај менаџерите доаѓаат токму од недоволното или неодговорното делегирање. Очигледно, не е во прашање непознавањето на улогата што може да ја направи делегирањето и нејзините предности, туку пред се односот на менаџерите кон делегирањето. Станува збор за лични уверувања кај менаџерите и нивниот личен однос кон делегирањето. Втемелени се личните уверувања за делегирањето, кои најчесто пресудно влијаат и на успехот на делегирањето и на успешното управување во целина, подготвеност за прифаќање на туѓите идеи, доверување на задачите на другите, преземање на ризици и можни грешки како и подготвеност за создавање доверба кон подредените.

Последици од неделегирањето

Многу често, спротивно на наведените општоприфатени уверувања, менаџерите немаат доверба во своите подредени и

мислат дека секоја работа можат да ја направат подобро од нив. А всушност сè може да се делегира – освен одговорноста. Клучниот збор за современото поимање на делегирањето е – доверба. Не секое делегирање е успешно, па затоа е важно да ги знаете и опасностите од неефикасното делегирање. Една од најчестите опасности од неделегирањето е губење време на надгледување на другите: роковите не се почитуваат, некои вработени повеќе работат од други, што неизбежно предизвикува лоша атмосфера и незадоволство; компетентните се или фрустрирани или се досадуваат; тимот и поединците се демотивирани оти не ги добиваат саканите и прифатливите одговорности и на тој начин не развиваат нови вештини. Менаџерот е премногу ангажиран и нема време да разговара со вработени. Вработените не се сигурни во своите надлежности и задолженија. Многу е лошо ако сугестиите на вработените се игнорираат и веднаш се отфрлаат, а уште полошо е ако информациите за промена во плановите и целите не доаѓаат до вработените. На тој начин компанијата забавува поради бавните одлучувања. nnn

Капитал број 870/871 01.07.2016

46

www.kapital.mk

Свет бизнис и политика

Добредојдовте во 4-тата индустриска револуција

Кои бизнис модели се осудени на пропаст, а кои ќе имаат огромен успех? Во 1998, Кодак имаше 170 илјади вработени и продаваше 85% од своите фотографски филмови низ светот. Но по неколку години, нивниот бизнис модел исчезна и тие банкротираа. На ваков неуспех се осудени уште многу бизнис модели, вели Удо Голуб основач на Recesprachenlerner24 и 17 Minute Languages. Еве што тој тврди дека ќе се случува во здравството, образованието, бизнисот и во секојдневното живеење ... промена е мал збор да ги опише сите иновации кои ќе му се случат на светот

Земјоделство: Со помош на роботите место да работат п

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

В

Во 1998, Кодак имаше 170 илјади вработени и продаваше 85% од своите фотографски филмови низ светот. Но по неколку години, нивниот бизнис модел исчезна и тие банкротираа. Она што им се случи на Кодак ќе им се случи на многу индустрии во следните 10 години – а најголем број од луѓето ова не го предвидоа. Дали во 1998 година помисливте дека 3 години подоцна вие веќе нема да правите фотографии со употреба на филм? А дигиталните камери беа создадени во 1975 година. Првите вакви камери имаа околу 10 илјади пиксели. Па, со сета таа достапна технологија, таквите апарати беа разочарување долго време, пред технологијата да стане супериорна и мејнстрим во наредните неколку години. Истото ова ќе се случи и со Вештачката интелигенција, здравството, автоматските и електрични коли, образованието, 3Д печатењето, земјоделството и со другите работни места, раскажува Удо Голуб основач на Recesprachenlerner24 и 17 Minute Languages. Добредојдовте во 4-тата индустриска револуција. Добредојдовте во прогресивната ера. Софтверот ќе направи силна промена во многу традиционални индустрии во наредните 5-10 години. Uber не е ништо друго освен софтверска алатка, тие не поседуваат автомобили, а сепак сега се најголемата такси компанија во светот. Исто е и со Airbnb. Тие станаа најголемата хотелска компанија во светот, и покрај тоа што не поседуваат никаков имот.

До 2030 година компјутерите ќе станат многу поинтелигентни од луѓето

Вештачката интелигенција: Компјутерите станаа подобри во разбирање на светот. Оваа година, компјутерот го победи најдобриот Go играч во светот, 10 години претходно од очекуваното. Во САД, младите адвокати веќе не добиваат работа. Поради IBM Watson вие веќе ќе можете да добиете правни совети (повеќе или помалку за поедноставни работи) само за неколку секундни, со 90% точност споредено со 70% точноста што се забележува кај луѓето. Па ако студирате право, тогаш запрете итно. Во светот ќе има 90% помалку адвокати во иднина, ќе останат само специјалистите.

Watson веќе им помага на медицинскиот пероснал да дијагностицираат рак, 4 пати поверодостојно отколку човечкиот медицински персонал. Facebook веќе

47

Uber не е ништо друго освен софтверска алатка, тие не поседуваат автомобили, а сепак сега се најголемата такси компанија во светот. има создадено софтвер за препознавање на фаци подобро од самите луѓе. До 2030 година, компјутерите ќе станат многу поинтелигентни од луѓето. Автономни автомобили: Во 2018 година на јавноста ќе и биде достапна првиот само - управувачки автомобил. Околу 2020 година, целата индустрија ќе биде целосно променета. Веќе ќе немате желба да поседувате автомобил. Вие ќе се повикате автомобил преку вашиот телефон, а тој ќе се појави на вашата дестинација и оттаму ќе ве однесе до посакуваната дестинација. Вие ќе немате потреба да го паркирате автомобилот, само ќе платите за превозот за време на кој ќе може да бидете попродуктивни. Нашите деца веќе нема да има потреба да добиваат возачка дозвола и никогаш нема да поседуваат автомобил. Тоа ќе ги промени градовите, бидејќи ќе има 90-95% помалку автомобили. Така, поранешните паркинг места ќе може да се преобразат во паркови. 1.2 милиони луѓе ќе умираат во сообраќајни несреќи годишно во цел свет. Ние денеска имаме една несреќа на секои 100 илјади километри, со автономно возење, што пак ќе падне на една несреќа на 10 милиони километри. Тоа ќе сочува многу животи на годишно ниво. Повеќето автомобилски компании би можеле да банкротираат. Традиционалните автомобилски компании се обидоа со еволуциски пристап и ги направија автомобилите подобри, но технолошките компании (Tesla, Apple, Google) прават револуционерен пристап и формираат компјутер на тркала. Многу инженери во Volkswagen и Audi веќе кажуваат дека се преплашени од Tesla. Осигурителните компании ќе имаат огромни проблеми со намалувањето на сообраќајните несреќи, а нивните полиси ќе

Тогаш кои се бизнис можностите на иднината?

А

ко размислувате за насока во која би сакале да одите, прашајте се: во иднина, дали ќе го имаме тоа? и ако одговорот е „да“ прашајте се како можете да направите тоа да се случи побрзо? Ако не може да се направи со вашиот телефон, заборавете ја идејата. И секоја идеја дизајнирана за успех во 20тиот век ќе се соочи со пропаст во 21 век. станат 100 пати поевтини. Нивните полиси за автомобили ќе станат бизнис модел кој брзо ќе исчезне. Недвижнините исто така ќе се променат. Оти ако можете да работите додека се движите, луѓето слободно ќе може да се преселат во многу поубави соседства. Електричните автомобили нема да станат мејнстрим до 2020 година. Но со нивната зголемена употреба, градовите ќе станат помалку бучни бидејќи повеќето автомобили ќе се движат на струја. Струјата ќе стане неверојатно евтина и чиста: соларната продукција е во постојан раст во последните 30 години, но дури сега се гледаат придобивките од тоа. Минатата година, повеќе соларна енергија од фосилна беше инсталирана ширум светот. Цената за соларна енергија ќе падне толку многу што сите компаниите кои работат на јаглен ќе престанат да работат до 2025 година. Со евтината струја доаѓа и евтина и вода во изобилство. Нема дефицит од вода на многу места, има само дефицит на вода за пиење. Замислите што се ќе биде можно

по цели денови на поле, фармерите ќе станат менаџери

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

48

Свет бизнис и политика

ако некој може да има чиста вода колку што сака, речиси без пари.

Преку телефон ќе се препознаваат речиси сите болести кои ги има човекот

Здравство: Ќе има компании кои ќе создаваат медицински помагала (наречени „Tricorder“ од Star Trek) кои ќе се поврзани со вашиот телефон, преку кој ќе може да ви прават целосно скенирање, ќе може да земат примерок од крв додека вие дишете во него. Потоа, оваа направа ќе анализира 54 биомаркери кои ќе ја препознаат речиси секоја болест. Тоа ќе биде евтино, па за неколку години секој на оваа планета ќе има пристап до медицина од светска класа, речиси бесплатно. ЗД печатач: Цената на најевтиниот 3Д принтер стигна од 18 илјади долари на 400 долари за само 10 години. За ист период, тој стана 100 пати побрз. Сите големи компании за чевли започнаа 3Д печатење на чевлите. Заменските делови на авионите веќе се печатат со 3Д печатач на самите аеродроми. Вселенската станица сега има печатач кој ја елиминира потребата од голем број на заменски делови кои се употребуваат во минатото. На крајот од оваа година, новите паметни телефони ќе имаат можност за 3Д скенирање. Вие така ќе може да го скенирате вашето стапало и да си создадете перфектни чевли дома. Во Кина, тие веќе со помош на 3Д печатач направија 6 катна зграда за канцеларии. До 2027 година, 10% од се што се прави ќе биде 3Д печатено.

70-80% од работните места ќе исчезна во наредните 20 години

70-80% од работните места ќе исчезна во наредните 20 години. Ќе има многу нови работни места, но нејасно е дали ќе има доволно нови работни места за толку кратко време. Земјоделство: Во иднина ќе има земјоделски роботи за 100 долари. Фармерите во земјите од третиот свет тогаш ќе може да станат менаџери на нивните полиња место да работат по цели денови на поле. Системите за наводнување ќе имаат потреба од помалку вода. Првиот Petri dish кој произведе телешко сега е достапно и ќе стане поевтино отколку произведување на телешко од крава до 2018 година. Сега, 30% од целата земјоделска површина се

Нашите деца веќе нема да има потреба да добиваат возачка дозвола и никогаш нема да поседуваат автомобил. Тоа ќе ги промени градовите, бидејќи ќе има 90-95% помалку автомобили, а поранешните паркинг места ќе може да се преобразат во паркови Електричните автомобили нема да станат мејнстрим се до 2020 година. Но со нивната зголемена употреба, градовите ќе станат помалку бучни бидејќи повеќето автомобили ќе се движат на струја.

употребува за крави. Замислите доколку не ни е потребна таа површина повеќе. Има и неколку старт – апи кои ќе може да создаваат протеин од инсекти за кратко време. Тоа ќе содржи повеќе протеин од самото месо. Ќе се вика „алтернативен извор на протеин“ (бидејќи повеќето луѓе се уште ја одбиваат идејата да јадат инсекти). Веќе постои апликација која се вика „расположени“ која може да ти каже во какво расположение си во моментот. До 2020 година ќе постојат апликации кои преку твојата фацијална експресија ќе покажат дали лажеш. Замислите како ќе изгледа една политичка дебата кога ќе може

да се открие кога соговорникот лаже или ја кажува вистината. Биткоинот ќе стане мејнстрим уште оваа година. Животен век: Во моментот, во просек животниот век се зголемува за 3 месеци на годишно ниво. Пред четири години, животниот век беше 79 години, сега е 80. Така постои веројатно сите ние да живееме подолго, веројатно и повеќе од 100 години. Образование: Најевтините паметни телефони веќе се продаваат за 10 долари во Африка и Азија. До 2020 година, 70% од луѓето ќе поседуваат паметен телефон. Тоа значи дека сите ќе имаат ист пристап до образование од светска класа. nnn

Рок за пријавување: 5 јули 2016

Еднодневнa обука на тема:

КАМАТА НА ПАРИЧНИ ПОБАРУВАЊА l 7 јули 2016 (четврток) l 10:00-15:00 часот l во просториите на Институт Концепт, Скопје Содржина: l Поим, видови и значење на каматата l Правно регулирање на каматата l Определување на задоцнувањето на должникот како значаен момент од кој започнува да тече камата l Право на камата на различните видови на парични побарувања кои произлегуваат од облигационите односи во кои стапуваат субјектите l Дали доверителот може да се откаже од правото на камата? l Практични примери l Дискусија

Предавач:

Судија Антоанета Димовска

судија во Основен суд 2, во одделот за имотни спорови. Судијата Димовска истовремено е и едукатор во Академијата за судии и обвинители За повеќе информации посетете ја нашата веб страна: www.koncept.com.mk

КОНТАКТ: м-р Ленче Зикова и м-р Бојана Делидинкова le-mail: institut@koncept.com.mk l02 3216 962 l02 3216 963

www.kapital.mk

Капитал број 870/871 01.07.2016

50

лидери

Шелдон Аделсон

американски сопственик на казина и милијардер

Бизнисите се како автобуси. Ако не ти одговара првиот, качи се во втор, трет...

Д

Денес е 22 најбогат човек во светот според Forbes, со 26,1 милијарди долари проценето богатство, сопственик на Las Vegas Sands, најголемата компанија сопственик на казина во САД. Но, неговиот пат до славата и успехот не бил воопшто мазен. Од почетокот на својата кариера Шелдон Аделсон почнал преку 50 бизниси, а во меѓувреме двапати банкротирал и се кревал повторно од пепелта.

За да влезам во некој бизнис треба да има пристојна профитна маржа. Хотелиерството само по себе не е доволно привлечно. Без делот за коцкање, да градиш некаков ресорт нема смисла за мене.

Што ќе ми е план за наследување? Јас сум си многу витален, динамичен. Немам намера да се пензионирам.

Потруди се да ги правиш работите поинаку од сите други и тогаш ќе успееш. Ова сум го кажал 1000 пати и никој не слуша.

Најважни особини за еден претприемач се храброста да се презема ризик, верба во себе, и најважно, дури и да не успееш, да научиш од грешките и повторно да се обидеш.

Секој бизнис што ме интересира го гледам и се прашувам: колку може да трае ова? Како можам да намирисам статус кво и да почнам да менувам?

За мене, бизнисите се како автобуси. Си чекаш на автобуска и не ти се допаѓа каде оди првиот што ќе наиде? Почекај пет минути ќе дојде друг. Не ти се допаѓа ни тој? Ќе дојдат други. Нема крај на автобусите и бизнисите.

Дај му на потрошувачот најдобри производи и услуги и профитот ќе те следи како сенка.

Да треба да се пензионирам, би го задржал уделот на моето семејство во бизнисот и би им рекол: не продавајте!