Zdravje juni 2013

Zdravje www.kapital.mk петок 28/06/2013

Letoto ne e samo Za Le@ewe na pLa@a!

IZberete sport po va[a merka!

LetnI opasnostI od hranata

ajde da se osve@Ime!

baLkanska kujna prekrasen mIks na vusovI I tradIcIja!

52

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ

Летото не е само за Лежење на пЛажа! Изберете спорт по ваша мерка! Ивона Младеновска

ivona.mladenovska@kapital.mk

Л

етото за многумина е најубавиот период од годината. Летниот годишен одмор освен за опуштање на плажа

можете да го искористите и за подобрување на здравите навики, за здрави спортски активности со кои ќе го зацврстите своето тело, но и добро ќе се забавувате. Летото е одличен период своето слободно време и вишокот енергија да ги потрошите на сопствениот изглед. Вежбањето е важно

пЛИвање - доколку сте на море или во близина на базен, пливањето најверојатно е најздравата телесна активност со која можете да се занимавате, совршен спорт за обликување на телото, за зајакнување на капацитетот на белите дробови, за зајакнување на срцето и на крвните жили. Опасноста од повреди е сведена на минимум, а пливањето може да има позитивно влијание за оние со проблеми со ’рбетниот столб, особено ако пливаат на грб. Секако, услов е да сте добар пливач и да не јадете пред пливање.

и не би требало да ви се намали мотивацијата само затоа што е лето. Пронајдете ја соодветната мотивација за себе и таа ќе ве одржи активни. Велат дека мотивацијата не трае долго и се губи, но тоа не е причина да не ја најдеме повторно. Експертите препорачуваат физичката активност да

не се укинува во текот на летото поради високите температури, туку да се прилагоди кон условите. Се препорачува денот да се организира така што ќе вежбате рано наутро или подоцна навечер кога температурите се пониски. Никако немојте да се форсирате и задолжително

аеробИк во вода – аеробикот во вода е одлична вежба за целото тело, а воедно и супер освежување кое овозможува подолго да се издржи целата активност. Водата им дава поголем отпор на вашите мускули, па морате да употребите поголема сила, а во вода речиси и не се чувствува тој напор. Го преферираат жени, но денес неретко го користат и мажите. Погоден е за послабите пливачи и за оние на коишто пливањето им е пренапорно.

Здравје летото не е само излежување на плажа и криење под дебела сенка од големите горештини. Одберете активност каква што ви одговара, заштитете се со крема за сончање, ставете капа и очила за сонце, облечете удобна облека и тргнете на летна авантура!

истуширајте се со поладна вода по вежбањето. Време е да испробате нешто ново. Немојте да правите нешто што е „ин“ и што го прават другите, а вам, всушност, не ви се допаѓа или пак, теоретски знаете дека е добро, па би било добро и за вас. Летото не е само излежување на плажа

и криење од големите горештини. Одберете активност каква што ви одговара, заштитете се со крема за сончање, ставете капа и очила за сонце, облечете удобна облека и тргнете на летна авантура. Ви ги препорачуваме следниве спортски активности за ова лето:

Сурфање на ветер - е с$ попопуларен спорт, најмногу им одговара на тие коишто сакаат поголема возбуда во спортувањето и покомплексна моторика. За разлика од повеќето спортови кои најчесто влијаат на развојот на способноста, овој спорт влијае и на развојот на издржливоста на целата мускулатура.

Пицигин - Речиси не можете да најдете плажа на која не се игра пицигин. Тоа е игра за „екипата“ во која може да учествува секој и е омилена игра за во плитко, која помага да се одржи кондицијата, координацијата и прецизноста. Можете да се фрлате по топката колку што сакате, бидејќи секогаш паѓате во море. СкОкање вО вОда е омилената дисциплина на сите. наместо да скокате од каде било најдете скокалница и учете од инструктори по скокање. Освен по некоја изгореница на градите и на грбот не би требало да има поголеми проблеми.

ватерПОлО - Речиси на сите подобро опремени плажи постојат заградени места и поставени голови за играње ватерполо. Не ви требаат заштитни капи, туку само добра волја и топка. Тим за ватерполо секогаш ќе најдете, на секое приморско место, на секоја плажа. Станете дел од екипата и рекреирајте се.

ОдбОјка на Плажа - Одбојка на плажа е еден од најомилените летни спортови. Дури и да сте сами на годишен одмор за овој с& попопуларен спорт секогаш можете да соберете екипа.

53

54

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ Трчање на плажа - Навечер, на зајдисонце, одете да трчате на плажа. Покрај прекрасниот морски зрак којшто го храни вашето тело, овој ритуал го брка секој стрес и ви помага да ја зачувате кондицијата додека сте на одмор. Покрај сите благодети, песокот е одличен „амортизер“ со што вашите колена нема да страдаат како на тврдата подлога на која сте навикнати да трчате. Можете да трчате и наутро, на изгрејсонце, додека температурите се пониски, но секое трчање завршете го со фрлање во море. Нуркање волшебниот свет на длабокото море отсегогаш ги привлекувал луѓето. Доколку и самите сакате да нурнете во овој волшебен свет најдобро е да го направите тоа во придружба на професионално лице и со соодветна опрема.

Велосипедизам - возењето велосипед исто така е одлична вежба за цело тело. Неколку совети за одржување на температурата додека сте на велосипед: избегнувајте застанување и останете во движење со намалено вртење на педалите, но задржувајќи го протокот на зраците; застанувајте само под сенка и само кога е потребно, да се напиете вода или да јадете; одберете кацига со поголеми отвори за да има подобра циркулација на воздухот; земете со вас доволно вода за пиење и освежување доколку почувствувате дека температурата на вашето тело пораснала. Фризби е омилената летна игра кога сте на плажа, треба само да земете најобично фризби и да ја започнете акцијата. Секогаш кога ќе ви биде претопло играта можете да ја продолжите во вода.

Здравје Планинарење - пешачењето во природа, планинскиот воздух или едноставно борова шума некаде на море ќе имаат многу позитивно, смирувачко влијание на вашето тело и на вашиот дух. Многу места имаат планинарски клубови каде што можете да се зачлените. Тие се идеална можност за запознавање нови пријатели, спиење во вреќи и дружење на отворено. Едно од најважните правила е на планина никогаш да не одете сами.

Кајакарење - станува збор за с$ попопуларен спорт во светски рамки кој придонесува за одржување на физичката кондиција, подобрена работа на срцето, а покрај тоа се смета за најафтентичен и најдобар начин да се допре до недопрената природа. Рафтинг за оваа активност ви треба група од 4 до 10 луѓе. Сите што ја испробале оваа водена активност велат дека забавата е загарантирана: водените капки ќе ве освежуваат, а брзината ќе ви го подигне адреналинот.

Нордиско пешачење - е многу здрава спортска активност која го активира целото тело и го забрзува работењето на срцето на значително повисоко ниво од обичното пешачење, што дополнително ќе ви помогне да ги потрошите вишокот калории. За разлика од обичното пешачење, веројатноста од поврда е значително помала, а единствената маана е што ќе треба да потрошите повеќе пари за да ја купите соодветната опрема.

Слободно качување - постојат две поделби на оваа активност: слободно качување каде што лицето коешто се качува не користи дополнителна опрема, туку само рацете и нозете, и техничко качување каде што се користат дополнителни помагала.

55

56

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ

ПОДГОТВЕТЕ ГО ТЕЛОТО ЗА СОВРШЕН БАЛАНС

д-р Аница Хаџи-Петрушева Јанкијевиќ специјалист по физикална медицина и рехабилитација

Д

олгото топло лето ги носи со себе пријатните мигови на плажа, но тука е и стремежот за што подобар и поздрав изглед на нашето тело. Секојдневното спортување може да ни помогне да го добиеме посакуваниот изглед, а во летниот период тоа мора многу внимателно да се практикува. Високите температури и зголемената влажност на воздухот во надворешната средина влијаат врз циркулаторниот систем и работата на мускулите. Тоа доведува до хронична исцрпеност на мускулниот систем и го зголемува ризикот од повреди во текот на спортувањето. Секако, во летниот период особено треба да се посвети внимание на тоа да се избегне синдромот на прегревање и хронична дехидратација на организмот.

Како да го подготвите телото за спортување во лето?

Користењето лесна и немасна храна во текот на летото е првиот предуслов за соодветна подготовка за спортување. Особено внимание треба да се

посвети на правилната рехидратација на организмот во текот на спортските активности. Независно од тоа дали станува збор за професионални или рекреативни спортисти, секогаш треба да се избегнува домино-ефектот на дехидратација. Потребно е секогаш да се внесе онолку течност во организмот колку

што се изгубило во текот на спортската активност. Тоа се постигнува со неколку рутински мерења на телесната тежина пред и по вежбањето. Разликата во телесната тежина го покажува количеството изгубена течност. Во првите два часа треба да се дополни околу 90%–110% од изгубената течност, а потоа

Вежбајте умерено, никогаш не исцрпувајќи го сопственото тело. Само на тој начин ќе можете да применувате долготраен здрав и активен животен стил. Од голема важност е и соодветната подготовка пред да започнете со која било спортска активност. На тој начин ќе го заштитите телото од сите негативни последици кои ги носи неправилното и исцрпувачко темпо во кое ќе го доведете. Една од најчестите последици на несоодветната подготовка се спортските повреди кои ќе ви оневозможат да уживате во летното спортско рекреирање. Нашиот тим од Одделот за физикална медицина и рехабилитација во Клиничката болница Аџибадем Систина секогаш е подготвен за соработка и дава стручни совети за превенција од спортски повреди. Во зависност од моменталната состојба на телото, за секој пациент се подготвуваат индивидуални програми за соодветно кондиционирање и спортување.

уште 25%–40% од изгубената тежина во првите шест часа по спортувањето за потполна и правилна рехидратација на организмот. Во текот на спортската активност потребно е да се внесуваат мали количини течност на секои дваесетина минути, но тоа да не е вода, туку соодветни спортски пијалаци (не енергетски), кои би ја дополниле и загубата на електролити во телото.

Носете лесна облека

Користењето облека која го спречува испарувањето на потта го зголемува ризикот од прегревање на телото. Користете лесна памучна облека која овозможува лесно оддавање на топлината.

Кога и што да се спортува во летниот период?

Во овој период од годината повеќе од кога и да е сакаме да спортуваме на отворено, со што би ги избегнале салите за вежбање. Пливање, пешачење, возење велосипед и кондициони вежби покрај река, езеро или море се нештата кои навистина полнат со енергија, но и тоа мора многу внимателно да се практикува. Секогаш вежбајте во раните утрински или во доцните попладневни часови, со тоа избегнувајќи ја директната изложеност на топлите сончеви зраци.

58

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ

Летни ОпаснОсти ОД храната

Дијана Митревска

У

diana.mitevska@kapital.mk

потребата на здравствено исправни и квалитетни прехранбени продукти не само што го обезбедува потребниот енергетски внес за секојдневните активности, туку го штити и здравјето. Загадената храна пак, пренесува многу болести. Некои заразни микроорганизми од храната може да поминат без симптоми, да се појави само нарушување на балансот во цревата, но може да дојде и до тешка дехидратација и нарушување на општата

здравствена состојба. Ваквите опасности се особено изразени во летниот период, кога и труењето со храна е многу почесто отколку во кој било друг период од годината. Приготвувањето и консумирањето на храната надвор, во градината, на кампување, на пикници или скари на отворено е отежнато поради тоа што нема каде да се разладува храната или да се запазува основната хигиена при готвењето. Од една бактерија за седум часа може да се развијат повеќе од два милиони бактерии, па при купувањето треба да се води сметка за изгледот, рокот на употреба и соодветното чување на продуктите. Труењето со храна резултира со дијареја или повраќање

и може да има посериозни последици особено кај децата, постарите лица и кај лицата со ослабнат имунолошки систем. Затоа, од клучна важност е да се заштитите себеси и вашето семејство од бактериите, особено од ешерихија коли и салмонела. Клучната препорака за превентива е честото и детално миење на рацете. Ако нема водовод таму каде што одите, понесете си садови со вода, сапун и хартија за бришење на рацете или користете средство за дезинфекција на рацете. Почитувајте го правилото 20+20 за миење на рацете пред и по ракувањето со храна. Рацете да се мијат 20 секунди со сапун и топла вода и да се сушат 20 секунди со чиста крпа или хартиени марамчиња. Секогаш да се

мијат рацете пред да работи со храна, по готвење сурово месо и живина, по одење во тоалет, по играње со миленичињата, по работа во градината. Исто така, пред да почнете да готвите, проверете дали сите површини и садови коишто ќе ги користите се чисти.

Ова се клучните чекори кои треба да ги следите за да ја зачувате свежината и безбедноста на храната летово

Добро гответе ја храната и користете термометар за да се осигурате дека температурата на готвење е соодветна. Осигурајте се дека целото месо е целосно зготвено. Знаете ли дека

Здравје

бојата не е меродавен знак дека месото е безбедно да се јаде? Месото може да стане кафеаво пред да се уништат сите бактерии, затоа треба да се користи дигитален термометар за храна за да бидете сигурни. Ставете го дигиталниот термометар во најдебелиот дел од месото. Ако готвите неколку парчиња месо или морска храна, треба да ја проверите температурата на најголемите парчиња, токму во средината, затоа што храната може да се зготви нерамномерно. Стекот и рибата треба да се готват на околу 60 степени Целзиусови, свинското

месо на околу 70 степен Целзиусов, а живинското месо и хамбургерите на околу 75 степени Целзиусови. Пред да приготвувате на скара месо или колбаси, варете ги кратко. Дигиталниот термометар секогаш треба да се чисти во топла вода со детергент. Никогаш не ја оставајте храната да се маринира на отворено или во кујна. Секогаш ставајте ја во фрижидер. Не ја употребувајте повторно маринадата каде што веќе стоело сурово месо.

Приготвената храна ставете ја во чиста чинија, не во некоја претходно употребена за сурово месо. Немојте по неколку пати да употребувате веќе користени чинии или прибор за јадење коишто дошле во контакт со сурово месо, живинско месо или морска храна.

Никогаш не ја оставајте храната на отворено на температури меѓу 5 и 90 степени Целзиусови повеќе од два часа. Ако температурата е повисока од 32 степени Целзиусови, храната не смее да стои така повеќе од еден час. Фрлете ја храната којашто стоела на таа температура подолго време. Школките треба да стојат затворени пред да се готват и да се готват додека не се отворат.

Чувајте ја храната или многу ладна или многу топла – бактериите коишто предизвикуваат труење се размножуваат на собна температура.

Наместете го термометарот. Осигурете се дека температурата во фрижидерот е пониска од 5 степени Целзиусови и одржувајте ја температурата на замрзнувачот од минус 15 до минус 18 степени Целзиусови. Одржувајте ја свежината на салатите во фрижидер на 5 или на помалку степени Целзиусови с$ до моментот кога

Летото e идеално време за забави на отворено, дружење со пријателите, семејството и најблиските, уживање во природа... Но истовремено, и голема опасност по здравјето доколку храната која се служи и се консумира не се чува и не се приготвува правилно. Препораките за ракување со храната кои ви ги донесуваме треба да се применуваат и генерално, не само во летниот период. Така ризиците по вашето здравје во поглед на опасностите коишто демнат од заразената храна ќе се сведат на минимум! треба да ги послужите. Продуктите како месо, јајца, млечни производи може лесно да се расипат и поради тоа, треба да се чуваат на температува пониска од 3 степени Целзиусови.

Транспортирајте ја храната дома што побрзо. Ладната, замрзната и топла храна треба брзо да се транспортира дома во посебни контејнери со изолација.

Чувајте ја топлата храна топла. Изладете ја жешката храна покриена

со капак и не подолго од 30 минути пред да ја ставате во фрижидер. Ако не сакате веднаш да ја изладите храната, чувајте ја топлата храна на температура од 60 степени Целзиусови или повеќе.

Не ја оставајте топлата храна целосно да се излади пред да ја ставите во фрижидер. Ставете ја топлата храна во фрижидер штом ќе престане да испарува. Изладете ја побрзо ставајќи ја во сад со мраз

59

60

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ или во сад со ладна вода. Поделете ја храната во помали, поплитки садови за да се излади побрзо во фрижидерот.

Чувајте го суровото месо и морската храна изладена и подалеку од приготвената храна. Ако бактериите од суровото месо се пренесат на приготвената храна, може да дојде до труење со храна. Суровото место ставете го најдолу во фрижидерот, под с$ друго, и не дозволувајте соковите што се цедат од него да дојдат во контакт со другите продукти. Користете различни штици за сецкање на суровата и на приготвената храна или мијте ги пред употреба. Темелно измијте ги рацете по контактот со сурово месо. Битно е и да не го отворате фрижидерот премногу често, за да не дојде до замена на изладениот воздух со топол однадвор. Спакувајте ги пијалаците и храната којашто лесно се расипува во посебни

ладилници.

Темелно одмрзнувајте ја храната. Замрзнатата храна целосно одмрзнете ја во фрижидер пред

да ја приготвувате – не ја вадете на собна температура. Освен ако е предвидено храната да се готви замрзната (проверете на пакувањето), осигурајте се дека целосно е одмрзната пред да ја готвите. При купувањето замрзната храна целата треба да се пакува во една кеса или кесите со замрзнати продукти да ги ставите една до друга. На тој начин ќе се забави процесот на одмрзнување.

Ако пакувате храна за излет, замрзнатите производи спакувајте ги директно од замрзнувач и потрудете се храната којашто ќе ја користите најпрвин да биде најгоре. Доколку имате преносен фрижидер, немојте да го оставате полупразен. Ако ви останува место, најдобро би било да го пополните со мраз. Најдобро е фрижидерот да се чува внатре во автомобилот, затоа што багажникот најбрзо се загрева. Во недостиг од преносен фрижидер, можете да импровизирате со замрзнати шишиња со вода, а достапни се и специјални торби со разни форми коишто одредено време ја одржуваат температурата на храната.

Не го преполнувајте фрижидерот. Битно е да има доволно простор во фрижидерот за циркулација на воздухот за поефективно разладување. Корисен совет доколку готвите за поголем број луѓе е пијалаците да се ладат во посебен ладилник и да се чува фрижидерот само за храна.

Безбедно складирајте ги остатоците од храната. Складирајте ги остатоците од храната во фрижидер и консумирајте ги во наредните три до пет дена. Ако не планирате да ги изедете во тој временски интервал, веднаш замрзнете ги. Пригревајте ја храната темелно додека не почне да испарува или не почне да врие (повеќе од 75 степени Целзиусови).

Препознајте кога треба да се фрли храната. Не јадете ја храната којашто стоела надвор од фрижидер повеќе од четири часа, особено живинското и другите видови месо, морската храна, приготвениот ориз и тестенините.

Практикувајте да не ракувате со храна кога не ви е добро. Ако имате дијареја, ако повраќате, ако ве боли грлото и имате треска или температура, ако имате некоја инфекција на кожата и слично, избегнувајте да готвите.

Готовите конзервирани јадења се лесен и евтин начин за да му обезбедите на вашето семејство здрави и хранливи оброци. Сепак, како и свежата храна, и конзервираната храна има рок на употреба и временско ограничување на квалитетот.

Не треба да се поистоветуваат квалитетот и безбедноста на храната. Квалитетот се однесува на текстурата или на вкусот, а безбедноста на храната се однесува на присуството на некоја штетна состојка, како што се патогените бактерии. На пример, може да се случи на храната да & се промени квалитетот, а сепак да биде безбедна. Од друга страна пак, еден производ може да содржи многу опасно ниво на токсични состојки, а на изглед да биде привлечна.

ЈАТКИ И СЕМКИ РИЗНИЦА НА ЗДРАВЈЕТО

С

емките и јатките се „јајце” кое ги содржи хранливите материи за раст на ново растение. Според тоа, нивната висока нутритивна вредност не треба да н$ изненадува. Тие се одлична нутритивна ризница на здрави минерали, витамини, масни киселини и протеини. Јатките и семките се богат извор на витамин Е, моќен антиоксиданс, омега масни киселини кои имаат антивоспалително дејство и помагаат во намалувањето на ризикот од висок крвен притисок, срцеви артериски заболувања, удари, како и од рак на дојките, дебелото црево и простатата. Богати со енергија и со хранливи материи, изобилуваат со мононезаситени масни киселини како олеинската и палмитолеинската киселина, кои помагаат за намалување на LDL или „лошиот“ холестерол и за зголемување на HDL или „добриот“ холестерол. Богато со минерали како манган, калиум, калциум, бакар, железо, магнезиум, цинк, флуор и селен. Манганот е многу моќен уништувач на слободните радикали. Калиумот е важна состојка на клетките и телесните течности кои помагаат во контролирањето на срцевиот ритам и на крвниот притисок. Бакарот и железото играат важна улога во формирањето црвени крвни зрнца. Флуорот е состојка во коските и во забите и игра важна улога во превенцијата на кариесот. Единствен недостиг е што некои семки се многу богати со незаситени масти, па се подложни на оксидирање ако се изложени на светлина, топлина или влажност. Семки од тиква - Содржат 43% полинезаситени масни киселини и тоа линолна (омега 6) и 14% полинезаситена линоленска киселина (омега 3), 36% мононезаситени масни киселини и 8% заситени масни киселини, 24% протеини, јаглени хидрати, од минерали: цинк, калиум и железо (30 грама семки од тиква содржат два пати повеќе железо отколку 90 грама пилешки гради без кожа), а од витамините - Б група. Масните киселини се неопходни за добар вид, концентрација, регулирање на нивото на холестерол во крвта, за добар имунитет и активен метаболизам. Најважно лековито дејство на семките од тиква е подобрување на функцијата на простатата и заштита од рак на простата. Семките од тиква се задолжителна ужина за мажите.

Интегрален сусам - Богат со протеини, ги содржи сите есенцијални аминокиселини, особено метионин. Во сусамот постои една посебна состојка именувана како сезамин која го намалува холестеролот во крвта на тој начин што ја намалува апсорпцијата од цревата и ја забрзува дигестијата. Сусамот содржи и витамин Е, кој е еден од најсилните антиоксиданси. Богат е со магнезиум, цинк, железо, одличен извор на калциум (многу важен минерал за градење на коските). Во народната медицина се користи како испробан лек за отстранување на опстипацијата (тврда столица) и вишокот течности од организмот. Семките од сончоглед се одличен извор на витамин Е, моќен антиоксиданс, кој ја заштитува структурата на клеточните мембрани и мозочните клетки. Витаминот Е исто така покажува ефикасност и во намалувањето на ризикот од карцином на дебело црево и намалување на развојот на дијабетични компликации. Освен тоа, витаминот Е игра важна улога во спречувањето кардиоваскуларните болести, односно го намалува ризикот од развој на артеросклероза и појава на срцев удар. Се смета дека само 1/4 чаша семки од сончоглед содржи 90,5% од дневната вредност за витамин Е. Семките од сончоглед се добар извор на магнезиум. Селенот е минерал кој е присутен во траги, но е од фундаментално значење за здравјето на човекот. Лешниците содржат флавоноиди кои ја поадржуваат добрата работа на мозокот, ја подобруваат циркулацијата и ги намалуваат симптомите

поврзани со алергии. Лешникот го намалува крвниот притисок и делува поволно на работата на срцето. Лешникот содржи киселина која делува против „лошиот“ холестерол и го намалува ризикот од кардиоваскуларни заболувања. Се препорачува да се консумира една шака лешници за да се искористат сите здравствени придобивки кои ги има лешникот. Индиските ореви изобилуваат со полизаситени масни киселини, протеини, целулоза, витамини Е, К и Б1, магнезиум и калиум, кои го штитат кардиоваскуларниот систем. По содржината на цинк, овој плод се наоѓа на првите позиции. Цинкот ја подобрува отпорноста на организмот, а особено го подобрува лимфниот систем. Индискиот орев содржи и магнезиум, кој придонесува за заздравување на нервниот систем и на мускулите. Бадемите се водечки извор на витамин Е во храната во облик на алфатокоферол, моќен антиоксиданс кому се припишуваат способности за намалување на холестеролот од 8% до 12%. Секојдневното консумирање 45 грама бадеми може да го намали ризикот од појава на срцеви болести. Бадемите се одличен извор на калциум, содржат повеќе калциум и влакна од другите јаткасти овошја - 30 грама бадеми содржат иста количина калциум како и ¼ чаша млеко. Бразилските ореви, покрај другите здравствени придобивки, се одличен извор на селен, минерал кои ретко се наоѓа во храната, па така, консумирањето 1-2 бразилски ореви дневно ја задоволува потребата од селен. Селенот е минерал кои спречува појава и ширење на канцерогените клетки. За најголема искористеност на сите здравствени придобивки од јатките се препорачува тие да се консумираат органски, живи, сурови, непечени и несолени. Исто така, препорачливо е пред консумирање да стојат во вода околу 4-6 часа. Заменете ги грицките со рафинирани масла, чипсовите и другите нездрави навики за грицкање со сурови непечени семки. За добро здравје јадете по една шака органски јаткасти плодови секој ден.

61

62

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ

Ајде дА се освежиме!

Дијана Митревска

Б

diana.mitevska@kapital.mk

ез разлика дали ќе го поминете денот на плажа, ќе се излежувате крај базенот или ќе си најдете длабока сенка во близина на домот, нема да помине многу време додека вашето тело ви сигнализира дека му треба голема чаша пијалак. Летото не може да се замисли без течности, но не е небитно што пиеме, дали непотребно внесуваме калории и шеќери и дали на крај сме задоволни. Затоа е важно да избереме пијалаци коишто на вистински начин

ги задоволуваат потребите на организмот и да се избегнат оние коишто ни нудат само минливо чувство на олеснување и брзо потоа ни се враќа жедта. Нашето тело бара вода, па затоа најпрвин треба да му го дадеме тоа што сака – една голема чаша ладна вода. Потоа, ако с$ уште сме жедни, можеме да преминеме на нешто друго, но со самото тоа што прво сме испиле неколку стотини милилитри вода, се намалува веројатноста да чувствуваме потреба за некој друг многу покалоричен пијалак. Жедта е сигнал на организмот којшто никако не смее да се занемарува. Треба да се води сметка дека не треба да посегнеме по шишето тогаш кога ќе почувствуваме

жед, затоа што тоа е првиот знак дека нашето тело е делумно дехидрирано, туку мора редовно и во доволни количини да внесуваме течности, без оглед на тоа дали ни се пие или не ни се пие вода. Тоа е уште поважно во летните месеци, кога е неопходно да се одржува рамнотежа меѓу водата којашто ја внесуваме и таа којашто се губи во вид на пот за нашиот организам да функционира нормално. На пример, доволно е да се намали внесот на вода за само 2% и веќе се чувствува жед и замор. Обичната вода е најздравиот и најекономичниот одговор за жедта. Нема живот без вода. Таа ги раствора и ги транспортира хранливите

материи низ организмот, на одрeден начин ги регулира телесните функции, работата на одделни органи и на организмот во целина, ги елиминира штетните материи од организмот и ја одржува телесната температура. Ако имаме недостиг од течности, почнуваме да се чувствуваме заморни и н$ боли главата, а тој недостиг особено е видлив на кожата. Со оглед на тоа дека секојдневно излачуваме околу три литри течност преку дишењето и потењето, многу е битно да ја надоместиме изгубената вода. Ако ви стане досадно да пиете обична вода, збогатете ја со коцки мраз со парчиња лимон или лимета. Овошјето ставете го во вода и потоа во

64

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ замрзнувачот и користете ги таквите коцки за разбивање на монотонијата. Класичната комбинација на лимон и вода збогатена со свежи бобинки, краставица или билки, како нане или босилек, не само што ги задоволува вашите дневни потреби за течност (коишто се зголемуваат со покачувањето на температурите), туку многу е повкусна. Лимонот делува благопријатно на црниот дроб така што се зголемува лачењето на желудочната киселина и помага за детоксикација, нането дава енергија и делува како стимуланс, а крставицата ја намалува анксиозноста поради витаминот Б што го содржи. Едноставната хидратација со вода е ефективна за освежување на организмот којшто физички се исцрпел. Сепак, кога телото е исцрпено, се менува нивото на електролити во телото. Освен тоа, телото транспортира глукоза преку крвта, којашто се користи како извор на енергија. Оттука, добар пијалак на лето е тој што го разладува

Поголемата количина сончева светлина заедно со повисоките температури може да имаат разорен ефект на нивото на течности во организмот. Физичката активност, особено на децата, додека сте на летен одмор води до губење повеќе течности преку потење. Битно е постојано да се хидрира организмот преку правилен избор на пијалaк телото и содржи многу природни шеќери коишто помагаат да се регулира нивото на глукоза во крвта. А што е со спортските пијалаци? Дали тие ги надоместуваат изгубените електролити со потењето на тропските горештини? Тоа зависи од тоа што правите во текот на денот, од тоа дали вежбате со часови, играте одбојка на плажа или пливате. Во тој случај спортски пијалак со мала количина јаглехидрати може да ви ја врати енергијата. Но, ако цел ден читате на плажа, немате потреба од екстра-калории. Една-две чаши вода ви се сосема доволни. При многу интензивно потење добар избор се изотоничните пијалаци,

кои покрај надоместувањето на течноста, го снабдуваат организмот со електролити, но и тие треба да се консумираат на собна температура, затоа што премногу ладните пијалаци имаат несакани ефекти – го засилуваат чувството на топлина.

Мени на летни напитоци

Лимонада – лимонов сок растворен со вода, честопати засладен со шеќер или зачинет со сол. Сокот од лимон, како и од сите агруми, го снабдува телото со шеќери, соли и со течноста потребна за да се спречи дехидратацијата. Тоа особено важи за децата. Лимонадата има голема хранлива вредност и не содржи штетни синтетички вкусови и бои коишто се среќаваат во некои други летни пијалаци.

Овошните сокови се здрави, но внимавајте. Многу од купените сокови содржат премногу шеќери и други адитиви. Најдобро е сами да си приготвуваме сокови со комбинирање на плодовите коишто најчесто ги јадеме. Купените овошни сокови содржат три пати повеќе шеќери од истата количина овошје, со само мал процент

влакна, па оттука, не треба да се претерува со консумирањето сокови, затоа што шеќерите што ги содржат може да го намалат апетитот и да ја нарушат урамнотежената исхрана. Кога купувате, одбирајте ги оние со најмалку шеќери или тие што не се засладени. Свежо исцедениот сок им дава енергија на клетките. Преполни со живи ензими, хлорофил, витамини и минерали, свежо исцедените сокови моментално го подигнуваат организмот во врелите денови. Ензимите помагаат при дигестијата, што е битен фактор за убава и блескава кожа, го зголемуваат имунитетот и енергијата, додека пак, хлорофилот е одличен за детоксикација и прочистување на крвта. Овошјето содржи и умерена количина шеќер којшто е корисен за одржување на енергијата. Изборот на овошје останува на вас. Може да се избере кое било, но битно е да размисли за комбинирањето различни бои. Бојата ви гарантира најдобра мешавина од витамини и енергија. На пример, овошјето со портокалова боја, богато со витамин

66

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ А, совршено се комбинира со црвеното овошје, кое е богато со витамин Ц.

Газираните пијалаци ви го мамат погледот, но прескокнете ги. Преполни се со шеќер, а шеќерот ќе ви ја зголеми жедта. Секој газиран пијалак, дури и диеталните, содржи хемикалии коишто не се добри за вашето здравје.

Лубеницата е многу богата со хранливи состојки како витамин А, Б1, Б6, Ц, магнезиум и калиум. Витамините од групата Б се суштински за енергија и оттука, консумирањето лубеница во текот на денот ќе му ја даде на вашето тело потребната енергија и хидратација. Лубеницата содржи и антиоксиданси коишто ги неутрализираат слободните радикали во телото. Редовното консумирање сок од лубеница во текот на летото го разладува телото и го одржува балансот на течности во телото. Исто така, помага во одржувањето ниско ниво на холестерол и формирањето маснотии. Покрај тие особини, сокот од лубеница помага за одржување мека, здрава и помлада кожа.

Ананасот содржи ензим кој го подобрува варењето на храната, ги топи мастите и спречува надуеност.

Калинката е богата е со полифеноли, кои сами по себе имаат моќна антиоксидантна активност, што ја подобрува циркулацијата. Доволна е само една чаша сок од калинка на ден.

Исецкани или замрзнати во коцки мраз, бобинките се вистински витамински додаток за збогатување на обичната вода или овошниот коктел. На пример, брусницата има корисно дејство против различните воспаленија и инфекции на уринариниот тракт. Мала чаша сок од брусница со што помалку шеќер е препорачаната дневна доза.

Пијалаци за деца

Кога станува збор за нашите најмили и најмали, тоа што го пијат децата може да влијае на дневниот внес на калории, како и на количеството калциум потребно за да им се формираат цврсти коски. За децата од сите возрасти млекото и водата се најдобар избор. Не само што водата не содржи калории, туку кај детето се создава навика да ја заситува жедта со нискокалорични, незасладени пијалаци, а со оглед на тоа дека една чаша млеко содржи 30 милиграми калциум, може многу да придонесе за задоволување на дневните потреби на детскиот организам.

Чајот е еден од летните пијалаци коишто најдобро ќе ве подигнат на нозе и ќе ви ја заситат жедта. Тој делува како тоник за нервниот систем и за крвните садови, идеален е за борба против заморот, губењето соли и за омарнината. Летото е совршен период за да уживаме во благодетите и лековитите својства на билните чаеви во нивната најосвежителна форма – природно ароматизирани со свежи тревки, лимон и мед за малку сладникав вкус. Како одлична замена за готовите конкуренти преполни со шеќери и вештачки состојки, домашните чаеви имаат бројни бенефити – од позитивното дејство на нането врз дигестивниот систем до смирувачките ефекти на камилицата. Треба да знаете дека млакиот чај ќе ви ја изгаси жедта многу побрзо од ладниот, а ако ладниот сепак, повеќе ви се допаѓа, барем нека не биде леден. Ако не сакате да ви се загрева домот, направете „сончев чај“. Оставете чист сад полн со вода и кесички чај на сонце околу 12 часа. Осигурете се дека

садот е чист, затоа што сончевата топлина никогаш не е доволно силна за да ги уништи штетните микроорганизми.

Друг освежителен пијалак во групата чаеви е комбухата, ферментираниот „жив“ чај од чај, шеќер, квасни габи и живи бактерии, која се смета за лек за широк спектар болести од артритис до рак. Со оглед на тоа дека здравиот дигестивен систем е од особено значење за имунолошкиот систем, менталното здравје и за енергијата што ја чувствуваме, вклучувањето на комбухата во дневното мени и не е лоша идеја. Комбухата со векови се третира како народен лек во Кина.

Какаото е одлично за кожата, овозможува подобра хидратација, но сепак, треба да се пие умерено, најмногу до два децилитри дневно. Исто така, купеното какао не е ни приближно здраво како она што можете да го направите сами без шеќер и со обезмастено млеко. Алтернатива за чоколадното млеко –

додадете неколку капки стевиа во незасладеното млеко (кравјо, од ориз итн.) со лажиче какао.

Некои би рекле зачинет пијалак, но зачинетата храна во суштина, му помага на телото во регулирањето на температурата. Се меша минерална вода, сок од лимон, малку ѓумбир, гранчиња нане во блендер и се служи изладено. Може да се процеди ако не ви се допаѓа текстурата, но најдобро е да се консумира сè.

Алкохолните, газираните и засладените пијалаци, како и тие што содржат кофеин не се добар избор на лето затоа што го забрзуваат процесот на дехидратација, стимулирајќи го излачувањето течности од организмот.

Топло или ладно, не е битно – кафето може да навистина да ви наштети во текот на летото. Ја зголемува телесната температура и ќе придонесе за дехидрирање на вашиот организам.

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ јуни 2013 Издава: КАПИТАЛ МЕДИА ГРОУП доо бул. Маркс и Енгелс бр.7 зграда 1, влез 1 стан 32 1000 Скопје п.фах: 503 Република Македонија телефон: +389 2 3298 110 факс: +389 2 3298 111 e-mail: kapital@kapital.com.mk Уредник на специјални прилози: Верица Јорданова Автор на прилогот: Дијана Митревска Ивона Младеновска Графички дизајн: Николај Томашевски Игор Томашевски Фотографија: Фотоархива на Капитал Маркетинг: Александра Стојменова Сања Савовска www.kapital.mk

68

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ

БАлкАнскА кујнА пр микс нА вусови и тр Балканската гастрономска ризница се развивала и менувала со векови и врз неа најголемо влијание имале медитеранската и ориенталната кујна. Ако летово го крстосувате Балканот ве потсетуваме што не смеете да заборавите да вкусите! Ивона Младеновска

ivona.mladenovska@kapital.mk

Ќ

ебапчиња, грав, сарма, многу свежа салата... Веројатно ова е првата асоцијација кога ќе се спомене балканската кујна. Во оваа категорија спаѓаат различни јадења подготвени од лук, кромид, домат, пиперки, тиквици, јагнешко, телешко, пилешко и свинско месо, сите видови пекарски производи, различни видови пити, супи, чорби, како и голем број колачи.

Албанска кујна

З

адолжително мора да пробате - „шиш ќебап“, ќофте и бурек. Во Албанија можете да бирате дали денот ќе го почнете со вообичаен европски појадок или ќе го пробате традиционалниот „пилаф“, ориз со разни зачини, или „пача“, супа направена од внатрешни органи од животинско потекло. За ручек можете да јадете „фергесе“, пржен оброк од месо, јајца, домати и црн дроб. Може да се насладувате и на „таве коси“ познато и како „таве елбасани“, односно јадење направено од јагнешко месо и јогурт. За љубителите на рибата тука е „шкодра карп“ или „коран“, односно пастрмка од Охридското Езеро. Ако сакате да ги вкусите локалните специјалитети од јужниот дел на Албанија, побарајте „кукурец“ или полнети овчи црева. Засладете се со „ошаф“,

Шиш ќебап егзотичниот пудинг наравен од смокви и овчо млеко. Или можеби ќе се одлучите за „речел“, којшто се состои од колачи натопени во мед и поросени со кандирано овошје. Добрата храна оди рака под рака со добриот пијалак, а Албанија добор се грижи за своето лозје од кое се произведуваат неколку видови црвено и бело вино. На оваа листа може да се додаде и локалната традиционална ракија направена од грозје, а во некои

Босанска кујна

Хрватска кујна

Б

Т

радиционалната кујна на континентална Хрватска била под влијание на унгарската и на средноевропската кујна од Запад, како и на турската и на арапската кујна од Исток. Карактеристична е по хранливите јадења и јадењата од месо (свинско, говедско, пилешко, дивеч и риба), разни видови зеленчук (компир, грав, мешункасти плодови, зелје, лук, пиперки), овошје (сливи, јаболка, круши, кајсии) , житарки, млечни производи (најчесто од кравјо млеко) и јајца. Месото и денес преовладува на чиниите во Хрватска во форма на печенки и сувомесни производи коишто се произведуваат по стари непроменети рецепти. Хрватите често наминуваат на т.н. „габлец“, што всушност е попладневна ужина од месо и компири. Со месото задолжителни се и прилози: компир (пире, помфрит, динстан компир), ориз, тестенини, како и макало од печурки и павлака. Лесен дел од оброкот се свежите салати

региони се произведува и од сливи. „Раки“ од дудинки се произведува во Бобоштиве. Ќе ве изненади и големиот избор и квалитетот на домашното пиво. Пробајте го и албанскиот коњак, којшто сигурно ќе ве воодушеви со оригиналната арома. Коњакот „скендербег“ е признаен во целиот свет. Од безалкохолните пијалаци задолжително пробајте „бозе“, којшто се прави од пченка и „рехани“, којшто се прави од грозје.

Габлец коишто најчесто се прават од бела или од црвена зелка, пиперки и лук, како и многу други зелени салати, зачинети со сол, оцет и масло. Традицијата на правење колачи е долга. Куглоф, медењаци, штрудла, колачи од ореви, крофни се само некои предлози за благ завршеток на оброкот. Меѓу омилените десерти е „штрукле“, печиво полнето со свежо сирење и овошје. Од пијалаци вреди да се проба домашната ракија од сливи и врвните истарски вина.

осанската кујна, како и босанската култура, се создала под силно влијание на Истокот и на Западот. Традиционалната кујна во Босна и Херцеговина силно е поврзана со турската и со грчката кујна, а со австриското владеење во еден период се присутни и бројни влијанија од Средна Европа. Храната се подготвува полека, оброците се обилни, најчесто се состојат од месо, млечни преработки и зеленчук. Десертот, ракијата и кафето се задолжителен дел од ритуалот. Посебна радост и задоволство за гостите претставува мезе со суво месо, кобасици, кајмак, сирење, кисел зеленчук и домашен леб, како и добро

Здравје

рекрасен радиција! Бугарска кујна

Потица

Словенечка кујна

Б

угарската кујна ја одредува нејзиното добро зачувано културно наследство. Бугарската кујна е многу разновидна благодарение Тутманик на релативно топлата клима и географијата на Бугарија кои овозможуваат исклучително поволни услови за одгледување свежо овошје и зелечук. Поголем дел од бугарската храна е печена во рерна, варена на пареа или подготвена во облик на чорба, а многумина ја практикуваат и храната подготвена на скара. Месото, посебно свинското и јагнешкото, е значаен дел за подготовка на многу бугарски јадења. Ќофте и ќебапчиња се најпознатите специјалитети од месо коишто се подготвуваат во најразлични облици и со најразлични зачини. Други популарни јадења во Бугарија се мусака, чорба, кисела зелка со свинско или со јагнешко месо и компир. Најпопуларна храна во Бугарија е јогуртот, кој е основен млечен производ којшто се служи речиси со сите јадења. Бугарите почнуваат да го консумираат јогуртот од третиот месец од раѓањето, а јогуртот помешан со вода и со коцки мраз е омилен пијалак во лето. Друг значаен продукт во Бугарија е лебот, којшто секој ден се набавува свеж. Најомилен појадок е „тутманик“ (топол леб со сирење и јајца). Задолжителен десерт е баклавата, а парените колачи исто така се неодминливи. Најпозната бугарска торта е „гараш торта“, чоколадна торта со кршени ореви во слоеви.

Т

радиционалните словенечки оброци почнуваат со еден од двата вида супа: говедска или од печурки. Говедската секогаш е полна со свежи рачно направени резанци, говедска коцка за супа зготвена со моркови и ловоров лист. Супата од печурки најчесто е од свеж вргањ, кој го има во изобилство во словенечките шуми, а може да биде кремаста или како каша. Супата секогаш се јаде со леб, а вчудовидува фактот колку видови леб имаат. За полесен оброк одберете „енолончнице“. Буквалниот превод е „оброк во чинија“, а претставува нешто меѓу супа и чорба. „Голаж“ и „бограц“ им се позајмени од соседна Унгарија, а претставуваат густи чорби со месо и пиперки. „Обара“ е каша од пилешко или од телешко збогатена со житарки, „ричет“ содржи пченица или јачмен, „сегадин“ прави некој баланс меѓу месото и зелката. Секој регион има своја верзија на овој оброк. Пораскошните оборци во Словенија се состојат од големи парчиња месо со прилог од компири, кисела зелка или кисела репка (една варијација на киселата зелка). Месото прво се готви додека не порумени, а потоа се вари на пареа многу подолго од која било друга земја во светот. Такво месо можете да најдете во повеќе ексклузивни ресторани. Парчињата што ги служат таму се тенки, а ако сакате поголемо парче, треба посебно да нагласите кога нарачувате оброк. Ваквиот начин на готвење на крајот дава месо што се топи и повеќе можете да го вкусите сосот. Домашните колбаси како „печеница“ (варен колбас), „крвавица“ (крвав колбас) и „зрезки“ (шницли) се готват во сончогледово масло или во свинска маст, се додава бело брашно и говедска коцка за супа. Десертот е уште една област каде што словенечката кујна е со врвен квалитет. Два национални десерти се „потица“ и „гибаница“. Потица е куглоф којшто го прави секоја словенечка баба, особено за Божиќ. Традиционално се прави со мелени ореви, но има и варијации со афион, чоколадо, лешник, па и со жалфија.

Грчка кујна

О

Кромпируша познатите босански пити „зелјаница“, „кљукуша“, „кромпируша“. Во босанската кујна нема запршки и не се употребуваат силни и лути зачини. Босанските јадења најчесто се лесни, се варат и се динстаат претежно со малку вода и масло, по правило со супа, па така имаат природен сок во себе и немаат потреба од запршка. Најчести зачини во Босна и Херцеговина се бибер, мелена црвена пиперка, а ориенталните зачини се додаваат во умерени количини. Најчести босански десерти се баклава и „туфахија“ (јаболко полнето со ореви).

ваа типична медитеранска кујна излобилува со свеж домат, тиквици, компир, бамија, зелени пиперки и друг зелечук. Според навиките, Грците секој оброк го започнуваат со нивната најпрочуена Суфлаки ракија „узо“, којашто има 80% алкохол. Потоа следи предјадењето кое во Грција се вика мезе, а задолжително треба да се проба „бурекакија“ (пита од месо), „тиганита“ (разни видови пржен зеленчук), „долмадес“ (сарми од лист од винова лоза), хориатики (познатата грчка салата), ѕаѕики (сос од јогурт со краставица и бел лук), тиропита (пита со сирење), спанакопита (пита со спанаќ). Многу од главните јадења во Грција се на база на зеленчук, но тука секако се и јадењата од месо каде што најчесто на репертоарот е јагнешкото месо. Омилени главни јадења во Грција се добро познатата мусака, потоа пастицио (тестенини со мелено месо и бешамел сос), кефтедес (кај нас познати како ќофтиња), фрикасе (јагнешко со целер и зеленчук), суфлаки (јагнешко на скара ситно исецкано кое се служи со леб, зеленчук и со добро познатиот сос „ѕаѕики“), гиро (јагнешко на скара ситно исецкано кое се служи со леб и зеленчук, а с$ почесто се служи и како fast food). На крајот од јадењето доаѓа десертот којшто најчесто содржи мед, цимет и ореви. Најпозната секако е грчката баклава.

69

70

СПЕЦИЈАЛЕН ПРИЛОГ Црногорска кујна

Н

а црногорската национална кујна најмногу влијание имале средноевропската, австриската и источноевропската, особено турската кујна. Тоа што не се менува во Црна Гора е тоа што с$ уште се живее и се јаде бавно. На брегот најчесто се служи медитеранска кујна, морски плодови кои се подготвуваат на маслиново масло. Додатоци се блитва, палента и салата. Од млечни производи највпечатливи се производите направени од несварено млеко „скоруб“ (кајмак) и „зетица“ (сирење). Покрај традиционалното јадење бакардан, којшто се подготвува од пченкарно брашно, во Црна Гора нема да погрешите ако нарачате јагнешко со компир или „бродет“ (рибја чорба). Во Црна Гора се пијат жестоки домашни пијалаци, лозова ракија, ракија од круша и висококвалитетни вина. Кога ќе се спомене традиционален црногорски десерт се мисли на „приганици“ кои се служат со мед, мармалад или слатко.

Приганици

Српска кујна

Т

радиционално во Србија во средниот век се јаделе само два оброка, а појадокот стигнал нешто подоцна од Запад. До средината на 20 век главно се јаделе чорби, супи, гулаш, па нека не ве чуди фактот дека лажицата била единствениот прибор за јадење. Српската традиционална кујна се создала под влијание на различно национално културно и географско влијание и мешање на народите. Храната е многу разновидна, силна и зачинета и е комбинација од грчката, бугарската, турската и унгарската кујна. Подготовката на храната е посебен дел од српската традиција и култура. Во српските села кујната уште се вика и „куќа“, а во централниот дел „огниште“, коешто претставувало важно култно место, покрај кое се одвивал секојдневниот живот и покрај кое се собирало целото семејство. Појадокот во српската исхрана е воведен во средината на 19 век. За овој оброк редовно се служи чај, млеко или кафе и тесто или леб со сланина, салама, кобасици, јајца и кајмак. Иако можеби не се оригинални српски јадења бурекот и ќебапчињата, во Србија имаат единствен вкус, а на менито на рестораните коишто ја одликуваат традиционалната кујна задолжително ќе најдете и сарма, бакрдан, попара, проја, чорбест грав, сарми со јагнешко месо, гулаш, ориз, мусака, телешка глава во чкембе чорба, чварки и многу други јадења. Салатите главно не се предјадење, туку се служат со главното јадење. За национално овошје во Србија се смета сливата, а за пијалак – ракијата од сливи „шливовица“.