Megaron 2005-1 by KAREPUBLISHING

YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

AUDIO- VISUAL CONSERVATION AND RESTITUTION OF THE ANCIENT THEATERS AND ODEA IN VIRTUAL ENVIRONMENT: ERATO RESEARCH PROJECT Zerhan Yüksel a , Sevda Erdoğan a , Ruhi Ayangil b, Rengin Ünver a, Can Binan c, Cengiz Can c a

Yıldız Technical University, Arch. Fac. Building Physics Dept., Istanbul, Turkey karabi@yildiz.edu.tr, serdogan@yildiz.edu.tr, runver@yildiz.edu.tr

Yıldız Technical University, Art and Des. Fac. Music and Stage Arts Dept., Istanbul, Turkey ruhi@ayangil.org.tr

Yıldız Technical University, Arch. Fac. Restoration Dept., Istanbul, Turkey binancb@tnn.net, cecan@tnn.net

Özet Tarihi yapıların koruma ve restorasyonunda günümüze değin yalnızca görsel algılamaya dayalı kavramlar göz önünde bulunduruluyordu. Oysa, akustik açıdan önemli mekanlarda biçimlendirilen ya da kendiliğinden oluşan işitsel ortam, insanın mekan algısının temel öğelerinden biridir. Bu yaklaşımdan yola çıkılarak, mimari miras kavramı son yıllarda akustiği de içine alacak biçimde genişletilmiştir. Eski yapıların akustiğinin dünya kültürel mirasının bir parçası olduğu, son on yılda yoğunlaşan interdisipliner çalışmaların da katkısıyla giderek daha geniş çevreler tarafından kabul edilmeye başlanmıştır. Avrupa Komisyonu 5. Çerçeve INCO-MED Programı kapsamında yürütülen CAHRISMA -Sinan Camilerinin Akustik Özelliklerinin Tanımlanması ve Yeniden Canlandırılması Yolu ile Akustik Mirasın Korunması- Araştırma Projesi (2000-2003), söz konusu kavramın yerleştirilmesinde öncü olmuştur. Aynı Çerçeve Programında yürütülmekte olan ERATO -Antik Tiyatro ve Odeonların Akustik Mirasının Belirlenmesi, Değerlendirilmesi ve Canlandırılması- Projesi (2003-2006) CAHRISMA Projesine benzer amaçlarla kurgulanmıştır. Her iki projede de, tarihi mekanların akustik ortamları öznel ve nesnel yöntemlerle belgelenmiş ve koruma alanında yeni bir yaklaşım olan “mekanların 3 boyutlu sanal ortamlarda işitsel-görsel simülasyonu” aracılığı ile korunması gerçekleştirilmiştir. Bu makalede, mimari koruma alanındaki kavramsal ve uygulamaya dönük yenilikler, ERATO Araştırma Projesi temel alınarak tanıtılmaktadır. Anahtar kelimeler: Kültürel miras, Sanal koruma, Sanal restitüsyon, Mimari akustik, Antik tiyatro, Odeon, Abstract In the conservation and restoration of historical monuments, concepts related with visual sense were used to be taken into consideration. However, acoustical environment formed either spontaneously or consciously is one of the basic elements of human beings’ perception of the architectural spaces having acoustical importance. Hence, architectural heritage concept has been broadened in recent years covering acoustics as well. The concept that acoustics of old buildings is part of cultural heritage is accepted more commonly by means of the interdisciplinary works done in the last decade. CAHRISMA -Conservation of the Acoustical Heritage by the Revival and Identification of the Sinan’s Mosques’ Acoustics- Research Project (2000-2003), carried out within the EC Fifth Framework INCO-MED Program pioneered implementing such a concept. ERATO -Identification, Evaluation and Revival of the Acoustical Heritage of Ancient Theatres and Odea- Research Project (2003-2006) hold at the same Framework Program, succeeds CAHRISMA Project with similar goals. In both projects acoustical environment of the spaces is documented by means of objective and subjective evaluations and an innovative way in conservation which is virtual conservation by the audio-visual reconstructions of spaces having acoustical importance in 3D virtual environments is provided. This article presents the conceptual and practical innovations created in the field of architectural conservation based on the ERATO Research Project. Key words: Cultural heritage, Virtual conservation, Virtual restitution, Architectural acoustic, Antic theatre, Odeon,

perception. Ancient places of performance, such as theatres, amphitheatres and circuses are among the very few monuments still - in some cases - serving the purpose for which they were originally designed. As ancient cultural landmarks, they form a heritage encompassing not only the monuments of Greco-Roman times

1. Introduction In some spaces such as concert-opera halls, theatres, religious buildings, where activities related to music and speech took place, acoustical perception is as much as and sometimes more important than visual

Z. Yüksel, S. Erdoğan, R. Ayangil, R. Ünver, C. Binan, C. Can YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

but also the history of the alterations made to them, the successive uses to which they were put and the cultural and artistic traditions associated with them [1]. Antic theaters and odea∗, which are historical spaces being signified with their acoustical features, are the start point of nowadays culture of communal entertainment and attendance to music performance.

ERATO Project is being realized by a consortium of seven entities from six countries. The team is constituted of acousticians, architects, restorators, musicians, computer graphic specialists in order to exemplify and illustrate the combined architectural heritage concept on a limited number of buildings. The participants are Technical University of Denmark-DTU (Denmark), Yıldız Technical University-YTU (Turkey), Hashemite University-HU (Jordan), Universita degli Studi di Ferrara-UNIFE (Italy), AEDIFICE (France), Ecole Polytechnique Fédérale de LausanneEPFL (Switzerland) and University of GenevaUNIGE (Switzerland).

Regarding the architectural heritage, the Antic Greek and Roman theatres are among the most precious and spectacular items of the Mediterranean countries. Theatres and odea were the places where the public got together at the antic cities. Structures and functions of the antic Greek and Roman theatres are different; antic Greek theatres were generally religious places whereas Roman theatres were used for entertainment purposes. Being a part of the cultural heritage, they are therefore worth to be examined from acoustical aspects besides architectural features.

The work is divided into nine work packages. List of the work packages and their lead contractors are given at the Table 1. Table 1. Work packages of the Project and their lead contractors

2. ERATO Project Originated from the approaches mentioned in the introduction part, a research project entitled ERATO (Identification, Evaluation and Revival of the Acoustical Heritage of Ancient Theatres and Odea, 2003-2006) is implemented within the Fifth Framework European Commission INCO-MED Program. ERATO Project is designed in order to achieve acoustical and architectural heritage conservation and restitution of the selected examples of the Antic Greek and Roman theatre and odeon via audiovisual revival in 3D virtual environment. The virtual conservation and restitution aims to integrate the visual and acoustical simulations; so the revival of the related period’s music, reproduction of the antic musical instruments, simulation of the moving sound sources are among the tasks besides acoustical and architectural works of the project. The development of the criteria for the modern use of antic theaters is also aimed in this project. ∗

WP No

WP Name

WP1 WP2 WP3 WP4 WP5 WP6

Project management DTU Taxonomy of theatres and odea YTU Music and performance YTU Acoustic measurements UNIFE Acoustic simulations DTU Visualizations of architecture EPFL and human beings Integrated acoustic and visual UNIGE model Relation between theatre, HU landscape and society Evaluation and dissemination AEDIFICE

WP7 WP8 WP9

WP Lead Contractor

In order to decide sites to work on at the Project, information about the antic theaters are compiled from a broad geographical region of the Mediterranean Basin, where it is possible to see the application of the similar architectural design with a great success for a long period starting from approximately 6th Century BC coming up to nowadays. After the assessment of this compiled information on the important and well-known theaters and odea, typical samples from 1st and 2nd Centuries are selected to work on. Architectural and acoustical properties having importance to quote the ancient cultural

Antic roofed theater; odeon (singular) and odea (plural).

Z. Yüksel, S. Erdoğan, R. Ayangil, R. Ünver, C. Binan, C. Can YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

values to the future are considered in the selection criteria. Selected Theaters and odea are given in the Table 2. Table 2. Historical buildings selected to work on at the ERATO Project Theaters Aspendos

Odea Aphrodisias

Jerash South

Aosta

(Turkey, 2nd Century A.D.) (Jordan, 2nd Century A.D.)

(Turkey, 1st Century A.D.) (Italy, 1st Century A.D.)

Figure 3. Syracuse Theater

Syracuse

(Italy, 3rd Century B.C.)

Pictures of the selected buildings are given at Figures 1, 2, 3, 4 and 5.

Figure 4. Aphrodisias Odeon

Figure 1. Aspendos Theater

Figure 5. Aosta Odeon 3. Virtual Conservation of Architectural – Acoustical Heritage Figure 2. Jerash South Theater

It is not always possible to illuminate architectural heritage by drawings and texts. By the developments of computer technology, it is now possible to recreate environments belonging to one of the different periods of the building in virtual reality and present it together with the artificial environment visualizing the cultural features of the related period [2]. Till nowadays these works were limited by visual 3

Z. Yüksel, S. Erdoğan, R. Ayangil, R. Ünver, C. Binan, C. Can YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

Lanckoronski and Bernardi are shown at the Figure 6.

perception but now another dimension has been added to the architectural heritage concept, which is ‘acoustics’. As a result of the addition of this innovation to the virtual simulations, it is possible to combine vision and acoustics and create realistic virtual environments wherein the interiors could be seen, music could be heard or speeches could be listened as they were in the past. In order to reach the aim of conserving the acoustical and architectural heritage of the selected buildings, a methodology, which was developed at the preceding research project CAHRISMA -carried out by the same consortium-, is used [3]. This methodology covers the phases given below:

LANCKORONSKI

• Documentation Architectural data Acoustical activities realized in the spaces Acoustical properties of the selected spaces • Simulation Visual simulation Acoustical simulation Combined 3D real time simulation • Restitution Visual and acoustical simulations of the spaces, suitable to their original uses at different periods.

DE BERNADI Figure 6. Restitutions of Aspendos made by Lanckoronski and De Bernardi. Photographic and video recordings of the related spaces are taken. Color and light properties of surface materials and external daylight illuminances are measured in situ (Figure 7). Sun position and external daylight illuminances are calculated according to average sky model at the Aspendos Theatre and Aphrodisias Odeon.

4. Documentation Documentation phase covers of collecting all architectural and acoustical data concerning the edifice to be conserved/restituted. 4.1. Documentation of the Architectural Data Architectural data collection is carried out from literature and in situ; from the literature, the most recent results in history of architecture, archaeology, theater history are investigated and gathered. Architectural projects (plans and sections) of the selected spaces are obtained. Restitutions of the selected monuments made by different experts such as Lanckoronski, Texier, Izenour, Bernardi, are evaluated [4]. Restitutions of Aspendos Theatre made by

Figure 7. Color measurement at the Aspendos Theater from Cavea (Lower section seating rows

Z. Yüksel, S. Erdoğan, R. Ayangil, R. Ünver, C. Binan, C. Can YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

4.2. Documentation of the Acoustical Activities Performed in the Spaces The optimum acoustical environment of a room is directly related to the type of the acoustical activity (speech and type of music) that will be performed in this space; a space appropriate for speech or a certain kind of music can be unsuitable for another kind of music. Therefore, in order to classify acoustical activities such as music or theater performances, data related to activities performed in the antic theaters and odea is gathered from history of architecture, archeology and history of music fields. Previous different musical investigations related to the subject are researched and sound recordings of examples from antic music samples recorded by different groups are reached [5, 6, 7].

Figure 9. Antic period’s musical instruments reproduced under the consultancy of Yıldız Technical University (from left to right; scabellum, aulos, tympanon, kithara). Texts and poems to be used in the project are selected by taking into account criteria such as ease of performance and convenience to the period. Samples of the related period’s music pieces are composed in scope of the project harmonious with the reproduced instruments and compositions are recorded in anechoic room and in situ using these reproduced instruments. Performance during the anechoic room recordings is seen in Figure 10. Recordings done in order to qualify original acoustic signals in the spaces will also lead to compose the data base for the auralizations and subjective evaluation of the spaces.

Antic frescos and mosaics are also elements used at the source investigation (Figure 8).

Figure 8. A Pompei wall mosaic showing aulos, cymbal and tympanon from Roman Period’s musical instruments (Naples Archeological Museum) [8]. Ancient musical instruments pertaining to the period worked on are also examined and samples, one from each from four basic instrument groups (aerophone, cordophone, membranophone and idiophone), respectively aulos, kithara, tympanon and scabellum are designed and reproduced using original materials (Figure 9).

Figure 10. Performers during the anechoic recordings of antic music samples. 4.3. Documentation of Properties of the Spaces

the

Acoustical

In order to determine acoustical properties of the recent circumstances of the spaces, objective evaluations covering measurements and calculations are realized. Architectural acoustics’ measurements at the selected spaces are realized by two different teams (DTU, UNIFE) in order to get comparable results, 5

Z. Yüksel, S. Erdoğan, R. Ayangil, R. Ünver, C. Binan, C. Can YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

methodology, which can be applied for any digital reconstructing project [12]. Virtual human models are created in order to increase realism of the reconstructed spaces. A virtual crowd suitable to the scenario is also created with these models and is inserted into the 3D virtual real-time simulations of the buildings for recreating life inside architectural models (Fig. 12) [13].

according to ISO 3382 standards. Impulse responses recorded at the designated sourcereceiver positions provide data for monaural and binaural analysis of the sound field and acoustical parameters such as RT, T20, T30, EDT, ts, C80, D50, G, STI, LEF are measured [9, 10]. Reverberation time (T30) graphic of Aspendos Antic Theater, which acoustic parameters are measured in scope of the ERATO Project, is given as an example in Figure 11. According to the preliminary results, it is realized that although Aspendos Theater is an open space, it is almost suitable to the optimum acoustical conditions previewed for enclosed spaces.

Reverberation Time (T30) (s)

2,00

Figure 12. Audience designed for Aphrodisias Odeon (EPFL) 5.2. Acoustical Simulation

1,80 1,60 1,40 Averaged OrtalamaT30 T30

1,20

Acoustical simulation softwares give the possibility both to the calculations of the acoustical parameters values in a certain position inside the space and auralizations** for definite source/receiver positions. As the modeling of the selected spaces is based on the architectural drawings, detailed complementary works are first realized on the project. Acoustical simulations of the spaces are realized by modeling in Odeon, a software used for auditorium acoustics. Acoustical parameters’ values obtained from simulations are tested by comparing to the measurements’ results.

1,00 0,80 125

250

500

1000

2000

4000

8000

Frequency (Hz)

Figure 11. Averaged T30 values measured at Aspendos Theater [11]. 5. Simulation Virtual architectural spaces based on acoustical and visual realistic findings are contemporary scientific bridges unifying past to future. Data and findings obtained through the documentation works are aimed to provide the information necessary for combined acoustical and visual simulations for the realistic conservation of the architectural heritage. 5.1.

Auralizations are one of the opportunities provided by the simulations. Auralizations for different occupancy- absorption circumstances, source-receiver positions can be obtained by using anechoic recordings and virtual acoustic models. By means of auralizations, program

Visual Simulation

3D models of the spaces selected at the ERATO Project are produced in 3D Max software for virtual visual simulations, using the data obtained from architectural drawings and visual recordings; new rendering and illumination techniques and a novel software are used for reconstruction of the monuments with maximum visual impact and a clear work

Auralization is a term introduced to be used in analogy with visualization to describe rendering audible (imaginary) sound fields. Several modeling methods are available in architectural acoustics for this purpose. Together with new hardware implementations of signal processing routines, auralization forms the basis of a powerful new technology for room simulation and aural event generation [15].

Z. Yüksel, S. Erdoğan, R. Ayangil, R. Ünver, C. Binan, C. Can YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

user could hear the sounds diffused from a designated source in a selected point of space, such as he/she is placed at the receiver position from a selected distance from the source (Project web site: http://www.at.oersted.dtu.dk/~erato/index.htm)

Auralizations realized based upon the detailed architectural and acoustical data, provide virtual conservation and revival of the space’s acoustical environment by including sources suitable to its function and types of sounds. Auralizations achieved at the ERATO Project are used in visual simulations in order to obtain a realistic environment [14].

Figure 13. Virtual modeling of Aspendos Theater with and without velum [16]. 3D OpenGL view of the detailed models of the Aspendos Theater (with stage and partly occupied by audience) and restitution are given at Figure 14.

6. Restitutions A benefit of virtual simulation of a space is the possibility of simulation of its different acoustical and visual properties after it was once formed in virtual environment. This fact gives the possibility of restitutions of the different periods. Spaces selected to work on at the ERATO Project will be modeled and conserved in virtual environment with their recent and ancient visual and acoustical properties via the superposition of visual and acoustical simulations. Whereas visual virtual modeling process of the Aspendos Theater is ongoing by EPFL and UNIGE teams, YTU team also modeled it in two configurations; recent state and covered with velum which may create significant differences in the acoustical field. The acoustical effect of the velum is being investigated by DTU. Virtual modeling of the Aspendos Theater and its velum is seen at the Figure 13.

Figure 14. Odeon 3D OpenGL view of the detailed model of the Aspendos Theater with modern stage and partly occupied by an audience (above), restitution of its original state (below) [4]. 7. Conclusion Documentation of acoustical properties of historical places having acoustical function and virtual conservation of buildings covering their

Z. Yüksel, S. Erdoğan, R. Ayangil, R. Ünver, C. Binan, C. Can YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

2003, Unpublished Project Report. [13]. UNIGE Individual Partner Scientific Annual Report, CAHRISMA Project Third Annual Report, February 2003, Unpublished Project Report. [14]. Yüksel, Z., Erdogan S., “Reflecting the Architectural Heritage Values to the Future: ERATO Project”, UIA 2005, Istanbul, Turkey, 30 June – 06 July, 2005. [15]. Kleiner M., Dalenback B.-I. And Svensson P., ‘Auralisation- An overview’, in the Journal of Audio Engineering Society, Vol. 41, No. 11, November, 1993. [16]. C. Binan, ‘Aspendos Theatre Velum’, 2004, http://www.mim.yildiz.edu.tr

visual and acoustical properties, are influential developments in order to enrich architectural heritage concept. This innovative approach approves also the notion mentioned at the Verona Charter which is “Today, the objective is to preserve a store of scientific information, manage the monuments in the perspective of development and where circumstances permit, infuse ancient sites once more with their full role of places of artistic creation, shared enjoyment and emotion [1]”. Virtual conservations and restitutions realized for the selected spaces at the ERATO Project constitute an example for transferring recent and lost visual- acoustical properties from nowadays to the future. They can also be a medium to improve the interest to the archeological sites and easily be part of virtual architectural and/or archeological museums.

ACKNOWLEDGEMENT ERATO (ICA3-CT-2002-10031) Research Project is being supported by the European Commission, within the “Confirming of International Role of Community Research – INCO MED” program of the Fifth Framework. We thank to all of the Projects’ participants for allowing us quoting from Projects’ documents.

References [1]. “Charter on the use of ancient places of performance”, adopted at the International Colloquy held in Verona, Italy, August 1997 [2]. Yuksel, Z., Erdogan, S., “Virtual Conservation of Acoustical Heritage: CAHRISMA and ERATO Projects”, Forum Acusticum 2005, Budapest, Hungary, 29 August 02 Sept. 2005. [3]. Karabiber, Z., Ünver, R., Batırbaygil H., Binan, C., Akdag N., Aknesil A. E., Erdogan S., Çelik, E., “CAHRISMA Research Project and Architectural Heritage Data Collection for Virtualisation”, Workshop on CAHRISMA Project, Istanbul, 17 Dec. 2002, YTU, proceedings p. 1 [4]. YTU 1st Year Scientific Report [5]. Music of the Ancient Greeks, Ensemble De Organographia, USA, 1997 [6]. Musique de la Grèce Antique, Gregorio Paniagua (Atrium Musicae de Madrid), Germany, 2000 [7]. Ancient Kithara, Group Apmonia, Greece [8]. V. Péché, V. Vendries, ‘Musique et Spectacles dans la Rome Antique et dans l’Occident Romain’, Editions Errance, Paris 2001. [9]. DTU Individual Partner Scientific Annual Report, ERATO Project First Annual Report, January 2004, Unpublished Project Report. [10]. UNIFE Individual Partner Scientific Annual Report, ERATO Project First Annual Report, January 2004, Unpublished Project Report. [11]. Dilmen, H., 2004, “Aspendos Antik Tiyatrosunun Mimari ve Akustik Özellikleri”, Master Thesis, Yıldız Technical University. [12]. EPFL Individual Partner Scientific Annual Report, CAHRISMA Project Third Annual Report, February

YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

DEĞİŞİK SANAYİ KURULUŞLARINDA GÜRÜLTÜNÜN NESNEL, ÖZNEL ve YÖNETMELİKLER BAĞLAMINDA İNCELENMESİ Nuri İLGÜREL, Müjgan ŞEREFHANOĞLU SÖZEN Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Yapı Fiziği Bilim Dalı / İstanbul, TÜRKİYE milgurel@yildiz.edu.tr, serefhan@yildiz.edu.tr

Özet Gürültü, sanayileşme ve kentleşmenin yoğun olarak yaşandığı pek çok ülkede insan sağlığını ve yaşam kalitesini giderek daha fazla etkileyen önemli bir çevre sorunu olma özelliği taşımaktadır. İnsanlar, yaşamın değişik alanlarında gürültülü ortamlarda bulunmaktadır. Bununla birlikte gürültüden en çok etkilenen kesimi, yüksek düzeyde gürültülerin ortaya çıktığı sanayi kuruluşlarında çalışanlar oluşturmaktadır. Gürültünün, insan üzerindeki etkilerinin dolaylı – dolaysız çok çeşitli olduğu; insan sağlığını fizyolojik ve psikolojik yönlerden olumsuz etkilediği tüm dünyada kabul edilmektedir. Gürültünün kimi durumlarda, çalışan kişilerin yaptıkları işten yakınmalarına neden olması, çalışma performanslarını olumsuz yönde etkilemesi ve buna bağlı olarak iş gücü kaybına neden olması konunun bir diğer önemli yanını ortaya koymaktadır. Sanayi kuruluşlarında nitelik ve nicelik olarak birbirinden farklı gürültülü ortamlarda çalışan kişilerin gürültüden etkilenme durumlarını incelemeyi amaçlayan bu çalışma kapsamında, gürültü düzeyleri değişik nitelikteki sanayi kuruluşlarında nesnel ve öznel değerlendirmeler için, yerinde gürültü ölçümleri ve anket çalışması yapılmıştır. Ölçüm sonuçları ve anket çalışmasından elde edilen veriler değerlendirilerek, gürültü düzeyleri ile çalışanların gürültüden etkilenme durumları arasındaki ilişkiler araştırılmıştır. Aynı veriler kullanılarak çalışanların eğitim durumları ve çalışma süreleri ile gürültüden etkilenme durumları arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Ayrıca, yasa ve yönetmelikler açısından çalışanların durumunun değerlendirilmesi amacıyla Gürültü Yönetmeliği ile ilgili incelemelere yer verilmiştir. Anahtar Kelimeler : Gürültü, Sanayi Gürültüsü, İşçi Sağlığı, Kulak Koruyucuları, Gürültü Yönetmeliği Summary Objective and Subjective Examinations Related to the Noise Factor in Noisy Plants and Analyses of the Noise Regulation As a big pollution factor, noise influences the human health and its life quality in many countries occupied intensively with industrialization and urbanization more than ever. Most people have to live in noisy environments at different stages of their life. However, the workers in different noisy industrial plants are the most affected group of people. It is accepted in the whole world that the direct or indirect effects of noise are of various kinds and we are seriously affected physiologically and psychologically. In some situations, noise causes complaints among the workers and it decreases their working performance in the working area. This study aims at the examination of the workers’ evaluations related to noise exposure, who are working in different noisy environments from the point of view of noise levels and noise characteristics. For subjective and objective evaluations also, noise measurements in various industrial plants with different noise levels have been made and a survey through the workers has been taken. Data from the measurements and the survey study are evaluated together for researching the relations between the workers’ evaluations related to noise and the measured noise levels. Using the same data, the relations between the education status of the workers, their working periods in noisy environments and workers’ evaluations related to noise exposure are investigated. Moreover, in order to evaluate the workers’ situations related to regulations, an examination of the Noise Regulation has been made. Key Words : Noise, Industrial Noise, Worker’s Health, Ear Defenders, Noise Regulation.

1. Giriş alan makine ve mekanik sistemlerin özelliklerine göre ayrımlar göstermektedir. Gürültülü ortamlarda uzun süre çalışanlarda, etkisi altında kalınan gürültünün düzeyine, niteliğine ve etkilenme süresine bağlı olarak fizyolojik ve psikolojik yönden çeşitli rahatsızlıklar görülmektedir. Çalışanları etkileyen

Birçok sanayi kuruluşunda üretim sürecinde yer alan çalışanlar, iş günlerinin önemli bir bölümünü yüksek düzeyde gürültülerin ortaya çıktığı, özellikleri birbirinden farklı olan üretim alanlarında geçirmektedir. Birbirinden farklı üretim yapan sanayi kuruluşlarının üretim alanlarında ortaya çıkan gürültüler, üretimde yer 9

N. İlgürel, M. Şerefhanoğlu Sözen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

ilgili bilgi toplamayı amaçlayan bir ön çalışma niteliği taşımaktadır.

gürültüler, üretim sürecinde yer alan makine ve mekanik sistemlerin gürültü emisyonlarına, üretim alanındaki yerleşim durumlarına, üretim hacminin özelliklerine ve çalışanların makinelere göre konumlarına bağlı olarak düzey ve nitelik yönünden değişiklik göstermektedir. Gürültünün insan üzerindeki fizyolojik etkileri gürültüden etkilenme süresine bağlı olarak önem kazanmaktadır. Bunların arasında en önemlileri, gürültüye bağlı kalıcı işitme kayıpları, solunum bozuklukları, yüksek tasniyon, kalp ve damar hastalıkları, sinirsel tepkilerin yavaşlamasıdır. Gürültünün insan üzerindeki olumsuz fizyolojik etkilerinin dışında önemli psikolojik etkilerinin de olduğu yapılan gözlem ve incelemelerle ortaya konulmuştur. Bunların arasında en belirgin olanı, etkisi altında kalınan gürültünün düzeyi ile doğrudan ilişkilendirilebilen, gürültülü ortamlarda çalışanlarda görülen gürültüye bağlı performans düşüklüğü ve isteksizliktir. Gürültünün insan sağlığı ve davranışları üzerindeki olumsuz etkileri arasında çalışanları en çok etkileyen sağlık sorunu; çalışanlar arasında oldukça sık görülmesi ve doğrudan gürültü ile ilişkilendirilebilmesi nedeni ile, gürültüye bağlı kalıcı işitme kayıplarıdır. Söz konusu işitme kayıpları işitme duyusunun tümden yitirilmesi şeklinde olmasa bile kişinin yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyebilmektedir. Gürültüye bağlı gelişen işitme kayıplarının ileri evrelerinde ise konuşmanın anlaşılabilirliği önemli ölçüde etkilenmekte, buna bağlı olarak çalışma ortamında kişiler arası iletişim ve iş güvenliği olumsuz yönde etkilenebilmektedir.

Sanayi kuruluşlarında nicelik ve nitelik olarak birbirinden farklı gürültü ortamlarında çalışan kişilerin gürültüden etkilenme durumlarının incelendiği bu çalışma kapsamında, değişik nitelikteki sanayi kuruluşlarında gürültü ölçmeleri ve üretim alanlarında çalışanlarla anket çalışması yapılmıştır. Çalışmada ölçüm sonuçları ve anket çalışmasından elde edilen veriler değerlendirilerek gürültü düzeyleri ile çalışanların gürültüden rahatsız olma durumları ve kulak koruyucusu (kulak tıkacı ya da kulaklık) kullanma alışkanlıkları arasındaki ilişkiler araştırılmış ve irdelenmiştir. 2. Sanayi Kuruluşlarının Gürültü Açısından Değerlendirilmesi ve Ölçmeler Çalışmaya temel oluşturacak nesnel verilerin elde edilmesi amacıyla İstanbul ve çevresinde yer alan büyük ve küçük ölçekli değişik üretime yönelik sanayi yapıları arasından üretim özelliği, gürültü düzeyleri ve gürültü niteliği açısından ayrımlar gösteren sanayi kollarıyla ilgili dokuz kuruluş ve Zeytinburnu / İstanbul bölgesinde bulunan deri ve konfeksiyon atölyeleri seçilmiştir. Seçilen sanayi kuruluşlarında yerinde gürültü ölçümleri ve gerekli incelemeler yapılarak, üretimde çalışan kişilerle gürültüden etkilenme durumlarını saptamaya yönelik bir anket çalışması yapılmıştır. Anket çalışması kapsamında 50’si kadın, 150’si erkek olmak üzere toplam 200 kişi ile görüşülmüştür. Sanayi kuruluşlarının üretim alanlarında ölçülen gürültü düzeyleri ile ilgili minimum, maksimum ve ortalama değerler ile ankete katılan kişilerin kuruluşlara göre dağılımı Çizelge 1’de verilmiştir.

Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne üyelik süreci içinde çıkartılan Uyum Yasaları ile birlikte çalışanların gürültüden korunması konusu da önem kazanmıştır. Bu bağlamda, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanan, 2006 yılında yürürlüğe girecek olan Gürültü Yönetmeliği1 ile birlikte çalışanların sağlığı açısından bir takım yaptırım ilkelerinin getirildiği göz önüne alınmalıdır. Ülkemizde sanayi kuruluşlarında çalışanların gürültü ile ilgili öznel değerlendirmelerinin çalıştıkları ortamlardaki gürültü düzeyleri bağlamında irdelenmesi, Gürültü Yönetmeliği’nin uygulanması öncesinde, çalışanların genel durumları ile

Üretim alanında çalışanların yoğun olarak bulundukları bölgelerde değişik alıcı noktalarında, makineleri kullanan kişilerin bulundukları noktalarda gürültü düzeyi belirlemeleri için eşdeğer gürültü düzeyi - Leq (dBA), frekans tayfı analizi için ise 125 Hz – 4000 Hz arasında 6 oktav bandı kapsayan gürültü düzeyi ölçümleri yapılmıştır. Ölçmelerde, Bruel & Kjaer Precision Integrating Sound Level Meter (type 2236) ölçme aleti kullanılmıştır. 10

N. İlgürel, M. Şerefhanoğlu Sözen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

üretim yerleri, ortalama gürültü düzeyi 85 dBA’dan büyük olan kabul edilebilir gürültü düzeylerinin aşıldığı kuruluşlar ise, çok gürültülü üretim yerleri olarak tanımlanmıştır. Buna göre; Alüminyum Doğrama Üretim Atölyesi, İzopor Üretim Tesisi, Foamboard Üretim Tesisi ile Deri ve Konfeksiyon Atölyeleri gürültülü üretim yerleri; Tekstil Örme Fabrikası, Taşyünü Üretim Tesisi, Tozboya Fabrikası, Sentetik Kauçuk Fabrikası, Otomotiv Jant Üretim Fabrikası, Otomotiv Yay Üretim Fabrikası ise çok gürültülü üretim yerleri grubuna girmektedir.

Çalışanların gürültü ile ilgili değerlendirmelerinin gürültü düzeyleri ile ilişkisinin incelenmesinde, ortalama gürültü düzeyleri değerleri kullanılmıştır. Ortalama gürültü düzeyleri, Deri ve Konfeksiyon Atölyeleri’nde ölçülen 77,5 dBA ile Taşyünü Üretim Tesisi’nde ölçülen 95,0 dBA arasında değişmektedir. En yüksek gürültü düzeyi Taşyünü Üretim Tesisi’nde 117,3 dBA olarak ölçülmüştür. Gürültü Yönetmeliği ile ilgili belirlemeler konusunda ele alındığı gibi Gürültü Yönetmeliği’ nde 8 saatlik çalışma süresi için izin verilen en fazla gürültü etkilenme düzeyi 85 dB(A) olarak belirlenmiştir. Buna göre, ölçme ve inceleme yapılan 9 sanayi kuruluşu ve deri ve konfeksiyon atölyeleri içinde bulunan 6 sanayi kuruluşunda çalışanlar açısından kabul edilebilir gürültü düzeylerinin aşıldığı görülmektedir.(Bkz. Çizelge 1)

3. Çalışanların Değerlendirmelerinin Gürültü Düzeyleri Bağlamında İncelenmesi Çalışmanın bu bölümünde, öznel değerlendirmeler için çalışanlarla yapılan anket çalışmasının değerlendirmesi yer almaktadır. Yerinde ölçme ve inceleme yapılan sanayi kuruluşlarındaki çalışanların gürültü ile ilgili rahatsızlık durumları ve koruyucu kullanımı ile ilgili alışkanlık durumları gürültü düzeylerine bağlı olarak incelenmiştir. (Bkz. Çizelge 2)

Çalışanların gürültü ile ilgili değerlendirmeleri ve çalışma ortamındaki gürültü düzeyleri arasındaki ilişkilerin araştırılmasında, gürültü ortamı açısından farklılık taşıyan sanayi kuruluşları gürültü düzeylerine göre, iki grupta toplanmıştır. İncelenen kuruluşlar arasında; ortalama gürültü düzeyinin kabul edilebilir gürültü düzeyini aşmadığı kuruluşlar; gürültülü

Çizelge 1. Sanayi kuruluşlarında ölçülen gürültü düzeyleri ve ankete katılan kişi sayıları. (E: erkek denek; K: kadın denek) Gürültü düzeyi [LeqdBA] / Üretim Yeri

Ort. düzey

Min. düzey

Maks düzey

Ankete katılım

Tekstil Örme Sanayi Tesisi

88,5

86,9

91,3

20 K

Alüminyum Doğrama Atölyesi

83,3

80,5

88,5

20 E

Taşyünü –Üretim Tesisi İzopor Üretim Tesisi Foamboard Üretim Tesisi

95,0 84,5 81,7

77,2 83,5 87,6

117,3 85,6 108,7

20 E

Tozboya Fabrikası Sentetik Kauçuk Fabrikası Otomotiv Jant Üretim Fabrikası Otomotiv Yay Üretim Fabrikası

88,7 85,7 93,2

88,5 80,5 87,7

89,1 90,7 96,8

90,5

90,1

90,9

15 E

Deri ve Konfeksiyon Atölyeleri

77,5

69,3

86,8

30 K / 40E

20 E 20 E 15 E

N. İlgürel, M. Şerefhanoğlu Sözen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Çizelge 2. Çalışanların yanıtlarının sanayi kuruluşlarına göre dağılımı. Değerlendir me

Ort Gür.

84,5 81,7 Ortalama Gürültülü Üretim yerleri

77,5

83,3

88,5

95,0 Çok gürültülü üretim yerleri

90,5 88,7 85,7 93,2

Sanayi Türü

İzopor Üretim Tesisi Foamboard Üretim Tesisi Deri ve Konfeksiyon Atölyeleri Alüminyum Doğrama Atöl.

Tekstil Örme Sanayi Tesisi Taşyünü Üretim Tesisi Otomotiv Yay Üretim Fabrikası Tozboya Fabrikası Sentetik Kauçuk Fab. Otomotiv Jant Üretim Fabrikası

Ank.

Rahatsızlık derecesi

Rahatsızlık türü

Koruyucu Türü

Kullanım sıklığı

% 10 % 30 % 40 % 20 % 30 % 50 % 15 %5 % 10 % 35 % 40 % 15

%0 % 50 % 30 % 20 % 10 % 45 % 35 % 10 %0 % 30 % 55 % 15

% 10 % 50 % 40

% 10 % 35 % 55

% 100 %0 %0

%0 %0 %0

% 55 % 20 % 25

% 55 % 40 %5

% 60 % 30 %0 % 10 % 10 % 40 % 40 % 30 % 20 % 35 % 30 % 15 % 25 % 20 % 25 % 30 % 15 % 25 % 35 % 20

%0 % 50 % 50 %0 %0 % 45 % 35 % 20 % 15 % 30 % 40 % 15 % 10 % 40 % 50 %0 % 15 % 35 % 30 % 20

% 100 %0 %0

%0 %0 %0

% 30 % 20 % 50

% 10 % 25 % 65

% 30 % 40 % 30

% 30 % 35 % 35

% 100 %0 %0

%0 %0 %0

% 20 % 30 % 50

% 30 % 25 % 45

20 E

30K 40E

20 E

20 K

20 E

15 E

20 E

15 E

Değerlendirme Rahatsızlık derecesi

rahatsız değil

az rahatsız

rahatsız

çok rahatsız

Rahatsızlık türü

uykusuzluk

baş ağrısı

sinirlilik

diğer

kullanılmıyor

kulak tıkacı

kulaklık

Koruyucu türü

N. İlgürel, M. Şerefhanoğlu Sözen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

sıra, genellikle, sürekli gibi) kulak koruyucusu kullanıldığı, yaklaşık % 55 oranında ise kullanılmadığı saptanmıştır. Kulak koruyucusu kullananların içinde yaklaşık % 40’ının sürekli olarak kullandığı, % 60’lık bölümünün ise çeşitli nedenlerden ötürü kulak koruyucusunu sürekli kullanmayı yeğlemedikleri görülmüştür. Bu nedenler arasında; kulakta yabancı bir nesnenin yarattığı rahatsızlık, kimi durumlarda makinelerin gerektiği gibi çalışıp çalışmadığının makineden kaynaklanan sesi dinleme yoluyla belirlenmesi, sesli uyarıları kaçırma endişesi ve konuşma ile iletişime engel oluşturduğu düşüncesi yer almaktadır.

Çizelge 2’deki değerlerin ortalamalarının alınmasıyla, gürültülü ve çok gürültülü üretim yerlerinde çalışanların rahatsızlık durumları ve koruyucu kullanma alışkanlıkları ile ilgili veriler elde edilmiştir. ( Bkz. Çizelge 3) • Çalışanların Gürültü ile İlgili Rahatsızlık Durumlarının Gürültü Düzeyleri Açısından Değerlendirilmesi : Çalışanların, gürültüden ne derece rahatsız olduklarına yönelik sorulara verdikleri yanıtlar değerlendirildiğinde; üretim yerlerinde ölçülen gürültü düzeyleri ile çalışanların rahatsızlık dereceleri arasında doğru orantılı bir ilişki olmadığı görülmektedir. Rahatsız olmayanlar ve az rahatsız olanlar bir grup, rahatsız ve çok rahatsız olanlar ayrı bir grup oluşturacak şekilde değerlendirildiğinde; rahatsız olanlar ve olmayanların, gürültülü ve çok gürültülü üretim yerlerinde birbirine çok yakın oranlarda ortaya çıktığı görülmektedir. (%55 - %45; %56 - %44) Çalışanlar arasında gürültüye bağlı rahatsızlık türü olarak baş ağrısı ve sinirlilik önem taşımaktadır. Tüm üretim yerlerinde her iki rahatsızlık türü % 40 dolaylarında bir oranla çalışanların önde gelen yakınmalarıdır. Gürültü düzeylerinin yüksek olduğu yerlerde bu oranlar fazla değişmemekte, uykusuzluk oranı biraz artış göstermektedir.

Çok gürültülü üretim yerlerinde kulaklık kulanımının kulak tıkacı kullanımına göre daha fazla olduğu görülmektedir. ( % 18 - % 26) Kulaklıkların gürültüye karşı genelde daha büyük oranda koruma sağladığı göz önünde bulundurulursa bu bulgu olağan değerlendirilebilir. Gürültü düzeyleri açısından koruyucu kullanım sıklığı değerlendirildiğinde, sürekli kulak koruyucusu kullananların oranının çok gürültülü üretim yerlerinde % 50 oranında olduğu görülmektedir. Bu değer gürültülü üretim yerlerine göre oransal olarak % 20’lik bir artışı göstermektedir. • Çalışanların Gürültüden Rahatsız Olma Durumlarının Eğitim Düzeyleri ve Kulak Koruyucusu Kullanma Oranları ile İlişkisinin İncelenmesi :

Sanayi kuruluşları ile ilgili yapılan incelemelerde, öznel değerlendirmeler yapılırken çalışanların gürültüye karşı kişisel önlem alıp almadıkları konusu da araştırılmıştır. Bu bağlamda yapılan anketlerde çalışanlara koruyucu kullanıp kullanmadıkları, kullanıyor iseler kullanma sıklıklarının ne olduğunu belirlemeye yönelik sorular yöneltilmiştir.

İncelenen sanayi kuruluşlarında farklı eğitim düzeylerindeki çalışanların rahatsızlık durumları ve koruyucu kullanma oranları Çizelge 4’de gösterilmiştir. 200 çalışan arasında 96 kişi ile lise mezunları ilk, 60 kişi ile ilkokul mezunları ikinci sırada gelmektedir. Çalışanların eğitim düzeyleri yükseldikçe gürültüye karşı verdikleri rahatsızlık tepkisinin arttığı görülmektedir. Lise ve yüksekokul mezunları ile ilk ve ortaokul mezunları arasında rahatsızlık oranları arasında belirgin ayrımlar bulunmaktadır. ( % 26 - % 60) Koruyucu kullanımı konusunda ise lise ve yüksek okul mezunlarının % 32 ve % 40 oranlarında koruyucu kullanımına önem verdikleri görülmektedir. Bu alanda düşük eğitim düzeylerindeki çalışanlarla aralarında fazla ayrım bulunmamaktadır.

• Çalışanların Koruyucu Kullanım Durumlarının Gürültü Düzeyleri Açısından Değerlendirilmesi : Çalışanlara, kulak koruyucusu kullanıp kullanmadıkları, kullanıyor iseler ne tür koruyucu kullandıkları (kulak tıkacı ya da kulaklık) sorusu yöneltilmiştir. Bütün üretim yerleri genelinde, yaklaşık % 45 oranında değişik kullanma alışkanlıkları ile birlikte ( ara

N. İlgürel, M. Şerefhanoğlu Sözen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Çizelge 3. Çalışanların yanıtlarının gürültü düzeylerine göre dağılımı. Gürültü Açısından Sınıflandırma

Rahatsızlık derecesi

Rahatsızlık türü

Koruyucu türü

Kullanım sıklığı

Gürültülü Üretim Yerleri

% 17 % 38 % 32 % 13 % 26 % 30 % 24 % 20

%3 % 42 % 40 % 15 %8 % 40 % 42 % 10

% 55 % 23 % 22

% 32 % 38 % 30

% 56 % 18 % 26

% 23 % 28 % 49

Çok Gürültülü Üretim Yerleri

Çizelge 4. İş yerlerinin gürültülülük durumuna göre çalışanların rahatsızlık değerlendirmeleri. Gürültü durumu

Rahatsız Olanlar

Kişi sayısı / yoğunluk

Kişi sayısı

( %)

61 50

55 56

Gürültülü yerler Çok gürültülü yerler

Rahatsız Olmayanlar Kişi sayısı 50 39

( %) 45 44

Çizelge 5. Eğitim durumlarına göre çalışanların rahatsızlık değerlendirmeleri. Eğitim durumu

sayı

Rahatsız Olanlar

Rahatsız Olmayanlar

Koruyucu kullananlar

Koruyucu kullanmayanlar

Kişi sayısı

( %)

Kişi sayısı

( %)

Kişi sayısı

( %)

Kişi sayısı

( %)

Ortaokul

Lise

Yüksekokul

Kişi sayısı / yoğunluk İlkokul

4. Gürültü Yönetmeliği Bağlamında İncelemeler

Yönetmeliği verilmiştir.

Çalışmanın bu bölümünde, yasa ve yönetmelikler açısından da çalışanların durumunun değerlendirilmesi amacıyla Türkiye’de Avrupa Parlamentosu’nun direktifi doğrultusunda hazırlanmış ve 2006 yılı Ocak ayında yürürlüğe girecek olan Gürültü

Gürültü Yönetmeliği, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından 6/2/2003 tarihli ve 2003/10/EC sayılı Avrupa Parlamentosu direktifi doğrultusunda hazırlanmış, 23 Aralık 2003 tarih ve 25325 sayılı 4857 sayılı İş Kanunu kapsamına giren tüm iş yerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği hükümleriyle

ile

ilgili

incelemelere

yer

N. İlgürel, M. Şerefhanoğlu Sözen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

yükümlüdür. İşyerinde LEX, 8h = 80 dB(A) [2] değeri aşıldığında işverenin işçiler için uygun kulak koruyucusu sağlaması, LEX, 8h = 85 dB(A) [3] değerine ulaşıldığında ise işçilerin zorunlu olarak kulak koruyucusu kullanmalarını sağlaması gerekmektedir. İşçinin etkisi altında kaldığı günlük gürültü dozu hiç bir koşulda maruziyet sınır değeri olan LEX, 8h. = 87 dB(A) [1] değerini aşmamalıdır. Yönetmelik, işçinin etkisi altında kaldığı günlük gürültü dozunun hafta süresince önemli değişiklikler göstermesi durumunda günlük maruziyet değerleri yerine haftalık maruziyet değerlerinin kullanılmasını önermektedir.

birlikte uygulanmak üzere İş Kanununun 78. maddesine göre düzenlenmiştir. 5 Bölüm ve 15 maddeden oluşan yönetmelik; • Gürültüden etkilenme ile ilgili belirlemeleri, • İşverenlerin çalışanların gürültüden korunması ile ilgili yükümlülüklerini, • Gürültü ile ilgili risklerin belirlenmesi ve değerlendirilmesi ile ilgili konuları, • Çalışanların gürültüden etkilenmesini azaltmaya yönelik önlemleri, • Kişisel korunma yöntemlerini, • Çalışanların bilgilendirilmesi ve eğitimi konusunu, • Çalışanların sağlık gözetimi konusunu

5. Değerlendirmeler ve Sonuç

kapsamaktadır. Yönetmelikte, çalışanların gürültüden etkilenme durumları ile ilgili değerlendirmeler yönetmeliğin, Maruziyet Sınır Değerleri ve Maruziyet Etkin Değerleri bölümünde yer almaktadır.Bu bölümde, gürültülü iş yerlerinde çalışan kişilerin gürültüden etkilenme durumunun belirlenmesinde işitsel zarar riski oluşturmayacak kabul edilebilir etkilenme düzeylerinin LEX, 8 saat belirlemesine göre yapılması istenmektedir.

Değişik niteliklerdeki sanayi kuruluşlarında çalışanların gürültü ile ilgili rahatsızlık durumları ve koruyucu kullanma alışkanlıkları ile ilgili anket sorularına verdikleri yanıtların genel değerlendirmesi yapılmıştır. Çalışanların gürültü ile ilgili genel değerlendirmeleri incelenen sanayi kuruluşlarında ankete katılan tüm katılımcıların verdikleri yanıtlar değerlendirilerek Şekil 1’deki grafikler oluşturulmuştur. Anket kapsamında, çalışanların rahatsızlık dereceleri, rahatsızlık türleri, kullandıkları koruyucu türü (kulak tıkacı ya da kulaklık) ve koruyucu kullanım sıklıklarını belirlemeye yönelik sorular yöneltilmiştir. Buna göre;

LEX, 8 saat; TSE 2607 ISO 1999 : 1990 standardında, “sekiz saatlik iş günü için, anlık darbeli gürültünün de dahil olduğu bütün gürültülü maruziyet düzeylerinin zaman ağırlıklı ortalaması” olarak tanımlanmaktadır. Buna göre;

•

[1]. Maruziyet sınır değeri : LEX, 8 saat = 87 dB(A), [2]. En yüksek maruziyet etkin değeri : LEX, 8 saat = 85 dB(A), [3]. En düşük maruziyet etkin değeri : LEX, 8 saat = 80 dB(A)

• •

olarak belirlenmiştir. Yönetmeliğe göre, gürültülü ortamlarda çalışan işçilerin 8 saatlik iş günü içinde etkisi altında kaldıkları gürültü düzeylerinin zaman ağırlıklı ortalaması, yani günlük gürültü dozu LEX 8h, 85 dB(A) değerini aşmamalıdır. İşveren, işçilerin etkisi altında kaldıkları gürültü dozunu belirlemek, gerekiyorsa gürültü ölçümleri yapmak ile

•

Ankete katılan sanayi çalışanlarının %55’inin gürültüden orta derecede ya da çok rahatsız olduğu, %45’inin ise rahatsız olmadığı ya da az rahatsız olduğu, Gürültü ile ilgili rahatsızlık türleri arasında baş ağrısı ve sinirlilik durumunun % 41’lik oranlarla önde geldiği, Diğer rahatsızlık türlerinin ise % 13 oranında bulunduğu, (Uykusuzluk, çınlama, bulantı, iştahsızlık gibi), İşyerlerinin bir çoğunda gürültü düzeylerinin yüksek olmasına rağmen (85 dBA’nın üzerinde) koruyucu kullanım oranının bu oranda yüksek olmadığı,

N. İlgürel, M. Şerefhanoğlu Sözen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

•

Sanayi çalışanları arasında % 55 oranında herhangi bir kişisel koruyucu kullanılmadığı, kulak koruyucusu kullanan % 45’lik bölümün ise ancak % 40’lık oranının kulak koruyucusunu sürekli kullandığı,

•

Gürültüden rahatsız olma durumunun eğitim düzeyinin yükselmesiyle birlikte % 27’den % 60’a yükselerek önemli derecede artış gösterdiği,

•

Gürültüden rahatsız olma durumunun 4 yıldan daha fazla süre ile gürültülü ortamlarda çalışanlarda %48’den % 65’e yükselerek artış gösterdiği

o kişinin gürültüden fizyolojik olarak etkilenmediği konusunda bir gösterge olmadığıdır. Başta işitme kayıpları olmak üzere gürültünün insan üzerindeki zararlarının bir çoğu uzun çalışma seneleri sonrasında ortaya çıkmaktadır. 2006 yılının Ocak ayında yürürlüğe girecek olan Gürültü Yönetmeliği, iş verenlerin ve sanayi çalışanlarının gürültü konusunda bilinçlendirilmelerini gerekli kılmaktadır. Bu yönetmelik işverenlere çalışanların gürültünün zararlı etkilerinden korunmaları ve özellikle uzun süre gürültülü ortamlarda çalışmaktan kaynaklanan işitsel zarar riskinin önlenmesi konusunda önemli sorumluluklar yüklemektedir.

çalışmada yapılan değerlendirmelerde ortaya konulmuştur. Gürültüden rahatsız olan çalışanların kulak koruyucusu kullanıp kullanmadıkları açısından yapılan incelemede; kulak koruyucularının farklı nitelikteki kullanımları (kulak tıkacı – kulaklık) ve çalışanlar tarafından yalnız % 40 oranında sürekli kullanılmaları nedeniyle konu bu açıdan değerlendirilmemiştir. Değişik niteliklerdeki sanayi kuruluşlarında çalışanların gürültü ile ilgili değerlendirmeleri ve üretim alanlarındaki gürültü düzeyleri arasındaki ilişkileri araştırmayı amaçlayan bu çalışma sonucunda gürültü düzeyleri ile çalışanların rahatsızlık dereceleri ve rahatsızlık türleri arasında ilişkiler net olarak ortaya konulamamıştır. Gürültü ile ilgili öznel değerlendirmelerin irdelenmesinde 200 kişinin sergilediği belli bir durumun değerlendirilmesi söz konusudur, oysa ülkemizdeki sanayi çalışanları ile ilgili genel yargılara ulaşmak bağlamında daha fazla kişiyle anket yapılması uygun olacaktır. Üretim yerlerinde ölçülen gürültü düzeyleri ile koruyucu kullanım oranı arasında çok gürültülü üretim yerlerinde kullanım oranının arttığı görülmektedir. Bu konuda anket yapılan çalışanların yarıya yakın bir oranının eğitim düzeylerinin düşük olması nedeniyle gürültünün zararları konusunda yeterince bilinçli olmamaları ve işlerini kaybetme korkusu ile rahatsızlık durumlarını belirtmek istememeleri etkili olmaktadır. Burada önemli bir konu ise gürültünün kişide rahatsızlık uyandırmamasının veya çeşitli psikolojik rahatsızlıklara neden olmamasının,

Bunun için, kişisel önlemlerden önce üretim yerlerindeki gürültü düzeylerini azaltmaya çalışmak sanayi çalışanlarının gürültüden etkin biçimde korunmasında ve çalışma koşullarının kabul edilebilir kılınmasında önem taşımaktadır. Sanayi yapılarında gürültünün bir tasarım ölçütü olarak tasarım ve yapım aşamalarında göz önünde tutulması; bu amaçla üretim alanlarında gürültü denetimine yönelik düzenlemelerin yapılması ve makinelerin yerleşim aşamasında makineler, mekanik sistemler ve döşem ile ilgili önlemlerin alınması gerekmektedir. Bu çalışma, Müjgan Şerefhanoğlu Sözen tarafından yürütülen ve YTÜ Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü (BAPK) desteğinde gerçekleştirilen 2403-01-01 no’lu “Sanayi Yapılarının Mimarisinde Gürültünün Tasarım Ölçütü Olarak Değerlendirilmesi” adlı Araştırma Projesi kapsamında yapılmıştır.

Referanslar 1. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından çıkartılan, 23 Aralık 2003 tarih ve 25325 sayılı Gürültü Yönetmeliği, 2003, Ankara. 2. Şerefhanoğlu, M., 1988, “Gürültü Denetiminde Kabul Edilebilecek Gürültü Düzeylerinin Belirlenmesi”, YTÜ Basımevi, Yapı Fiziği Bilim Dalı Yayınları, İstanbul. 3. Şerefhanoğlu Sözen, M., İlgürel, N., 2005, “Sanayi Yapılarının Mimarisinde Gürültünün Tasarım Ölçütü Olarak Değerlendirilmesi”, YTÜ BAPK, 24-03-01-01, İstanbul. 4. İlgürel, N., Şerefhanoğlu Sözen, M., 2004, “Sanayi Yapılarında Gürültüden Etkilenme ve Alıcıda Denetim”, 5. Ulusal Akustik Kongresi, Türk Akustik Derneği (TAKDER), Kapadokya / Nevşehir.

N. İlgürel, M. Şerefhanoğlu Sözen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

22%

rahatsız değil 33%

kullanılmıyor

az rahatsız kulak tıkacı

rahatsız

17%

55%

24%

kulaklık

çok rahatsız 28%

21%

Ortalama Rahatsızlık Derecesi

Kulak Koruyucusu Kullanım Durumu

28% 41%

5% 1 3%

uykusuzluk

ara sıra

baş ağrısı

genellikle 32%

sinirlilik

sürekli

40%

diğer 41%

Kula k Koruyucusu Kulla nım Sıklığı

Ortalama Rahatsızlık Türü

Şekil 1. Çalışanların gürültü ile ilgili değerlendirmeleri

YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

TÜRKİYE’DE AFET SONRASI YAŞANAN BARINMA SORUNLARI Sevgül Limoncu *, Cengiz Bayülgen Y.T.Ü Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, İstanbul, Türkiye tuncel@yildiz.edu.tr

Özet

Türkiye jeolojik - topoğrafik yapısı ve iklim özellikleri nedeniyle büyük can ve mal kayıplarına yol açan doğal afetlerle sık karşılaşan ülkelerden biridir. Son altmış yıl içerisinde doğal afetlerin yol açtığı yapı hasarları istatistikleri dikkate alındığında, hasarın %62’sinin depremler nedeniyle meydana geldiği gözlenmektedir. Afet sonrası çok sayıda konutun yıkılması veya ağır hasar görmesi sonucu, bu konutlarda yaşayan ailelere hızla yeniden barınak sağlanması zorunluluğu ile karşı karşıya kalınmaktadır. Türkiye’de afet sonrası barınma sorununa ilişkin yaklaşımlara bakıldığında; a)Acil Yardım Aşaması b)Rehabilitasyon Aşaması c)Yeniden Yapım Aşaması olmak üzere üç aşamada sorunun ele alındığı görülmektedir. Türkiye’de afet sonrası uygulanan üç aşamalı barınma yaklaşımı; seçilmiş 6 farklı deprem örneğinde incelendiğinde; üç aşamada da belirli bir stratejinin olmadığı, izlenecek yolun kararının afet sonrasına bırakıldığı ve bu eksikliğin afetlere karşı hazırlıklı olunmasını engellediği görülmektedir. Ayrıca bu üç aşamalı afet sonrası barınma yaklaşımı afetzedelerin gereksinimlerini aşamalı olarak, ivedilikle karşılamakta ve ülke kaynaklarını verimli kullanmakta yetersiz kalmaktadır. Her aşamada ki sorunları yönetsel-yasal, yer seçimi-yerleşim, birimlerin tasarım -uygulama ve kullanım, altyapı, sosyo-psikolojik, maliyet ve sürdürülebilir olmama gibi alt başlıklar halinde toplamak olanaklıdır. Sorunların irdelenmesi sonucunda; afet sonrası barınma sorunun bir sistem olarak tüm etkileşen bileşenleri ile ele alınması, afet öncesinden hazırda bulunan bir sisteme her bölgenin kendi verilerini koyarak izleyebileceği karar adımlarının oluşturulması ve ülke kaynaklarını verimli kullanmak ve ivedi çözüm için sürdürülebilir bir barınma sisteminin tasarlanmış olması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Anahtar Sözcükler: afet, deprem, afet sonrası barınma, sürdürülebilirlik, sürdürülebilir barınma sistemi

Abstract

Turkey is one of the countries facing earthquakes very often because of its geological and topographical qualifications. And also the consequent cost of these disasters is very high. If the statistics of the damaged buildings in Turkey during the last sixty years are taken into consideration, we see that 62% of the damaged buildings has been caused by the earthquakes. Because of too many damaged and collapsed buildings after the earthquakes, there is a big housing problem that should urgently be solved by providing (constructing) strong buildings for the victims.

Bu makale, birinci yazar tarafından YTÜ Mimarlık Fakültesi’nde tamamlanmış olan “Türkiye’de Afet Sonrası Sürdürülebilir Barınma Sistemi Yaklaşımı” adlı doktora tezinden hazırlanmıştır.

S. Limoncu, C. Bayülgen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005 In Turkey approaches to housing problems are taken in three stages : •

Emergency Relief Level (Tents, … …)

•

Rehabilitation Level (Temporary housing, ….)

•

Reconstruction Level (Permanent housing, .. …)

If this three-stage housing approach applied in Turkey after the disaster is examined throughout the six selected earthquakes, the problems are seen as below: There is no specific strategy or a determined system that can be followed to solve the problem. It is always decided after the disaster in all these three levels, which prevents us getting ready for the disasters. Besides, this three leveled housing approach after the disaster can not meet the needs of the victims urgently and efficiently and it is also inadequate in using the country’s resources productively. The problems about each level can be gathered under these subtitles: administrative-legal, local, setllement areas, applying and using the designed units, infrastructure, socio-psychological, financial and being unsustainable. After elaborating the above problems, it becomes clear that the housing problem after the disaster should be handled with all its interactive components as a system. The decision steps that all the districts can observe by adding their local data to the existing system should be formed before the disaster. A sustainable housing system using the country’s resources productively should seriously be designed for an urgent solution.

Key Words: Disaster, Earthquake, Housing after disaster, Sustainability, Sustainable housing system.

1.Giriş Afet genel anlamda “ insanlar için fiziksel,

meydana gelen yıkılmaların yarattığı bir hasar

ekonomik ve sosyal kayıplar meydana getiren,

değildir. Bu yıkılmaları arkasından gelen diğer

normal yaşamı ve insan faaliyetlerini durdurarak

doğal afetler (sel, yangın, toprak kayması, vb.)

veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen

izlemektedir (Ergünay, 1996).

doğal ve insan kökenli olaylar”

Türkiye jeolojik - topoğrafik yapısı ve iklim

olarak

tanımlanmaktadır (Ergünay, 1996).

özellikleri

Afetler, nedenleri günümüzde iç içe girmiş

kayıplarına yol açan doğal afetlerle sık sık

bulunsa da insan kökenli ve doğal afetler olmak

karşılaşan ülkelerden biridir. Türkiye’de etkili

üzere iki gruba ayrılmaktadır (Acerer, 1999).

olan

Bunlardan

sahip olup, can ve mal kaybına yol açabilmekte,

biri

toplumsal

meydana gelir ve diğer afet türleri de zincirleme afetinin

etkileri

izler. sadece

Örneğin; yer

göre

Afetler hem yaygın hem de şiddetli etkilere

Yukarıda belirtilen afet türlerine genellikle

birbirlerini

sırasına

mal

(Ergünay, 1996).

çevre kirlenmesi, trafik kazaları, vb.)

olarak

yükselmeleri vb. olarak sıralamak olanaklıdır

B) İnsan Kökenli Afetler ( yangın, patlama,

rastlanmaz.

önem

can

düşmeleri, yangınlar, çığ, fırtına, yer altı suyu

kuraklık, tayfun, kasırga, vb.)

başına

afetleri

büyük

depremler, heyelanlar, su baskınları, kaya

A) Doğal Afetler (deprem, sel, yangın, heyelan,

yalnız

doğal

nedeniyle

hayatı

etkilemektedirler.

deprem

Afet

büyük sonrası

ölçüde ilk

evrede

afetzedelerin sağlık, gıda ve barınma sorunları

hareketinden

ile karşılaşılmaktadır. Afetler uzun vadede de 19

S. Limoncu, C. Bayülgen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

toplumu, işletmeleri ve kişilerin mülk ve

%15’inin heyelanlar, %12’sinin su baskınları,

gelirlerini doğrudan doğruya etkilerken öte

%5’inin kaya düşmeleri, %4’ünün yangınlar ve

yandan da zincir reaksiyonu sonucunda aile

%2’sinin çığ, fırtına vb. gibi afetler nedeniyle

gelirinde ve diğer işletmelerin üretiminde

meydana geldiği görülmektedir (Songür, 2000).

düşmelere ve afetten bir süre sonra görülebilen

Aşağıda

salgın hastalıklara, enflasyona, gelir dağılımında

büyüklük, can kaybı ve hasarlı binaları içeren,

eşitsizliklerin

açabilmektedir

1966-2003 yılları arasında olmuş ve aletsel

(Bazoğlu, 1980). Afetlerin doğrudan etkileri en

büyüklüğü Ms = 6.0’ dan büyük olan depremler

çok konut sektörü üzerinde görülmektedir (Sey

listesi sunulmaktadır (Çizelge 1.1).

artmasına

yol

tarih,

oluş

yer,

zamanı,

şiddet,

ve Tapan, 1987). Son altmış yıl içerisinde doğal afetlerin yol açtığı

yapı

alındığında,

hasarları hasarın

istatistikleri %62’sinin

dikkate

depremler,

Çizelge 1.1 1966-2003 tarihleri arasında Türkiye’de olan aletsel büyüklüğü Mag = 6’ dan büyük depremler Tarih 19.08.1966

Oluş Zamanı 14.22

Yer Varto (Muş)

Şiddet IX

Mag 6.9

Can Kaybı 2396

22.07.1967

18.56

6.8

7116

03.09.1968 28.03.1970 22.05.1971

10.19 23.02 18.43

Mudurnu (Adapazarı) Bartın (Zonguldak) Gediz (Kütahya) Bingöl

VIII IX VIII

6.5 7.2 6.8

29 1086 878

2478 19291 9111

06.09.1975 24.11.1976 28.03.1978 05.07.1983

12.20 14.22 03.48 15.01

VIII IX VIII VIII

6.6 7.5 6.5 6.1

2385 3840 53 3

8149 9232 3072 85

30.10.1983 18.09.1984 07.12.1988 13.03.1992

07.12 15.26 09.41 19.08

Lice (Diyarbakır) Muradiye (Van) Alaşehir (Manisa) Biga (Çanakkale) Erzurum-Kars Balkaya (Erzurum) Kars-Ermenistan Erzincan

VIII VIII X VIII

6.9 6.4 6.9 6.8

1155 3 4 653

3241 570 546 8057

01.101995 27.06.1998 17.08.1999 12.11.1999

17.57 16.55 03.01 18.57

Dinar (Afyon) Ceyhan (Adana) Gölcük (Kocaeli) Düzce

VIII VIII X IX

6.1 6.2 7.8 7.5

90 146 17480 763

14156 31463 73342 35519

06.06.2000

05.41

Orta (Çankırı)

VII

6.1

1766

Hasarlı Bina 20007

S. Limoncu, C. Bayülgen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

2. Kuramsal Analiz

2.1 Türkiye’de Acil Yardım Aşamasında

Afet sonrası çok sayıda konutun yıkılması veya

Barınmaya İlişkin Yaşanan Sorunlar

ağır hasar görmesi sonucu, bu konutlarda

Acil

yaşayan

barınak

yıkılan veya hasar gören ailelere acil yardım

karşıya

barınaklarının (çadır, sosyal tesislerde barınma,

sağlanması

ailelere

hızla

yeniden

zorunluluğu

ile

karşı

Yardım Aşaması; öncelikle konutları

kalınmaktadır. Türkiye’de afet sonrası barınma

gemilerde

barınma

vb.)

sağlanmasını

sorununa ilişkin yaklaşımlara bakıldığında;

kapsamaktadır (Coburn ve Spence, 1992).

a)Acil Yardım Aşaması

Acil yardım aşamasında barınmaya ilişkin yaklaşımlarda yaşanan sorunları, Türkiye’de

b)Rehabilitasyon Aşaması

gerçekleşmiş altı büyük deprem üzerinde ele

c)Yeniden Yapım Aşaması

alarak Çizelge 1.2 deki şekilde gruplandırmak

olmak üzere üç aşamada sorunun ele alındığı

olanaklıdır.

ancak bu üç aşamada da sorunların çözümleme biçiminin

aynı

doğurduğu

zamanda ortaya

başka

konan

sorunları çözümlerin

kendisinin soruna dönüştüğü gözlenmektedir.

1970 Gediz

1971 Bingöl

1975 Lice

1976 Çaldıran

1999 Marmara

Acil Barınma Birimlerinin Sorunları

Yer Seçimi Yerleşim Sorunları

Yönetsel – Yasal Sorunlar

Acil Yardım Aşamasında Barınmaya İlişkin Sorunlar

1966 Varto

Çizelge 1.2 Acil Yardım Aşamasında barınmaya ilişkin yaşanan sorunların belirlenen depremler üzerinde dağılımı

Önceden hazırlıklı olunmaması

♦

Organizasyon eksikliği

♦

Birimlerin üzerinde kurulacağı arsanın bulunma zorluğu

◊

♦

Arsanın bulunma zorluğu

◊

♦

Yerleşimlerin kentsel yaşama eklemlenememe sorunu

◊

♦

Birimlerin gelişigüzel yerleştirilmesi

♦

Bölge ve iklim özelliklerine uyumsuzluk

♦

Hacim –alan yetersizliği

♦

Islak hacim sorunu

♦

Güvenlik sorunu

♦

Yalıtım sorunu (ısı, ses, nem, yangın)

♦

◊

♦

S. Limoncu, C. Bayülgen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Sürdürülebilir Gerikazanılabilir Olmama

Maliyet Sorunları

SosyoPsikolojik Sorunlar

Alt Yapı Sorunları

Çizelge 1.2 Acil Yardım Aşamasında barınmaya ilişkin yaşanan sorunların belirlenen depremler üzerinde dağılımı (devam)

♦

Temel altyapı yetersizliğinden doğan aydınlatma, şebeke suyu, kanalizasyon, su baskınları sorunları

♦

Afetzedelerin sağlıksız koşullarda sorunlarla yalnız bırakılması

♦

Sosyal-kültürel-ticari yaşamın düşünülmemiş olması

◊

♦

Afetzedeyi etkin kılacak bir sistemin yaratılmamış olması

♦

Uluslararası çözümlere gidilmesi

♦

Ulaşım, taşıma maliyetleri

♦

Sürdürülebilir / Gerikazanılabilir olmaması

♦

Yetersiz fiziksel mekan oluşumu

♦

Kullanım süresinin uzaması sonucu birimlerin yıpranması ve bir sonraki afet için kullanılamayacak hale gelmesi

♦

Kurma sırasında birleşim detaylarına özen gösterilmemesi

♦

sorun var

◊

sorun yok

konuyla ilgili bilgi yok

varlığından söz etmek güçtür. Uygulamalar 2.2 Türkiye’de Rehabilitasyon Aşaması’nda

gözden geçirildiğinde, bir çok ülkede olduğu

Barınmaya İlişkin Yaşanan Sorunlar

gibi Türkiye’de de acil yardım barınağından

Rehabilitasyon aşaması; afetin oluşundan birkaç

doğrudan doğruya kalıcı konutlara geçilmesinin

hafta

sonra

başlayan,

kalıcı

konutların

geçici

konut

sorununun

ortadan

tamamlanmasına kadar süren aşamadır. Bu

kaldırılmasının olanaksız olduğu görülmektedir

aşamada barınma sorunu genelde;

(Ervan, 1996).

-başka bölgelerde geçici yerleşim,

Türkiye’de

-afet bölgesinde toplu geçici barınma

gecikmesi sonucu otuz yıla kadar rehabilitasyon aşamasının

-geçici konut

yeniden

yapım

uzayabildiği

aşamasının durumlarla

karşılaşılmaktadır. Bu durumlarda afetzedelere

olmak üzere üç şekilde çözülmektedir (Sey ve

verilen geçici konutlar kullanım biçimi ve

Tapan, 1987).

süresiyle

Türkiye’de acil yardım aşamasının bitişinden

yüklenmektedir (Gümüş, 2000). Bu nedenle

başlayarak, kalıcı konutlarda normal hayata

afetzedeler

geçilinceye kadar ki süre içinde geçici barınma

uygulama, sosyal-kültürel vb.) karşı karşıya

konusunda bugüne değin tutarlı bir politikanın

kalmaktadır.

geçici birçok

olmayan olumsuzlukla

işlevler (tasarım,

S. Limoncu, C. Bayülgen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Afet

sonrası

barınmaya

rehabilitasyon

ilişkin

aşamasında

yaklaşımlarda

deprem üzerinde ele alarak Çizelge 1.3 deki

yaşanan

şekilde gruplandırmak olanaklıdır.

sorunları Türkiye’de gerçekleşmiş altı büyük

1999 Marmara

1976 Çaldıran

1975 Lice

1970 Gediz

1966 Varto

Önceden hazırlıklı olunmaması

♦

Organizasyon eksikliği

♦

Türkiye genelinde ulaşım sorunları, malzeme taşınmasında zorluk

♦

Birimlerin üzerinde kurulacağı arsanın bulunma zorluğu

♦

Arsanın bulunma zorluğu

♦

Yer seçiminin gerekli ölçütler doğrultusunda yapılmaması

♦

Yerleşim planında yerelliğin göz ardı edilmesi

◊

♦

Yerleşimlerin kentsel yaşama eklemlenememe sorunu

♦

Halkın yaşayış biçimine uyumsuzluk

♦

İklimsel özelliklere uyumsuzluk

♦

Hacim –alan yetersizliği (Islak hacim sorunu)

♦

Temel altyapı yetersizliğinden doğan aydınlatma, şebeke suyu, kanalizasyon, su baskınları vb. sorunlar

♦

Sosyal-kültürel-ticari yaşamın düşünülmemiş olması

♦

Afetzedeyi etkin kılacak bir sistemin yaratılmamış olması

♦

Uluslararası çözümlere gidilmesi

♦

Ulaşım, taşıma maliyetleri

♦

Sürdürülebilir/Gerikazanılabilir olmaması

♦

Maliyet Sorunları

Sosyo Psikolojik Sorunlar

Alt-Yapı Sorunları

Geçici Yerleşim Birimlerinin Sorunları

Yönetsel–Y Asal Sorunlar (Geçici Kon. Üretiminde Sürenin Uzaması)

Barınmaya İlişkin Sorunlar

Yer Seçimi– Yerleşim Sorunları

Rehabilitasyon Aşamasında

1971 Bingöl

Çizelge 1.3 Rehabilitasyon Aşamasında barınmaya ilişkin yaşanan sorunların belirlenen depremler üzerinde dağılımı

Uluslararası çözümlerin maliyeti düşürme amacı yorumlanması sonucu ortaya çıkan uygulama sorunları

ile

S. Limoncu, C. Bayülgen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Yetersiz fiziksel mekan oluşumu

♦

Kurma sırasında birleşim detaylarına özen gösterilmemesi

♦

Sürdürülebilir Gerikazanılabilir Olmama

Kullanım süresinin tahmin edilen süreyi aşması sonucu birimlerin yıpranması ve bir sonraki afet için kullanılamayacak hale gelmesi

♦

Üzerinde geçici birimlerin gerikazanılabilir olmaması

♦

Başka İllerde Geçici Yer. Yaşanan Sor.

Çizelge 1.3 Rehabilitasyon Aşamasında barınmaya ilişkin yaşanan sorunların belirlenen depremler üzerinde dağılımı (devam)

Sosyal sorunlar

♦

Ekonomik sorunlar

♦

sorun var

◊

kurulduğu

arazilerin

sorun yok

konuyla ilgili bilgi yok

yıkılan konutların yerine, yenilerinin normal 2.3 Türkiye’de Yeniden Yapım Aşaması’nda

yapıma

Barınmaya İlişkin Yaşanan Sorunlar Yeniden

Yapım

Aşaması;

oranla

daha

kısa

süre

içinde

üretilmesidir (Sey ve Tapan, 1987).

rehabilitasyon

Afet

aşamasından sonra gelişen ve afetzedelere en

sonrası

barınmaya

kısa zamanda nitelikli konutlar sağlanmasını

yeniden

ilişkin

yapım

aşamasında

yaklaşımlarda

yaşanan

sorunları Türkiye’de gerçekleşmiş altı büyük

amaçlayan aşamadır. Afet sonrası kalıcı konut

deprem üzerinde ele alarak Çizelge 1.4 deki

üretiminin en önemli özelliği afet sonrası

şekilde gruplandırmak olanaklıdır.

Yönetsel – Yasal Sorunlar

1999 Marmara

1976 Çaldıran

1975 Lice

Barınmaya İlişkin Sorunlar

1971 Bingöl

1966 Varto

Yeniden Yapım Aşamasında

1970 Gediz

Çizelge 1.4 Yeniden Yapım Aşamasında barınmaya ilişkin yaşanan sorunların belirlenen depremler üzerinde dağılımı

Önceden hazırlıklı olunmaması

♦

Organizasyon eksikliği

♦

Türkiye genelinde ulaşım sorunları, yapı ürünü taşınmasındaki güçlükler

malzeme

S. Limoncu, C. Bayülgen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Sürdürülebilir Olmama

Maliyet Sorunları

Sosyo PsikoloJik Sor.

AltYapı Sor.

Birimlerin Tasarım Ve Fiziksel Sorunları

Yer Seçimi – Yerleşim Sorunları

Yönetsel – Yasal Sorunlar

Çizelge 1.4 Yeniden Yapım Aşamasında barınmaya ilişkin yaşanan sorunların belirlenen depremler üzerinde dağılımı (devam)

♦

Kalıcı konut arazilerinin bulunma zorluğu

♦

Dış kredi alımında zaman kaybı

♦

İhalelerin gecikmesi

♦

Konut büyüklüğünde anlaşmazlık

♦

Konut sayısında anlaşmazlık

♦

Hak sahibi belirleme zorluğu, kiracı sorunu

♦

Kamu arazisi bulma ya da kamulaştırma sorunları

♦

İmar planlarının yerleşmenin ve bölgenin özelliklerini t Yer seçimi ve yerleşim planı kararları verilirken tüm kentin ele alınmaması, yerleşimlerin kentsel yaşama eklemlenememe sorunu

♦

◊

♦

Yer seçim ve yerleşim kararlarının bilimsel yaklaşım ürünü olmaması

♦

◊

♦

Eski yerleşimlerin analiz edilmemiş olması

♦

Eski konut tiplerinin analiz edilmemiş olması

♦

Tasarım için kısıtlı zaman ayrılması

♦

Tasarım sorunları (Alansal-boyutsal, İklimsel özelliklere uyumsuzluk, Halkın yaşayış biçimine uyumsuzluk, Esneklik, Güvenlik, Gizlilik)

♦

Yapım sistemi seçimi sorunu

♦

Uygulama, işçilik sorunları

♦

Yerel beceri ve yapı ürünü dışlanmasından kaynaklanan kullanım maliyeti sorunları

♦

Temel altyapı yetersizliğinden doğan aydınlatma, şebeke suyu, kanalizasyon, su baskınları, ulaşım vb. sorunlar

♦

Sosyal-kültürel-ticari yaşamın düşünülmemiş olması

♦

Afetzedeyi etkin kılacak bir sistemin yaratılmamış olması, yöre halkı işgücünün dışlanması

♦

Uluslararası çözümlere gidilmesi

♦

◊

Ulaşım, taşıma maliyetleri

♦

Kullanım maliyeti

♦

Yer seçim ve yerleşim sorunları

♦

Tasarım sorunları

♦

Uygulama ve işçilik sorunları

♦

Altyapı sorunları

♦

Sosyo-psikolojik sorunlar

♦

Kullanım maliyeti

♦

Ulaşım, sağlık, ayrılmaması

sorun var

eğitim

◊

sosyal

hizmetlere

ödenek

sorun yok

konuyla ilgili bilgi yok

S. Limoncu, C. Bayülgen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

3. Sonuç •

Afet sonrasında uygulanan üç aşamalı barınma yaklaşımlarında incelendiğinde, gereksinmelerini

Sorunun bir sistem olarak tüm etkileşen

yaşanan

sorunlar

bileşenleri ile ele alınmamasından ve

sistemin;

afetzedelerin

afet öncesinden hazırda bulunan bir

aşamalı

ivedilikle

sisteme her bölgenin kendi verilerini

karşılamakta ve ülkenin üretim kaynaklarını

koyarak izleyebileceği karar adımlarının

verimli

oluşturulmaması,

kullanmakta

olarak yetersiz

olduğu

görülmektedir. Bunun yanı sıra Türkiye’nin afet sonrası barınma

•

konusunda hazırlıklı olmak

Üretim kaynaklarını verimli kullanmak ve ivedi çözüm için sürdürülebilir bir

adına afet öncesi ve sonrası yapılması gerekli

barınma sisteminin (geçici konutu kalıcı

karar adımlarını ve eylemleri oluşturmamış

konut için altlık olarak kullanmak)

olması da büyük sorunlara yol açmaktadır.

tasarlanmamış olması olarak ifade etmek

Bu bağlamda Türkiye’nin afet sonrası barınma

olanaklıdır.

sorununun kaynaklarını;

Kaynaklar Acerer, S., (1999), Afet Konutları Sorunu ve Deprem Örneğinde İncelenmesi”, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü (yayımlanmamış). Ataman, O. ve Tabban, A. (1977), “Türkiye’de Yerleşme Alanlarının Doğal Afetler ile İlişkileri”, Mimarlık Dergisi, 153 :25-27. Ataman, O. (1977), “Devletin Doğal Afetlere İlişkin Politika ve Uygulamalarının Eleştirisi”, Mimarlık Dergisi, 153 :3335. Balamir, M. (1999), “Afet Zararlarının Azaltılması Amacıyla Planlama ve Yapılanma Süreçlerinin Yeniden Örgütlenmesi ve ODTÜ Önerisi”, Mimarlık Dergisi, 288 :12-17. Berköz, S. (1975), Yapımda Sistemler Yaklaşımı, İ.T.Ü Mimarlık Fakültesi, İstanbul. Dickerson, L. S. ve Joseph E. R. (1975), Planning and Design - The Systems Approach, D.C. Heath and Company, London. Ehrenkrantz, E. D. (1989), Architectural systems: Aneeds, Resources and Design Approach, McGraw-Hill Publishing Company, USA. Erşimşek, İ. B. (1986), Gediz’de Uygulanan Afet Sonrası Konutlarının ve Kullanıcı Tepkilerinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Y.T.Ü, Fen Bilimleri Enstitüsü (yayımlanmamış). Ervan, M. K. (1996), “Deprem Sonrası Acil Barınma Sorunu ve Çözüm Önerileri”, Erzincan ve Dinar Deneyimleri Işığında Türkiye’nin Deprem Sorunlarına Çözüm Arayışları, Tübitak Deprem Sempozyumu, 15-16 Şubat, 1996, Ankara.

S. Limoncu, C. Bayülgen YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Fındıklıgil, M. M. (1984), Afet Sonrası Geçici Konut Sorunu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü (yayımlanmamış). Özkan, S. (1972), “Deprem Konutlarında Değişik Bir Seçenek: Köpük Kubbeler”, Mimarlık Dergisi, 3 :25-28. Pehlivanlı,S. ve Ataman, O. (1977), ”Türkiye’de Afet Konutuna İlişkin Sorunlar”, Mimarlık Dergisi, 153 :28-32. Sey, Y. ve Tapan, M. (1987), Afet Sonrasında Barınma ve Geçici Konut Sorunu Raporu, Yayınlanmamış Akademik Çalışma, İTÜ, İstanbul. Songür, D., (2000), Afet Sonrası Barınakların ve Geçici Konutların Analizi ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü (yayımlanmamış). Tapan, M. (1986), Mart, 1986, İstanbul.

Deprem Sonrası Yapılan Kalıcı Kırsal Konutlar Üzerine Gözlemler”, Deprem Paneli, 13

Ülgüray, M. (2000), “Deprem ve Geçici Konutlar”, Yapı Dergisi, 220 :15. UNDRO, (1982), “Shelter After Disaster”, Guidelines for Asistance, Office of The United Nations Disaster Relief Coordinator, Geneva. Yapı Grubu. (2000), “Adapazarı’nda Kalıcı Deprem Konutları”, Tasarım Kültür Dergisi, Arradamento Mimarlık, 2000/12 : 93-95.

YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

YAPI ÜRÜNÜ KAYNAKLI İÇ HAVA KİRLİLİĞİ VE RİSK DEĞERLENDİRMEDE ÖN ARAŞTIRMA S.Müjdem Vural*, Ayşe Balanlı YTÜ Mimarlık Fak. Mimarlık Böl., İstanbul, Türkiye smujdem@superonline.com, vural@yildiz.edu.tr

Özet İnsanın en temel gereksinimi, yaşamını sağlıklı bir şekilde sürdürmesidir. İnsan çoğu zamanını yapı içinde geçirdiği için yapı içi hava niteliği (IAQ) bu sağlıklı ortamı oluşturmak açısından önemlidir. Yapı içi havasının kirlenmesi; yapı dışındaki çevreden, yapının kullanımından ve yapı ürünlerinden kaynaklanabilir. Her kirleticinin yapısı farklıdır. Farklı özellikteki kirleticilerin insan sağlığını etkileme şekli ve alınacak önlemlerde de değişiklik gösterir. Risk istenmeyen bir olayın, sıklığı, olasılığı ve sonucunun bütünüdür. Bir yapının iç hava niteliği değerlendirmesi için riskin incelenmesi gerekmektedir . Risk süreci; risk değerlendirmesi, risk yönetimi, risk iletişimi adımlarından oluşmaktadır. Yapı ürünlerinden kaynaklanan kirleticiler, gazlar ve parçacıklardır. Gazlar; yanıcılar (karbon monoksit, nitrojen oksitleri, sülfür dioksit, kömür dumanı vb.), uçucu organik bileşikler – VOCs (formaldehit, benzen vb.), zararlı doğal gazlar (radon, ozon)dır. Parçacıklar; asılı parçacıklar, organizmalar (bakteriler, mantarlar, virüsler, vb.)dır. Belirli yapı ürünlerinin içerebileceği kirleticiler hazırlanmış çizelge yardımı ile olası kirleticiler olarak değerlendirmeye alınabilir. Risk değerlendirmesinde yapı içi havasında bulunabilecek birçok hava kirleticisinin ön araştırma ile belirlenmesi insan sağlığı sorunlarına yol açabilen risklerde zaman, emek ve parasal kayıpları engelleyecektir. Yapı içi hava niteliği risk sürecinde, ön araştırma adımı; yapının tanımı, kullanıcılarla görüşme, olasılık araştırmasını içermektedir. Anahtar Kelimeler: Yapı içi hava niteliği, risk süreci, yapı içi hava kirleticileri Abstract The most basic need of all humans is to lead a healthy life. Since people spent most of their time indoors, indoor air quality plays an important role in forming a healthy environment. Indoor air is negatively affected by pollutants that are from the sources outside the building, from the usage of the building and from the building products. All the pollutants have different structures. This variation makes differences in the adverse health effects on human and the preventions that should be taken. Risk is defined as the frequency, probability and result of a specific undesired event. To evaluate the indoor air quality of a building, risk must be examined. The steps of risk analysis are risk assessment, risk management and risk communication. Pollutants from the building products are gases and particles. Gases are; combustion products (carbon monoxide, oxides of nitrogen, sulfur dioxide, coal smoke etc.), volatile organic compounds (formaldehyde etc.), toxic natural gases (radon, ozone). Particles are; aerosols, organisms (bacteria, fungi, virus). Table of pollutants from the building products will help the evaluation of risk analysis. In risk assessment, determining indoor air pollutants in pre-research step will save energy, time and money in health risks. Building itself and the occupants are determined in pre – research step of indoor air quality risk analysis. Keywords: Indoor air quality, risk analysis, indoor air pollutants

* Bu makale, birinci yazar tarafından YTÜ Mimarlık Fakültesi’nde tamamlanmış olan “Yapı İçi Hava Belirlenmesi” adlı doktora tezinden hazırlanmıştır.

Niteliği Risk Süreci Modeli

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

1. Giriş Yapının temel amacı; insanın gereksinimlerini

Var olan bir yapıda, bir ön çalışma sonucunda

yanıtlamak, insanın temel gereksinimi ise

saptanan

yaşamını sağlıklı bir biçimde sürdürmektir. Bu

içerebileceği

gereksinimi

değerlendirmesine alınabileceği, bunun için de

yapılar;

fiziksel

sosyal

yapı

ürünü

ürünleri

kirleticilerin kaynaklı

kirleticileri

ürünlerin risk

çevrelerinin özellikleri ile karşılar. Fiziksel iç

yapı

gösteren

çevredeki atmosferik özelliklerden en önemlisi

çizelgelerden

‘yapı içi hava niteliği’dir.

varsayılmaktadır.

Yapı içindeki havanın niteliği yapı ürünlerinden

Çalışmada, sırası ile, yapı içi hava kirliliği, risk

çıkan kirleticilerle değişebilir ve bu kirli hava

ve risk süreci ele alınmış; yapı içi hava kirliliği

kullanıcılarda biyolojik ve psikolojik sağlık

ile risk süreci modeli ilişkilendirilmiş ve

sorunlarına neden olabilir. Baş ağrısından

modelin önerilen ön araştırma adımı ile yapı

kansere ve yorgunluktan strese kadar birçok

ürünlerinden kaynaklanan olası yapı içi hava

farklı sağlık sorunu ile karşılaşılabilir.

kirleticilerinin

yararlanılabileceği

nasıl

belirlenebileceği

açıklanmıştır.

Herhangi bir kirleticinin kullanıcılar üstündeki olası etkisi riski gösterir. Her kirleticinin

2. Yapı İçi Hava Kirliliği

kullanıcı

risk,

Dış çevredeki atmosferin gazlarından oluşan

kullanıcının biyolojik ve psikolojik durumuna

yapı içi havası belirli oranlarda azot, oksijen,

göre farklılaşır. Kirleticinin yapı içi havasındaki

argon ve karbondioksit içerir. Bu gazların

yoğunluğu

kirleticiden

dışında havada, çok az miktarda, neon, helyum,

etkilenme süresi oluşabilecek sağlık sorununun

metan, kripton, hidrojen, ksenon, azot dioksit,

boyutunu değiştiren diğer etkenlerdir.

ozon bulunur (1). Ancak;

Risklerin

sağlığında

oluşturduğu

kullanıcının

sonuçlarının

belirsizliği

bir

değerlendirmeyi, yapı ürünlerinden kaynaklanan bir çok kirleticinin olabileceği de değerlendirme sürecinde

bazı

kirletici

•

Yapı dışındaki çevreden (fiziksel dış cevre)

•

Yapının kullanımından (kullanıcının kendisi ve eylemleri) ve

sınırlamalarını •

gerektirmektedir.

Yapı ürünlerinden (gereç, parça, bileşen, öğe, birim)

Amacı bir ön araştırma ile olası yapı ürünü kaynaklı iç hava kirleticilerini belirlemek olan

Kaynaklanan (2) bazı maddeler bu dengeyi

çalışma, risk araştırmalarında süreyi ve maliyeti

bozar ve yapının kullanıcılarına zarar verecek

etkileyebileceği için önemli görülmektedir.

büyüklüklere oluşturabilir. 29

ulaşarak

iç

havada

kirlilik

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Kirlilik, bir ya da birden çok kirleticinin bir

adımlarını

ortamdaki canlıların yaşamını olumsuz yönde

belirtilmektedir (10).

etkileyecek oranda birikmesidir (3).

Risk

Yapı içi hava kirliliği ile insanoğlu ilk kez Taş

riskli?”, sorusuna yanıt bulabilmeye yönelik

Devri’nde karşılaşmıştır. Isınmak ve yemek

ölçüm ve nitelendirmeleri içerir (5). Bu adım

pişirmek için yakılan ateş, iç ortamı zehirli

bilimsel verilerin sonucu, uzmanların kararı ile

gazlar ve çeşitli kimyasal maddeler ile kirletmiş

belirlenen varsayımlardan oluşur (11).

ve o dönemde bu sorun, ateş mağaranın ağzında

Risk

yakılarak çözülmeye çalışılmıştır (4).

dayanarak alınan yasal, siyasal, sosyal, fiziksel

Sağlığının yapı içindeki havadan etkilendiğinin

ve ekonomik önlemlerdir. Bu alt süreçte risk

ayırdına varan insan, kendisi ile yapı içindeki

yöneticisi “Neler kabul edilebilir?” “Bu risklere

hava kirliliği arasındaki etkileşimi araştırarak;

ilişkin ne yapılabilir?” sorularına yanıt arar (5).

olasılıkları belirlemekte, çözümler geliştirmeye kirleticilerinden

kaynaklanan

sağlık

“Durum

risk

olarak

kadar

değerlendirmelerine

kararlarının

toplumdaki

farklı

4. Yapı İçi Hava Kirliliği Risk Süreci Modeli Yapı içi hava niteliğini olumsuz etkileyecek

3. Risk ve Risk Süreci

birçok hava kirleticisi bulunmaktadır. Tüm

Risk, nesne ya da olguların bir etkileşim

kirleticilerin her yapı için değerlendirilmesi

sonrasında can kaybı, sağlık sorunları, ürün ve gibi

süreç

gruplara iletilmesidir (10).

yararlanılmaktadır.

hasarlar

yönetimi,

yönetiminin

sorunlarının önlenmesinde risk çalışmalarından

çevrede

değerlendirmesi,

bir

Risk iletişimi ise, bir riskin ya da risk

çalışmaktadır. Olasılıklar belirlenerek yapı içi hava

kapsayan

olumsuz

zaman, emek ve parasal kayıplara yol açabilir.

sonuçlar

Bu nedenle yapı içi hava niteliği risk sürecinin

oluşturma olasılığı ve bu etkileşimin belirli bir

değerlendirme

adımında,

önce,

bir

ön

zaman dilimindeki büyüklüğüdür (5, 6, 7).

araştırmanın yapılması, diğer adımlara veri

Başka bir risk tanımı ise, belirli bir istenmeyen

oluşturmak ve belirtilen kayıpları önlemek

olayın, sıklığı, olasılığı ve sonucunun bütünüdür

açısından gerekli görülmüştür. “Yapı İçi Hava

(5, 8, 9).

Niteliği Risk Süreci Modeli Belirlenmesi”

Risk çalışmaları;

başlıklı çalışmada risk sürecine “ön araştırma”

•

Risk değerlendirmesi

adımı eklenerek yeni bir risk süreci modeli

•

Risk yönetimi

•

Risk iletişimi

önerilmiştir. Ön araştırma adımında, •

Yapının tanımı

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

•

Kullanıcılarla görüşme

•

Olasılık araştırması

Yapılarak

deneyim

barınma

kirleticiler

Ürünleri ve Ön Araştırma Yapı ürünlerinden kaynaklanan kirleticiler; (konut),

hizmet

(büro,

•

dioksit, azot oksitler, kükürt dioksit vb.)

o Kullanıcıları ve kullanıcılarının eylemleri,

o Uçucu organik bileşikler (benzen, tolüen,

o İçindeki makineler, araçlar, aygıtlar,

formaldehit vb.)

o Kullanılan yapı ürünleri

o Zararlı doğal gazlar (ozon, radon vb.)

o Ayrıntıları

•

o Bulundukları çevre

o Organizmalar (Polen, bakteri, virüs vb.)

yapı için değişik olabileceğini gösterir. çalışmalarından

tanımlanması

olasılıkları

dır (12, 13, 14, 15, 16).

önce

Yapı içi hava kirliliği risk süreci modelinin ön

belirleme

araştırma adımı ile riskleri araştırılan yapının iç

açısından önemlidir. •

çevreyi etkileyebilecek ürünleri saptanabilir.

Kullanıcılarla görüşme

Saptanan yapı ürünlerinin içerebilecekleri gaz

Sözlü ya da yazılı sorular, kullanıcı sağlığı ile

ve parçacıklar hazırlanmış Çizelge 1 yardımı ile

yapı içindeki hava kirliliği ve yapı ilişkilerinde

olası

yol gösterici olabilir. •

Parçacıklar

o Asılı parçacıklar (Asbest, toz, duman vb.)

de farklıdır. Bu fark iç hava kirleticilerinin her

değerlendirme

Gazlar

o Yanma ürünleri (karbon monoksit, karbon

gösteren yapıların,

yapının

edilenlere

5. Yapı İçi Hava Kirleticisi Olan Yapı

hastane vb.), üretim (fabrika) gibi farklılık

Risk

elde

vermede yardımcı olabilir.

irdelenecek

Yapının tanımı

İşlevleri,

duyulardan

eklenerek, araştırılacak olası kirleticilere karar

sınırlandırılabilir. •

kirleticiler

olarak

değerlendirmeye

alınabilir.

Olasılık araştırması

Ancak,

bazı

ürünlerin

yangın

sırasında

Araştırmacı riski değerlendirilecek yapıda,

çıkardıkları kirleticiler de tehlikeli olabilir. Bu

deneyimine dayanarak ve duyularını kullanarak

nedenle yanmadan kaynaklanan risklerin de göz

olası kirleticileri belirleyebilir.

önüne alınması gerekir. Çizelge 2 de bazı

Sonuçta bu ön araştırma; yapının tanımı ve

önemli

kullanıcılarla görüşmelerden sağlanan veriler,

kirleticiler görülmektedir.

ürünlerin

yanması

sonucu

oluşan

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

6.Sonuç Sağlık sorunlarına yol açabilen yapı içi hava kirliliğinin risklerini önlemede yararlanılan risk süreci araştırmalarının, •

Risk değerlendirmesi

•

Risk yönetimi

•

Risk iletişimi

adımlarına

bir

‘ön

araştırma’

adımının

eklenmesi ile risk süreci modeli geliştirilebilir. Ön araştırma kapsamındaki •

Yapının tanımı

•

Kullanıcılarla görüşme

•

Olasılık araştırması

yapılarak

belirlenen

yapı

ürünlerinin

(hazırlanmış çizelgelerde görülen) içerdikleri ya

içerebilecekleri

kirleticilerin

risk

değerlendirme sürecine alınması çalışmalarda süre

maliyet

yararlılığı

sağlayabilir.

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Çizelge 1 - Yapı Ürünlerinin İçerdiği Kirleticiler YAPI ÜRÜNLERİ

Duvarlar

Alçı Blok, Levha

Beton

Taş Tuğla Alçı Levha

Kaplamalar

Sıva

Boya, Vernik, Cila

Duvar Kağıdı

KİRLETİCİLER GAZLAR

PARÇACIKLAR

Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Ksilenler Tolüen … Zararlı Doğal Gazlar: Radon … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Formaldehit … Zararlı Doğal Gazlar: Radon … Zararlı Doğal Gazlar: Radon … Zararlı Doğal Gazlar: Radon … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Ksilenler Tolüen … Zararlı Doğal Gazlar: Radon … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Etil benzen Formaldehit Tolüen … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Asetaldehid Benzen Etil benzen Etil tolüen Formaldehit Hekzan Ksilenler Stearin Tolüen Tri-metilbenzen … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Tolüen …

Asılı Parçacıklar: Asbest …

Asılı Parçacıklar: Asbest … Asılı Parçacıklar: Asbest …

Organizmalar: Mantar …

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Kaplamalar

Çizelge 1- Yapı Ürünlerinin İçerdiği Kirleticiler (devam) KİRLETİCİLER YAPI ÜRÜNLERİ GAZLAR PARÇACIKLAR Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Organizmalar: Halı

İşlem Görmüş Ahşap, Yapay Ahşap

Doğramalar

Yalıtımlar

Yapıştırıcılar

Taş

İşlem Görmüş Ahşap

Asetaldehid Butadin Etil benzen Formaldehit Hekzan Ksilenler Stearin Tolüen Tri-metilbenzen … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Asetaldehid Benzen Etil benzen Formaldehit Hekzan Ksilenler Stearin Tolüen Tri-metilbenzen … Zararlı Doğal Gazlar: Radon … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Benzen Etil benzen Formaldehit Stearin Tolüen Tri-metilbenzen … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Asetaldehid Etil benzen Formaldehit Stearin … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Asetaldehid Benzen Formaldehit …

Mantar Ev Tozu Akarları …

Organizmalar: Küf Mantar Kurt …

Asılı Parçacıklar: Asbest …

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Sıcak Soğuk Su Sistemleri

İklimlendirme Sistemleri

Pişirme ve Isıtma Araçları

YAPI ÜRÜNLERİ

Plastik

Mobilyalar

Sentetik Kumaş İşlem Görmüş Ahşap, Yapay Ahşap

Çizelge 1 - Yapı Ürünlerinin İçerdiği Kirleticiler (devam) KİRLETİCİLER GAZLAR PARÇACIKLAR Yanma Ürünleri: Karbonmonoksit Karbondioksit Azotdioksit Kükürtdioksit … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Formaldehit Tolüen … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Asetaldehid Formaldehit … Zararlı Doğal Gazlar: Ozon … Zararlı Doğal Gazlar: Radon …

Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Formaldehit … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Formaldehit … Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Asetaldehid Benzen Etil benzen Hekzan Kloroform Ksilenler Metilen klorür Stearin Tolüen Tri-kloroetilen …

Asılı Parçacıklar: Asbest …

Organizmalar: Lejyonella bakterisi …

Asılı Parçacıklar: Asbest … Organizmalar: Lejyonella bakterisi …

Organizmalar: Ev Tozu Akarları …

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Ofis Aygıtları

YAPI ÜRÜNLERİ

Çizelge 1 - Yapı Ürünlerinin İçerdiği Kirleticiler (devam) KİRLETİCİLER GAZLAR PARÇACIKLAR Uçucu Organik Bileşikler (VOCs): Asetaldehid Etil benzen Formaldehit Klisenler Sterin Tolüen … Zararlı Doğal Gazlar: Ozon …

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Çizelge 2 - Yapı Ürünlerinin Yanma Sonucu Oluşacak Kirleticiler

Duvar Kağıdı

Halı

YANMA SONUCU OLUŞACAK KİRLETİCİLER Karbonmonoksit Formaldehit Formik asit Metilalkol Asetik asit … Asit siyanidrik …

YAPI ÜRÜNLERİ İşlem Görmüş Ahşap, Yapay Ahşap Mobilyalar

YAPI ÜRÜNLERİ

Plastik

İşlem Görmüş Ahşap, Yapay Ahşap

PVC

Karbonmonoksit Formaldehit Formik asit Metilalkol Asetik asit … Benzen Dioksin Etil benzen Hidrojen klorür Formaldehit Fosgen Kadmiyum Karbondioksit Karbonmonoksit Klor Ksilenler Tolüen Vinilklorür …

İşlem Görmüş Ahşap

PVC Doğramalar

Kaplamalar

Sentetik Kumaş

YANMA SONUCU OLUŞACAK KİRLETİCİLER Karbonmonoksit Formaldehit Formik asit Metilalkol Asetik asit … Karbonmonoksit Hidroklorik asit Hidrojensiyanür Azotoksitleri … Asit siyanidrik … Karbonmonoksit Formaldehit Formik asit Metilalkol Asetik asit … Benzen Dioksin Etil benzen Hidrojen klorür Formaldehit Fosgen Kadmiyum Karbondioksit Karbonmonoksit Klor Ksilenler Tolüen Vinilklorür …

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Kaynaklar 1. Tünay, O. ve Alp, K., 1996, Hava Kirlenmesi Kontrolü, Mega Ajans, İstanbul 2. Balanlı, A., ve Tuna Taygun, G., 2005, Yapı Biyolojisi ve Asbest, Mimar.ist, 16, ss: 107-110. 3. Balanlı, A., ve Tuna Taygun, G., 2002, Polivinil Klorürün Çevreye Etkilerinin Yapı Biyolojisi Açısından İrdelenmesi, 1.Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi ve Sergisi, İstanbul, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, İstanbul, ss: 403-413. 4. Yalçınkaya, A., 1995, Yapı Malzemesi ve Çevre Etkileşimi, Y.Lisans Tezi, İTÜ FBE, İstanbul. 5. Duru, S. ve Besbelli, N., 1997, Risk Değerlendirilmesi, Uluslar arası Katılımlı 1. Ulusal Çevre Hekimliği Kongresi, Ankara, ss: 95-99. 6. Cheyne, A.J.T., Cox, S.J., Raw, G.J., Cayless, S.M., ve Riley, J.E., 1997, Refinement of a Risk Assessment Procedure: Numerical Weighting of Severity of Harm and Strength of Evidence, Healthy Buildings/IAQ’97 Global Issues and Regional Solutions Proceedings, Washington. 7. Riley, J.E., Cayless,S.M., Raw, G.J.,J.E.Cheyne, A.J.T. ve Cox, S.J., 1997, Refinement of a Risk Assesment Procedure: Rating of Hazards, Healthy Buildings/IAQ’97 Global Issues and Regional Solutions Proceedings, Washington. 8. Bureau Veritas, 2001, Risk Değerlendirme Eğitimi Notları, Ankara. 9. Andrews, J.D. ve Moss, T.R., 2002, Reliability and Risk Assessment, Professional Engineering Publishing, Londra. 10. Spengler, J. D., Samet, J.M. ve McCarthy, J.F., 2000, Indoor Air Quality Handbook, McGraw-Hill, New York. 11. Graham, J.D., 1995, Historical Perspektive on Risk Assessment in the Federal Government Toxicology, 102:29-52. 12. Godish, T., 1995, Sick Buildings; Definition, Diagnosis and Mitigation, Lewis Publishers, Florida. 13. Meckler, M., 1996, Improving Indoor Air Quality Through Design, Operation and Maintenance, The Fairmont Press, Inc., GA. 14. Öztürk, A., 1995, The Architectural Design Process and Indoor Air Quality, Doktora Tezi, University of Strathclyde, Glasgow. 15. Patrick, D. R., 1994, Toxic Air Pollution Handbook, Van Nostrand Reinhold, New York. 16. Yocom, J. E. ve McCarthy, S.M., 1991, Measuring Indoor Air Quality; A Practical Guide, John Wiley & Sons, England. 17. Balanlı, A., Vural, S.M. ve Tuna Taygun, G., 2004, Yapı Ürünlerindeki Radonun Yapı Biyolojisi Açısından İrdelenmesi, 2.Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi ve Sergisi, İstanbul, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, İstanbul, ss: 378-386. 18. Corn, M., 1993, Handbook of Hazardous Materials, Academic Press, Inc., USA. 19. NAS (National Academy of Science), 1981a, Formaldehyde and Other Aldehydes, Washington, D.C.. 20. NAS (National Academy of Science), 1981b, Indoor Pollutants, Washington, D.C.. 21. NRPB (National Radiological Protection Board), Radon. Broşür 22. Sarp, A., 2003, Betonun Yapı Biyolojisi Açısından İncelenmesi, Tol, Mimarlar Odası Kayseri Şubesi, 2, Kış, , ss: 98-102.

S. M. Vural, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

23. TSE (Türk Standartları Enstitüsü), 1997, Çevre Sağlığı – Kapalı Ortam Havası ile İlgili Tedbirler, TS 12281, Ankara. 24. TSE , 1997, Çevre Sağlığı – Lejyoner Hastalığı’nın (Lejyonellozis) Önlenmesi İçin Alınması Gereken Tedbirler, TS 12093, Ankara. 25. Tucker, W.G., 2000, Volatile Organic Compounds, 31.1-31.20, Indoor Air Quality Handbook, J.D. Spengler, J.M. Samet, ve J.F. McCarthy, (Derl.), McGraw-Hill, New York. 26. Wagner, A., 1991, Flor Covering & IAQ: Heallth Impacts, Prevention, Mitigation & Litigation, Cutter Information Corp., Arlington. 27. WHO (Dünya Sağlık Örgütü), 1987a, “Carbon Monoxide”, Air Quality Guidlines for Europe, European Series 23, WHO Regional Publications, Copenhagen. 28. WHO (Dünya Sağlık Örgütü), 1987b, “Nitrogen Dioxide”, Air Quality Guidlines for Europe, European Series 23, WHO Regional Publications, Copenhagen. 29. Becan, A.S., Yanma Gazları ve Zehirleyici Etkileri, İtfaiye 110, Sayı 5, 1996, s: 9. Çizelge 1 de Yararlanılan Kaynaklar – 2, 3, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28 Çizelge 2 de Yararlanılan Kaynaklar – 3, 10, 29

YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

YAŞAM DÖNGÜSÜ SÜREÇLERİNDE YAPI ÜRÜNÜ-ÇEVRE ETKİLEŞİMİ Gökçe Tuna Taygun*, Ayşe Balanlı YTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü, İstanbul, Türkiye gctaygun@superonline.com, tuna@yildiz.edu.tr

Özet Çevre, yaşam içinde yer alan ilişkiler ve yaşamın oluştuğu ortamlar bütünüdür. Yapı, kullanıcının gereksinimlerini gidermek üzere tasarlanmış ve üretilmiş bir yapma çevredir ve kullanıcılarının gereksinmelerini kendisini oluşturan yapı ürünlerinin özellikleri ile karşılar. Yapı ürünlerinin yaşam döngüsü; ürünü oluşturan hammaddelerin edinimi ile başlayan, ürünün kullanımının sona ermesi sonucu yok edilmesi ile biten, birbirini izleyen ve birbiri ile ilişkili süreçler bütünüdür. Yapı ürünlerinin yaşam döngüsü süreçleri; • Hammadde edinimi, • Yapı ürününün üretimi, • Yapı ürününün yapıya uygulanması, • Yapı ürününün kullanımı, bakım ve onarımı, kullanımının yinelenmesi, • Yapı ürününün geridönüşümü, • Yapı ürününün yok edilmesi dir. Yapı ürünleri; yaşam döngüsü süreçleri boyunca çevre ile doğrudan ya da dolaylı bir etkileşim içerisindedir. Tasarımcıların doğru ürün kararı verebilmesi için; yaşam döngülerinde yapı ürünü-çevre etkileşimine ilişkin bilgileri edinmesi gerekmektedir. Anahtar Sözcükler: Yapı ürünü, çevre, yaşam döngüsü, yaşam döngüsü süreçleri, yaşam döngüsü değerlendirmesi

Abstract Consisting of the relations occuring in life, environent is the complete whole where life itself formed. A building is an artifical environment designed and built to meet the user’s needs. These needs are fulfilled with the properties of building products that form the building. Life cycle of building products is a whole sequence of processes related with each other beginning with the extraction of the raw materials that form the product and ending with the disposal of the product. Life cycle processes of building products are; • Raw materials extraction, • Production, • Application, • Usage, • Recycle, • Disposal. Building products are directly or indirectly in interaction with environment during life cycle process. In order for the designers to give the correct product decision, the information of the effects of the building products to the environment during the life cycle processes have to be obtained. Keywords: Building product, environment, life cycle, life cycle processes, , life cycle assessment

Bu makale, birinci yazar tarafından YTÜ Mimarlık Fakültesi’nde tamamlanmış olan “Yapı Ürünlerinin Yaşam Döngüsü Değerlendirmesine Yönelik Bir Model Önerisi” adlı doktora tezinden hazırlanmıştır.

G. Tuna Taygun, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

1. Giriş

özelliklerini ya da sadece yapıda kullanımına

Endüstri Devrimi öncesinde sınırlı sayıdaki

ilişkin bilgileri içermektedir (1, 2). Ancak bu

ürünler arasından seçim yapmak ve karmaşık

kaynakların sınırlı sayıda ve dağınık olması,

olmayan

çözüm

farklı amaçlar için oluşturulması; yapı ürününün

getirmek; görgü, gelenek ve deneyime dayalı

çevre ile ilgili özelliklerine ilişkin bilgilerin

olmuştur. Ancak endüstrileşme sonucu oluşan

edinimini engelleyebilmekte ve yapı ürünü

toplumsal ve ekonomik değişim, kullanıcı

seçiminde yanlış kararlar verilebilmektedir.

gereksinimleri yanında yapı ürünlerini de

Yapı ürünü seçimindeki kararın yanlış verilmesi

nicelik ve nitelik olarak etkilemiştir. Bu da ürün

ile öncelikle doğal ve yapma çevre; dolayısıyla

kararı

insan sağlığı, ayrıca da ülke ekonomisi zarar

kullanıcı

gereksinimlerine

verecek

olan

tasarımcının

sorumluluklarını artırmıştır (1).

görmektedir. Sağlıklı yapma çevreler; doğru

Var olan yapı ürünlerinin üretim tekniklerinin

ürün kararı ile oluşturulabilir. Doğru ürün

değişmesi, yeni yapı ürünlerinin bulunması ve

kararı; yeterli düzeyde ürün bilgisini, bu da bilgi

çeşitlerinin hızlı

sistemini gerektirmektedir.

bir

biçimde

artması ile

nitelikleri gelişmiş ve değişmiştir. Yapı ürünü

Yaşam döngüsü süreçlerinde yapı ürünü-çevre

bilgilerine

etkileşimi

ilişkin;

firmalarının

mesleki

broşürleri,

yayınlar,

Türk

satış

üreticilerini

Standartları

konusunda

mimarları

bilinçlendirmek

amacı

ürün

ile

Enstitüsü (TSE) ve Sanayi Bakanlığı yayınları,

çalışma; yapı ürünlerinin seçiminde doğru

Yapı

kararların

Kataloğu

gibi

çeşitli

kaynaklar

alınabilmesi

açısından

önemli

bulunmaktadır. Çoğu kaynak, yapı ürününün;

görülmektedir.

• Görsel (biçim, büyüklük, renk, vb.),

Yapı ürünlerinin sadece kullanım değil, var

• Fiziksel (birim ağırlık, nem ve su ile ilgili

olduğu tüm süreçlerde çevre ile etkileşimine ilişkin bilgilerin belirlenmesi sonucunda; yapıda

özellikler, ısı ile ilgili özellikler vb.),

ürün seçiminde doğru kararların verilebileceği

• Kimyasal (su ve nemin etkisi, gazların etkisi,

ve böylece sağlıklı doğal ve yapma çevrelerin

korozyon etkisi vb.),

oluşturulabileceği varsayılmaktadır.

• Mekanik (çekme ve basınç karşısındaki davranışlar, kayma ve kayma gerilmeleri,

Çalışma, tüm ürünleri değil; sadece yapı

kesme direnci vb.),

ürünlerinin yaşam döngüsü süreçlerinde çevre

• Teknolojik

(şekil

değiştirme,

ile etkileşimini içermektedir.

kırılma,

Sırası ile çalışmada; çevre, yapı ürünü ve çevre

çarpma direnci vb.), • Ekonomik

(üretim,

taşıma,

kirliliği tanımlanmış, yapı ürünlerinin yaşam

depolama

döngüsü ve yaşam döngüsü süreçlerinde yapı

maliyeti vb.)

ürünü-çevre etkileşimi açıklanmıştır.

G. Tuna Taygun, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

2. Çevre Yapı Ürünü ve Çevre Kirliliği

tanımlanmaktadır.

“Çevre, yaşam içinde yer alan ilişkiler ve

etkilerinin yanında tarımsal ve endüstriyel

yaşamın oluştuğu ortamlar bütünüdür” (3).

etkinlikler ile insan yerleşmeleri kaynaklı,

Yaşayan tüm organizmaların; yaşamları içindeki

içinde insan sağlığına zararlı maddeler bulunan

bütün ilişkilerini kapsayan ortam; canlı çevre

ve atık olarak adlandırılan kirli sular, yüzey

(insan,

mikroorganizmalar),

sularını ve yeraltı sularını da kirletmekte ve

yaşamlarının oluştuğu ortamlar ise; cansız çevre

dolaylı olarak çevre kirliliği yaratmaktadır.

olarak tanımlanmaktadır. Cansız çevre; doğal

Örneğin azotlu ya da fosforlu gübrelerin

(su, hava, toprak) ve yapma çevreden (yapı,

çözeltilerindeki bol miktarda fosfor içeren

yapı ürünleri vb.) oluşmaktadır.

bileşikler de dolaylı yolla zararlı olmaktadır. Bu

Yapı, “kullanıcının gereksinmelerini gidermek

zararlı çözeltiler; deniz, göl ya da akarsuları

üzere tasarlanmış ve üretilmiş bir yapma

organik

çevredir.

bakımından zenginleştirmektedir. Bu duruma

hayvan,

bitki,

Kullanıcının

temel

gereksinimi;

Kirleticilerin

inorganik

besin

doğrudan

maddeleri

‘yaşamını sağlıkla sürdürme’, yapının asal

‘suların

amacı ise ‘sağlıklı bir yaşam sunma’ dır” (3).

zenginleşmesi; ‘ötrifikasyon’ denmektedir. Bu

Yapı, kullanıcıların gereksinimlerini kendisini

olay sonucunda sulardaki yeşil bitkiler büyük

oluşturan

bir biyolojik kütle geliştirmekte ve bunlar

yapı

ürünlerinin

özellikleri

ile

biyoelementler

karşılamaktadır. Yapı üretiminde temel ürün;

yaşadığı

gereçtir. “Doğada her amaca uygun gereç

gereksinim duymaktadır. Böylece sudaki diğer

bulunmaz ve çoğu kez gereç doğadaki biçimi ile

canlılar için oksijen azalmakta ve buna bağlı

yapıya

çeşitli

olarak da canlıların ölümleri gerçekleşmektedir.

işlemlerden geçirilen doğal kaynaklar, amaca

Ayrıca su kaynaklarının kirlenmesi; biyolojik

uygun ve birbirine göre daha çok bitirilmiş yapı

çeşitlilik olarak adlandırılan bitki ve hayvan

ürünlerine dönüştürülür” (1).

toplulukları ile mikroorganizmaları da doğrudan

İnsan etkinlikleri ile çevreyi oluşturan öğelerin

etkilemektedir (4, 5, 6, 7, 8).

niteliklerinin değişmesi ve değer kaybetmesi (4)

Hava kirliliği; belli bir kaynaktan atmosfere

olarak tanımlanan çevre kirliliği; su, hava ve

bırakılan kirleticilerin, havanın doğal bileşimini

toprak kirliliği olarak sınıflanabilmektedir.

bozarak

Su kirliliği; insandan kaynaklanan etkiler

verebilecek bir yapıya dönüştürmesi olarak

sonucunda su kaynaklarını bozacak ölçüde

tanımlanmakta ve bu kirlilik, insan sağlığını

organik, inorganik, biyolojik ve radyoaktif

olumsuz etkilemektedir. İçinde karbondioksit,

nesnelerin suya karışması ve ekolojik dengede

karbonmonoksit, kükürt dioksit, ozon, asbest,

niteliksel değişimlerin gerçekleşmesi olarak

toz vb. kirleticiler bulunan hava, insan sağlığı

girmez.

Yapay

süreçlerle

sürece

onu

bol

tarafından

canlılara

miktarda

oksijene

doğaya

zarar

G. Tuna Taygun, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

için

tehlike

yaratmaktadır.

Atmosferdeki

edilmesi ile biten, birbirini izleyen ve birbiri ile

karbondioksit birikiminin artması ile oluşan

ilişkili süreçler bütünüdür.

sera etkisi; küresel ısınmaya yol açmakta,

Yapı ürünlerinin yaşam döngüsünü oluşturan

küresel ısınma da; dünya ikliminde değişimlere

süreçler (Şekil 1);

neden olarak, kutuplardaki buzulların erimesi

•

Hammadde

edinimi:

Topraktan

sonucunda deniz düzeyinin yükselmesine neden

hammaddelerin

olmaktadır. Bu durum topraktan elde edilen

çıkarılması ve hammaddenin çıkarıldığı

hammaddelerin su altında kalması demektir.

noktadan işleme noktasına ulaşımı,

Sera etkisinin önlenebilmesi büyük ölçüde fosil yenilenebilir

enerji

o Gerecin

kaynaklarının

bitki

dokusunu

üretimi:

Bitmiş

bir

yapı

hammaddelerin işlenmesi,

biçiminde toprağa ve bitkilere ulaşan hava de

kaynaklarının

ürününün yapımında kullanılması için

konmasına bağlı olmaktadır. Asit yağmurları kirleticileri

enerji

• Yapı ürününün üretimi;

yakıtların tüketiminin azaltılmasına, onların yerine

o Yapı ürününün üretimi: Gereçten daha

bozmakta,

çok bitirilmiş bir yapı ürününün elde

toprağın ve tarımsal üretimin verimliliğini

edilmesi,

azaltmaktadır (9, 10, 11).

o Yapı ürününün paketlenmesi ve dağıtımı,

Toprak kirliliği; insan etkileri ile toprağın

• Yapı ürününün yapıya uygulanması,

fiziksel,

• Yapı ürününün kullanımı, bakım ve onarımı,

kimyasal,

biyolojik

jeolojik

yapısının bozulması olarak tanımlanmaktadır.

kullanımının yinelenmesi,

Toprak kirliliği, hava ve su kirliliğinden, tarım

• Yapı ürününün geridönüşümü,

ilaçlarından, yapay gübrelerden ve zehirli ve

• Yapı ürününün yok edilmesi

tehlikeli

dir. Ayrıca her süreç arasında gerçekleşen

atıklardan

kaynaklanabilmektedir.

Toprağın kirlenmesi sonucu; verim düşmekte,

taşıma

bitkilerin gelişimi engellenmekte ve dolaylı

girmektedir.

olarak da su kirliliği oluşabilmektedir (10, 12).

Yaşam döngüsü kapalı ya da açık olabilir;

Çevre

ölçüde

• Kapalı döngü; kullanımı sona eren yapı

yapı

ürününün, aynı yapı ürünü üretiminde

kirliliğinin

etkilediği

göz

yaşamı önüne

büyük

alındığında;

ürünlerinin çevre ile etkileşimine ilişkin bilgiler

döngüsünün

kapsamına

• Açık döngü ise; yapı ürününün, farklı bir

3. Yapı Ürünlerinin Yaşam Döngüsü ürünlerinin

yaşam

kullanılmak üzere geri dönüştürülmesi,

önem kazanmaktadır. Yapı

yaşam

döngüsü;

yapı ürünü üretiminde kullanılmak üzere ürünü

geri dönüştürülmesidir (13, 14, 15, 16, 17,

oluşturan hammaddelerin edinimi ile başlayan,

18, 19, 20, 21, 22).

ürünün kullanımının sona ermesi sonucu yok

G. Tuna Taygun, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Yapı ürünlerinin yaşam döngüsü süreçlerinin

hammadde, hava emisyonları, sıvı ve katı atıklar

yer aldığı Şekil 1’de ‘kapalı ve açık döngü’

oluşabilmektedir.

kavramları da bulunmaktadır.

Yerel ürünlerin seçimi hem ekonomiye yarar

Yapı ürünlerinin hammaddelerinin edinimi,

sağlamakta hem de hammaddelerin taşınması

üretimi, yapıya uygulanması, kullanılması ve

sırasında

ürünün

tüketimi, atıklar gibi) azaltılmasına yardımcı

kullanımının

sona

ermesi

ile

oluşabilecek

zararların

(enerji

geridönüşümü ya da yok edilmesi gibi süreçleri

olmaktadır (11, 30).

içine alan bir döngü boyunca oluşmuş ve olası

4.2 Üretim Sürecinde Yapı Ürünü-Çevre

çevre

Etkileşimi

etkilerinin

değerlendirilmesi;

Yaşam

Döngüsü Değerlendirmesi (YDD-LCA Life

Üretim

Cycle Assessment) olarak tanımlanmaktadır.

tüketilmekte ve hammaddeler, araç ve gereçler

YDD’ nin ilkesi; ürünlerin çevreye olan zararlı

kullanılmaktadır. Süreç sonunda; yapı ürünleri,

etkilerini belirlemek ve azaltmak, ekolojik

yan ürünler, hava emisyonları, sıvı ve katı

çevreye en az düzeyde zarar veren ürünlerin

atıklar oluşabilmektedir.

seçilmesini sağlamaktır (11, 13, 14, 15, 16, 18,

Örneğin metal yapı ürünleri, üretim sürecinde

19, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29).

hem çok miktarda atık oluşturmakta hem de

YDD’ ye yönelik ‘LEED’, ‘Athena’, ‘BEES’,

enerji harcamaktadır. Metal yapı ürünlerinin

‘BRE’ (‘BREEAM’, ‘EcoHomes’, ‘Envest’,

üretim sürecindeki eritme adımında enerji

‘Environmental

gereksinimi çok miktarda olduğu gibi, atık

Profiles’,

‘SMARTWaste’),

sürecinde;

‘Eco-Indicator’ Etki Değerlendirme Yöntemi,

oluşmaktadır. Kurşun da zehirli yapısı ve

‘IVAM’

‘Eco-Quantum’,

üretiminde oluşan kirlilik nedeni ile önlem

‘Ecoinvent’ Veritabanı), ‘GaBi’, ‘TEAM’, ‘GB

alınması gereken metallerden biridir. Ayrıca

Tool’, ‘Woolley’, ‘Curwell ve March’ Modeller

plastiklerin üretimi sırasında da atmosfere uçucu

oluşturulmuştur.

organik bileşikler (VOCs) yayılmakta ve çok

Döngüsü

Süreçlerinde

miktarda

Yapı

enerji

dioksin

anamal

olarak

4. Yaşam

miktarda

işgücü,

‘Analytica’ Modeli, ‘Pre’ Modelleri (‘SimaPro’, Veritabanı,

çok

enerji,

emisyonları

harcanmaktadır.

Yapı

Ürünü-Çevre Etkileşimi

ürünlerinin üretiminde çok miktarda enerji

Yapı ürünü-çevre etkileşimi; yaşam döngüsü

harcanması; küresel ısınma, asit yağmurları ve

süreçlerinde ele alınmaktadır.

kirli sisin oluşmasına neden olmaktadır (7).

4.1 Hammadde Edinimi Sürecinde Yapı

4.3 Yapıya Uygulama Sürecinde Yapı Ürünü-

Ürünü-Çevre Etkileşimi

Çevre Etkileşimi

Hammadde edinimi sürecinde; enerji, işgücü,

Yapıya uygulama sürecinde de; enerji, işgücü,

anamal (para) tüketilmektedir. Süreç sonunda;

anamal tüketilmekte ve yapı ürünleri, araç ve

G. Tuna Taygun, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

gereçler kullanılmaktadır. Süreç sonunda; hava

Geridönüştürülmüş yapı ürünlerinin kullanımı;

emisyonları,

hammadde

sıvı

katı

atıklar

kaynaklarının

tüketimini

oluşabilmektedir.

engellemekte

Örneğin seramik, halı, linolyum gibi yapı

sırasında oluşan zararların ve harcanan enerjinin

ürünlerinin

azaltılmasını

uygulamasında

kullanılan

bazı

ürünlerin

sağlamaktadır.

yok

edilmesi

Ancak

bazı

yapıştırıcılar ya da boya ve verniklerden

durumlarda

uygulama sırasında çıkan VOCs uygulama

işlemleri

yapan kişilere zararlı olabilir (31).

olmakta ve bu işlemler çevreye zararlı etkilerle

4.4 Kullanım Sürecinde Yapı Ürünü-Çevre

sonuçlanmaktadır (11, 30, 33). Bu etkiler de;

Etkileşimi

küresel ısınma gibi olumsuzluklara neden

Kullanım sürecinde; enerji tüketilmekte ve süreç

olabilmektedir (20).

sonunda; kullanımı sona eren yapı ürünleri,

4.6 Yok Edilme Sürecinde Yapı Ürünü-Çevre

hava

Etkileşimi

emisyonları,

sıvı

katı

atıklar

da zor,

tam

tersine

karmaşık,

geridönüşüm

maliyeti

yüksek

oluşabilmektedir.

Yok edilme sürecinde; enerji, işgücü ve anamal

Bazı yapı ürünlerinden kaynaklanan yapı içi

tüketilmekte ve yok edilme işlemleri için araç

hava kirleticileri, yapı ürününün kullanımı

ve gereçler kullanılmaktadır. Süreç sonunda;

sürecinde

enerji, hava emisyonları, sıvı ve katı atıklar

yapı

içini

kirleterek

kullanıcı

sağlığına zarar verebilmektedir (32). Çizelge 1’

oluşabilmektedir.

Yapı ürünlerinin yok edilmesi sırasında da

bazı

yapı

ürünlerinden

kaynaklanan yapı

seçilen yok edilme teknolojisine göre oluşan

ürünleri ve kirleticilerin kullanıcı sağlığına

farklı atıklar; çevreye zarar verebilmektedir (19,

etkileri örneklenmiştir (Bu çizelge, sadece

20, 33).

kullanım sürecinde açığa çıkan kirleticileri ve

5. Sonuç

kullanıcı sağlığına etkileri içermektedir).

Yapı

4.5 Geridönüşüm Sürecinde Yapı Ürünü-

üretimi, yapıya uygulanması, kullanılması ve

Çevre Etkileşimi

kullanımının sona ermesi ile geridönüşümü ya

Geridönüşüm sürecinde; enerji, işgücü ve

da yok edilmesi gibi süreçleri içine alan bir

anamal tüketilmekte ve geridönüşüm işlemleri

döngü boyunca çevre ile doğrudan ya da dolaylı

için araç ve gereçler kullanılmaktadır. Süreç

bir etkileşim içerisinde olmaktadır. Süreçlerde

sonunda; yapı ürününün geridönüşümü ile elde

oluşan olumsuz etkiler sonucu kullanıcılara

edilen hammaddeler ya da ürünler, hava

sağlıklı yaşam sunmak amacı ile üretilen yapı;

emisyonları,

kullanıcıları ve çevresi için sağlıksız bir yapma

kirleticiler,

kirleticilerin

sıvı

bulunduğu

katı

atıklar

oluşabilmektedir.

ürünleri;

hammaddelerinin

edinimi,

G. Tuna Taygun, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

çevre haline dönüşebilmekte ve doğal çevrede sorunlara neden olabilmektedir. Yaşam döngüsü süreçlerinde yapı ürünü-çevre etkileşime ilişkin bilgilerin belirlenmesi; • Tasarımcının yapı ürünü kararını kolay ve doğru bir biçimde almasına, • Tasarımcı,

yapı

ürünü

üreticisi

kullanıcılarının bilinçlendirilmesine, • Yapı ürünlerinin çevre etkilerine ilişkin zorunlulukların oluşturulmasına, • Yapı ürünlerinin üretim teknolojilerinin geliştirilmesine ya da değiştirilmesine yardımcı olabilir.

G. Tuna Taygun, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Yapı Ürününün Kullanımı

Yapı Ürününün Yapıya Uygulanması

Kapalı Döngü

Yapı Ürününün Geridönüşümü

Açık Döngü

ÇEVRE

Yapı Ürününün Üretimi

Yapı Ürününün Yok Edilmesi

ÇEVRE

Hammadde Edinimi

Taşıma Girdiler (enerji, hammadde vb.) Çıktılar (katı, sıvı, gaz atıklar) Açık ve Kapalı Döngü

Şekil 1 Yapı ürünlerinin yaşam döngüsü süreçleri, süreçlerin birbirleri ve çevre ile ilişkileri.

G. Tuna Taygun, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Çizelge 1 Bazı yapı ürünlerinden kaynaklanan kirleticiler ve kullanıcı sağlığına etkileri. KİRLETİCİNİN BULUNDUĞU YAPI ÜRÜNÜ

KULLANICI SAĞLIĞINA ETKİLERİ

Benzen

Mobilyalar, boyalar, kaplamalar

Kanser

Formaldehit

Kontrplak, halı ve laminat yapıştırıcıları, boyalar, yalıtım ürünleri

Göz yanması ve yaşanması

Tolüen

Yapıştırıcılar, döşeme kaplamaları, boyalar

Bitkinlik, koordinasyon bozukluğu, uykusuzluk, göz rahatsızlıkları

Asbest

Yalıtım ürünleri, bazı döşeme ve tavan kaplamaları, eski sıvalar

Asbestosis, akciğer kanseri, mezotelyoma, plevra tümörü

Radon

Beton, tuğla, granit, alçı, agrega

Akciğer kanseri

Polivinil Klorür (PVC)

Doğrama profilleri, kaplama, çatı örtüsü, duvar kağıdı, boru, oluk, elektrik döşemi

Baş dönmesi, bitkinlik, baygınlık, baş ağrısı, bulantı, gözlerde yanma, uyku düzensizliği, bellek yitimi, işitme bozuklukları, sinirlilik, deride kalınlaşma, parmak ucu kemiklerinde değişiklikler, parmaklarda kan dolaşımının bozulması, kanın pıhtılaşmaması, çarpıntı, kalp krizi, bağışıklık sistemi zayıflığı, üreme organları sorunları, karaciğer, akciğer, mide, beyin, kan ve lenf kanseri

…..

KİRLETİCİ

VOCs

G. Tuna Taygun, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Kaynaklar 1. Balanlı, A., 1997, Yapıda Ürün Seçimi, YÜMFED Yayınları, İstanbul. 2. Arıoğlu, N., 1993, “Yapı Ürünlerinin Seçimi İçin Bir Yöntem”, Doktora Tezi,Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (yayımlanmamış), İstanbul. 3. Balanlı, A. ve Öztürk, A., 1993-4, Yapı Biyolojisi-Kavram; Sistem Yaklaşımı ile Yapı Biyolojisi, yayınlanmamış araştırma-ders notu, Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, İstanbul. 4. Keleş, R. ve Hamamcı, C., 2005, Çevre Politikası, İmge Kitabevi, Ankara. 5. Çepel, N., 1992, Doğa Çevre Ekoloji ve İnsanlığın Ekolojik Sorunları, Altın Kitapları, İstanbul. 6. Kışlalıoğlu, M. ve Berkes, F., 2001, Ekoloji ve Çevre Bilimleri, Remzi Kitabevi, İstanbul. 7. Lippiatt, B. C. ve Boyles, A. S., Using BEES to Select Cost-Effective Green Products”, Int. Journal LCA, Volume: 6 (2), 2001, pp: 76-80. 8. Spiegel, R. ve Meadows, D., 1999, Green Building Materials A Guide to Product Selection and Specification, John Wiley & Sons, Inc., USA. 9. Müezzinoğlu, A., 2000, Hava Kirliliği ve Kontrolünün Esasları, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir. 10. Özey, R., 2001, Çevre Sorunları, Aktif Yayınevi, İstanbul. 11. Scheuer, C.W. ve Keoleian, G.A., 2002, Evaluation of LEEDTM Using LCA Methods, National Institute of Standards and Technology, NIST GCR 02-836. 12. Keleş, R. ve Ertan, B., 2002, Çevre Hukukuna Giriş, İmge Kitabevi, Ankara. 13. Curran, M. A., 1996, Environmental Life-Cycle Assessment, McGraw – Hill, USA. 14. EBN (Environmental Building News), “Life-Cycle Assessment for Buildings: Seeking the Holy Grail”, Volume 11, Number: 3, 2002. 15. EPA (United States Environmental Protection Agency), 1994, Design for the Environment: Product Life Cycle Design Guidance Manual, Government Institutes, Inc., USA. 16. Keoleian, G. A., Menerey, D., Vigon, B. W., Tolle, D. A., Cornaby, B. W., Latham, H. C., Harrison, C. L., Boguski, T. L., Hunt, R. G., ve Sellers, J. D., 1994, Product Life Cycle Assessment to Reduce Health Risks and Environmental Impacts, Noyes Publications, USA. 17. Nyman, M. ve Simonson, C. J., “Life Cycle Assessment of Residential Ventilation Units in a Cold Climate”, Building and Environment, 40, 2005, pp: 15-27. 18. Tanaçan, L., 2002, “Ekolojik Yapı Malzemelerinin Tanımlanmasındaki Sorunlar”, 1. Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi ve Sergisi, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, İstanbul, ss: 719-730. 19. Trusty, W. B. ve Meil, J. K., 2000, “Building as Products: Issues and Challenges for LCA”, In LCA, International Conference on LCA: Tools for Sustainablity, April 25-27, 2000, Virginia. 20. Trusty, W. B. ve Meil, J. K., 2002, “Integrating LCA Tools in Green Building Rating Systems”, USGBC Green Building International Conference & Expo, November 15. 21. TSE (Türk Standartları Enstitüsü), 1998, Çevre Yönetimi – Hayat Boyu Değerlendirme – Prensipler ve Çerçeve (TS EN ISO 14040), Türk Standartları Enstitüsü, Ankara.

G. Tuna Taygun, A. Balanlı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

22. Vigon, B. W. , Tolle, D. A., Cornaby, B. W., Latham, H. C., Harrison, C. L., Boguski, T. L., Hunt, R. G., Sellers, J. D. ve U.S.E.P.A. Risk Reduction Engineering Laboratory, 1994, Life – Cycle Assessment Inventory Guidelines and Principles, Lewis Publishers, USA. 23. Anderson, J., Shiers, D. E. ve Sinclair, M., 2002, The Green Guide to Specification an Environmental Profiling System for Building Materials and Components, 3rd edition, Blackwell Science Ltd., Oxford. 24. EC (European Communities), 1997, Guidelines for the Application of Life Cycle Assessment in the EU Eco-Label Award Scheme, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg. 25. Harris, D. J., “A Quantitive Approach to the Assessment of the Environmental Impact of Building Materials”, Building and Environment, 34, 1999, pp: 751-758. 26. Jensen, A. A., Hoffman, L., Moller, B., Schmit, A., Christiansen, K., Elkington, J. ve Dijk, F. V., 1997, Life Cycle Assessment, A Guide To Approaches, Experiences and Information Sources, European Environment Agency, Denmark. 27. Jönsson, A., “Quantitative methods Is It Feasible to Address Indoor Climate Issues in LCA?”, Environmental Impact Assessment Review, 20, 2000, pp: 241-259. 28. Lawson, B., 1996, Building Materials Energy and the Environment, The Royal Australian Institute of Architects, Australia. 29. Wu, X., Zhanga, Z. ve Chenb, Y., “Study of the environmental impacts based on the ‘green tax’ – applied to several types of building Materials”, Building and Environment, 40, 2005, pp: 227-237. 30. Roaf, S., Fuentes, M. ve Thomas, S., 2004, Ecohouse 2: a Deign Guide, Architectural Press, UK. 31. Chiras, D. D., 2004, The New Ecological Home, A Complete Guide to Green Building Options, Chelsea Green Publishing Company, USA. 32. Vural, S. M., 2004, “Yapı İçi Hava Niteliği Risk Süreci Modeli Belirlenmesi”, Doktora Tezi,Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (yayımlanmamış), İstanbul. 33. Howard, N., Edwards, S. ve Anderson, J., 1999, BRE Methodology for Environmental Profiles of Construction Materials, Components and Buildings, BRE Report, UK. 34. Balanlı, A., ve Tuna Taygun, G., 2002, “Polivinil Klorürün Çevreye Etkilerinin Yapı Biyolojisi Açısından İrdelenmesi”, 1.Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi ve Sergisi, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, İstanbul, ss: 403-413. 35. Balanlı, A., ve Tuna Taygun, G., Yapı Biyolojisi ve Asbest, Mimar.ist, 16, 2005, ss: 107-110. 36. Balanlı, A., Vural, S. M. ve Tuna Taygun, G., 2004, “Yapı Ürünlerindeki Radonun Yapı Biyolojisi Açısından İrdelenmesi”, 2.Ulusal Yapı Malzemesi Kongresi ve Sergisi, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, İstanbul, ss: 378-386. Çizelge 1; 32, 34, 35, 36 kaynaklarından uyarlanmıştır.

YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

19. YÜZYILDA İSTANBUL’DA İNŞA EDİLEN ASKERİ YAPILARIN KORUMA SORUNLARI Aynur Çiftçi * , Nadide Seçkin Y.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul, Türkiye cifci@yildiz.edu.tr

Özet 18. yüzyıldan itibaren Osmanlı askerî teşkilâtında yapılan yenilik ve düzenlemeler, devletin ve toplumun modernleşmesini büyük ölçüde etkilemiş; 1826 yılında Yeniçeri Ocağı ile birlikte diğer ocakların kaldırılmasından sonra yeni oluşturulan askerî kurumlar için farklı işlevli birçok askerî yapı inşa edilmiştir. I. Ordu merkezi olan İstanbul’da 1826 yılından sonra yapıldığı tespit edilebilen 1 idarî yapı, 14 kışla, 11 okul, 12 hastahane, 17 karakol, 4 fabrika, 4 silâhhane, 2 depo ve 3 fırın olmak üzere toplam 68 adet askerî yapı/yapı grubu geleneksel Osmanlı mimarîsinden ayrılan özellikleri ile Osmanlı’nın Batı’ya dönük yüzünü yansıtmışlardır. 19. yüzyılda ve 20. yüzyıl başında gerçekleştirilen bazı yasal düzenlemelerle askerî yapıların onarımları ve korunmaları konularında çeşitli kararlar alınmıştır. Ancak alınan bu kararlara karşın 68 askerî yapı/yapı grubundan 47 tanesi günümüze ulaşmış, 21 tanesi ise günümüze ulaşamamıştır. 20. yüzyılın ilk yarısından sonra ilgili Koruma kurulları tarafından 44 askerî yapı korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. Bu özgün yapılar zaman içinde mülkiyet, işlev, kullanıcıların müdahaleleri ve doğal nedenlerden kaynaklanan çeşitli koruma sorunları ile karşı karşıya kalmışlardır. İlgili kanun ve ilke kararları gereğince bakım, basit onarım ve esaslı onarım kapsamında korunmaları gereken yapılar için belgeleme ve uygulama evrelerinde olumlu müdahalelerin yanı sıra yapıların mimarî özelliklerini dikkate almayan çalışmaların da gerçekleştirildiği görülmektedir. Anahtar Kelimeler: 19. yüzyıl, Osmanlı, askerî mimarî, İstanbul, idarî yapı, kışla, okul, hastahane, karakol, fabrika, silâhhane, depo, fırın, mutfak, hamam.

Abstract The renovations made at the Ottoman military organization which began at the beginning of the 18th century has influenced the modernization of the state and the society. After the abolition of the Janissary with other “Ocak”, several military buildings with various functions required for the new military organization were built. Several military buildings and or building groups such as 1 administrative building, 14 barracks, 11 schools, 12 hospitals, 17 police stations, 4 factories, 4 armories, 2 depots, 3 bakeries totaling 68 in number were built after 1826 in Istanbul, which was the center for the first army, reflect the westernized features that were different from that of the traditional Ottoman Architecture. During the 19th century and at the beginning of the 20th century some legal regulations concerning restoration and preservation of the military buildings were made. However in spite of these regulations only 47 out of 68 remain today. After the second half of the 20th century 44 military buildings have been registered as part of cultural heritage by the Council of Monuments. Through time, these buildings have faced several problems of preservation caused by issues related to ownership, function, user failures and natural disasters. Buildings, which require maintenance, repair and restoration according to the related regulations, lose several of their original features while they are restored. Key Words: 19th century, Ottoman, military architecture, İstanbul, administrative building, barracks, school, hospital, police station, factory, armory, depot, bakery, kitchen, bath house.

Bu makale, birinci yazar tarafından YTÜ Mimarlık Fakültesi’nde tamamlanmış olan “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Askerî Mimarî ve İstanbul’da İnşa Edilen Askerî Yapılar” adlı doktora tezinden hazırlanmıştır.

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

fırın olmak üzere toplam 68 adet askerî

19. Yüzyılda İstanbul’da Askerî Mimarî

yapı/yapı grubu olarak saptanmıştır (bkz. Tablo

Geleneksel düzenini 15. yüzyıldan itibaren

1). Kentin mimarî dokusunda ve siluetinde

sürdüren ve Osmanlı devlet yapısında önemli

önemli bir yere sahip olan bu yapıların bir

bir yeri olan askerî teşkilât, 18. yüzyılın

bölümü ne yazık ki günümüze ulaşamadan yok

sonunda III. Selim’in (hd 1789-1807) başlattığı

olmuş, diğerleri ise zaman içinde değişikliğe

reform hareketleri ile değişime uğramaya

uğramış ve çeşitli koruma sorunları ile karşı

başlamıştır. Askerî teşkilâttaki bu yenilik ve

karşıya kalmışlardır.

düzenlemeler aynı zamanda Osmanlı devleti ve

Askerî Yapıların Korunmaları ile İlgili Yasal

toplumunun modernleşmesini de büyük ölçüde

Düzenlemeler

etkilemiştir. Askerî alanda yapılan en köklü değişiklik 1826 yılında Yeniçeri Ocağı ile

19. yüzyıl sonunda ve 20. yüzyıl başında özel

birlikte diğer ocakların kaldırılması olmuştur*.

mülklerden farklı olarak kamu yapıları arasında

Bu tarihten sonra yeni kurulan askerî kurumlar

sayılan askerî yapıların inşa ve onarımları**,

için farklı işlevli yapılara ihtiyaç duyulmuş,

vergiden

askerî yapı faaliyetlerinde görülen çeşitlilik ve

istimlâk**** ve korunmaları***** konularında

artış

çeşitli yasal düzenlemeler yapıldığı ve kararlar

değişimin

somut

örneklerini

muafiyetleri***,

kamulaştırma,

oluşturmuştur.

alındığı görülmektedir******.

Bu dönemde inşa edilen askerî yapılar devlet

Bu düzenlemelere ve kararlara karşın 68 askerî

otoritesini simgeleyen ve geleneksel mimarîden

yapı/yapı grubundan ancak 47 tanesi günümüze

ayrılan tasarımları, üslûp özellikleri ve yapım

ulaşmış, 21 tanesi ise ne yazık ki günümüze

teknikleri ile Osmanlı’nın Batı’ya dönük yüzünü

ulaşamamıştır.

yansıtmaktadırlar. Fetih ile başkent yapılan ve I.

yapılar işlev değişikliği; terk, kötü kullanım gibi

Ordu merkezi olan İstanbul’da kentin siyasî,

nedenlerden dolayı harap olmuş ve zaman

Günümüze

ulaşamayan

askerî ve stratejik önemi nedeniyle, 1826 **

yılından sonra çok sayıda askerî yapı inşa

1294/1887 tarihli Nizamname’deki askerî yapıların inşaat ve onarım keşiflerine ait kararlar için bkz. (1). 1324/1906 tarihli Nizamname’deki kararlar için bkz. (2). *** 1247/1831-1832, 1280/1863, 1299/1882, 1309/1891 tarihli düzenleme ve kanunlarda askerî yapılardan alınacak vergiler hakkında bilgi için bkz. (1). **** 1296/1879 ve 1332/1914 tarihli “İstimlâk Kararnameleri” ile 1331/1916 tarihli tezkirede istimlâk edilecek askerî yapılar hakkında bilgi için bkz. (1). ***** 1326/1910 tarihli Şartname’de, 1329/1913 tarihli Mukavelename’de, 1333/1917 tarihli tezkirede, 1312/1896 tarihli müzekkerede ve 1329/1913 tarihli tezkireden bulunan askerî yapıların korunmaları ile ilgili kararlar için bkz. (1). ****** Askerî yapılar ile ilgili diğer yasal mevzuat için bkz. (3).

edilmiştir. Bu yapılar işlevsel bir sınıflandırma ile 1 idarî yapı, 14 kışla, 11 okul, 12 hastahane, 17 karakol, 4 fabrika, 4 silâhhane, 2 depo ve 3

Kapıkulu Ocakları için inşa edilen askerî yapılardan günümüze Acemi Ocağı Hamamı ile Humbaracı ve Lağımcı Ocağı Kışlası’nın Humbaracı Kışlası Camisi (1218/1803-1804) ulaşabilmiştir.

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

içinde

yol

yerleşim

yıkılması ise o dönem için kabul edilen ancak

faaliyetleri

günümüzün koruma anlayışına ters düşen bir

sırasında, koruma bilincinin oluşmadığı ve

uygulamadır. Örneğin, 19. yüzyılın ilk yarısında

korumaya yönelik yasal düzenlemelerin henüz

inşa edilen İplikhane-i Amire, Feshane, Kuleli

etkin kılınmadığı bir dönemde, kısmen yerel

Kışlası gibi askerî yapılar eski has bahçelerin,

yönetimlerin kısmen devletin resmî birimlerinin

köşk ve kasırların, sarayların yerlerine inşa

müdahaleleriyle yıkılmışlardır. 19. yüzyılda

edilmişlerdir.

alanlarının

genişletilmesi, açılması

vb.

yeni imar

askerî yapıların inşası için mevcut yapıların

F.1 19. yüzyıla ait bir fotoğrafta Bağdat Köşkü Karakolu (Yıldız Albümleri/IRCICA Arşivi )

F.2 Günümüzde mevcut olmayan Bağdat Köşkü Karakolu’nun Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki Osmanlı arması (1996)

arasındaki

yapılar arasında Tophane, Taksim Topçu ve

mülkiyeti devlete ait iken özel bir şirkete

Ertuğrul kışlaları gibi büyük boyutlu ve önemli

satılması gündeme gelen ve uzun süre bakımsız

askerî yapılar da vardır. Yapıların yıkım

kalan Taksim Topçu Kışlası, Fransız mimar ve

kararlarına

plancı Henri Prost’un kışlanın yerini yeşil alan

gerçekleştiğine

yıkımların ilişkin*

sadece

şekilde

M.S.A.’nde

olarak

döneme

gösterdiği

ait

1937

belgelere

göre***,

20. yüzyılın ilk yarısından itibaren yıkılan

tarihli

projenin

bulunan 1913 tarihli bir arşiv belgesinden**

onaylanmasından sonra (4), 1940’lardaki imar

Topkapı

hareketleri

Sarayı

içindeki

Bağdat

Köşkü

sırasında

Belediye

tarafından

Karakolu’nun yıkımına dair bilgi edinilmiştir

yıkılmıştır (bkz. F.3-4). Yıkımı fotoğraflarla

(bkz. F.1-2).

belgelenen tek askerî yapı bu kışla olup, bu yıkımla İstanbul’daki son topçu kışlası da yok

Ayrıca B.O.A.’nde bulunan 1911-1922 tarihleri

olmuştur.

Cumhuriyet dönemindeki bayındırlık hareketleri veya diğer nedenlerden dolayı yıkılan askerî yapılarla ilgili gazete, dergi vb. periyodik yayınlar bu çalışma süresinde taranmamıştır. ** M.S.A. (Millî Saraylar Arşivi), Defter: 3787, no: 30.

***

B.O.A. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), MV. 148/56, 229/91, 229/97, 231/25, 219/96, 223/70, 223/231; DH.İD. 38/-1/31; DH.EUM.AYŞ. 62/77.

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

F.3 1936-1940 yılları arasında çekilen bir fotoğrafta Taksim Topçu Kışlası, güneyindeki ahır, depolar ve muhdes yapılar (Salih Alkan Arşivi)

F.4 1940’larda yıkılmaya başlanan Taksim Topçu Kışlası’nın ayakta kalan batı kanadı (Gülersoy, 1986: 50)

20. yüzyılın ikinci yarısından sonra askerî

tarafından tescil edilmiştir. En erken tescil

yapılar korunması gerekli kültür varlığı olarak

kararı 1951 yılında Feriye Karakolu için

tescil

alınmıştır. Ancak 1969 yılına kadar ilgili

edilerek

çalışılmıştır.

koruma

Günümüze

altına ulaşan

alınmaya 47

Koruma

askerî

Kurulu’nun

aldığı

tüm

koruma

yapı/yapı grubundan 44 tanesi ilgili Koruma

kararlarına karşın, resmî kurumlara tahsisli

Kurulları

Feriye Karakolu, 1950-1970 yılları arasında

(G.E.E.A.Y.K.,

K.T.V.K.K)

kısım kısım yıkılmıştır (bkz. F.5-6).

F.5 Yıkılmakta olan Feriye Karakolu’nun güneyden görünüşü (1966/III Numaralı K.T.V.K.K. Arşivi)

F.6 Feriye Karakolu’nun doğu cephesi (2004)

Eyüp Askerî Rüştiyesi ile Unkapanı Fırın ve

tescilli olmalarına karşın 1970-1980 yılları

Değirmeni yapılarının büyük bir bölümü de

arasında

yıkılmışlardır

(bkz.

F.7-10).

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

F.7 Eyüp Askerî Rüştiyesi’nin kuzeydoğu ve güneydoğu cepheleri (Eyüp Bld. Arş. Planlama Müdürlüğü Arşivi)

F.8 Betonarme taşıyıcılı olarak yeniden yapılan Eyüp Askerî Rüştiyesi’nin kuzeydoğu ve güneydoğu cepheleri (2004)

F.9 19. yüzyılda çekilen bir fotoğrafta Unkapanı fırın ve değirmen yapıları (Alman Ark. Enst. Fotoğraf Arşivi)

F.10 Unkapanı fırın ve değirmeninin bulunduğu günümüzde otopark olarak kullanılan parsel (2004)

En yakın tarihli tescil kararı ise 2004 yılında

12),

Beykoz

Küçükyalı’daki askerî depolar (bkz. F.13-14) ise

Deri

Kundura

Fabrikası

için

Zeytinburnu

Fabrikası

yapıları

halen tescil edilmemiş askerî yapılardır.

alınmıştır. Toptaşı Askerî Rüştiyesi (bkz. F.11-

F.11 1890-1893 yılları arasında çekilen bir fotoğrafta Toptaşı Askerî Rüştiyesi’nin doğu ve güney cepheleri (Yıldız Albümleri/L.C. Arşivi)

F.12 Atik Valide Külliyesi’nin tabhanesi üzerine inşa edilen Toptaşı Askerî Rüştiyesi’nin doğu ve güney cepheleri (2001)

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

F.13 Halen tescil edilmemiş Küçükyalı’daki askerî depolardan 3. depo yapısının kuzey cephesi (2004)

Günümüzde

tarihî

yarımada

F.14 Küçükyalı’daki askerî depolardan 3. depo yapısının içeriden görünüşü (2004)

kararlarının

Boğaziçi

bulunmadığı

belirlenmiştir.

Sit

bölgesinde yer alan askerî yapılar, çeşitli

alanındaki Kuleli ve Selimiye kışlaları ise özgün

tarihlerde alınan Kurul kararlarıyla tarihî,

ek yapıları ile birlikte “bir bütün olarak” 1. grup

kentsel

alanlarında

korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil

kaldıklarından bulundukları bölgeler de koruma

edilmiştir. Hadımköy Hastahanesi (bkz. F.15-

altındadır.

16),

arkeolojik Ancak

Sit

günümüzde

İstanbul

Mühendishane

Harbiye

Nezareti

Üniversitesi’nin kullanımında olan Harbiye

Binası’nda ise yapıların yakın çevresindeki

Nezareti Binası ve Bab-ı Seraskerî Hastahanesi

ağaçlar

yapılarının koruma gruplarını belirten tescil

alınmıştır.

dahi

tescil

edilerek

korunmaya

F.16 Hadımköy Hastahanesi’nin doğusundaki tescilli çam ağaçları (2004)

F.15 Hadımköy Hastahanesi’nin doğu cephesindeki girişi (2004)

Askerî yapıların korunması ile ilgili günümüzde

ve 2960 sayılı “Boğaziçi Kanunu”nun 19.

halen

maddesinde, Boğaziçi Alanı’nda M.S.B.’na

geçerliliğini

koruyan

özel

yasal

düzenlemeler bulunmaktadır. 18-11-1983 tarih

(Millî

Savunma

Bakanlığı)

tahsisli

veya

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

savunma amacıyla kullanılması Genelkurmay

iken 5 tanesinin mülkiyeti resmî ve özel

Başkanlığı’nca öngörülen alanlarda bu kanunun

kurumlardadır. Bu yapılardan Fatih Askerî

hükümlerinin

belirtilerek

Rüştiyesi,

Vakıflar

özel statü vurgulanmıştır (5). Taşınmaz Kültür

Feshane-i

Amire,

10.

Belediyesi’ne; Rami Kışlası ile Eyüp Askerî

Rüştiyesi Eyüp Belediyesi’ne; Unkapanı Fırın

denetiminde veya sınır boyu ve yasak bölgede

ve Değirmeni ise İstanbul Ticaret Borsası’na

bulunan kültür ve tabiat varlıklarının korunması

aittir. Mülkiyet ve tahsisatlarla ilgili yasal

yerine

düzenlemeler yapılırken, Rami (bkz. F.17-18)

sağlanmasının

ve Kırmızı Kışla da görüldüğü üzere yapılar

M.S.B. ile Kültür ve Turizm Bakanlığı arasında

dönem dönem sahipsiz kalmış, bakım ve

düzenlenecek

onarımları

Tabiat

maddesinde

uygulanamayacağı Varlıkları ise

M.S.B.’nın

değerlendirilmesinin

getirileceği;

Mevzuatı’nın

M.S.B.’nca

korumanın protokol

idare

esaslarına

göre

olmayan

ve M.S.B. arasında, 25-03-1997 tarihinde

tahribat artmıştır. Askerî

belgelenmesi, projelerinin hazırlanması, yayın

İstanbul

müdahalelerde

yapıların

işlevlerini

hakkı gibi konular ele alınmıştır.

Müdürlüğü’ne;

yapılamadığından

yürütüleceği belirtilmiştir (5). Kültür Bakanlığı imzalanan protokolde ise askerî yapıların

Bölge

çeşitli

kaybetmeleri,

Büyükşehir

veya

uygun

bulunulduğundan

nedenlerle yeni

özgün

ihtiyaç

işlevlere göre onarılmaları da çoğu kez özgün

Askerî Yapıların Mülkiyet, Tahsisat ve

mimarîlerini olumsuz yönde etkilemiştir. 47

İşlevle İlgili Koruma Sorunları

askerî yapı/yapı grubundan 17 tanesi halen

Askerî yapıların taşınmaz gayrimenkul olarak

askerî

ait oldukları kurumlar ile işlevleri konusunda

yapılardan 8 tanesi özgün askerî işlevini

alınan kararlar yapıların korunmasında etken

sürdürmektedir.

kurumların

kullanımında

olup

olmuştur. Günümüze ulaşan 47 askerî yapı/yapı grubundan 42 tanesi Maliye Hazinesi’ne kayıtlı

F.17 Rami Kışlası’nın güneybatı kanadındaki giriş kapısı (Tuğlacı, 1993: 53)

F.18 Rami Kışlası’nın güneybatı cephesinin giriş kapısından sonraki bölümü (2004)

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Farklı işlevlerle kullanılan 24 askerî yapı/yapı

Askerî Yapıların Kullanıcı

grubu

kuruluşlara

Müdahalelerinden Kaynaklanan Koruma

yapı

Sorunları

ise

resmî

tahsislidir*.

kurum

Sadece

askerî

özel

kuruluşların kullanımındadır. 5 askerî yapı/yapı

20. yüzyılın ilk yarısında korunmaları ile ilgili

grubu ise halen işlevsiz olup bunlardan Beykoz

yasal düzenlemelerin henüz etkin kılınmadığı

Deri

bir dönemde askerî yapılar yeterli ölçüde

Kundura

Fabrikası

günümüzde

özelleştirme kapsamındadır. Özellikle işlevsiz

araştırma

yapılar, kullanıcıları olmadığından her türlü dış

yüzyılın ikinci yarısından itibaren korunması

etkene maruz kalmakta ve günden güne tahrip

gerekli taşınmaz kültür varlığı olarak tescil

olmaktadırlar.

edilen yapılara müdahale biçimleri konusunda

Özgün işlevlerini kaybeden askerî yapılardan bir

K.T.V.K.Y.K. çeşitli tarihlerde İlke kararları

kısmı için düşünülen farklı işlevlerle kullanma

almıştır**. Bu kararların varlığına karşın tescil

isteğinin zaman zaman kamuoyu tarafından

edilmiş askerî yapılarda uygulamaların onaylı

tepkiyle

Örneğin

projelerinden farklı olduğu, Kurul kararı ve

Taşkışla, 1984’te Koruma Kurulu kararıyla otel

denetimi dışında yapıların mimarî özgünlüğünü

olarak kullanılmak üzere özel sektörden bir

zedeleyen kalıcı müdahalelerde bulunulduğu

firmaya kiralanmıştır. Ancak yapı kullanıcıları

belirlenmiştir. Bu konuda uygulayıcılara ilgili

ile ilgili kurumların ve kamuoyunun girişimleri

Kanun (2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını

sonucu bu karar 1989 yılında İdare Mahkemesi

Koruma Kanunu) maddesi gereğince yasal işlem

tarafından iptal edilmiştir. Bir diğer örnek ise

yapılacağına ilişkin Kurul kararları mevcuttur.

Rami Kışlası’nın tahsisine ilişkindir. Yapının

20. yüzyılın son çeyreğinden itibaren yapılan

günümüzde Kuru Gıda Toptancıları tarafından

uygulamalarda Kurul kararlarının daha etkin

kullanılması ve tahrip edilmesi konusunda ilgili

kılındığı

Koruma

müdahaleler

karşılandığı

Kurulu’nun

görülmüştür.

kararlarına

uymayan

yapılmadan

görülmektedir.

kullanıcıların olumsuz tutumu da yazılı basına

tarih

yansımıştır.

Varlıklarının

onarılmışlardır.

Tescilli

K.T.V.K.Y.K’nun 660

sayılı

yapılarda 05-11-1999

“Taşınmaz

Gruplandırılması,

20.

Kültür

Bakım

Onarımları” başlıklı İlke Kararı gereğince bakım, basit onarım ve esaslı onarımlar adı *

Bu yapılardan Maliye Hazinesi mülkiyetindeki Taşkışla, Gümüşsuyu Kışlası ve Maçka Silâhhanesi, 1969’da M.S.B. ile yapılan bir protokolle İ.T.Ü. Rektörlüğü’nün kullanımına verilmiştir. M.S.B., 20-06-1995 tarihli yazısında, yapıların Rektörlüğün elinden çıkması durumunda ya da acil askerî ihtiyaçlarda kullanılmak üzere yeniden M.S.B.’na tahsis edilmeleri koşulu ile İ.T.Ü. Rektörlüğü’nde kalmasını ve Tapu kayıtlarına bu hususta şerh konulması gerektiğini belirtmiştir.

Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Yüksek Kurulu İlke kararları için bkz. (6). Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Mevzuatı için bkz. (5). Tarihî çevrede yer alan yapıların korunması ve onarımları konusundaki genel yaklaşımlar için bkz. (7 ve 8).

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

altında

gerçekleştirilmektedir*.

Ancak

çatı

Karakolu’nun

restorasyon

aktarımı, sıva onarımı, boya yenilenmesi vb.

onaylanmasına

bakım amaçlı müdahaleler için genellikle Kurul

nedeniyle sadece çatısı onarılabilmiştir**.

izni

uygulamalarda

Günümüzde onarımı devam eden az sayıdaki

bulunulduğu da tespit edilmiştir. Müdahale

büyük boyutlu askerî yapılar ise şunlardır:

sürecini

İstanbul

olmaksızın ve

fotoğrafların

bazı

sonucunu ise

gösterir

Kurul

belge

kararlarında

ve talep

karşın

Büyükşehir

kaynak

projesi

Belediyesi

yetersizliği

tarafından

sosyal ve kültürel amaçlı kullanılmak üzere

edilmesine karşın genellikle Kurul’a iletilmediği

kapsamlı

belirlenmiştir.

Eminönü’ndeki kışla, M.S.B. İnşaat Emlâk

Askerî

yapıların

korunması

şekilde

restore

edilmekte

olan

Başkanlığı tarafından onarılmakta olan Kuleli

konusunda

karşılaşılan sorunlardan bir diğeri projelerin

Kışlası,

hazırlanması ve restorasyon için gereken maddî

tarafından dış cephelerinin bakım ve onarımı

kaynağın sağlanamamasıdır. Özellikle büyük

yapılan Harbiye Nezareti Binası ve Marmara

boyutlu

onarım

Üniversitesi Rektörlüğü tarafından basit onarım

nedeniyle

kapsamında bazı bölümleri elden geçirilen

askerî

maliyetlerinin

yapı/yapı yüksek

grupları olması

İstanbul

Üniversitesi

Rektörlüğü

onarılamamakta ve her geçen gün tahribat

Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane.

artmaktadır.

Askerî Yapılarda Kullanıcı Müdahaleleri

Örneğin

günümüzde

kullanılmayan,

Sonucunda Mimarî Özelliklerde Oluşan

uzun

Sorunlar

süredir işlevsiz olan Kırmızı Kışla ve Gülhane Hastahanesi ile halen Kuru Gıda Toptancıları

20. yüzyılın ilk çeyreğinden günümüze kadar

tarafından kullanılan Rami Kışlası, restorasyon

geçen süre içerisinde askerî yapıların özgün

projeleri

tarafından

mimarî kimliklerine zarar veren nitelikteki

onaylanmasına karşın maliyetleri karşılayacak

müdahaleleri yakın çevreleri, planları, cepheleri

kaynak

ve taşıyıcı sistemlerinde yapılan değişiklikler

ilgili

Koruma

Kurulu

bulunamadığından

restore

edilememektedirler. Bu yapılar müdahaleler ve

olarak değerlendirmek mümkündür.

dış

harap

Askerî yapıların parsel sınırları ve civar yollar

işlevsiz

ile mevcut diğer yapılarla ilişkilerinde görülen

durumdaki küçük ölçekli bir yapı olan Topçu

değişikliklerin, çevresinde sonradan gelişen yeni

etkenler

durumdadır.

nedeniyle Aynı

şekilde

oldukça halen

yerleşme dokusuna, bazı imar hareketlerine ve

Diğer tescilli yapılarda olduğu gibi tescilli askerî yapıların

bulunduğu parsellerin yakınında yapılan inşaatların da, K.T.V.K.Y.K.’nun 05-11-1999 tarih ve 661 sayılı “Sit Alanı ile Korunması Gerekli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıklarının Bitişik Parselleri ve Koruma Alanlarındaki Tescilsiz Yapıların Bakım ve Basit Onarımları” başlıklı İlke Kararı gereğince, Müdürlük’ten izin alınarak yapılması gerektiği belirtilmektedir.

Karakolun rölöveleri 2002 yılında Aynur Çiftçi’nin danışmanlığında güncelleştirilmiş, restitüsyon projesi ve önerilen yeni işleve göre restorasyon projeleri hazırlanarak ilgili Koruma Kurulu’na sunulmuştur.

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

yol

genişletme

çalışmalarına

bağlı

olarak

küçüldüğü

belirlenmiştir.

Harbiye

Nezareti

çeşitlendiği görülmektedir. Özellikle denize

Binası,

yakın konumdaki Selimiye Kışlası (bkz. F.19-

Gümüşsuyu

20)

vaziyet

Mesarburnu Karakolu gibi askerî yapıların

planları, sahil yolu yapılması ve bu yapıların

parsellerine, ihtiyaç nedeniyle bu yapılara

deniz

bitişik ya da ayrık nizamda, büyük boyutlu ve

yapılarının yıkılması nedeniyle büyük ölçüde

yüksek yeni binalar yapılması bu yapıların

değişmiştir. Kent merkezindeki diğer askerî

özgün cephelerini ve siluetlerini olumsuz yönde

yapıların da genellikle önlerinden geçen yolların

etkilemiştir.

Zeytinburnu kenarındaki

genişletilmesine

Fabrikası’nın özel

bağlı

iskelelerinin

olarak

Kuleli

Kışlası,

hastahaneleri

Haydarpaşa (bkz.

F.21-24),

parsellerinin

F.19 20. yüzyıl başına ait bir fotoğrafta Selimiye Kışlası, Kavak İskelesi yakınındaki Kavak İskelesi Fırını ve Kavak İskelesi Mescidi (Alman Ark. Enst. Fotoğraf Arşivi)

F.20 Selimiye Kışlası, Mekteb-i Tıbbiye, Haydarpaşa Hastahanesi ve Haydarpaşa Garı (2004)

F.21 Haydarpaşa Hastahanesi’nin görünüşü (Özbay, 1981a: 543)

F.22 Haydarpaşa Hastahanesi’nin muhdes balkonları ve güney yönündeki yeni bina (2003)

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

F.23 Gümüşsuyu Hastahanesi’nin doğu cephesi (1967?/I Numaralı K.T.V.K.K. Arşivi)

F.24 Gümüşsuyu Hastahanesi’nin doğu cephesindeki muhdes üst kat pencereleri, giriş merdivenleri ve giriş kapısı (2001)

büyütülmesi, çatı biçimi ve malzemesinin

kütlelerine de zaman içinde ihtiyaç nedeniyle

değiştirilmesi, cephelerdeki söve, pilastr vb.

müdahale

Mühendishane’nin

bezemelerin kaldırılması, doğramaların özgün

Abdülmecid dönemindeki (hd 1839-1861) yapı

bölümlenme biçimine ve malzemesine uymadan

boyutlarının, II. Abdülhamid döneminde (hd

yenilenmesi

1876-1909) -kitabesinde de belirtildiği gibi-

renklerde

genişletilerek

oluşturduğu sorunlar mevcuttur.

Askerî

yapıların

özgün

edilmiştir.

boyutlarına

değiştirildiği

anlaşılmaktadır.

yapıların

boyanması

uygun

gibi

olmayan

müdahalelerin

Davutpaşa Kışlası’nın orta avluyu çevreleyen

Cephelerde sıklıkla görülen bir diğer müdahale

dördüncü kanadının belirlenemeyen bir tarihte

biçimi ise, 1927 yılında yapıların üzerindeki

yıkılması ise askerî yapılar içinde özgün mimarî

tuğra ve methiyelerin kaldırılması hakkında

biçimlenmeye yönelik yapılan kapsamlı bir

çıkan kanunun yanlış yorumlanması sonucunda

müdahale olarak öne çıkmaktadır.

Askerî

askerî yapıların tuğra, kitabe ve Osmanlı

yapıların özgün iç mekân düzenlerini 20.

armalarının kazınması olmuştur (2). Kanunda

yüzyılın ikinci yarısından itibaren yapılan

bu öğelerin müzelere kaldırılması ya da yerinde

onarımlarda

saptanmıştır.

örtülmesi önerilmiş iken bu belgelerin yok

Çoğunlukla işlev değişikliği nedeniyle muhdes

edilmeleri yapıların inşa tarihlerinin ve ne

yitirdikleri

ekler yapılmış, taşıyıcı ve bölücü duvarlar

amaçla

kaldırılmış, merdiven mahalleri değiştirilmiştir.

zorlaştırmaktadır.

Planlarda yapılan değişikliklere paralel olarak yapıların

cephe

düzenlerinin

yapıldıklarının Bu

yapı

belirlenmesini elemanlarından

günümüzde mevcut olmayan Bağdat Köşkü

değiştiği

Karakolu’nun Osmanlı arması ve kitabesi ile

gözlenmiştir. Cephelere bitişik yeni yapılar inşa

Maçka Karakolu’na ait olduğu kaydedilen bir

edilmesi, kapı ve pencerelerin kapatılması ya da

kitabe 61

Topkapı

Sarayı

Müzesi’nde

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

korunmaktadır. Mekteb-i Harbiye-i Şahane’nin

Özellikle ahşap kirişlemeli kat döşemelerinin

ilk dönem yapısına ait kitabeler ise halen Askerî

onarımlar

Müze

kaldırıldığı

Kültür

sergilenmektedir.

Sitesi’nin

işlev

değişikliği

yapıların

sonrasında

sadece

beden

elemanlardan

duvarlarının korunarak betonarme döşemeler

yerinde mevcut olanların büyük bir bölümünün

yapıldığı belirlenmiştir. Halen ahşap kirişlemeli

uygun olmayan teknikte onarıldığı söylenebilir.

kat döşemelerini tümüyle koruyabilen tek yapı

Ancak

Yeniköy Karakolu’dur. Bunun dışında yapı

Sarayı

grubu içinde Orhaniye Kışlası’nın camisi (bkz.

Karakolu’nun Osmanlı arma ve kitabelerini son

F.25-26) ile hünkâr dairesi ve Mekteb-i

dönemde bakımı yapılan ve uygun renklerde

Harbiye’nin restorasyonu yapılan yemekhane

boyanan örneklerden saymak gerekir.

binasının kalem işi bezemeli ahşap tavanları da

Mekteb-i

yemekhane

binası

mimarî

bahçesinde

Harbiye’nin ile

okul

Yıldız

korunabilmiştir.

Askerî yapıların, özgün yapım sistemlerini de önemli ölçüde koruyamadıkları görülmektedir.

F.26 Orhaniye Kışlası camisinin giriş holü tavanındaki kalemişi silâh kompozisyonları (2001)

F.25 Orhaniye Kışlası’nın kuzeydoğu kanadındaki kışla camisinin orta avludan görünüşü (2001)

19. yüzyılın son çeyreğinde bazı yapılarda

ek yapıların büyük bir bölümü de yukarıda

görülen volta döşemelerin de betonarme olarak

açıklanmaya çalışılan nedenlerle günümüze

yenilendiği gözlenmiştir. Mekteb-i Tıbbiye-i

ulaşamamış,

Şahane,

özgünlüklerini büyük ölçüde kaybetmişlerdir.

Zeytinburnu

Feshane-i

Amire

mevcut

camilerinden

olanlar

mimarî

fabrikaları ile Gülhane ve Küçükyalı’daki askerî

Kışla

depolar halen özgün ahşap ve metal taşıyıcı

kışlanın

elemanlarını ve çatı sistemlerini koruyan önemli

kullanılmaktadır. Kuleli Kışlası’nın spor salonu

örneklerdendir.

olarak kullanılan manej yapısı büyük ölçüde

camisi

sadece

Eminönü’ndeki

halen

aynı

işlevle

değişikliğe uğrasa da günümüze ulaşabilen tek

Kışla, okul, hastahane, karakol, fabrika gibi

askerî manej örneğidir (bkz. F.27-28).

askerî yapı gruplarında farklı işlevle inşa edilen 62

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

F.27 Kuleli Kışlası manejinin onarım öncesi ayakta kalan kâgir beden duvarları (tarihsiz/III Numaralı K.T.V.K.K. Arşivi)

F.28 Kuleli Kışlası’nın günümüzde spor salonu olarak kullanılan manejinin güney cephesi (2001)

F.30 Gümüşsuyu Hastahanesi hamamının 2000 yılında yenilenen kurşun kaplamaları (2001)

F.29 Gümüşsuyu Hastahanesi’nin özgün mutfak ve çamaşırhanesi (2001)

Günümüzde kullanılmayan askerî hamamlar da

günümüzde aynı işlevlerini sürdürmektedirler

bakımsız

(bkz. F.29-30).

durumdadırlar.

Askerî

yapılardan

sadece Gümüşsuyu Hastahanesi’nin hamamı*,

Askerî Yapıların Doğal Dış Etkenlerden

Selimiye Kışlası’nın bir mutfağı ile Gümüşsuyu

Kaynaklanan Koruma Sorunları

Hastahanesi’nin mutfak ve çamaşırhane yapıları

Askerî yapıların dış etkenler ve doğal afetlerden dolayı

zaman

içinde

zarar

gördüğü

bilinmektedir. Dış hava koşulları nedeniyle *

Gümüşsuyu ve Haydarpaşa hastahanelerinin hamamlarının rölöveleri ile restitüsyon ve restorasyon projeleri, bu hastahanelerin idarelerinden gelen talep üzerine, 2004’te Y.T.Ü. F.B.E. Rölöve-Restorasyon yüksek lisans programındaki “Koruma Projesi I” dersi kapsamında yüksek lisans öğrencileri Didem Sunar ve Ayşegül Orhan tarafından hazırlanmıştır. Projeler, Y.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü Restorasyon Anabilim Dalı Arşivi’nde bulunmaktadır.

cephelerdeki taş kaplamalarda yüzey kayıpları ve kirlilik, sıvalarda çiçeklenme ve dökülmeler; çatılarında yalıtım sorunu olan yapıların iç

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

mekân sıvalarında neme bağlı dökülme ve

saptanmıştır. Mimarî mirasımızda önemli bir

çiçeklenmeler;

yere sahip olan askerî yapıların korunması

metal

yapı

elemanlarında

korozyon, ahşap malzemelerde çürüme, mantar

çalışmalarında

vb. sorunların oluştuğu görülmektedir. Doğal

yapılmasının gerektiği açıktır. Bazı askerî ve

afetler arasında 1894 ve 1999 yılında yaşanan

resmî kurumların bu konuda akademik desteğe

depremler de askerî yapıları önemli öçlüde

ihtiyaç duyduklarını belirtmeleri, bu kurumlarda

etkilemiştir.

koruma

yapılar

arasında

Taksim

Topçu

yüzünü

hasar tespit ve durum raporlarına dayanarak ve

doğrultusunda uzmanlara yaptırılan incelemeler sonucunda Mühendishane’nin zemininde kayma ve duvarlarında çatlak, Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de de taşıyıcı sistemde bazı çatlakların varlığı tespit edilmiştir. Uzmanlarca hazırlanan raporların ilgili Koruma Kurulu’na iletildiği herhangi

bir

uygulamanın

yapılmadığı öğrenilmiştir. Bu araştırma kapsamında askerî ve resmî kurumların özel arşivlerinde kullandıkları bu yapılarla

ilgili

yeterli

bilgi

belge

bulunmadığı, tarihçelerin yanlışlar içerdiği, mevcut

çizim

projelerin

mimarîleri

özelliklerini

çerçevesinde

kuşaklara aktarılmalıdır.

ve takviye yapılmıştır. Kullanıcıların isteği

henüz

Batılılaşma ve

sayısal

yitirmeden ve

yeterli

ilgili maddî

kaynaklar yaratılarak onarılmalı ve gelecek

Askerî

Rüştiyesi’nde taşıyıcı sistemde sağlamlaştırma

ancak

yansıtan,

mimarî

kanunlar

Gümüşsuyu

Soğukçeşme

göstermektedir.

artmakta

günümüzde mevcut olanlar tarihsel geçmişleri

Deprem sonrasında ilgili uzmanlara hazırlatılan

Hastahanesi

duyarlılığın

önemli bir yere sahip olan askerî yapılardan

taşıyıcı sisteminde sorunlara neden olmuştur.

Binası,

belgeleme

çoklukları ile İstanbul’un kent dokusunda

olarak 1999 yılı depremi bazı askerî yapıların

Nezareti

doğru

döneminin ve Osmanlı Devleti’nin modern

Kışlası,

Taşkışla, Gümüşsuyu Kışlası sayılabilir. Son

Harbiye

konusundaki

olduğunu

1894 yılındaki depremde hasar görerek onarılan

öncelikle

günümüzdeki

durumu yansıtmadığı ve nitelikli olmadıkları

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Referanslar

Fotoğraflar

(1) Ergin, O., (1995), Mecelle-i Umûr-ı Belediyye (9 cilt), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 21, İstanbul, s. 932, 1711, 1744, 1758, 1768, 2697, 3001, 3715, 3999-4000, 4093.

F.4 Gülersoy, Ç., (1986), Taksim Bir Meydanın Hikâyesi, İstanbul Kitaplığı Yayınları, İstanbul, s. 50. F.17 Tuğlacı, P., (1993), Osmanlı Mimarlığında Balyan Ailesinin Rolü, Yeni Çığır Kitabevi, İstanbul, s. 53.

(2) Madran, E., (2002), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kültür Varlıklarının Korunmasına İlişkin Tutumlar ve Düzenlemeler: 1800-1950, Ortadoğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayını, Ankara, s. 198.

F.21 Özbay, K., (1981), Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri (3 cilt), Yörük Basımevi, İstanbul, s. 543. Açıklama: Bu çalışmada yer alan ve özel arşivlerden sağlanmış olan fotoğrafların telif hakları ilgili kurumlara aittir.

(3) Ziya, A., (1990), Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Yasalarımız Dizini (1839-1923), Çev.: N. Onat, Danıştay Yayınları, Ankara , s. 7, 24-25, 47, 88-89, 164, 173, 176. (4) Çelik, Z., (1996), 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s. 130. (5) Anonim, (1990), Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Mevzuatı, Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü, Ankara, s. 6, 70. (6) Anonim, (1999b), Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma Yüksek Kurulu İlke Kararları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. (7) Ahunbay, Z., (1996), Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, YEM Yayını, İstanbul. (8) Madran, E., Özgönül, N., (2005), Kültürel ve Doğal Değerlerin Korunması, TMMOB Mimarlar Odası Yayını, Ankara.

A. Çiftçi, N. Seçkin YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Tablo 1- 1826 YILINDAN SONRA İSTANBUL’DA İNŞA EDİLEN ASKERİ YAPILARIN YERLERİ, YAPIM TARİHLERİ, GÜNÜMÜZDEKİ DURUMLARI, İŞLEVLERİ, MÜLKİYETLERİ ve TESCİL TARİHLERİ Yapı Tipi

Yapının İsmi

Yeri

Askeri İdari Binalar

Harbiye Nezareti Binası

Askeri Kışlalar

Askeri Okullar

Askeri Hastahaneler

Askeri Karakollar

Askeri Fabrikalar

Askeri Silahhaneler

Askeri Depolar

Askeri Fırınlar

Yapım Tarihi

Günümüzdeki Durumu/İşlevi

Mülkiyet

Tescil Tarihi

Eminönü

1864-1866

Mevcut/İ.Ü. Rektörlüğü

Maliye Hazinesi

12-07-1995 tarih ve 6848 sayılı kararla Tarihi Yarımada Sit Alanı içindedir.

Mevcut/I.Ordu K.K. Komutanlığı

Maliye Hazinesi

14-04-1973 / 7086 ve 26-3-1990 / 2232 tarih-sayılı kararlarla tescilli (1. grup)

1) Selimiye Kışlası (piyade)

Üsküdar

1215/1800, 1243/1827-1828, 1258/18421843, 1279/1862-1863

2) Taksim Topçu Kışlası

Beyoğlu

1806, ?

Mevcut değil (1940 yılında yıkılmış)

3) Tophane Topçu Kışlası

Beyoğlu

1823-1825, 1864

Mevcut değil (1959 yılında yıkılmış)

4) Davutpaşa Kışlası (piyade)

Esenler

1242/1826-1827

Mevcut/Y.T.Ü. Merkez Kampüsü

5) Rami Kışlası (piyade)

Eyüp

1242-1243/1826-1828

Mevcut/İstanbul Pazarı

Maliye Hazinesi

01-08-1990 tarih ve 2005 sayılı kararla tescilli

Eyüp Belediyesi

14-10-1972 tarih ve 6695 sayılı kararla tescilli

6) Kuleli Kışlası (süvari)

Üsküdar

1828, 1845-1847, 1277/1860-1861Mevcut/Kuleli Askeri Lisesi

Maliye Hazinesi

26-03-1990 tarih ve 2232 sayılı kararla tescilli (1. grup)

Kuru

Gıda

Toptancıları

7) Kırmızı Kışla (süvari)

Eminönü

19. yüzyıl

Mevcut/Boş

Maliye Hazinesi

20-03-1987 tarih ve 3052 sayılı kararla tescilli

8) Demirkapı Kışlası (piyade)

Eminönü

1255/1839-1840

Mevcut/M.S.B. İç Tedarik Bölge Bşk.

Maliye Hazinesi

01-08-1990 tarih ve 2005 sayılı kararla tescilli

9) Taşkışla (piyade)

Şişli

1847-1849, 1278/1861-1862

Mevcut/İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi

Maliye Hazinesi

Koruma Kurulu Arşivi'nde tescilli yapının dosyasına ulaşılamamıştır.

10) Gümüşsuyu Kışlası (piyade)

Beyoğlu

1850,1278/1861

Mevcut/İ.T.Ü. Mühendislik Fakültesi

Maliye Hazinesi

28-05-2003 tarih ve 14921 sayılı kararla tescilli

11) Galatasaray Kışlası (piyade)

Beyoğlu

1278/1861-1862

Mevcut/Galatasaray Lisesi

Maliye Hazinesi

13-06-1971 tarih ve 5899 sayılı kararla tescilli

12) Orhaniye Kışlası (süvari)

Beşiktaş

1302/1884-1885

Mevcut/İstanbul Merkez Komutanlığı

Maliye Hazinesi

09-02-1995 tarih ve 7296 sayılı kararla Sit Alanı içinde

13) Ertuğrul Kışlası (piyade)

Beşiktaş

19. yüzyıl

Mevcut değil

14) Eminönü'ndeki Kışla (süvari)

Eminönü

19. yüzyıl

Mevcut/İstanbul Büyükşehir Bld. tahsisli

Maliye Hazinesi

07-10-2002 / 14320 ve 05-02-2003 / 14658 tarih-sayılı kararlarla tescilli

1) Mekteb-i Harbiye-i Şahane

Şişli

1846

Mevcut/Askeri Müze ve Kültür Sitesi

Maliye Hazinesi

Yemekhane yapısı: 16-12-1998 tarih ve 10485 sayılı kararla tescilli (2. grup)

Maliye Hazinesi

30-05-1985 tarih ve 1042 sayılı kararla tescilli

2) Mühendishane

Beyoğlu

1264/1847-1848, 1307/1889-1890 Mevcut/İstanbul Askerlik Dairesi Bşk.

3) Paşakapısı Rüştiyesi

Üsküdar

1292/1875-1876

Mevcut değil

4) Toptaşı Askeri Rüştiyesi

Üsküdar

1292/1875-1876

Mevcut/Sokollu Mehmet Paşa İlköğretim Maliye Hazinesi Okulu

5) Soğukçeşme Askeri Rüştiyesi

Eminönü

1292/1875-1876

Mevcut/İstanbul Çocuk Mahkemeleri

Maliye Hazinesi

18-11-1972 tarih ve 6726 sayılı kararla tescilli

6) Kocamustafapaşa Askeri Rüştiyesi

Fatih

1292(?)/1875-1876 (?)

Mevcut/Kocamustafapaşa İlköğretim Okulu

Maliye Hazinesi

11-04-1980 tarih ve 11920 sayılı kararla tescilli

7) Fatih Askeri Rüştiyesi

Fatih

1292/1875-1876

Mevcut/Fatih İlköğretim Okulu

Vakıflar Bölge Müd.

16-09-1987 tarih ve 3618 sayılı kararla tescilli

Maliye Hazinesi

Koruma Kurulu Arşivi'nde yapıya ait dosya bulunmamaktadır.

8) Hendesehane

Beyoğlu

1302/1884-1885

Mevcut/Beyoğlu Adliyesi

9) Eyüp Askeri Rüştiyesi

Eyüp

1884

Mevcut değil (1988 yılında yıkılmış, 2004 Eyüp Belediyesi yılında rekonstrüksüyon)

15-01-1977 tarih ve 9591 sayılı kararla tescilli iken yıkılmıştır.

10) H.paşa A. Baytar Mektebi

Üsküdar

1311/1894

Mevcut/Vakıfbank Güneş S. Spor Kulübü

15-09-1973 tarihli yazıda 5505 sayılı kararla tescilli (2. grup)

Maliye Hazinesi

30-05-1985 tarih ve 1042 sayılı kararla tescilli

11) Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane

Üsküdar

1318/1900

Mevcut/Marmara Üniversitesi'nin birimleri

Maliye Hazinesi

10-06-1983 /15138 ve 13-10-1999 /11239 tarih/sayılı kararla tescilli (1. grup)

1) Maltepe Hastahanesi

Bayrampaşa

1242/1827

Mevcut/İst.Em.Md.Çevik Kuvvet Şube Md.

Maliye Hazinesi

11-06-1983 tarih ve 15143 sayılı kararla tescilli

Maliye Hazinesi

12-07-1995 tarih ve 6848 sayılı kararla Tarihi Yarımada Sit Alanı içindedir.

2) Anadolu Kavağı Hastahanesi

Beykoz

1838 ?

Mevcut değil

3) Tarabya Hastahanesi

Sarıyer

1841?

Mevcut değil

4) Bab-ı Seraskeri Hastahanesi

Eminönü

1841

Mevcut/İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi

5) Haydarpaşa Hastahanesi

Kadıköy

1261/1845

Mevcut/GATA Haydarpaşa Eğitim Hast.

Maliye Hazinesi

Parseli tescilli olup yapıların koruma grupları belirlenmemiştir.

6) Gümüşsuyu Hastahanesi

Beyoğlu

1263/1846-1847

Mevcut/Gümüşsuyu Asker Hastahanesi

Maliye Hazinesi

13-09-1974 tarih ve 8012 sayılı kararla tescilli

7) Gülhane Hastahanesi

Eminönü

1848

Mevcut/Boş

Maliye Hazinesi

16-09-1987 tarih ve 3617 sayılı kararla tescilli (II A 2 grubu)

8) Yıldız Hastahanesi

Beşiktaş

1884

Mevcut değil

9) Hadımköy Hastahanesi

Çatalca

1308/1890-1891

Mevcut/I. Zırhlı Tugay 30 Y. İaeşeli Reviri

Maliye Hazinesi

27-02-2002 tarih ve 6295 sayılı kararla tescilli

10) Zeytinburnu Hastahanesi

Zeytinburnu

1311/1893-1894

Mevcut/Zeytinburnu Belediye Başkanlığı

Maliye Hazinesi

14-01-1978 tarih ve 10200 sayılı kararla tescilli ( 2. grup)

11) Serviburnu Hastahanesi

Beykoz

19. yüzyıl

Mevcut değil

12) Emirgan Hastahanesi

Sarıyer

19. yüzyıl

Mevcut değil

1) Çinili Karakol

Üsküdar

1258/1842-1843

Mevcut/Çocuk Şube Müdürlüğü

Maliye Hazinesi

13-06-1970 tarih ve 5438 sayılı kararla tescilli

Maliye Hazinesi

15-11-1969 tarih ve 5045 sayılı kararla tescilli

2) Arnavutköy Karakolu

Beşiktaş

1259/1843-1844

Mevcut/Arnavutköy Polis Merkezi

3) Topkapı Sarayı Karakolu (1)

Eminönü

19. yüzyıl

Mevcut değil

4) Dolmabahçe Sarayı Karakolu

Beşiktaş

19. yüzyıl

Mevcut değil

5) Mecidiye Karakolu

Beşiktaş

19. yüzyıl

Mevcut/Beşiktaş İlçe Emniyet Müdürlüğü

Maliye Hazinesi

09-02-1995 tarih ve 7296 sayılı kararla Yıldız Sar. Tar.ve Doğ. Sit Al. içindedir.

6) Feriye Karakolu

Beşiktaş

19. yüzyıl

Mevcut değil/1991-1995 rekonstrüksüyon

Maliye Hazinesi

13-11-1951 tarih ve 5 sayılı kararla ayakta olan kısmı yıkılmıştır.

7) Maçka Karakolu

Beşiktaş

19. Yüzyıl

Mevcut/İ.T.Ü. İşletme Fakültesi idari binası

Maliye Hazinesi

Koruma Kurulu Arşivi'nde tescilli yapının dosyasına ulaşılamamıştır.

yıllarında

8) Yıldız Sarayı Karakolu (1)

Beşiktaş

1303/1885-1886

Mevcut/M.S.B.'na tahsisli

Maliye Hazinesi

09-02-1995 tarih ve 7296 sayılı kararla Yıldız Sar. Tar.ve Doğ. Sit Al. içindedir.

9) Yıldız Sarayı Karakolu (2)

Beşiktaş

19. yüzyıl

Mevcut/Mimarlar Odası

Maliye Hazinesi

09-02-1995 tarih ve 7296 sayılı kararla Yıldız Sar. Tar.ve Doğ. Sit Al. içindedir.

10) Bağdat Köşkü Karakolu

Eminönü

1307/1889-1890

Mevcut değil (1913 yılında yıkılmış)

11) Topçu Karakolu

Sarıyer

19. yüzyıl

Mevcut/Boş (III. Kolordu K. tahsisli)

Maliye Hazinesi

08-09-1978 tarih ve 10625 sayılı kararla tescilli

12) Mesarburnu Karakolu

Sarıyer

1308/1890-1891, 1327/1909-1910

Mevcut/Kuzey Deniz Saha Sarıyer Subay Gazinosu

Maliye Hazinesi

10-10-1970 tarih ve 5595 sayılı kararla tescilli (1. grup)

13) Pazarbaşı Karakolu

Sarıyer

1309/1891-1892

Mevcut/Sarıyer Jandarma İlçe Komutanlığı

Maliye Hazinesi

24-06-1983 gün ve 15175 sayılı kararla tescilli

Maliye Hazinesi

10-10-1970 tarih ve 5595 sayılı kararla tescilli ( 2. grup)

Komutanlığı

14) Topkapı Sarayı Karakolu (2)

Eminönü

19. yüzyıl

Mevcut değil

15) Koşuyolu Karakolu

Üsküdar

19. yüzyıl

Mevcut değil

16) Yeniköy Karakolu

Sarıyer

1318/1900-1901

Mevcut/Sarıyer Askerlik Şubesi Bşk.

17) Topkapı Sarayı Karakolu (3)

Eminönü

1318/1900-1901

Mevcut/Topkapı Sarayı Müzesi lojmanı

Maliye Hazinesi

12-07-1995 tarih ve 6848 sayılı kararla I. Derece Arkeolojik Sit Alanı içindedir.

1) Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası Beykoz

19. yüzyıl

Mevcut/Özelleştirme kapsamında boş

Maliye Hazinesi

27-07-2004 / 14823 ve 06-08-2004 / 29 tarih ve sayılı kararlarla parseli tescilli

2) İplikhane-i Amire

1827

Mevcut değil

Eyüp

3) Feshane-i Amire

Eyüp

1836,1840,1868

Dokuma Merkezi

Salonu

Yapısı

Mevcut/Kültür

İst. Büyük Şehir Bld.

26-02-1992 tarih ve 3490 sayılı kararla tescilli(2. grup)/diğer yapıları yıkılmış.

4) Zeytinburnu Fabrikası

Zeytinburnu

1845

Mevcut/I. Ordu Bakım Merkezi Komutanlığı

Maliye Hazinesi

Yapılar korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil edilmemiştir.

1) Maçka Silahhanesi

Şişli

1291/1874-1875

Mevcut/İ.T.Ü. Maçka Kampüsü

Maliye Hazinesi

Koruma Kurulu Arşivi'nde tescilli yapının dosyasına ulaşılamamıştır.

2) Orhaniye Silahhanesi

Beşiktaş

1306/1888-1889

Mevcut/İst.Merkez Komutanlığı Reviri ve Maliye Hazinesi Subay Lokali

3) Yıldız Sarayı Silahhanesi

Beşiktaş

19. yüzyıl

Mevcut değil

4) Tuğla Harmanı'ndaki Silahhane

1306/1889

Mevcut değil

09-02-1995 tarih ve 7296 sayılı kararla Yıldız Sar. Tar.ve Doğ. Sit Al. içindedir.

1) Gülhane'deki Depolar

Eminönü

1292/1875-1876

Mevcut/Askeri Depo

Maliye Hazinesi

01-08-1990 tarih ve 2005 sayılı kararla tescilli

2) Küçükyalı'daki Depolar

Küçükyalı

1297/1879-1880

Mevcut/Askeri Depo (G.K.Evren Kışlası)

Maliye Hazinesi

Yapılar korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil edilmemiştir.

1) Unkapanı Fırın ve Değirmeni

Eminönü

1841 ve ?

Bazı yapı kalıntıları mevcut

İstanbul Ticaret Borsası

10-07-1976 tarih ve 9355 sayılı kararla tescilli iken büyük bir kısmı yıkılmıştır.

2) Davutpaşa Fırını

Esenler

1311/1893-1894

Mevcut/Boş (Y.T.Ü.'ne tahsisli)

Maliye Hazinesi

01-08-1990 gün ve 2005 sayılı kararla tescilli

3) Kavak İskelesi Fırını

Üsküdar

19. yüzyıl

Mevcut değil

Not: Bu çalışma kapsamında 1826 yılından sonra İstanbul'da 9 farklı işlevli toplam 68 askeri yapı/yapı grubu tespit edilmiştir. 47 askeri yapı/yapı grubu günümüzde mevcut, 21 askeri yapı/yapı grubu (İtalik yazılı) günümüzde mevcut değildir.

YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

AÇIK KAMUSAL KENT MEKANLARININ TOPLUM İLİŞKİLERİNDEKİ ETKİLERİ M. Ebru Erdönmez *, Altan Akı YTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü, İstanbul, Türkiye ebruerdonmez@yahoo.com

Özet Kentler, toplumların ve bireylerin bir arada bulundukları ve sosyalleştikleri, her türlü sosyal ve kültürel sınıftan, farklı etnik gruplardan, birbirlerinden çok farklı özelliklere sahip insanların bir araya geldiği toplumun birbirlerinden başkalaşan kesimleri için bir buluşma alanı rolü üstlenen mekanlardır. Özellikle kamusal alanlar (sivil ve resmi kamusal alanlar) kentlerin oluşumu sürecinde önemli rol oynamıştır. Birey, sosyo-kültürel yaşantısını, kentsel fiziksel çevre kurgusu içerisinde dış mekanlar, bu mekanlardaki yaşantı ve aktiviteler ile sürdürmektedir. Bu anlamda, toplumun yapılanması, bireyler ve toplum arasındaki ilişkinin fiziksel çevre tarafından desteklendiği yerler olan açık kamusal alanlarda meydana gelmektedir. Ancak günümüzde kontrolsüz gelişen metropollerin yaşamak için ideal bir çevre sunmadıkları, yapılar ve dış mekanlardan oluşan kurguların fiziksel özelliklerinin, kenti yaşayan kullanıcıların beklentilerine tam olarak cevap veremediği ve tasarımların dış mekan yaşantısına katkı anlamında eksiklikler ve hatalar içerdiği gözlemlenmektedir. Bununla beraber ortak kullanım alanlarının organize edilememesi sonucunda farklı sosyal grupların arasındaki mekansal sınırlar da gittikçe belirginleşmekte ve birbirlerinden ayrılmaktadır. Bu çalışma, davranış kalıplarını ve bunların kentsel çevrenin sürekli ve birleştirici özellikleri ile olası ilişkilerini inceleyerek, açık kamusal alanların toplumu yapılandırmadaki rolünü irdelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmanın kuramsal içeriğinde kentsel mekanın iletişime, toplumun yapılanmasına yönelik boyutu olan anlam, kültür, kamusal mekan, mimari çevre kavramları, sosyal ve psikolojik yapı, bunların kamusal açık alanlar ile etkileşimi ele alınması amaçlanan noktalardır. Anahtar Sözcükler: Kamusal alan, Açık kamusal alan, Toplum - Birey ilişkisi, Kent, Kültür

Abstract Cities are places where societies, individuals come together and socialize, and a platform bringing together all social and cultural classes and ethnic groups and all different segments of society. Especially public spaces (official and private) have played a fundamental role in the establishment process of the cities. Individuals carry out their socio-cultural experiences through activities within these physical urban environments. In this sense, structuring of the society takes place in open public spaces where the relationship between individuals and society is supported by the physical environment. However, today, we can observe that with the uncontrolled growth in big cities, they failed provide an ideal environment for living, and physical characteristics of installation of buildings and outer spaces are not in line with the expectations of the users living in the city, and inadequacies and defects in the open public space design in terms of supporting public living are evident. Besides, as a result of unorganized public spaces, spatial boundaries between different social groups became more distinct. This study aims to analyze the behavior patterns and their possible relationships with the continuous and integrating aspects of the urban environment. In the conceptual content of this study that analyses the role of architecture and urban space in structuring social relationships, meaning, culture, public space, architectural environment concepts -the integrational and interactional aspect of urban space- and how different science fields evaluate public, meaning and space relationships will be discussed. Keywords: City, Culture, Public Spaces, Open Public Spaces, Individual - Society Relationship,

Bu makale, birinci yazar tarafından YTÜ Mimarlık Fakültesi’nde tamamlanmış olan “Açık Kamusal Kent Mekanlarının Toplumsal İlişkileri Yapılandırmadaki Rolü, Büyükdere Levent Maslak Aksı” adlı doktora tezinden hazırlanmıştır.

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

1.Giriş Kentlerin

insanların

üzerindeki

etkileri

yaşamı

arenaları oluşturmaktadır. Bunlar, büyük sayıda

önemlidir.

insanın bir şekilde etkileşimde bulunmasını

toplumsal

son

derece

Sokaklar, meydanlar, parklar, açık alanlar

mümkün kılan alanlardır.

kentlinin toplanacağı, birbirleriyle karşılaşacağı

Bu doğrultuda açık kamusal alanların, kentler

kaynaşacağı, bireysel ve birlikte kendini ifade

içindeki yeri, önemi ve yoğun sosyal etkileşimin

edecekleri, kentli kültürü yaratacakları özgürlük

gerçekleşmesine araç olarak toplumsal bilincin

ve toplumsal - davranışsal uzlaşma alanlarıdır.

güçlenmesini

Kent mekanları ve bu mekanlara yüklenen

tartışma alanını oluşturmaktadır. Bu çerçevede;

anlamlar

kamusal alanın bireyler tarafından ne şekilde

toplum

bireyler

arasındaki

sağlanması

çalışmanın

temel

anlaşıldığı, bu alanları nasıl seçtikleri, bu

iletişimin en önemli unsurlarındandır.

mekanlarda neler yaptıkları, ne tür etkileşimlere

Çağdaş dünyanın “kent” denebilme derecesi,

girdikleri ve bu alanlarda aktivitelerini ne

kentlerde yaşayan toplam nüfusun oranı ile

şekilde gerçekleştirdikleri ve ne tür mekansal

ölçülmemektedir. Bu anlayışta son yıllarda

özelliklerin bu etkileşime imkan verdiği, toplum

kentli kültürü, kentsel tasarımın giderek daha

ve kent mekanları arasındaki etkileşimde ele

önem kazanan ve üzerinde durulan bir alanı

alınması gereken temel unsurlardır.

haline gelmiştir. Çevre ve insan etkileşimi, bu anlamda toplum, mekan ve davranış ilişkileri,

2. Kent, Kültür ve Toplum İlişkisi:

bireylerin ve toplumun kendi yaşam koşullarını

Kültür terimi, “Tarihsel ve toplumsal gelişme

belirlemesine imkan verir. Bir şehirde ya da bir

süreci içinde yaratılan maddi ve manevi

yerleşim bölgesinde diğer insanları duyma ya da

değerler

ile

bunları

yaratmada,

görme fırsatı, aynı zamanda genel olarak

kuşaklara iletmede kullanılan, insanın doğal ve

çevredeki sosyal ortam ve özel olarak orada

toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü

yaşayan ve çalışan insanlarla ilgili önemli

gösteren araçlar bütünüdür.” (1) ifadesi ile

bilgiler edinme imkanını yaratmaktadır.

açıklanmış ve kavram, toplum bilimlerinde

Şehir hayatının önemli özelliklerinden biri

önemle üzerinde durulan noktalardan birisi

rastlantısal

gelişen

olmuştur. İnsanlar tarih boyunca bir yerden

karşılaşmalardır. Toplumun bir arada bulunduğu

diğerine kendi kültürlerinin pek çok özelliğini

her mekanda bir sosyal aktivite meydana

taşıyarak göç etmişlerdir. Bu nedenle dünyanın

gelmektedir. Bu anlamda toplumun bir arada

pek çok yerinde kültür, önceki durumların

bulunduğu

sembolik mirası olarak kabul edilmektedir ve bu

açık

istemsiz

kamusal

olarak

alanlar

kamusal

iletişim için meydanları, odak noktalarını,

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

süreç içinde kültürel normlar bir nesilden

N.Schulz, kenti insanların bir araya geldiği bir

diğerine etkileşim içerisinde iletilir.

“karşılaşma

yeri”

yakınlaştıran

bir

Kültür,

yaşamımızdaki

çevredeki

biçimlere

biçimini

etkilemekte

değerleri dönüştürerek ve

fiziksel

saran,

“mikrokosmos”

olarak

birbiriyle ilişkili “aynı” parçalardan oluşmayıp

davranışlarımızı

anlayışımızı

insanları

tanımlarken ,kent imgesinin, geometrik olarak

yaşam

tanımlanmış bir bütün olarak, mekanı oluşturan

belirlemektedir. Her kültürel uzantı, mekanı kavramamızı,

temel niteliği kapalılık, yakınlık, süreklilik

mekan

kavramlarıyla açıklamaktadır (2).

kullanımımızı yakından etkilemektedir. Mekan kullanımında fiziksel çevre, içinde yaşayanların

Bunun yanı sıra insanlar çevrelerini sadece pasif

değerlerini, yargılarını, hayat görüşlerini ileten

olarak algılamazlar, çevrelerini kendilerine göre

bir ortamdır. İçinde barındırdığı anlamları

adapte

kapsayan simgeleri kullanan mimari dil, gücünü

bireyseldir. Zaman, durum ve kişilere göre

gelenek ve kültürden alır.

değişen etkileşim özelliklerine yol açar (4). İyi

durum

kentleşme

derecesini

ederler.

Çevreleri

ile

etkileşimleri

tasarım insanın kendi yarattığı çevreye uyum

ortaya

çıkartmaktadır. Yeni çevrelerin tasarımı ve

sağlayabilmesi

için

kendini

yeniden

alternatif çözümleri söz konusu olduğunda,

şekillendirmesine yol açmaktadır. Bu bağlamda çevre ve insan ilişkilerine baktığımızda önemli

kültürel ögelerin tanımı kadar değişim sürecinin

olan Sommer’ın değindiği gibi “Uzun vadeli

ve değişime uğramış davranışın belirlenmesi de

asıl soru, nasıl bir çevre değil, nasıl bir insan

önemlidir.

istediğimizdir” (4).

Kent mekanlarını bir bütün olarak organize eden “kent kurgusu” kentin oluşturduğu yerleşimlerin

3. Mekansal Biçimlenmeler

özünü ortaya koymaktadır. Bu görüşlere temel

Mekan, insanın insanla, insanın nesneyle ve

kaynak olarak gösterilen Genius Loci’de (2)

nesnenin

yer’in

karakteristiğinden

uzaklıklarının ve ilişkilerinin üç boyutlu bir

bahsedilmektedir. N.Schulz bu yapıtında doğal

anlatımıdır. Mimaride de form, kütle ile

ve insan ürünü olmak üzere yer’i ayrı ayrı

boşluğun kesişim noktasında ortaya çıkar.

tanımlamaktadır. Yine Existence, ‘Space and

Mimari bir formu oluştururken yalnızca o

Architecture’da (2) insan ve çevresi arasındaki

kütlenin ve onun içine hapsettiği boşluğun değil,

temel

mantık

formun içinde yer aldığı ve ana mekansal

tanımlaması ile değil, “mekan”, “karakter” ve

boşluğun da farkında olmak gerekmektedir. Bu

“kimlik” sorunları ile ortaya konmaktadır.

bağlamda, bir yapının dış mekanla ilişkisi onun

(Bakınız diğer temel kaynaklar)(3).

ikinci

kendine

ilişkiler,

ait

matematiksel

bir

nesneyle

dereceden

bir

olan

özelliği

aralıklarının,

değil

onun

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

gelişmesinin ve varlığının tamamlayıcısıdır.

Dış (kentsel / açık) mekanlardaki doluluk ve

Kentler ve binalar tasarlanırken boş alanları ve

boşluk

açık

mekanlar

alanlarıyla

bir

bütün

oluşturmak

ilişkilerini

incelediğimizde,

arasındaki

hiyerarşi

kentsel

dikkatimizi

zorundadırlar. Bruno Zevi’nin değindiği gibi;

çekmektedir. Tüm sosyal kesimler sınıfsal

kentsel

‘boşlukları

konumlardan bağımsız olarak oluşan mekansal

sınırladığı’ her yerde, yani, kapalı ve açık

hiyerarşide yer alırlar. Bu mekansal hiyerarşi

mekanlarda, kentte, sokaklarda, meydanlarda,

sokakların kamusal alan, yarı kamusal ve özel

caddelerde ve parklarda, bahçelerde sürmektedir

alanlar olarak kullanımı arasında kesin ayırımı

(5, 6).

Rapoport, kentsel çevrenin tanımlanmasında;

Kentlerde binalar arasında kalan tüm mekanlar,

mekanın, anlam, iletişim ve zamanın çevrenin

dış mekan, ya da kentsel toplumsal mekan

dört önemli faktör olduğunu vurgular.

olarak değerlendirilmektedir. Kentsel mekanlar

Aynı

işlevsel ve yapısal olarak tanımlanmış kişi, grup

planlaması ve tasarımı ile; hangi ölçekte olursa

veya

olsun örgütlenmeyi yapan grubun veya bireyin,

mekan,

insan

grupların

karakteristikleriyle fiziksel,

toplumsal,

eserinin

ortak olabildiği simgesel

toplumsal

zamanda

Rapoport,

bir

mekanın

çeşitli

etkinlik, değer ve amaçlarını yansıtan farklı

özelliklerle

kurallarına göre ve farklı amaçlara yönelik

gibi

olarak

sınırları belirlenmiş oluşumlardır.

biçimlenmesi

gerekliliğini

vurgulamaktadır (7).

Şekil 1. Saint-Dié Planı, Collage City

Şekil 2. Saint-Dié Planı, Collage City

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Yerleşim formunu oluşturan doluluklar, kapalı

hakkında bize en çok bilgiyi sağlayan şey,

mekanlar, sokakların şekillendirdiği sınırlar,

kamusal alanlardır. Kamusal alan, sokaklardan

şehrin kamusal alanlarından yarı kamusal

meydanlara ve parklara ve bunları çevreleyen

alanlarına kademeli geçişler aynı zamanda güçlü

binalara kadar uzanır ve şehirlerin en önemli

toplumsal varlığı da işaret etmektedirler.

parçalarını oluşturur (9). Bu sebeple, kamusal alanın

Kentsel mekanların kompozisyonları, mekanın

özellikle

meydanların kalitesi

öge ve bileşenlerinin işlevlerine bağlı olarak

de bir

sokak şehrin

kimliğini

oluşturmada çok önemli bir role sahiptir.

mekanın düzenlenme biçimleri, insan davranışı üzerinde etkilidir. Bu bağlamda mekanlarda

Kent boşlukları, insanları bir araya getiren

(merkezilik,

yakınlık,

erişilebilirlik,

yerler ve simgeler olup birey ile toplum

sınırlayıcılık,

belirleyicilik,

odaklayıcılık,

arasındaki iletişimin varlığını belirtirler. Kentsel

süreklilik

sağlayıcılık,

yönlendiricilik,

doluluklar

boşluklar

arasındaki

ilişki

birleştiricilik, ayırıcılık gibi) davranışa yön

tamamlanmış ve anlaşılır olduğunda, mekansal

veren özellikler bulunmaktadır. Bu biçimlenme

ilişkiler başarıyla kurgulanır ve bu şekilde

doğrultusunda çevresel anlam, gösterge ve

parçalar

simgelerle ile mekanın değişen özellikleri ortaya

bölgenin

çıkmaktadır.

Doluluklar ve boşluklar arasındaki ilişki iyi

alan

rutinlerinde

"insanların

normal

dönemsel

çerçeve karakterini

içinde

birleştirilerek

oluşturmaktadır.

organize edilmediğinde, parçalar ayrılır ve

3.1. Kamusal Alanlar ve Çeşitleri: Kamusal

bir

çerçevenin dışında kalır ki bunlar kayıp ve

günlük

kullanımsız mekanlar olarak çevrede yerlerini

şenliklerde

alırlar.

(festival, bayram) fonksiyonel ve törensel aktiviteleri gerçekleştirdikleri, toplumu birbirine bağlayan ortak

bir

zemin"

olarak

nitelendirilebilir (8). Temel olarak kentsel deneyim, her zaman mekan ve boşlukların ortak deneyimleridir. İnsanları birbirine bağlayan sosyal hayatın yaratılması, mekan ve boşluk deneyimi

olarak

anlaşılmaktadır.

Uzaktan

bakınca şehir gökyüzüne yükselen uzun ve keskin binalarının şekilleri ile silüet olarak

Şekil 3. Kentsel Yapıda Özel ve Ortak Mekanlar

görünür; ancak şehrin içine girince, en çok

Arasındaki İlişkinin İşaretlendiği Hiyerarşik

görmek

Organizasyon

istediğimiz

bölgenin

niteliği

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Açık kentsel mekanların en önemli fonksiyonu binaların arasında bir sosyal hayat (doku) yaratmaktır. Bu sosyal hayat birden fazla insanın

kamusal

bir

mekanda

bir

arada

olmasıyla, insanların birbirleriyle iletişim kurup sosyalleşmesini sağlar ve ortak bir kimlik oluşturur. Bu sosyal doku; oynayan çocukları, kutlamaları, konuşmaları toplu eylemleri ve pasif iletişimi -görmeyi, duymayı- içermektedir

Şekil 4. Siena, İtalya (E.Erdönmez Arşivi)

(10). İnsanlar insanların olduğu yere gelirler.

Bu sokaklar onların evlerini, işyerlerini birbirine

Bu sosyal dokunun oluşumunda sokaklar, kentin

bağlarken,

temel dış mekanını ve kentsel yapının esas

olmasıdır.

Kuşaklar

(11) şehri fark edilir ve heyecan verici kılan en

boyunca

önemli

sokaklar, kent toplumlarına hemen evlerinin

yapısındaki

ilişki biçimlerini ortaya çıkartmaktadır.

temel unsur, sokakların, kamusal açık alan önemlerinin

Koridor

toplum içinde etkileşime imkan yaratmakta,

Herhangi bir kamusal alan tasarımındaki ikinci olarak

ögelerdendir.

sokaklar kalabalık kaldırım hayatının oluşması

önünde kamusal açık alanlar sağlamışlardır.

sistemi

oluştururlar.”

kamusal mekanlar Jane Jacobs’un değindiği gibi

özelliği bulunmaktadır: bu da aynı anda hem yol mekan

alanlarını

Sokaklar, fiziksel çevrenin oluşturduğu açık

bileşenidirler. Sokağın formla ilişkili iki temel hem

yaşam

anlaşılmasıdır.

Sosyal yapı, birbirinden farklılıklar gösteren ve hiyerarşik yapılanan kamusal (ortak kullanılan) mekanlarla desteklenir.

“Şehrin sokakları her zaman aktif olmalı ve orada yaşayanlar, çalışanlar tarafından kontrol edilmelidirler.” J.Jacobs Şekil 5. Kamusal - Özel Mekan Ayrımları Kentsel Mekanlar iç ve dış mekanlar olarak ayırt edilebilecekleri gibi özel ve toplumsal olma boyutunda da derecelenebilirler.

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Kentsel mekanlarda ‘toplumsal- kamusal’ ve

açısından

“özel”

Özel

bulmak mümkündür. Bunlar, düğüm noktaları

kullandığımız

(merkez ve alt merkezler); yollar, sınırlar,

mekanlar, toplumun bir bireyi olarak, ortak yer

bölgeler ve vurgu noktaları (referans noktaları)

ve ortak amaçlar için kullandığımız mekanlar

ile açıklanan kentsel mekanda düğüm noktaları

‘toplumsal mekan ve kamusal mekan’ olarak

kentte birçok insan etkinliğinin bir arada

tanımlanmakta

özel

gerçekleştiği, ticaret, pazarlama, rekreasyon,

“özel

ulaşım ağlarının merkezlerini barındıran yerler

ayrımı

ihtiyaçlarımız

ihtiyaçların

bulunmaktadır.

için

ortaklaşa

iken

bireylere

karşılandığı

ait,

mekanlar

ortaya

koyduğu

çalışmalarında

mekanlar” olarak tanımlanmaktadır.

olarak tanımlanmaktadır.

Şekil 6. Özel - Kamusal Alan Ayrımı

Kullanıcının kentsel mekanla ilgili deneyimleri cadde ve sokaktaki kişilerin görsel noktaları

Sosyal yapının ve buna karşılık gelen fiziksel

üzerinden değerlendirilirken, açık mekanda seri

yapının değişik seviyelerde ortak mekanlarla

görme ve algılama üzerinde durulan noktalardır.

oluşturulması, küçük gruplar ve mekanlardan daha geniş olanlarına ve kişiselden kamusala

Kamusal ve özel arasındaki bölünme, son

geçişler yaratmaktadır.

yıllarda

pek

çok

hukuk

otoritesi

tarafından yeniden değerlendirilmiştir . Benn ve

Bu mekanlar farklı kültürlerde farklı isimler

Gaus tarafından da savunulduğu gibi, kamusal

almaktadır, meydan, piazza, maidan, square, vb.

ve özelin sürekliliğinin, erişim derecesi, hizmet

Bu tür mekanların özellikleri arasında; mekanla tanışıklık, karşılaşma ihtimalleri, (tanıdıklık,

ettiği kullanıcılar ve ilgi alanları gibi özelliklerle

rastlaşma, yerleşimin çeşme meydanı, kilise

ayrıştırılması çok daha yaygındır (12).

meydanı, cami meydanı v.b.) bulunmaktadır.

Bu anlamda son 20-30 yılda kamusal alan

Açık kamusal mekanların bir başka anlatımını

kavramı

Lynch’in

şehirlerde

kentin

okunabilirliği

imgesi

belirsizleşmiş durumdadır. Modern bireylerin

günlük

aktivitelerini

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

gerçekleştirdikleri mekan tip ve çeşitleri önemli

kaldırabilir.

ölçüde

mekanlardan ayıran en önemli özellik; kişisel

değişmiştir:

özellikle

şehir

Özel

mekanları

merkezlerinde bazı eski, yerleşik kamusal alan

mülkiyet alanlarının

formları,

kullanımının herkese açık olmasıdır (14).

kaynak eksikliği

güvenlik

endişeleri nedeniyle önemini yitirmişlerdir;

Konu

Toplumun değişen yapısı ile, büyük alışveriş

irdelendiğinde

merkezleri, eğlence alanları, havaalanları gibi

mümkündür;

özel mülkiyette olup kamunun kullanımına hizmet

veren

alanların

ortaya

içerdiği

tersine

kamusal

görüşler

şu

alan

doğrultusunda

şekilde

irdelemek

1. Açık Kamusal Alanlar

çıkması

sonucunda, kamusal ve özel alan anlayışı ve bu

2. Özel Alanlar

alanların

1. Açık Kamusal Alanlar: Bir kentin ya da bir

kanunlarla

belirlenmiş

yapılarını

karmaşıklaştırmıştır (13).

yerleşimin

Banliyölerdeki büyük alışveriş merkezleri ve

topluma, doğrudan

bunlarla ilişkili mekanlar da (kamusal olarak

çevresel, sosyal ve ekonomik faydalar sağlayan

algılansa da özel mülkiyete ait tüketim amaçlı

ya da sağlama potansiyeli bulunan tüm inşa

mekanlardır)

edilmemiş alanlardır.

kamusal

alanların

doğasını

sınırları ya

içinde da

dolaylı

kalan, olarak

değiştirmişlerdir. Bu birbirine geçmişlik, mülk

1.1. Yeşil Alan: Kentsel alanlar içinde yer alan

sahiplerinin hakları bakımından çok önemlidir.

açık

Örneğin, mülk sahipleri herhangi bir şarta bağlı

yeşillendirilmiş su ya da coğrafi özellikler

olmadan (uygun nitelikleri bulunmadan) ve

bulunduran alanlar;

keyfi

olarak,

kimin

mülklerine

kimin

mekanların

bir

alt

başlığı

olarak,

•

Parklar ve bahçeler

imtiyazlarını kullanabilirler. Genel bir prensip

•

Konforlu yeşil alanlar

olarak, mekan sahipleri, herhangi bir kişinin,

•

Çocuk oyun alanları

•

Spor tesisleri

hakkı, önceden bildirmeksizin, mantıklı bir

•

Yeşillendirilmiş geçitler

sebebe veya açıklamaya dayanması gerekmeden

•

Doğal ve yarı doğal yeşil alanlar

•

Diğer işlevsel yeşil alanları bu başlık

girebileceği ya da kullanabileceğini seçme

kendi sahibi bulundukları mülkten geçmesini engelleyecek hakka sahiptirler; mekana giriş

kaldırılabilir ve her türlü kullanım kısıtlaması uygulanabilir. Bazı olağanüstü mazeretler ya da

altında toplamak mümkündür.

kanunla tanımlanmış mülkiyet hakkını aşan durumların dışında, mülk sahibi sınırsız bir şekilde

kullanımı

sınırlayabilir

da 74

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

1.2.

Halka

açık,

kamusal

alanlar:

Açık

yönler

belirlemelerini

sağlar”

(16).

mekanların bir alt başlığı olarak, halka hizmet

yaklaşıma paralel olarak da Weber kentlerin

eden, kent meydanları pazar yerleri, sokaklar

mekansal yönünün toplumsal süreçler tarafından

gibi alanlardır.

tanımlandığını savunmaktadır (17).

•

Meydanlar

•

Pazar yerleri

•

Yaya kaldırımları

•

Gezinti alanları ve kıyı şeridi alanlarını

nasıl yürütürler? Bu soruları cevaplamak için

farklı disiplinlerden

İnsanlar kamusal alanlarda neler yaparlar? Ne tür etkileşimlere girerler, hangi aktivitelerle meşgul

başlık

altında

toplamak

bireysel ve toplu davranışları gerçekleştirdikleri mekanları, "sosyal aktivite alanı" olarak kabul

“Bir şehir farklı tür insanlardan oluşur, benzer

etmişlerdir.

insanlar bir şehir meydana getiremez”

insanların

toplumsal sadece

yaşamı

evlerin

insanları

oluşturulması

politik

kültürel

sistem olarak bakmak mantıklı olacaktır. Bu

yaşamın

etkileşim kent kurgusunun zaman içerisindeki değişimini de içermektedir. Mumford’un da değindiği gibi; doğal mekanı dönüştürmek ve

deneyimleri ile tamamlanır ve anlam kazanarak

inşa etmek yaratılmış çevrenin ve sosyal

biçimlenir. Benzer bir yaklaşımla Lefebvre etkileşiminin

ilişkin

biçimlerin sürekli etkileşim halinde olduğu bir

(15). Bu özellikler ancak içinde geçirilen yaşam

insan

dönüştürülmesine

Kente, içinde toplumsal süreçle mekansal

merkezini başlatan ve kontrol eden bir yerdir

kenti,

mekanizmaları kavramak son derece önemlidir.

etkinlikleri bir arada toplayan, dönüştüren, ekonomik,

fiziksel

Kentleri anlamak için mekansal biçimlerin

dünyanın bir çok uzak topluluklarını daire ve ağ alanları,

insanların

kabul etmektedir.

işyerlerinin arttığı bir yer değil, bu anlamda farklı

terim,

ve etkileşimi karmaşık sosyal aktiviteler olarak

üzerindeki etkileri önemlidir. Wirth’in de kent

mekanlarda gerçekleştirdikleri her türlü eylem

Aristotales

şeklindeki

farklı bilim adamları

çevresel psikoloji ve mimari tasarım) insanların

Arasındaki Etkileşim

gibi,

nerelerde

(antropoloji, coğrafya, sosyoloji, şehir planlama,

4. Sosyal Yapı ve Açık Kent Mekanları

değindiği

bunları

gerçekleştirirler ve bu etkileşim ve aktiviteleri

mümkündür.

Kentlerin

olurlar,

formların katmanlarıdır; bunların tümü kentsel

medeniyetin

çevreyi oluştururlar. Bu sebeple kent sosyal ve

anlamlarının nesilden nesile aktarma işini

mekansal bir olgudur ve görülebilir zamansal

maksimize eden bir kap olarak öngörmüştür.

bir boyuta sahiptir, zamanın bir ürünüdür (18).

“Kent insanları özgürleştirir, karar alma ve yeni

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

R.Barthes’a göre kent bir söylemdir, bu da o

ederken, J.Habermas, iletişim araçlarının 18.yy.

kentte yaşayanların dilidir (19). Nesilden nesile

başlarından günümüze kadar olan gelişimini,

toplumsal yaşamın simge ve izlerini taşıtan kent

kamu alanının ortaya çıkışı ve daha sonraki

gelişmesini izleyerek çözümlemiştir (20).

mimari,

kültürün

bir

parçasını

oluşturmaktadır.

Kamu alanı, herkesin ilgilendiği konuların tartışılabildiği ve düşüncelerin oluşturulduğu bir kamusal tartışma alanı halini almıştır. Eğer bir insan iletişim kuramıyorsa ilişki kuramaz ve bireyler

toplum

arasında

paylaşımlar

azaldıkça simgelerin ortak anlamları da yok olur. O zaman insanlar yeni semboller için arayışa girerler ve simgelerin ve sembolik birleşmelerin olmaması durumu sosyal yapıda bozulmalara, ayrışmalara yol açar. Şekil 7. Siena, İtalya (E.Erdönmez Arşivi) Bunun

yanı

sıra,

simgelerdeki

Habermas tarafından formüle edilen ve geniş

kültürel

etkileri olan kamusal alan teorisine göre,

farklılıklar yalnızca onlara verilen önemle değil,

etkileşimli bir konuşmanın gerçekleşebileceği,

simgelerin birbirleriyle ilişkilendiriş biçimi de

özel alandan bağımsız bir kamusal alan, sağlıklı

farklılıklar göstermektedir. Mekanların fiziksel kompozisyonlarından,

ölçek

bir yönetim biçimi için temel zorunluluktur. Bu

durumun

yoğunluklarından, yönlenme ve boyutlarından simgeselliğinden

söz

simgelerle

sağlanıyor

etmek

araya gelmesiyle, (tercihen yüz yüze) herkesin izleyebileceği

olabilir.

Toplum

bazıları da bireysel olabildikleri gibi bireyler de

simgesel

bir

forumda

alınması

mekan

arasında

gerçekleşen

etkileşim Lefvebre tarafından ele alınırken;

arası ilişkilerin de anlamsal ifadeleri olabilirler. ölçeğinin

açık

anlamına gelmektedir (20).

Simgelerin bazıları toplumsal anlamlar taşırken,

Mekanın

mevcudiyeti,

ortamında ve birbiri ile çatışan fikirlerin bir

gerekmektedir. Bu simgesellik, ilahi simge veya dünyevi

demokrasideki

kararların akılcı - çözümsel bir tartışma

söz edilebileceği gibi, içindeki bölgelerden ve mekanın

bir

mekanı

dili

mekanlar

bulunmaktadır.

algılanan, olmak

anlaşılan üzere,

yaşanan

sosyal

mekanın

özelliklerini ifade etmiş ve eserinde diyalektik

Kent çevreleri daha geniş toplumsal güçlerin

iç ilişkilerini ortaya koymuştur (16). Bu

simgesel ve mekansal gösterimlerini temsil

yaklaşımlarında

özellikle

temsili

mekan

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

üzerinde

durmuş

“kendisine

bağlanan

ve ilişki derecelerini etkilemektedir. Açık

imgeler ve semboller yolu ile dolaysız olarak

kamusal kent mekanlarında fiziksel ve mekansal

yaşanılan, sözel olmayan araçlarla anlaşılan

belirleyiciler, bu sosyal etkileşim yapısını

mekan (içinde yaşayanların ve kullanıcıların

kişinin tercihlerinden daha geniş bir yelpazede

mekanı)” olarak kentsel mekanı nitelendirmiştir.

sunmaktadır. Bununla beraber bir toplumsal mekanda nasıl bir ilişki derecesi ve sıklığı

Mekan içinde geçmesi beklenen etkinlik ve

beklendiği ise mekan kullanıcısının kimliğine ve

bunun gerektirdiği büyüklüğü, hacimsel özellik

isteklerine bağlıdır.

ve boyutlandırmasının farklı anlamları vardır. Genellikle ve kamusal açık mekanlar ve dini

N.Schulz hangi tip olursa olsun açık kent

amaçlar taşıyan mekanlar gerektiğinden büyük,

mekanlarının,

ferah, vurgulu ve anıtsal tasarlanırlar. Ölçeğin

biçimleriyle ilişkili olduklarını ve kolektif

de kendi içinde simgesel bir dili vardır.

yaşamı devam ettirebilmeleri için, üç tür işlevin

“İletişimin sözel olmayan bir biçimi”, mimari

olduğunu belirtmektedir. Bu işlevleri sıralamak

“onu üreten kültür için sessiz bir kayıt gibidir ve

gerekirse;

yazılı tarihin ve edebiyatın okunabildiği gibi

•

okunabilir Bu sebeple, sosyal süreçler ve

•

(21). Weber tarihselci yaklaşımla bağlantılı getirmiştir;

Açık kent mekanı, kolektif- toplumsal

çevrenin topografik yapısıyla ilişkili olmalıdır.

gelişimi ile özdeşleştirmek mümkün olmuştur yorumu

yapı

olanak sağlamalı ve aynı zamanda doğal

tarihsel dönemlerdeki çeşitli kentsel formların

şu

çevreleyen

yaşamın oluşmasına ve her türlü aktiviteye

gelişimler arasındaki ilişkiyi açıklamak için,

olarak

kendilerini

İkinci olarak, kentsel mekanı oluşturan

yapı biçimleri, kolektif bir kimlik oluşturacak

“Geçmiş

şekilde ifade edilmelidir.

dönemlerin toplumsal yapılarına uygun düşen kent biçimlerini ve mekansal biçimlenmeleri anlamak istiyorsak, bu biçimlenmenin simgesel niteliğinin de soruşturulması gerekmektedir” (22). Bu yaklaşıma paralel olarak normatif teorilerin inceleme alanında tasarımın, insanlar arası ilişki biçimlerini nasıl etkilediği ele alınmaktadır, bu durum kentsel tasarım için de geçerlidir. Fiziksel mekanın özellikleri (yeri, kullanımı,

Şekil 8. Toplum - Kamusal Mekan İlişkisi,

v.b.), bireyler arasındaki etkileşim biçimlerini

Verona, İtalya (E.Erdönmez Arşivi)

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

•

Mekansal şekillerin,kent dokusu içinde

Zukin kamusal kültür ve kamusal mekan'ın

organizasyonu sağlayıcı bir şekilde yer alması

birbirini güçlendiren ikili kavramları üzerine

gerekliliğidir.

yoğunlaşmıştır. Zukin'in belirttiği gibi, kamusal kültür ve kamusal alan şehirlerde ve hayatı

Günümüzde kamusal alanlar daha çok içlerinde

deneyimlediğimiz sokaklarda, dükkanlarda ve

gerçekleşen aktiviteler ve üstlendikleri sosyokültürel

fonksiyonlar

parklarda günlük hayatta gerçekleşen pek çok

açısından

sosyal karşılaşmanın ürünü olarak ortaya çıkan

değerlendirilebilirler. Buna bağlı bu tartışmanın

toplumsal oluşumlardır. Bu mekanları kullanma

amacı olarak, en uygulanabilir kamusal alan tanımı

Zukin’de

(23)

bulunabilir.

hakkı, bunları belli şekilde kullanma, onlara

Zukin,

kendime aitmiş gibi yatırım yapma, bize ait

kamusal alanı, daha geniş bir açıdan bakarak bu

olduklarını iddia etme, sürekli değişen bir

mekanları oluşturan ve kullanan çeşitli kamusal

kamusal kültür ortaya çıkarır.

ya da bireysel çıkarların (taleplerin) algılandığı olarak

Harvey kentin yüklendiği mekansal biçim ile

değerlendirmiştir. Birbiri ile yakından bağlı ve

kentteki toplumsal süreçlerin bağdaştırılması

birbirini güçlendiren kamusal kültür ve kamusal

gerekliliğini vurgularken mekansal bilinç’e

Zukin'in

değinmektedir (22). Burada mekansal bilinç ile

belirttiği gibi kamusal kültür ve kamusal alan

kastedilen, bireyin kendi yaşam öyküsündeki

sosyal olarak kurulmuşlardır.

mekan ve yerin rolünün anlaşılması, etrafında

sürekli

alan

değişen

kavramlarına

bir durum

odaklanmıştır.

gördüğü mekanlarla ilişkilendirilmesi, bireyler ve toplum arasındaki işlemlerin onları ayıran mekan

tarafından

anlaşılmasıdır.

nasıl

Mekansal

etkilendiğinin bilinç,

bireyin

kendisiyle, çevresi, bölgesi arasındaki mevcut ilişkiyi anlamasını sağlamaktadır. Kentin mekansal biçimini toplumsal mekanı toplumsal faaliyetlere göre anlamaya yönelik olarak, Rapoport, yaşam biçimi, çevre ve kentsel mekan arasındaki uyumu sağlamak için

Şekil 9. Soho, Londra (E.Erdönmez Arşivi)

aşağıdaki genel ilkeleri şu şeklide önermektedir;

Şehirlerdeki kamusal hayatı deneyimlediğimiz mekanlarda,

dükkanlarda,

parklarda

•

Grubun doğası, karakteristikleri, yaşam

biçimleri, davranış kuralları, çevresel tercihleri,

sokaklardaki günlük hayatı oluşturan pek çok sosyal karşılaşma tarafından üretilirler.

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

imgeleri, biliş şemaları zaman / mekan aralıkları

Lotané ve Liu’ya (1996) göre, sosyal mekan,

vb. belirlenmelidir.

fiziksel ve sosyal gerçekliğe dayanan, insanların

•

İletişim

nasıl birbirinden etkilendiklerini belirleyen bir

mahremiyet

çerçeve oluşturan, birbirine bağlı bir pisikolojik

gereksinmelerinde kullanılan mekanizma ve

mesafeler matriksidir. Sosyal mekan teorisinin

savunmalar ve vurgulanan çeşitli duyusal

temel değişkeni, mekanın düzenli kullanıcıları

oluşumların bilinmesi gerekir. •

arasında bilgi ve anlamın paylaşılma derecesidir Yer, konut ve diğer nesnelerle anlatılan

(24). Bu durum sürekli kullanıcıların mekanla

statü sembolleri, örneğin çevresel anlam ve

ilgili davranışlarındaki değişkenlikle kendisini

toplumsal kimliğin ortaya konmasının temel

gösterir. Bilgi paylaşımı her ne kadar bir grupla

biçimleri anlaşılmalıdır. •

sosyal özdeşleşme ile bağdaştırılsa da, böyle bir

Etkinlik sitemlerinin doğası ve mekan-

özdeşleşme

teori

için

ön

koşul

zaman içindeki dağılımları bilinmeli; çevre

oluşturmamaktadır. Bu bağlamda, sosyal mekan

düzenine nasıl yayıldığı, egemenlik davranışı ve

teorisi, normatif (kurallı) teorilerle tutarlılık

bu davranışı destekleyen sınır ögelerinin doğası

gösterir ve paylaşılan normların (ve diğer bilgi

tanınmalıdır. Toplumsal örgütlenme, toplumsal

formlarının)

davranış

ilişkilerinde

aracı

ilişkiler, ağlar, onların çevrenin örgütlenmesiyle

olduğunu

savunur.

Huguet

(25)

olan bağları, hareket örüntüleri, etkileşim

tarafından geliştirilen yeni bir sosyal mekan

sıklıkları ve konumları bilinmelidir.

teorisi, sosyal norm ve tavırların, düzenli

Bu ilkelerle beraber, kamusal, yarı kamusal ya

etkileşim içinde olan kişiler arasında, mekana

da özel mekanların oluşumundaki etkenler

bağlı karşılıklı ilişkilerle belirlenmiş paylaşılan

dikkate alındığında;

etkileşimlerden

ortaya

mevcudiyetleri aracılığıyla ya da mekanın kendi

biçimde bir etkileşime olanak tanıması

yapısal özellikleriyle insanların birbirleri ve

gerekliliği

fiziksel mekanla ilişkileri ortaya çıkmaktadır.

2. fiziksel ögelerin neler olduğu ögelerin

çıktığını

koymuştur. Özellikle fiziksel mekanda kendi

1. toplumsal bir mekanın hangi ölçüde ve

3. Bu

ortaya

ilişkiler

İnsanın temel gereksinimlerinden biri olan ilişki üzerindeki

kurmak,

etkilerinin nasıl ve ne kadar olduğu

dış

gerçekleşmesine, kurma

4. Olumlu bir kullanıcı tepkisi oluşturmak

mekan mekansal

bağlamında

yaşantısının kurgunun

beklentilere

ilişki cevap

için bu ögelerin nasıl tasarlanacağı,

verebilmesine bağlıdır. İnsan çevre ilişkisi

şeklinde ifade edilebilir.

kültürel,

fiziksel

algısal

değişkenlerin

karşılıklı etkileşiminin bir sonucudur. Sosyal ve 79

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

özel

yaşantılar

mekansal

yakınlıklarıyla

karşılaşmaların

sıklığı

tespit

edilmiş

birbirlerini destekleyerek kentsel yaşantının ve

gözlemlenmiştir. Değişken iletişim yoğunluğu

mekansal çeşitliliğin oluşmasını sağlamışlardır.

dereceleri kavramı aşağıdaki basitleştirilmiş

Bir şehrin kamusal alanları ya da yerleşim

çeşitli iletişim formları çerçevesinin temelini

bölgelerindeki buluşma ve günlük aktivitelerde

oluşturur (10).

bulunma

diğerlerinin

Açık kamusal alanlarda yaşam diğerleri ile

arasında olma, onları görme ve duyma ve diğer

birlikte olma fırsatı sunar. Diğer insanlarla

insanların

birlikte olmak, onları görmek ve duymak,

olanaklar, değişik

bireylere durumda

şekilde

davrandıklarını deneyimleme fırsatını yaratır.

onlardan etki almak yalnız kalmaya kıyasla daha pozitif deneyimler sağlar. Mekan, sadece belirli bir kişi ile değil diğerleri ile birlikte olma

imkanını da sunmaktadır. Kamusal alanlardaki

düşük yoğunluklu etkileşim biçimleri ile ilgili

olasılıklar Mekanın

KARŞILAŞMA SIKLIĞI

KARŞILAŞMA SIKLIĞI - ZAMAN İLİŞKİSİ

analizlerde kullanımında

görülebilmektedir. göz

aşinalığının

oluşmasını pasif kontak - etkileşim biçimlerine

ZAMAN (saat)

örnek olarak gösterebiliriz. Şekil 10. Karşılaşma Sıklığı - Zaman İlişkisi Bu "gör ve duy " kavramı ve bu etkileşim biçimleri,

tüm

çerçevesinde,basit

sosyal etkileşim

Yüksek Yoğunluk

aktiviteler formlarından

Yakın Arkadaşlık

karmaşık ve duygusallık içeren ilişkilere kadar diğer etkileşim formları ile ilişki içerisinde

Arkadaşlar

değerlendirilmelidir.

Tanıdıklık

Birden fazla insanın aynı mekanda bir araya

Tesadüfi kontaklar

geldiği her an bir sosyal aktivite oluşmaktadır. Bu

doğrultuda

insanların

açık

Pasif kontaklar ( "gör ve duy" etkileşim

mekanda

biçimleri)

geçirdikleri zaman aralığı ne kadar fazla olursa

Düşük Yoğunluk

birbirleriyle karşılaşmaları ve iletişim içerisinde

Şekil 11. İlişki Biçimleri Diyagramı (10)

olmaları o kadar mümkün olmaktadır. Bölgede yapılan anket ve gözlemlerde dış mekan yaşantısına

bağlı

olarak

gerçekleşen

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

15 Bayan Erkek

Erkek 0

Bayan Evet Hayır

Şekil 13. Zorunlu Aktivite Örneği, Durakta

Şekil 12. Pasif İletişim Çizelgesi, Levent

Bekleyenler, Levent (E.Erdönmez Arşivi) Zorunlu olan aktiviteler okula, işe gitmek,

Alan çalışması olarak seçilen levent bölgesinde yapılan

anketlerde

(farklı

yaşlarda,

ulaşım için beklemek, birini beklemek gibi

farklı

örneklendirilebilir.

ekonomik sınıflardan ve farklı cinsiyetten kullanımından

kaynaklanan

aktiviteler

farklı

derecelerde çok ya da az olmak üzere katılımı

rastgele seçilmiş 50 kullanıcı ile yapılmıştır), alanın

içeren aktivitelerdir.

diğer

insanlarla iletişim biçimlerinden göz aşinalığı (pasif

iletişim

biçimi)

var

mı

sorusuna

kullanıcılar %84 evet ve %16 hayır olarak cevap vermişlerdir Fiziksel çevrenin, dış mekan aktivitelerini etkilemesi ile ilgili Gehl, Genel olarak, kamusal alanlarda

dış

mekan

yaşantısını

ayrı

kategoride incelemiştir. Bu oluşumların fiziksel çevre

ihtiyaçları

birbirlerinden

farklılıklar

Şekil 14. İsteğe Bağlı Aktiviteye Örnek, Pisa,

göstermektedir (10). - zorunlu aktiviteler, -

İtalya (E.Erdönmez Arşivi)

zorunlu olmayan,- isteğe bağlı olan aktiviteler

İsteğe bağlı olan aktiviteler, kişinin katılım

ve sosyal aktiviteler (necessary activities,

isteğine ve aynı zamanda mekanın uygun

optional activities, social activities).

olduğu

yerlerde

gerçekleşebilmektedir.

aktiviteye, yürüyüş yapmak, temiz hava almak, oturmak güneşlenmek örnek olarak verilebilir.

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Konfor

Yöntem

Ölçülecek Veri

Rahat kullanılan mekanlar verimli bir

Kamusal alanlarda güvenliğin ve

Güvenlik

şekilde kullanılır ve iyi bir imaja

güvenliği etkileyen faktörlerin

sahiptirler

saptanması

Kalite Kamusal alanlarda çeşitli aktiviteler ve olanaklar yaratmak başarılı

Aktivite ve

Kamusal alanlardaki mevcut

olanakların

aktivite ve olanakların saptanması

çeşitliliği

( gözlem ve anket)

mekanların temel unsurlarındandır Estetik Kaygı-kültür kimlik Fiziksel çekicilik ve bakım, başarılı

Bakım, temizlik

mekanlar oluşturmanın önemli

Görünüm

Fiziksel görünüm ve bakımlılık derecesinin saptanması (gözlem ve anket)

etmenlerindendir Şekil 15. Açık Mekan Kalitesinin Sağlanması Bu tür aktiviteler dış mekan yaşantısına bağlı

Levent örneğinde kullanıcıların önemli bir kısmı

olarak, ancak mekanın uygunluğu ve kalitesi

açık kamusal mekanı sık olarak kullanırken, bu

doğrultusunda yapılabilmektedir. Bu ilişki bir

kullanımın önemli bir sebebi bölgenin iş

çok rekreasyonal aktivitelerin özellikle açık

merkezleri ve ulaşım merkezleri ile çevrelenmiş

mekanlarda yer alması özelliğinden dolayı

olmasına

fiziksel çevre tasarımı açısından büyük önem

kullanımı zorunlu aktiviteler olan iş ve ulaşım

göstermektedir. Bu tür aktiviteler dış mekanın

üzerinde yoğunlaşmıştır (%92).

fiziksel

şartlarına,

yeterliliklerine

göre

bağlıdır.

Açık

kent

mekanının

MEKANIN KULLANIM AMACI

gelişebilmektedir. 100%

Açık kamusal mekan kalitesinin yetersiz olduğu durumlarda

ancak

kısıtlı

90% 80%

aktiviteler

70% 60%

gerçekleşebilmektedir. Bu mekanlar, yeterli

50%

olanakların sağlandığı durumlarda sıklıkla ve

40%

uzun süreliğine kullanılan mekanlar haline

20%

30%

10%

gelmektedir.

0% Eğitim

Konut

İş, ulaşım

Gezme, ulaşım

Şekil 16. Levent- Mekanın Kullanım Amacı

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

yardımcı olurlar. Bu kapsamda, bu alanlar tüm

MEKAN KULLANIMI - İsteğe Bağlı

yerel halkı hedeflemeli ve çeşitli aktivitelerle 90%

değişik insan guruplarına hizmet vermelidir.

80% 70% 60% 50% 40%

Bayan

30%

Erkek

20% 10%

Erkek

Bayan

Evet

Nadiren

Hayır

Şekil 17. İsteğe Bağlı Mekanın Kullanımı Levent Ancak görülmüştür ki, mekan isteğe bağlı aktiviteler

için

olamamaktadır.

bir Bir

çekim

merkezi

grafikte

Şekil 18. Fiziksel Çevrenin Niteliği (J. Gehl)

kamusal

mekanın

Grafikte, açık kamusal mekanın niteliği- kalitesi

kullanıma

dönük

ile burada gerçekleştirilen aktiviteler arasındaki

gerçekleşmektedir. İsteğe bağlı kullanımın bu

ilişki görülmektedir. Dış mekan kalitesi iyi

denli az olması mekanın sosyal, fiziksel

olduğunda, isteğe bağlı aktiviteler mekana bağlı

kalitesinin yetersiz olduğunu belirlemektedir.

olarak artmaktadır. Bu da sosyal aktivitelerin

görüldüğü kullanımı

üzere

açık

zorunlu

artmasına yol açmaktadır. İnsanların açık

Bu tür mekanların kalitesinin yükseltilmesi ile

mekanda geçirdikleri zaman aralığı ne kadar

birlikte, isteğe bağlı olarak gerçekleştirilen olası

fazla olursa birbirleriyle karşılaşmaları ve

bir çok aktivite de insanların vakit geçirmesine imkan

sağlayarak,

iletişim içerisinde olmaları o kadar mümkün

durabilecekleri,

olmaktadır.

oturabilecekleri, konuşabilecekleri ya da sadece görsel ilişkilerin kurulabilecekleri mekanı ve durumu yaratacak potansiyele sahip mekanlar ortaya çıkmaktadır. Nitelikli çevrelerde bir çok aktivite imkanlı hale gelmektedir. Kamusal alanların kullanımını ölçümlemede, konfor, kalite, ve estetik kaygılar temel değişkenler olarak saptanmışlardır. Bunlar kentsel tasarımda ve sosyal etkileşimi arttırmada temel role sahiptir

toplum

duygusu

oluşturmaya

Şekil 19. Levent’de Yaya Kaldırımı Kullanımı

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Üçüncü kategori içerisinde incelenen sosyal

Sosyal aktiviteler, insanların hareket etmeleri ve

aktiviteler, insanların mekanı paylaşmasının

aynı

yarattığı tüm aktiviteleri kapsamaktadır (10).

kendiliğinden oluşurlar. Bu da gösteriyor ki,

Selamlaşma,

kamusal

sohbet

etme

gibi

toplumsal

mekanda

bulunmaları

alanlarda

daha

sonucunda iyi

koşullar

aktiviteler bu aktiviteler arasında sayılmaktadır.

sağlandığında sosyal aktiviteler ve opsiyonel -

Bunların arasında en yaygın olan durum ise

isteğe

başkalarını görme ve duyma ile gerçekleşen

desteklenmektedir.

pasif iletişimdir.

Sosyal

bağlı

yapı

aktiviteler

dolaylı

kamusal

kent

olarak

mekanları

Açık kamusal mekanlarda gerçekleşen sosyal

arasındaki etkileşimin bir başka bileşenini

aktiviteler daha geniş kapsamlı olarak aynı

zaman

zamanda

olarak

mekanların yarı özel, yarı kamusal ve kamusal

gerçekleşen aktiviteleri de kapsamaktadır. Bu

olma durumları ile bu zaman dilimleri arasında

tür

bir ilişki olduğu söylenebilir. Örneğin, serbest

zorunlu

aktiviteler

ve sosyal

isteğe

bağlı

aktiviteler

olarak

faktörü

oluşturmaktadır.

Kamusal

zamanların

adlandırılmıştır. Bunun nedeni hemen her

zamanların

seferinde diğer iki aktivite kategorilerindeki

değerlendirildiği yerler çoğunlukla kamusal ve

eylemler neticesinde ortaya çıkmalarıdır. Diğer

özellikle açık kamusal mekanlardır. İnsanların

aktivitelere bağlı olarak gelişmelerinin sebebi,

açık alanlarda geçirdikleri zaman aralığı ne

insanların aynı ortamda bir arada bulunmaları,

kadar uzun olursa, birbirleriyle karşılaşmaları ve

buluşmaları, birbirlerinin yanından geçmeleri ya

iletişim içerisinde olmaları o kadar mümkün

da yalnızca birbirlerini görmeleridir.

olmaktadır.

sınırlı

Genel amaç Harvey’in de vurguladığı gibi; kenti anlamak için uygun kavramsal çerçeve hem toplumsal hem de mekansal bilinci kapsayacak şekilde olmalıdır. Toplumsal davranışı kentsel ve mekansal biçimlenme ile ilişkilendirmek gerekmektedir.

Bir

mekansal

biçim

yaratıldığında,

onun

toplumsal

süreci

geliştireceğini ve belirlemeye eğimli olacağını kabul edilmelidir. Şekil 20. Londra City Hall Önü (E.Erdönmez

Bu kurguyu ortaya koyabilmek için, toplumsal

Arşivi)

süreçleri

mekansal

biçimlenmeleri

birleştirebileceğimiz kavramları oluşturmamız

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

gerekmektedir. Özetle sosyal yapı ve kent

kullanılmaktadır.

mekanlarındaki etkileşimi doğru şekilde ortaya

doğrultusunda toplum ve mekan ilişkileri şu

koyabilmek için mekanizmalarını ve bu ilişkileri

şekilde özetlemek mümkündür;

iyi incelemek gereklidir (8).

- Birey ve toplum ilişkileri ve sosyal yapılanma,

Ele

alınan

görüşler

sosyal ilişkiler ve etkileşimler tasarlanmış bir fiziksel çevre içerisinde gerçekleşmektedir. - Birey kendini bu açık kamusal kentsel mekanlarda

oluşturmakta

toplumsal

ilişkilerin de bir parçası haline gelmektedir. - Bireyi içine alan fiziksel çevre aynı zamanda toplum için önem taşıyan sembolleri ve toplum içinde

beraber

oluşturulan

anlamları

simgelemektedir. Şekil 21. Kamusal Alan Kullanımı, Londra

Bu yaklaşımlar ışığında, içinde yaşadığımız

(E.Erdönmez Arşivi)

çevreyi ve kentleri anlayabilmek için mekansal

5. Sonuç

biçimlenmelerin oluşum ve dönüşüm süreçlerini

Kamusal alanın insanlar tarafından ne şekilde

kavramak

anlaşıldığı, bu alanları nasıl seçtikleri ve bu

biçimlenmeler içerisinde, toplumu yapılandıran

alanlarda

şekilde

açık kamusal mekanların kavranması son derece

gerçekleştirdikleri uzun zamandır araştırmaların

önemlidir. Bu anlamda kentler, toplumsal yapı

odak noktası olmuştur. Ancak birbirlerinden

ile

farklı disiplinler, kentsel mekanlarda, sıkça

etkileşim içerisinde olduğu organik bir yapıdır.

gerçekleşen sosyal aktivitelerin araştırılmasında

Mekansal biçim noktasını seçmek, toplumsal

izlenecek

yöntemleri

süreci çıktı olarak görmek ya da toplumsal süreç

yaklaşımlarda

noktasını seçmek ve mekansal biçimi bir çıktı

aktivitelerini

uygun

ile ilgili olarak

çalışma farklı

sosyal

aktivite

alanı

sürekli

bir

değil, birbirlerini tamamlayan yaklaşımlardır. Toplumun sorumluluğunda olan kent bütünü,

çıkarma için, haritalama, kavramsal (kavrama

açık kamusal alanlarıyla kent mekanizmalarının

ile ilgili) ve algısal haritalama, mekansal zaman

oluşturduğu bir kurgu olup, tüm parçalar

cetvelleri ya da mekansal gözlemlerle aktivite içeren

biçimlenmelerin

mekansal

Bu yaklaşımlar birbirini dışlayan seçenekler

üzerinde

çalışırken yöntem olarak mekansal envanter

izlemeyi

olarak görmek bu sisteme bakış açıları olabilir.

bulunmuşlardır. İnsanların

mekansal

önemlidir.

mekansal

birbirleriyle etkileşim içerisindedir ve toplum bu

metodolojiler

mekanlar aracılığı ile yapılanmaktadır. 85

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Referanslar 1.

Akarsu, B., (1979), Felsefe Terimleri Sözlüğü, TDK Yayını, Ankara

Norberg - Schulz, C., (1980), Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture, Rizzoli, New York.

Rapoport, A., (1990), The Meaning of Built Environment: A Nonverbal Communication Approach, The University of Arizona Press, Arizona

Sommer, R., (1969), Personal Space. Englewood Cliffs, Prentice - Hall, New Jersey.

Zevi, B., Barry, J.A., Gendel, M., (1957), Architecture as Space: How to Look at Architecture, Horizon Press, New York

Zevi, B., (1990), Mimariyi Görmeyi Öğrenmek (Çev. D.Divanlıoğlu), Birsen Yayınları, İstanbul.

Rapoport, A., (1981), Human Aspects of Urban Form, Perception of Environmental Quality, Pergamon Press, Oxford

Kostoff, S., (1999), The City Assembled, Thames and Hudson, London.

Madanipour, A., (1996), Design of Urban Space, Wiley, New York.

10. Gehl, J., (2001), Life Between Buildings (5th Edition), Danish Architectural Press, Copenhagen. 11. Jacobs, J., (1969), The Death and Life of Great American Cities, Random House, New York 12. Benn, S.I., Gaus, G.F., (1983), Public and Private in Social Life, Croom Helm, London. 13. Gray, C., Gray, L. (1999), Reimaging field instruction from a spiritually sensitive perspective: An alternative approach. Social Work Education, 44, 371-383. 14. Krupa, F., (1993), “The Privatization of Public Space, The State of the Public Realm”, Battery Park City; Los Angeles Gated Communities and the Mall of America, Los Angeles. 15. Wirth, L., (1964), On Cities and Social Life: Selected Papers, The University of Chicago Press, Chicago. 16. Lefébvre, H., (1991), The Production of Space (önsöz D.Harvey), Blackwell, London. 17. Weber, M., (2000), Şehir / Modern Kentin Oluşumu (Çev. M.Ceylan), Bakış Yayınları, İstanbul. 18. Mumford, L., (1940), The Culture of Cities, Secker & Warbung, London 19. Barthes, R., (1997), Göstergebilimsel Serüven, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. 20. Habermas, J., (1998), Sosyal Bilimlerin Mantığı Üzerine, Kabalcı Yayınları, İstanbul. 21. Benevolo, K., (1980), The History of The City, Scolar Press, London. 22. Harvey, D., (2003), Sosyal Adalet ve Şehir, Metis Yayınları, İstanbul. 23. Zukin, S., (1995), The Cultures of Cities. Cambridge, Massachusetts, Blackwell Publishers 24. Lotane, B., Liu, J.H., (1996), “The Intersubjective Geometry of Social Space, Journal of Communication”, (Volume 46:4). 25. Huguet, P.,Latane, B., Bourgeus, M., (1998), “The Emergence of a Social Representation of Human Rights Via Interpersonal Communication: Emprical Evidence for the Convergence of Two Theories, European Journal of Social Psychology”, (831-846). 26. Gehl, J., Gemzoe L., (2000), New City Spaces, The Danish Architectural Press, Copenhagen.

E. Erdönmez, A. Akı YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Şekil Listesi 1.

Saint-Dié Planı, Rowe, C., Koetter, F., (1978), Collage City, MIT Press, Cambridge.

Kentsel Yapıda Özel ve Ortak Mekanlar Arasındaki İlişkinin İşaretlendiği Hiyerarşik Organizasyon (11), Trancik, R., (1986), Three Theories of Urban Spatial Design Finding Lost Space New York, Van Nostrand Reinhold, New York.

Siena, İtalya, Erdönmez, E. Arşivi, Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi.

Kamusal - Özel Mekan Ayrımları, (11), Trancik, R., (1986), Three Theories of Urban Spatial Design Finding Lost Space New York, Van Nostrand Reinhold, New York.

Özel - Kamusal Ayrımı, Erdönmez, E. Arşivi, Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi.

Siena, İtalya, Erdönmez, E. Arşivi, Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi.

Toplum - Kamusal Mekan İlişkisi, Verona, İtalya, Erdönmez, E., Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi.

Soho, Londra, Erdönmez, E. Arşivi, Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi.

10. Karşılaşma Sıklığı - Zaman İlişkisi, Erdönmez E., Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi. 11. İlişki Biçimleri Diyagramı, (10), Gehl, J., (2001), Life Between Buildings (5th Edition), Danish Architectural Press, Copenhagen. 12. Pasif İletişim Çizelgesi - Levent, Erdönmez E., Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi. 13. Zorunlu Aktivite Örneği, Otobüs Durağında Bekleyenler, Levent, Erdönmez, E. Arşivi, Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi. 14. İsteğe Bağlı Aktiviteye Örnek, Pisa, İtalya, Erdönmez, E. Arşivi, Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi. 15. Açık Mekan Kalitesinin Sağlanması, Erdönmez E., Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi. 16. Levent - Mekanın Kullanım Amacı, Erdönmez E., Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi. 17. İsteğe Bağlı Mekanın Kullanımı - Levent, Erdönmez E., Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi. 18. Fiziksel Çevrenin Niteliği, (10), Gehl, J., (2001), Life Between Buildings (5th Edition), Danish Architectural Press, Copenhagen. 19. Levent’de Yaya Kaldırımı Kullanımına Bir Örnek, Erdönmez E., Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi. 20. Londra City Hall Önü, Erdönmez, E. Arşivi, Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi. 21. Kamusal Alan Kullanımı, Londra, Erdönmez, E. Arşivi, Tez Kapsamında Yazarın Ürettiği Bilgi.

YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

YTU Arch. Fac. e-Journal Volume 1, Issue 1, 2005

DEPREM HASAR GÖREBİLİRLİK RİSKİNİN GÖZLEME DAYALI BELİRLENMESİNE YÖNELİK ÖNERİ DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI M. Tolga Akbulut*, Ayfer Aytuğ YTÜ Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Barbaros Bulvarı, 34349, Beşiktaş, İstanbul mtolga@yildiz.edu.tr

Özet Ülkemiz coğrafyasının hem nüfus, hem alan bakımından tamamına yakın bir bölümü deprem tehlikesi altındadır. Bugüne kadar yapılan çalışmalar mevcut yapı stoğunun büyük bölümünün depremlere karşı yeterli güvenliğe sahip olmadığını ortaya koymaktadır. Ulusal Deprem Konseyi tarafından hazırlanan Deprem Zararlarını Azaltma Ulusal Stratejisi Raporu’nda da belirtildiği gibi mevcut yapı stoğunun, doğal eskime sürecinde tümüyle kendiliğinden yenilenmesi uzun bir süre alacak, belki yüzyıllar gerektirecektir. Bütün güvensiz yapıların yenilenmesi ise hem ekonomik açıdan olanaksız, hem mühendislik açısından anlamsız, hem de gerekli zaman açısından imkansızdır. Bu yapı stoğunun öncelikle sistematik bir düzen ve vakit kaybetmeden hızlı bir biçimde gözden geçirilmesi ve sonrasında anlamlı bir öncelik sırası içinde ivedilikle yenilenmesi gereken yapılardan başlayarak depreme karşı güvenli hale getirilmesi gereklidir. Bu amaçla, makalenin dayanağını oluşturan tez çalışmasında mevcut betonarme yapıların deprem hasar görebilirliklerini belirlemeye yönelik bir değerlendirme yöntemi önerisi geliştirilmiştir. Bu makale kapsamında, deprem hasar görebilirlik riski ile ilgili temel kavramlara değinilerek, geliştirilen değerlendirme süreci ana hatları ile kısaca açıklanmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Deprem, Tehlike, Risk, Afet Riski, Hasar Görebilirlik Summary Almost the entire homeland of our country is under earthquake risk. According to the researches it is a fact that most of the existing buildings in our country do not achieve the earthquake safety conditions. As it is also mentioned in the report of National Seismic Earthquake Council, the existing building replacement with the new buildings in natural obsolescence duration may occur in a long term or maybe it will take centuries. The renovation of all existing buildings is economically inconceivable, unreasonable in terms of engineering and impossible for the construction period. So the existing buildings must be checked systematically in a short period of time then in a priority order high vulnerable buildings must be made earthquake safe. Therefore in the doctoral thesis named “Visual Evaluation Method of Earthquake Vulnerability Risk of the Constructed Buildings” which is the referee of this paper, a rapid and economical evaluation method is developed to analyze the earthquake vulnerability of existing buildings. The aim of this paper is to briefly explain basic notions about the earthquake vulnerability risk and developed vulnerability assessment process. Keywords: Earthquake, Hazard, Risk, Disaster Risk, Vulnerability

Bu makale, birinci yazar tarafından YTÜ Mimarlık Fakültesi’nde tamamlanmış olan “Mevcut Betonarme Yapıların Gözleme Dayalı Deprem hasar Görebilirlik Riskini Belirlemeye Yönelik Değerlendirme Yöntemi” adlı doktora tezinden hazırlanmıştır.

T. Akbulut, A. Aytuğ YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Giriş Barka ve Er’in belirttiği gibi kesin zamanı bilinmemekle birlikte, yukarıda belirtilen süreler içinde İstanbul’da büyük bir deprem olma olasılığı ve ülkemizin depremselliğine ve sayımlamalı verilere bağlı olarak diğer bölgelerimizde deprem olma olasılıkları önümüzdeki zaman diliminin önemli bir değere sahip olduğunu ve mevcut yapı stoğunun biran evvel gözden geçirilmesi gerektiğini göstermektedir.

Ülkemizin tamamına yakın bir bölümü aktif deprem kuşağı üzerinde yer almasına rağmen bu coğrafyaya uygun bir yaşam biçimi ve yapılaşma gerçekleştirilememesi, bir doğa olayı olan depremleri, çok sayıda can ve mal kaybına yol açan afetlere dönüştürmektedir. Hızlı kentleşme sürecinin yaşandığı, sanayinin ve nüfusun büyük çoğunluğunun deprem tehlikesi oldukça büyük olan metropollerde yaşadığı ülkemizde, deprem afetinin sebep olacağı hasarların bugünden tespiti ve bu doğrultuda önlemlerin alınması gerekmektedir (1).

Deprem Konseyi raporunda da var olan yapılar üzerinde gerçekleştirilecek deprem güvenliği çalışmaları, iki düzeyde özetlenmektedir: Hızlı ve basit bir değerlendirme (tarama) ile kapsamlı, deneysel ve analitik bir inceleme (değerlendirme). Raporda bu iki değerlendirme aşamasında uygulanacak, Türkiye koşullarına uygun ve elverişli yöntemler geliştirilmesi gerekliliği üzerinde durulmaktadır.

Afeti önleme strateji ve politikalarının saptanmasında çeşitli alternatifler söz konusu olabilmektedir. Yerleşkelerin zaman içinde sismik risklerinin azaltılması temelde, • • •

Yeni yapıların sağlam yapılması, Kent dinamikleri çerçevesinde dönüşüm neticesinde yenilenen yapısal stokların sağlam yapılması, Mevcut yapıların belirli bir program çerçevesinde güçlendirilmesi,

Makalenin dayanağını oluşturan tez çalışmasında yerleşmelerin sismik risklerinin azaltılmasına yönelik hızlı tarama yapmak amacıyla yapı ölçeğinde, mevcut betonarme yapıların depremlerde hasar görebilirliklerini belirlemeye yönelik olarak bir hasar görebilirlik değerlendirme yaklaşımı geliştirilmiştir.

şeklinde olabilecektir (1). Günümüzde yeni yapıların ve yenilenen yapı stoklarının sismik risklerinin azaltılmaları ile ilgili önemli adımlar atılmakla birlikte, mevcut yapı stoğunun gözden geçirilmesi ve niteliğinin belirlenmesine yönelik olarak yapılan çalışmalar önemli bir problem olan “zaman problemi” ile karşı karşıya olduğumuzu göstermektedir.

Bu makalede konu ile ilgili temel kavramlara ve hasar görebilirlik yaklaşımlarına değinilerek, değerlendirme yaklaşımı süreci ana hatları ile kısaca açıklanmaya çalışılacaktır. 1. Tehlike, Afet, Risk ve Risk Unsurları Depremler, kasırgalar ve seller, doğa olayları olup, tek başlarına afet olarak değil “tehlike” olarak kabul edilmektedir (3).

17 Ağustos Depremi Marmara Denizi içindeki Deprem olasılığını %12 arttırarak önceki tahminlerde %50±15 olan olasılık değerini, %62±15’e yükseltmektedir. Böylece, yapılan bu hesaplardan, önümüzdeki 30 yıl içerisinde İstanbul’a yakın bir alanda kuvvetli bir deprem olma olasılığı %62±15, önümüzdeki 10 sene içinde %32±12 olarak bulunmuştur (2).

T. Akbulut, A. Aytuğ YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Hızlı kentleşme, nüfusun ve yapılaşmanın tehlikeli bölgelerde yoğunlaşmasına bağlı olarak, doğal afetler de yükselen bir ivme ile artmaktadır. Şekil 1’de doğal afetlerin oluşum mekanizması grafik olarak açıklanmaya çalışılmaktadır.

Örneğin ıssız bir adada meydana gelen deprem, herhangi bir can ve mal kaybına yol açmayacağı için afet olarak kabul edilmez. Afet riski olabilmesi için, tehlike unsurunda, hasar görebilirlik özelliğinin bulunması gerekmektedir (3).

Şekil 1. Doğal Afetlerin Oluşum Mekanizması (3). Belirli bir bölgenin nüfusu, genel yapı stoğu, stratejik yapılar, sivil aktiviteler, kamu hizmetleri, ulaşım ağı, alt yapı vd. risk unsurlarını oluşturmaktadır. (5).

Doğal afetlerde risk değerlendirmesinin resmi tanımı Birleşmiş Milletler Afet Yardım Koordinatörlüğü (UNDRO – Office of United Nations Disaster Relief Co-ordinator) tarafından 1979 yılında düzenlenen toplantısında bilim adamlarınca aşağıdaki şekilde kabul edilmiştir.

Afet riskinin (deprem riski, kasırga riski vb.) azaltılması için, hasar görebilirlik düzeyinin azaltılması ve risk unsurlarının (nüfus, yapı stoğu vb.) mümkün olduğunca tehlike bölgesinden uzakta konumlanması önemlidir.

“Risk, bir risk unsurunda, gelecek zaman diliminde, belirli bir tehlikede oluşabilecek beklenen kayıp düzeyini ifade etmektedir.” Risk ihtiyaca göre, ekonomik kayıplar, can kaybı, mal kaybı vb. biçimlerde, ifade edilebilir. (4).

Şekil 2’de yer alan grafikte afet riskinin nasıl azaltılabileceği açıklanmaya çalışılmaktadır. Grafikte afet riskinin düzeyini belirten alan bir önceki grafikte (Şekil 1) yer alan alandan daha küçüktür. Hasar görebilirlik düzeyinin azaltılması, hasar görebilirliğin değiştirilmesine yönelik alınacak bazı önlemlerle mümkün olabilmektedir (3).

Deprem zararlarının azaltılması sürecinde riskin belirlenebilmesi için risk unsurlarının ortaya konması büyük önem taşımaktadır.

T. Akbulut, A. Aytuğ YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Şekil 2. Doğal Afet Risklerini Azaltma Mekanizması (3) 2. Hasar Görebilirlik Risk ve Hasar görebilirliği basit bir örnekle açıklamak kavramların anlaşılabilirliği açısından yerinde olacaktır (4).

Hasar görebilirlik, öngörülen bir tehlikenin, öngörülen zarar düzeyinde oluşması durumunda, bir risk unsurunda (ya da risk unsuru grubunda) meydana gelecek kayıp derecesi olarak tanımlanır (4).

Risk – 30 yıl içinde nüfusun (belirli bir bölgede) %10’u doğal afetlerde hayatını kaybedebilir.

Hasar görebilirlik tanımı ile risk tanımı arasındaki dikkat edilmesi gereken anlamsal bir farklılık bulunmaktadır. Risk her tehlike düzeyindeki kayıp oranını oluşum sıklıklarını da göz önüne alarak ifade etmekteyken, hasar görebilirlik genellikle belirli bir tehlikede kabul edilen hasar düzeyinin oransal olarak tanımlanmasıdır. (0 ve 1 arasındaki bir değer olarak) (4).

Hasar görebilirlik – VIII şiddetindeki bir depremde %5 ölüm ve %20 yaralanma gerçekleşebilir. Şekil 3’te risk değerlendirmesine yönelik bir örnek yer almaktadır. Harita 1’de ülkemize ait deprem bölgeleri, Harita 2’de risk unsurları (coğrafi olarak nüfus yoğunluğu), Harita 3’te risk unsurlarına ait hasar görebilirlik ve Harita 4’te önceki üç haritanın değerlendirmesine bağlı olarak ortaya konan “Olası Can Kaybı Riski” haritası görülmektedir.

Risk Risk = Kayıp olasılığı x Kayıp Hasar görebilirlik Hasar düzeyi A ≤VI için ~ 0 Hasar düzeyi A ≥XI için ~ %100

T. Akbulut, A. Aytuğ YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Tamamen aynı iki depremde, iki farklı yapı grubu ele alındığında, bir grup diğerinden daha iyi performans göstermekte ise, daha fazla hasar görmüş yapılara göre daha az hasar görmüş yapılar için depremden hasar görebilirlik özelliği daha az veya daha az hasar görmüş yapılar depreme daha dayanıklıdır denebilir (6). Yeterli deprem güvenliğine sahip olmadığı düşünülen yapıların güçlendirilebilmesi için öncelikle hasar görebilirlik riskini saptamak ve riskin kabul edilemeyecek düzeyde olduğu durumlarda yapıların hasar görebilirliklerinin değiştirilmelerine yönelik çalışmalar yapmak gerekmektedir. Bu aşamada karşımıza çıkan en önemli sorun hasar görebilirlik riskinin nasıl saptanacağı ile ilgilidir. Özellikle önemli deprem riski taşıyan ülkelerde mevcut yapıların hasar görebilirlik düzeyini belirlemeye yönelik olarak çeşitli hasar görebilirlik değerlendirmeleri kullanılmaktadır. Hasar görebilirlik değerlendirmeleri, bir risk unsurunda meydana gelebilecek afet tehlikesinin tahmin edilme eylemi sürecidir (4). Hasar görebilirlik değerlendirmeleri, genellikle, eski depremlerden elde edilen çıkarımlara (hasar görebilirliğin çıkarımlara bağlı olarak yapılması), az miktarda da analitik araştırmalara (hasar görebilirliğin tahminlere bağlı yapılması) bağlı olarak yapılmaktadır (7). Hasar görebilirlik değerlendirmeleri tek bir yapı ölçeğinde olabileceği gibi, belirli bir yapı grubu veya belirli bir bölge ölçeğinde de olabilir. Daha üst ölçeklerde yapılan hasar görebilirlik değerlendirmelerinde amaç yapı ölçeğinde değil, analizin yapıldığı bölge ölçeğinde güvenilir bir tahmin elde edebilmektir (8). Makalenin dayanağını oluşturan tez çalışması tek bir yapı ölçeğinde geliştirilen hasar görebilirlik yaklaşımlarına yöneliktir.

Şekil 3. Hasar Görebilirlik ve Risk Değerlendirmesi (4). Avrupa Makrosismik Skalası’na (EMS 98) göre ise hasar görebilirlik, yapıların depreme karşı gösterdikleri davranış farklılıkları olarak tanımlanmaktadır.

T. Akbulut, A. Aytuğ YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

3. Bir Bölge veya Yapı Grubunun Hasar Görebilirliği Depremin belirli bir bölgeyi etkilemesi söz konusu olduğundan, tehlikenin gerçekleşmesi halinde oluşacak kayıplar yine bölge ölçeğinde olacaktır. Bu nedenle daha üst ölçeklerde yapılan hasar görebilirlik değerlendirmelerinde, hasar görebilirlik tüm bir bölge ölçeğinde ele alınmalıdır. Değerlendirme sadece yapılarla sınırlı kalmamalı, aynı zamanda kentsel donanımları, karayollarını, taşıma şebekelerini, gerekli ağları, alt yapıyı kapsamalıdır. Aynı zamanda dolaylı olarak ortaya çıkabilecek kayıp ve zararları da göz önüne almalıdır (8).

Bu yaklaşımların amacı, hasar görebilirliğin belirlenmesine yönelik uzun, zor, karmaşık ve maliyeti yüksek süreci, görece daha kısa, daha kolay ve daha ekonomik bir sürece dönüştürmektedir. Yaşadığımız coğrafya üzerinde her an büyük bir deprem ile karşılaşma olasılığımız bizim için “zaman” etkenini en önemli etkenlerden biri haline getirmektedir.

Bölge veya yapı grubu ölçeğinde ele alınan hasar görebilirlik analizleri fiziksel hasar görebilirlik analizlerini (yapılar, alt yapı, teknik donanımlar) ve sosyo-ekonomik hasar görebilirlik analizlerini (can kayıpları ve yaralanmalar, sosyal bozulmalar, ekonomik etkiler) içermektedir.

Yapının hasar görebilirliği ile ilgili yapılan nitel değerlendirme önemli şüpheler içeriyorsa, hasar görebilirliğin belirlenmesine yönelik nicel bir değerlendirme gerekli olmaktadır (8).

Kullanılan farklı yaklaşımlar arasında, nitel, nicel veya nitel/nicel, farklı değerlendirme yaklaşımları yer almaktadır. (10).

4.1. Yapı Ölçeğinde Hasar Görebilirliği Etkileyen Parametreler Mevcut yapılar, yerleşim yeri özelliklerine, mimarilerine, strüktürlerine, üretilen malzemelere, yapıldıkları yönetmeliklere, yapım kalitelerine göre farklılıklar gösterdiklerinden dolayı şiddetli bir depremde davranışları ve hasar düzeyleri aynı olmayacaktır.

Hasar görebilirlik değerlendirmeleri deprem zararlarının azaltılması faaliyetlerinde önemli bir adımdır ve disiplinler arası bir çalışma gerektirir. Bu noktada yer bilimleri, yapı mühendisliği, mimarlık, şehir planlama ve bağlantılı disiplinler özellikle önem kazanmaktadır (9).

Bu nedenle yapıların deprem sırasındaki davranışı çok sayıda parametreye bağlıdır. Hasar görebilirlik değerlendirmeleri genellikle bu parametrelerin kontrol edilmesi esasına dayanmaktadır.

4. Yapı Ölçeğinde Hasar Görebilirlik Yapı ölçeğinde ele alınan hasar görebilirlik değerlendirmeleri, yapıların sismik performanslarının ortaya konması açısından önemlidir.

Hasar görebilirliği etkileyen parametreleri aşağıdaki dört ana başlık altında toplamak mümkündür.

Bir yapının hasar görebilirliğinin “eksiksiz ve doğru” olarak tespit edilmesinin maliyeti görece yüksek olup, uzun ve zahmetli bir süreci gerektirmektedir.

• • • •

Bu nedenle sürecin ve maliyetin azaltılabilmesi, yapıya minimum zarar verilmesi ve yapıların sistematik bir biçimde hasar görebilirliklerinin tespit edilmesi amacıyla özellikle deprem riskinin yüksek olduğu ülkelerde farklı amaç ve ihtiyaçlara uygun, çeşitli yaklaşımlar ve yöntemler geliştirilmiştir.

•

depremin şiddeti ve özellikleri zemin ve yerleşim yeri özellikleri mimari (yapısal ve biçimsel özellikler) uygun malzeme seçimi ve uygulama kalitesi korunma düzeyi

T. Akbulut, A. Aytuğ YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Hasar görebilirlik değerlendirmelerinde bir diğer önemli unsur yapıdan beklenen performans düzeyinin belirlenmesidir. Kabul edilecek performans düzeyi ve/veya düzeyleri yapının kullanım amacı, önemi, konumu vb özelliklerine göre değişiklik gösterebilir. Örneğin bir hastaneden beklenen performans düzeyi ile bir konuttan beklenen performans düzeyleri aynı değildir.

Yukarıda yer alan ana başlıklara ait hasar görebilirlik parametrelerine uygun açılımlar aşağıda daha detaylı olarak yer almaktadır. • • • • • • • • • • • • •

uygun taşıyıcı sistem seçimi yapının biçimsel özellikleri (boyutsal düzenlemeler) kat adedi uygun malzeme seçimi ve işçilik kalitesi yapım kalitesi yapının yönetmeliklere uygun yapılıp yapılmadığı yapının yaşı yapının daha önce gördüğü hasarlar yapının önceki depremlerde gördüğü hasarlar yapının geçirdiği tadilatlar yapıda donatı korozyonu yapının korunum durumu yapıya ilave yüklemeler

Aşağıda bir yapıdan beklenebilecek üç farklı performans düzeyi tanımlanmıştır. •

• •

Yapı sistemlerinin özellikleri ve bunların zemin nitelikleri ile kombinasyonları da hasarın artmasına sebep olmaktadır. Deprem hasarını etkileyen söz konusu kombinasyonlar aşağıdaki gibi tanımlanabilir (12). • • •

Değerlendirme sonrasında yapıların gelecek kullanım süreci hakkında verilecek karar, hasar görebilirlik derecelerine göre belirlenmektedir.

zemin hakim periyodu ile yapı periyodunun çakışması-rezonans olayı zemin tabaka kalınlıkları, yapı sistemleri ve kat adetleri arasındaki ilişkiler zemin özellikleri, yapı sistemleri ve kat adetleri arasındaki ilişkiler

• • • •

Hasar görebilirlik depremin şiddeti ile orantılı olarak arttığından, değerlendirme bilinen en büyük depreme veya kabul edilen farklı sismik düzeylere göre yapılabilir. Genellikle üç depremsellik düzeyi tanımlanmaktadır (8). • • •

yapının yıkılmaması (genel yapı tipleri için deprem yönetmeliklerinin esası buna göre oluşturulmuş, yapıların tamamen yıkılmaması koşuluyla bazı hasarlar görmesine izin verilebilir) hemen onarılabilir olması yapı fonksiyonunun sürdürmesi (yapının depremden sonra da fonksiyonunun sürdürmesi gereği, örneğin hastane yapıları, kriz merkezleri, itfaiye binaları vb.)

kullanıma devam (onarım gerekmez) onarım (onarım gereklidir ve ekonomiktir) onarım (onarım gereklidir, ekonomik değildir ama yapı stratejik bir yapıdır) yıkım (onarım gereklidir ama ekonomik değildir)

5. Öneri Değerlendirme Yöntemi Deprem bölgelerinde bulunan ve büyük bölümünün depreme karşı yeterli bir güvenlik taşımadığı bilinen büyük yapı stokunun, doğal eskime sonucunda, tümüyle kendiliğinden yenilenmesi uzun bir süre alacak, belki yüzyıllar gerektirecektir. Bütün güvensiz yapıların yıkılarak yenilenmesi ise hem ekonomik açıdan olanaksız, hem de mühendislik açısından anlamsızdır. Bu yapı stokunun önce sistematik düzen içinde deprem güvenliği açısından değerlendirilmesi, sonra da anlamlı bir öncelik

zayıf depremsellik (EMS 98’e göre VII şiddetinde depreme veya a=1m/s2 zemin ivmesine denk gelmektedir) orta depremsellik (EMS 98’e göre VIII şiddetindeki depreme veya a=2m/s2 zemin ivmesine denk gelmektedir) kuvvetli depremsellik (EMS 98’e göre IX şiddetindeki depreme veya a=4m/s2 zemin ivmesine denk gelmektedir)

T. Akbulut, A. Aytuğ YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

sıralaması içinde depreme karşı güvenli duruma getirilmesi gerekmektedir (13).

durumları vd.) dayanmaktadır

kontrol

edilmesi

esasına

Bu amaca yönelik, ülkemizin ihtiyaçlarına uygun olarak geliştirilen öneri değerlendirme yöntemi ile bütün yapıların, mimar ve mühendisler tarafından, kısa bir seminerle bilgilendirildikten sonra, ilk aşamada uzman mühendislik büroları ve laboratuarların desteğine ihtiyaç duymadan, bir ön değerlendirme düzeyi ile hızlı ve basit bir tarama sürecinde gözden geçirmek ve bu değerlendirmenin sonucuna göre detaylı analizi yapılması gereken birincil önceliğe sahip yapıları belirlemek hedeflenmektedir.

Değerlendirme yönteminde yer alan hasar görebilirlik parametreleri, ülkemizdeki ve dünyadaki farklı değerlendirme yöntemlerinin incelenmesine, kuramsal çalışmalara, ülkemizdeki ve dünyadaki farklı geçmiş depremlerde betonarme yapılardaki hasarların incelenmesine, konu ile ilgili Türk Standartlarına ve 1997 –Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmeliğe dayandırılarak oluşturulmuştur. Çalışma kapsamında yapılan incelemelere dayanılarak, mevcut yapıların hasar görebilirliğine yönelik tespit edilen parametreler, değerlendirme kapsamında aşağıda yer alan ana gruplar altında sınıflandırılmıştır.

Tez kapsamında geliştirilen değerlendirme yönteminin, mevcut betonarme yapıların depreme dayanıklılığını belirlemeye yönelik iki aşamalı bir değerlendirme sürecinin ilk aşamasını oluşturması hedeflenmiştir.

•

Öneri değerlendirme yöntemi ülkemizde son 30 yılda, özellikle büyük şehirlerimizde inşa edilen mevcut yapı stokunun büyük bir bölümünün betonarme yapılar olması ve yerinde dökme çerçeve yapılar (kolon-kiriş) ve perde yapıların ağırlıklı olarak yer alması nedeniyle bu hedef kitleye yönelik olarak geliştirilmiştir.

• • •

Ülkemizin üzerinde bulunduğu coğrafyanın yüksek depremsellik düzeyine sahip olması ve mevcut yapı stoğunun kalitesinin hasar görebilirlik düzeyinin yüksek olması nedeniyle değerlendirme yöntemin depremsellik düzeyi kuvvetli olarak kabul edilmiştir. Buna göre yapılardan beklenen VIII-X şiddetindeki (büyüklük 6, 7 veya 7’den büyük) depremleri 1997 - Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkındaki Yönetmeliğin hedeflediği gibi yıkılmadan atlatabilmesidir.

A Grubu - Yapının yapım yılı, dönemi veya yaşı, ait olduğu yönetmelik B Grubu - Yapının konumlandığı yerleşim yeri ve zemin etkileşimi C Grubu – Yapının biçimsel ve yapısal özellikleri D Grubu – Yapıda kullanılan malzeme ve uygulama kalitesidir.

Çalışma kapsamında, hasarların düzeyde oluştuğu kabul edilmiştir. • • •

üç

farklı

yapının kısmen veya tamamen yıkılması yapıda orta düzey hasar riski yapıda az hasar riski

Buna göre değerlendirme yönteminde, kontrolü yapılan yapılar üç farklı değerlendirme düzeyine göre sınıflandırılmaktadır. •

Değerlendirme yöntemi her yapının mimari ve yapısal özelliklerinin, hızlı ve basit bir tarama temelinde gözden geçirilmesi ve oluşturulan kontrol listesinde yer alan, yapının deprem sırasındaki davranışını olumsuz yönde etkileyecek parametrelerin (zemin özellikleri, yapısal ve biçimsel düzensizlikler, malzeme ve

• •

KDÖD - Kapsamlı Değerlendirme Önceliği Düşük (Yapıda az hasar riski) KDÖO – Kapsamlı Değerlendirme Önceliği Orta (Yapıda orta düzey hasar riski) KDÖY – Kapsamlı Değerlendirme Önceliği Yüksek (Yapının kısmen veya tamamen yıkılma riski)

T. Akbulut, A. Aytuğ YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Kontrolü yapılan yapıların, özellikle deprem riski skorlarının yüksek ve orta öncelik kapsamında çıkması durumunda, zaman kaybetmeden daha ayrıntılı ve farklı uzmanlık alanından katılımların sağlandığı, deneysel ve analitik bir inceleme sürecine alınmaları gerekmektedir.

Sonuç Makalenin dayanağını oluşturan tez çalışması hasar görebilirliğin tespit edilmesine yönelik bir öneri değerlendirme yöntemi çalışması olup makale kapsamında konu ile ilgili temel kavramlar ve yaklaşımlar kısaca açıklanmaya çalışılmıştır.

Kapsamlı Değerlendirme Düzeyinin Düşük (KDÖD) çıkması, yapıların depremlerde herhangi bir hasar görmeyeceği anlamına gelmemekte, sadece görsel yönden yapılan inceleme sonucunda yapıda, yukarıda dört ana grup altında yer alan hasar görebilirlik parametrelerinin düşük oranda olduğunu belirtmektedir. Tespit edilemeyen, gözden kaçan, önemsiz görülen veya hesaba katılmayan bir başka parametre, oluşan depremin karakteristiğine (büyüklüğüne, ivmesine vb.) göre, yapıda farklı seviyede hasarların oluşmasına neden olabileceğinden Kapsamlı Değerlendirme Önceliğinin Düşük (KDÖD) çıkması durumunda, yapının daha ayrıntılı bir inceleme sürecine alınıp alınmayacağına zaman ve ekonomik şartlara göre karar verilmesi gerekmektedir.

Öneri Değerlendirme yöntemi “I. Kademe Değerlendirmeye” yönelik olarak ülkemizdeki yönetmelikler, standartlar ve mevcut betonarme yapı stoğu göz önüne alınarak geliştirilmiş görsel bir değerlendirme yöntemidir. Karmaşık hesaplamalar içermemekte ve mimarların kullanımına yönelik önemli bir kolaylık sağlamaktadır. Yöntemin bir diğer işlevi, kapsamlı deneysel ve analitik incelemeye (ikinci aşama) gerek duyulması durumunda, ikinci aşamaya yönelik olarak, mevcut yapı ile ilgili kimlik bilgileri, yerleşim yeri özellikleri, yapma çevre etkileşimi, mimari kurgu, taşıyıcı sistem özellikleri, korunma düzeyi ve diğer bazı özellikler ile ilgili veri aktarımına imkan tanımasıdır. Bu değerlendirme yöntemi ile, mevcut konut stoğunun hasar görebilirlik düzeylerinin hızlı tarama yöntemi ile gözden geçirilerek, hasar görebilirlik düzeyi yüksek olan yapıların öncelikli olarak belirlenmesi hedeflenmektedir.

Mevcut betonarme yapıların depreme dayanıklılığını belirlemeye yönelik öneri değerlendirme yöntemi süreci Çizelge 1’de görülmektedir.

T. Akbulut, A. Aytuğ YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Çizelge 1. Değerlendirme Süreci Şeması (10) MEVCUT BETONARME YAPILARIN GÖZLEME DAYALI DEPREM HASAR GÖREBİLİRLİK RİSKİNİ BELİRLEMEYE YÖNELİK DEĞERLENDİRME YÖNTEMİ DEĞERLENDİRME DÜZEYİ I KONTROL LİSTESİ

DEPREM RİSKİ SKORU DRS

KAPSAMLI DEĞERLENDİRME ÖNCELİĞİ DÜŞÜK

ZAMAN – EKONOMİ UYGUN

KAPSAMLI DEĞERLENDİRME ÖNCELİĞİ ORTA

EVET

KAPSAMLI DEĞERLENDİRME ÖNCELİĞİ YÜKSEK

DEĞERLENDİRME DÜZEYİ II KAPSAMLI DENEYSEL ve ANALİTİK İNCELEME

HAYIR

YAPI GEREKLİ PERFORMANS DÜZEYİNE SAHİP

EVET

HAYIR

GÜÇLENDİRME MALİYETİ UYGUN

EVET

GÜÇLENDİRME

KULLANIMA DEVAM

HAYIR

YIKIM

T. Akbulut, A. Aytuğ YTÜ Mim. Fak. e-Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005

Referanslar 8. Zacek, M., (2001), “Vulnerabilité et Renforcement Des Batiments Existants – Etude Méthodologique”, Les Grands Ateliers De L’Isle D’Abeau, Villefontaine, France.

1. Şengezer, B., S., (1999), “13 Mart 1992 Erzincan Depremi Hasar Analizi ve Türkiye’de Deprem Sorunu”, Y.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Üniversite Yayın No: YTÜ.MF.YK-99.0496 / Fakülte Yayın No: MF.ŞBP-99.004, İstanbul.

9. Balyemez, S., Berköz, L., (2005), “Hasar Görebilirlik ve Kentsel Deprem Davranışı”, İTÜ Dergisi, Seri A, Cilt 4, Sayı 1, Mart.

2. Barka, A. ve Er, A., (2002), “İstanbul’da Binalar İçin Deprem Riski ve Risk Azaltımına Yönelik Somut Bir Öneri”, Depremini Bekleyen Şehir İstanbul, Om Yayınevi, İstanbul.

10. Akbulut, M. T., (2004), “Mevcut Betonarme Yapıların Gözleme Dayalı Deprem Hasar Görebilirlik Riskini Belirlemeye Yönelik Değerlendirme Yöntemi”, YTÜ FBE Mimarlık Anabilim Dalı, Mimari Tasarım Programı Doktora Tezi, İstanbul.

3. ADRC Asian Disaster Reduction Center, “Total Disaster Risk Management – Good Practices”, UN World Conference on Disaster Reduction to be held on 18-22 January 2005, Kobe, Japan.

11. AFPS Association Française du Génie Parasismique, (2002), “Premières Recommandations en vue de L’Evaluation de la Presomption de Vulnérabilité du Bâti Existant”, Cahier Technique No:24, Mars 2002, France.

4. Coburn, A. W., Spence, R. J. S. ve Pomonis, A., (1994), “Vulnerability and Risk Assesment”, Disaster Management Training Programme, Cambridge Architectural Research Limited, United Kingdom.

12. Şengezer, B. ve Kansu, H., (2001), “Kapsamlı Afet Yönetimi”, Y.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Üniversite Yayın No: YTÜ.MF.YK01.0627 / Fakülte Yayın No: MF.ŞBP-01.002, İstanbul.

5. Martin, C., (2000), “Rismique Sismique, Sismologie Appliquée, Alea Sismique Regional”, Geoter International, France.

13. “Deprem Zararlarını Azaltma Ulusal Stratejisi” Raporu (2002), Ulusal Deprem Konseyi, Ankara.

6. EMS-European Macroseismic Scale (1998), Cahiers du Centre Européen de Géodynamique et de Séismologie, Volume 15, Conseil de L’Europe, Luxembourg.

14. Deprem Yönetmeliği, (1997), “Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik – 1998 değişiklikleri ile birlikte”, Düzenleyen ve yayına hazırlayan: Prof. Dr. Mehmet Nuray Aydınoğlu, Resmi Gazete, Ankara.

7. Erdik, M. ve Aydınoğlu, N., (2001), “Earthquake Vulnerability of Buildings in Turkey”, Boğaziçi University, İstanbul.