Megaron 2007-3

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

COMPUTER-AIDED INSTRUCTION TOOLS FOR ARCHITECTURE: CASE STUDY OF SINAN MOSQUES Tuğrul YAZAR1, Birgül ÇOLAKOĞLU2 Yıldız Technical University Faculty of Architecture Computational Design Unit, İstanbul, Turkey 1 tyazar@yildiz.edu.tr, 2colak@yildiz.edu.tr

ABSTRACT This paper introduces an ongoing research about the Computer Aided Instruction (CAI) tool which is based on the master thesis of Tuğrul Yazar from Yıldız Technical University (YTU) Faculty of Architecture Computational Design Graduate Program (BOM). The thesis is named “Expert Systems for Architectural Education: The Expert System of Sinan Mosques” and completed in 2003 under the supervision of Dr. Birgül Çolakoğlu. YTU Department of Computer Engineering supported this research by assigning the graduation project (student: Ali Murat Akkan) as programming the prototype software. The educational tool developed in this research aims to teach Sinan’s mosque architecture by visualizing hypothetical mosque designs.

Keywords:Computer-aided instruction (CAI), architectural education, expert systems, Sinan.

MİMARLIK İÇİN BİLGİSAYAR DESTEKLİ EĞİTİM ARAÇLARI: SİNAN CAMİLERİ ÖRNEĞİ ÖZET Bu makale, Tuğrul Yazar’ın Yıldız Teknik Üniversitesi (YTÜ) Mimarlık Fakültesi Bilgisayar Ortamında Tasarım (BOM) Yüksek Lisans Programındaki yüksek lisans tezine dayanan ve devam etmekte olan bir araştırmayı anlatmaktadır. Tezin başlığı “Mimarlık Eğitimi için Uzman Sistemler: Sinan Camileri Uzman Sistemi”dir ve 2003 yılında Dr. Birgül Çolakoğlu’nun yürütücülüğünde tamamlanmıştır. YTÜ Bilgisayar Mühendisliği Bölümü, bu araştırmayı bir öğrencisinin (Ali Murat Akkan) bitirme ödevi olarak prototip aracın programlanmasını organize ederek desteklemiştir. Bu araştırmada geliştirilen eğitim aracı, Sinan’ın cami mimarisini varsayımsal cami tasarımlarını görselleştirerek öğretmeyi hedeflemektedir.

Anahar Kelimeler: Bilgisayar destekli eğitim, mimarlık eğitimi, uzman sistemler, Mimar Sinan.

136

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

1. INTRODUCTION 1.1 Context Recent researches indicate that increasing use of computing in architectural practice has also triggered a paradigm shift in education (1, 2). Especially in the last decade, new multi-disciplinary research areas that support analysis, synthesis and evaluation processes have emerged. Tool development (software engineering) for architectural education is one of such research areas (3). Various approaches for educational tools in architecture can be categorized as; •Concept-based: These researches aim to find a suitable (useful, flexible or perceptually effective) software platform for a specific instruction subject. For example, educational tools on computational design concepts (4), algorithmic form-finding tools (5), or rule-based design systems (6), are the recent research areas of concept-based approach.

•Tool-based: In this approach, a researcher usually experiments the potentials and limits of a specific software platform for architectural education. Such researches usually define an instruction subject as a case study. For example, game engines (7, 8), or web-based educational tools (9, 10, 11) are the popular areas of tool-based researches.

This paper presents an algorithmic model that could be utilized as a computer-aided instruction (CAI) tool for architecture, focusing on a specific typological subject.

The algorithm underpinning the proposed model functions as an expert system1 which is not essentially computer dependent.

1

“Expert Systems” is a branch of applied artificial intelligence (AI) and were developed by AI community in mid 60’s (12). Expert systems are statistical algorithms that organize databases consist of expert knowledge. “Knowledge Engineering” is the discipline that develops expert systems (13).

However, the realization (case study) of the algorithm requires a prototyping process, including tests with different software platforms and evaluation of their (dis)advantages. Therefore, this research reflects both concept-based and tool-based approaches.

1.2 Statement of Need The architectural education is not supported

by CAI systems effectively. More materials and experiments are needed in this fast developing research area (4, 5). Instead of passive listeners, students of architecture can be transformed into active participants, using computers not only as a representation tool, but also as a design partner.

2. THE ALGORITHM Following principles are utilized to develop the CAI algorithm: 2.1 Learning-by-doing The project introduced in this paper is based on learning-by-doing, as it is the primary pedagogical approach for the institutional education of architecture (14).

The proposed algorithm has a data flow including input and output parameter sets processed simultaneously. The input data is defined by the choices of the user (student) with counseling of the tool. This is based on a sequential question-answer progress that develops a hypothetical design of the typological subject (in our case, it is a hypothetical Sinan mosque). The output data is processed by the tool, creating a digital model of the design, calculating the realism value and suggesting automatic parameter inputs.

2.2 Deduction The system has to produce realistic results without losing control over the fundamental

137

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

T. Yazar, B. Çolakoğlu

parameters of the structure. Based on deduction, the system starts developing a model with the main components (in this case, they are the main dome and the baldequin system), then continues to more detailed parts (Figure 1).

2.3 Flexibility In order to run an expert system, a database of typological examples is needed. In our case, it is a database of the Sinan mosques. The database should be flexible, allowing new examples to be added or existing ones to be changed.

Accuracy and sustainability of the expert system depends on this concept.

2.4 User-friendliness The effective user interaction through a graphical user interface (GUI) is an important aspect of the research. CAI tools for architecture should provide an easily perceivable GUI. This is one of the main concerns of current researches on this area (15).

3. THE CASE STUDY 3.1 Design Subject Sinan’s mosque architecture provides a clear parametric variety, and is used for developing the experimental algorithm and the prototype CAI tool. In most researches, Sinan’s mosque architecture is studied as experiments, describing his design expertise in particular periods (16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25).

3.2 Levels of Deduction There are five levels of deduction defined in the prototype system. At the first level, minimum required information to create an abstract model is defined. Level 2 includes the general parameters and the typological choice of the model structure. At level 3, plan type and structural components are chosen (Figure 2 and 3). Level 4 includes all details that are not directly related to the size of the model structure. At level 5, additional building parts (minarets, courtyard etc.) are defined and calculated.

Figure 1. Example of the basic structural reduction derived from the simplified forms of the original components. Süleymaniye Mosque in İstanbul (1557 A.D.)

138

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

T represents the date of construction. It is between 1537 and 1584. d is the degree of expertise that Sinan has reached at the chosen T parameter (Table 1).

Table 1. Definitions of the possible d values Degree d Novice

1

1538 - 1557 (Süleymaniye)

Expert

2

1557 - 1575 (Selimiye)

Master

3

1575 -1583

y parameter represents the rank of the investor, effecting the size of the structure (Table 2).

Table 2. Definition of the y parameter, according to various expert knowledge Type y

Figure 2. Types of structure (the b parameter of level 1) (1): Small mosques with a roof.

(2): Mosques with trombe walls.

(3): Mosques with multiple equal domes.

(4-square), (6-hexagonal) and (8-octagonal) baldequin systems.

Small

1

the investor is a general

Medium

2

the investor is a general or vizier

Large

3

the investor is a vizier or prince

Great

4

the investor is the emperor

b is the main typological decision of the structure that carries the weight of the main dome. The six possible choices are shown at Figure 2.

R represents the inner diameter of the main dome. There are limits according to the value of the y parameter.

H is the height of the building from ground to the rim of the main dome, while Hk is the height of main arches. x1, x2, and x3 are the additional components to be added to the baldequin structure (defined by b). Possible abstracted choices are shown at Figure 3.

Figure 3. Types of additional components (the x parameters of level 3)

K is the width of main columns.

3.3 The Parameters The initial system introduces 16 parameters within 5 levels of detail.

F represents the inner height of the main dome.

139

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

T. Yazar, B. Çolakoğlu

P is the number of windows under the main dome.

s is the number latecomers’ place.

Ph represents the height of the rim under the main dome.

m represents the total number of şerefes (balconies) on minarets.

U is the average thickness of outer walls. a parameter holds a boolean information (true / false) to define if there is a courtyard on the model structure.

of

domes

on

the

Figure 4 explains some of the parameters.

Table 3 shows the database of 20 selected design examples, and Figure 5 describes the sequential question-answer process to create a hypothetical design.

Figure 4. Basic structural parameters used in the initial version of the tool.

Table 3. Initial database of expert knowledge, consisting of 20 example designs [16],[24]. Çavuşbaşı

T

d

y

b.x1.x2.x3

R

H

Hk

K

F

P

Ph

U

a

s

m

H/R

Hk/H

F/R

Ph/R

U/H

1538

1

1

1.0.0.0

1240

700

0

0

340

0

0

120

0

0

1

0.57

0

0.27

0

0.17

Haseki Sultan

1538

1

1

2.1.0.0

1130

1020

390

0

380

8

200

150

0

5

1

0.90

0.38

0.34

0.18

0.15

Ü. Mihrimah Sultan

1548

1

1

4.3.1.1

1100

1700

580

160

420

16

180

230

0

5

2

1.55

0.34

0.38

0.16

0.14

Şehzade Mehmet

1548

1

3

4.4.2.2

1840

2530

980

180

740

24

240

430

1

5

4

1.28

0.39

0.40

0.13

0.17

H. İbrahim Paşa

1551

1

2

2.1.0.0

1200

1530

520

0

410

16

260

300

0

5

1

1.28

0.34

0.37

0.22

0.20

Sinan Paşa

1555

1

2

6.4.6.0

1260

1000

350

150

430

12

190

250

1

5

1

0.79

0.35

0.34

0.15

0.25

Süleymaniye

1557

2

4

4.4.4.2

2580

3880

1940

330

1000

32

350

610

1

9

10

1.50

0.50

0.39

0.14

0.16

K. Ahmet Paşa

1559

2

2

6.4.0.0

1250

1230

460

70

510

16

210

220

1

5

1

0.98

0.37

0.41

0.17

0.18

Rüstem Paşa

1562

2

3

8.4.3.0

1470

1410

450

150

610

20

400

200

0

5

1

0.96

0.32

0.42

0.27

0.14

Molla Çelebi

1566

2

2

6.5.0.0

1180

1650

550

0

480

18

180

110

0

5

1

1.40

0.33

0.40

0.15

0.07

Semiz Ali Paşa

1567

2

3

6.5.0.0

1320

1320

390

0

450

18

200

150

0

5

1

1.00

0.30

0.34

0.15

0.11

E. Mihrimah Sultan

1570

2

3

4.2.3.0

1940

2620

1340

0

700

20

300

400

1

7

1

1.35

0.51

0.36

0.16

0.15

Kadırga Sokollu

1572

2

2

6.4.0.0

1280

1650

470

0

390

16

180

280

1

7

1

1.29

0.37

0.30

0.14

0.17

Piyale Paşa

1573

2

1

3.3.2.0

890

1640

740

100

430

0

0

470

0

0

1

1.84

0.43

0.48

0

0.23

Selimiye

1575

3

4

8.5.5.0

3130

2740

850

390

1030

40

550

250

1

5

12

0.88

0.31

0.33

0.18

0.09

Azapkapı Sokollu

1578

3

2

8.8.5.0

1180

950

290

80

400

24

170

110

0

0

1

0.81

0.31

0.34

0.14

0.12

Z. Mahmut Paşa

1580

3

2

4.3.5.5

1180

1440

960

170

390

20

290

230

1

5

1

1.22

0.67

0.33

0.25

0.16

Kılıç Ali Paşa

1581

3

2

4.4.3.2

1180

1920

810

140

310

24

140

210

0

5

1

1.63

0.42

0.26

0.12

0.11

Şemsi Paşa

1581

3

1

2.2.0.0

820

900

280

0

270

0

0

100

0

0

1

1.10

0.31

0.33

0

0.12

Atik Valide

1583

3

2

6.5.0.0

1260

1260

380

110

380

18

250

110

0

5

2

0.99

0.30

0.30

0.20

0.09

140

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

Figure 5. Diagram of the proposed CAI algorithm.

141

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

T. Yazar, B. Çolakoğlu

3.4 Automatic Parameter Input

3.5 Realism Statements

The user does not have to answer all of the questions described in Figure 5. There is a choice to use the automatic answers. This is realised by using the database of example mosques. After the first level, the system can calculate statistical values of the database, developing an automatic answer to the following questions. There are 16 automatic answering cases at the prototype system. One of them is explained below;

Realism statements help calculate the similarity of a hypothetical design to a real Sinan mosque. There are 32 realism statements at the prototype system. Each of them may be given boolean values of 1 or 0. One of these statements is explained below;

In order to calculate an automatic input to b parameter, all b parameters of the example designs are collected in a table by taking d and y values into consideration (Table 4).

If d=1 and y=4 then [G01]=0 else [G01]=1

Example statement: Sinan did not design a mosque for a Sultan at his novice degree of experience. Algorithmically this means;

d=1

1,2,4,2

6

4

-

d=2

3

6,6,6

8,6,4

4

While the system is gathering information about the hypothetical design, each level’s degree of realism is calculated. This value is the average of all values at that particular level. After the last parameter, system calculates the total realism value using the following function;

d=3

2

8,4,4,6

-

8

G=(((((((Level 5+Level 4)/2)+Level 3)/2)+Level 2)/2)+Level 1)/2

Table 4. b values of the example mosques distributed according to d and y. y=1 y=2 y=3 y=4

According to the database, Sinan did not design octagonal (b=8) mosques at his novice degree (d=1). At his expert degree (d=2), he is concentrated on hexagonal mosques and his greatest work (Sultan mosque at his master degree, d=3 and y=4) is an octagonal baldaquin structure (b=8) (Selimiye). While new examples are added to the database, this table updates automatically. Table 5 shows the result after the optimization. Using this table, the system offers a value to the b parameter.

For example, if the user chose a Sultan mosque in “Novice” period, the system offers 4 (square) baldequin value to the b parameter.

Table 5. Optimized table for b values. y=1 y=2 y=3 y=4 d=1

2

6

4

4

d=2

3

6

6

4

d=3

2

4

8

8

In this method, the last level (level 5) has the minimum effect and the first level (level 1) has the maximum effect on the total realism value.

4. THE PROTOTYPE The prototype is an ongoing experiment. It is not accurate enough for a test on students of architecture at the time of this paper’s preparation. Further development of the prototype includes experiments using scripting instead of programming languages to create more effective graphical outputs.

Figures 6,7,8, and 9 shows the screenshots of the initial CAI tool, developed in collaboration with a student from YTU Department of Computer Engineering. The prototype is developed in C++ language, using OpenGL for 3D modeling.

142

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

Figure 6. User is chosing one of the example mosques to see its parametric model. This process uses the database values of the example mosques and develops the model using these parameters.

(They are not stored as 3D objects).

Figure 9. User chose 3 to the b parameter and looking at the parameters of level 4.

5. FURTHER RESEARCH This research can be expanded by studying Külliye complexes and 2D ornaments inside of the mosques. Also, creating more detailed digital models can improve visual quality of the tool.

Figure 7. Level 3 is tested. The user can choose the type of structure and shapes to be placed into while seeing the visual result at the model.

The algorithm underpinning the tool may be improved by using scripting instead of programming languages. This would reduce the coding effort, creating better visual outputs as well. Also, calculation of the actual structural balance is another topic of further research.

As an interactive educational tool, this system aims to teach Sinan’s structural configurations, and historical periods in mosque architecture. This interactive system offers endless dynamic combinations and experiences about Sinan’s design methodology. It transforms students from passive learners to active self-learners.

REFERENCES

Figure 8. User is looking at the structure from perspective and selecting the one of the other view modes (top view, right view, etc…).

1. Akın, Ö., 1997, “The computer as a catalyst for new educational paradigms in architecture”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, Bahar 1997, Ankara.

2. Loukissas, Y., 2004, “3D computer modeling in architectural education”, 4S/EASST Conference 2004, S99-3 paper presentation.

3. Akın, Ö., Özkaya, İ., 2005, “Mixing domains:

143

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

T. Yazar, B. Çolakoğlu

architecture plus software engineering”, Education of Computer-aided Architectural Design in Europe, eCAADe-23 Portugal Conference Proceedings, Collaborative Design and Learning, Lisbon, 27-35.

4. Celani, M.G., 2002, “Beyond Analysis and Representation in CAD: A New Computational Approach to Design Education”, doktora tezi, MIT Design & Computation Unit.

5. Gross, M.D., 2001, “FormWriter: a little programming language for generating threedimensional form algorithmically”, B. de Vries, J. van Leeuwen ve H. Achten (ed.), Computer Aided Architectural Design Futures 2001, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, 577-588.

6. McGill, M. C., 2002, “Shaper2D: visual software for learning shape grammars”, K. Koszewski and S. Wrona (eds), Design education: Connecting the Real and the Virtual, Proceedings of the 20th Conference on Education in Computer Aided Architectural Design in Europe, eCAADe, Warsaw, sf.148-151.

7. Moloney, J., 2005, “Game engines and virtual design studios: technology and pedagogy”, Education of Computer-aided Architectural Design in Europe, eCAADe-23 Portugal Conference Proceedings, Collaborative Design and Learning, Lisbon, 55-62.

8. Walz, S., Schoch, O., Ochsendorf, M., Spindler, T., 2005, “Serious fun: pervasive game design as a CAAD teaching and research method”, Education of Computer-aided Architectural Design in Europe, eCAADe-23 Portugal Conference Proceedings, Collaborative Design and Learning, Lisbon, 279-286.

9. Zeng, J., Chen W., Ding Q., 2003, “A web-based CAD system”, Journal of Materials Processing Technology, cilt 139, sayı 1-3, sf.229-232, Elsevier Science BV. 10. Coyne, R., 2003, “Mindless repetition: learning from computer games”, Design Studies 24, sf.199212, Elsevier Science BV.

New England Üniversitesi Basımevi, Avustralya.

14. Uluoğlu, B., 1990, “Mimari Tasarım Eğitimi: Tasarım Bilgisi Bağlamında Stüdyo Eleştirileri”, doktora tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü.

15. Yazar, T., Çolakoğlu B., 2007, “QShaper: A CAD Utility for Shape Grammars”, 25.eCAADe konferansı bildirileri, session:20 Shape Studies, s.941-946, Frankfurt-Almanya.

16. Ataman, A., 2000, “Bir Göz Yapıdan Külliye’ye”, Mimarlar Tasarım Yayınları 1, İstanbul.

17. Çamlıbel, N., 1998, “Sinan Mimarlığında Yapı Strüktürünün Analitik İncelenmesi”, YTÜ Yayınları, İstanbul.

18. Eldem, S.H., 1974, “Türk Mimari Eserleri”, Binbirdirek Yayınları, Ankara.

19. Erzi, İ., 1987, “Ayvansaraylı Hafız Hüseyin / Hadikatü’l-Cevami”, Tercüman Aile Kültür Kitaplığı, Istanbul.

20. Günay, R., 1998, “Sinan, the Architect and His Works”, Yapı Endüstri Merkezi, Istanbul.

21. Güngör, İ.H., 1988, “Mimar Sinan’ın Üç Büyük Camisinde Mekan-Strüktür İlişkisi”, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı Sempozyumu, İş Bankası Kültür Yayınları 288, Istanbul.

22. Kuban, D., 1997, “Sinan’ın Sanatı ve Selimiye”, Türkiye Ekonomik Toplumsal Tarih Vakfı, Istanbul.

23. Kuran, A., 1986, “Mimar Sinan”, Hürriyet Vakfı Yayınları, Istanbul.

24. Sözen, M., 1975, “Türk Mimarisinin Gelişimi ve imar Sinan”, İş Bankası Kültür Yayınları 149, Istanbul.

25. Öz, T., 1987, “İstanbul Camileri”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları 6, Ankara.

11. Nam, T.J., Wright, D., 2001, “The development and evaluation of Syco3D, a real-time collaborative 3D CAD system”, Design Studies 22, sf.557-582, Elsevier Science BV. 12. Liao, S.H., 2005, “Expert system methodologies and applications: a decade review from 1995 to 2004”, Expert Systems with Applications 28, sf.93103, Elsevier Science BV. 13. Lukose, D., 1996, “Knowledge Engineering”,

144

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

GAZBETON YAPI ÜRÜNLERİNİN KONUTLARDA KULLANIMI Rüveyda KÖMÜRLÜ

1*

, Hakkı ÖNEL 2

1

Barbaros Mah. Fidan Sok. Özlem Sitesi H Blok D:15 Koşuyolu-Üsküdar, İstanbul,Türkiye ruveydakomurlu@gmail.com

2 Y.T.Ü., Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Yapı Üretimi B.D., Beşiktaş, İstanbul,Türkiye onel@yildiz.edu.tr

ÖZET Konut yapılarının büyük bölümü kalitesiz, sağlıksız ve ekonomik olmayan şartlarla uygulanmaktadır. Gazbeton yapım sistemi bu koşullara çözüm getirecek bir alternatif olarak karşımızdadır. O nedenle bu makale; çoğunlukla konutların sağlıksız, kalitesiz olması ve ekonomik, uzun ömürlü olmamalarından dolayı “Gazbeton yapı ürünlerinin kullanıldığı toplu konutlarda böyle sorunların yaşanmaması ve amaçlanan kaliteli konutların üretilmesi için projelendirme ve uygulama aşamalarının nasıl yapılması gerektiği” sorusuna yönelik bir çalışmadır. Makalede gazbeton yapı ürünlerinin toplu konut uygulamalarında kullanımı sırasında uyulması gereken tasarım ve uygulama kurallarının belirlenmesine ve açıklanmasına çalışılmıştır.

Gazbeton yapı ürünlerinin toplu konut üretiminde kullanımı üzerine incelemeler yapılmış ve uyulması gereken kurallar şu üç ana başlık altında belirlenmiş ve açıklanmıştır: • Gazbeton yapı ürünlerinin üretiminde uyulması gereken kurallar.

• Mimari proje sürecinde tasarımcının uyması gereken kurallar.

• Gazbeton yapı ürünlerinin uygulanmasında uyulması gereken kurallar.

Sonuç bölümünde ise daha önceki bölümlerde verilen bilgiler doğrultusunda gazbeton yapı ürünlerinin toplu konutları tasarım, uygulama ve kullanım aşamalarında sağladığı yararlar belirlenmiştir.

Anahtar Sözcükler: Gazbeton, Gazbeton uygulamalarının kuralları, Gazbetonun yararları, Standart, Prefabrikasyon USAGE OF AERATED CONCRETE CONSTRUCTION ELEMENTS IN HOUSES ABSTRACT An important percentage of houses are not economic, healthy and of good quality, and aerated concrete building system presents an alternative. Thus, this paper aims to face the question of how the projects of the mass housing projects should be prepared and built using aerated concrete construction elements in order to eliminate the above mentioned problems and obtain quality results. This article displays the rules for design and application of aerated concrete construction elements in mass housing.

Usage of aerated concrete construction elements in mass housing is explored and rules for application are stated and defined under three major topics: • Rules for the production of aerated concrete construction elements.

• Rules for architectural design process.

• Rules for the application of aerated concrete construction elements.

In the conclusion chapter, design, application and using aerated concrete construction elements and their advantages are listed according to the previous chapters.

Keywords: Aerated concrete, Construction rules for aerated concrete, Benefits of aerated concrete , Standard, Prefabrication

*

Bu makale, birinci yazar tarafından Y.T.Ü. Mimarlık Fakültesi'nde tamamlanmış olan “Gazbeton Yapı Ürünlerinin Toplu Konutlarda Kullanımı” adlı yüksek lisans tezinden hazırlanmıştır.

145

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

sistemler kullanarak konut sorununu büyük ölçüde çözmüşlerdir.

1.GİRİŞ Konut insanların barınma gereksinmelerini karşılayan ortam ve mekan olarak tanımlanabilir. Diğer bir tanımla konut, insan sağlığına zararlı doğa ve fiziksel çevre koşullarından kaynaklanan fizyolojik ve psikolojik etkilerden insanı koruyan bir barınma mekanıdır ve insan yaşamı için gerekli etkileri sağlamaktadır. (1) Sanayileşme öncesinin premodern olarak adlandırılan dünyasında, ürün teknolojisi ile süreç teknolojisinin içerdiği ilişkiler arasında bir uyum ve bütünlük vardı. Bu, yapı malzemesi, yapım tekniği ve yapım örgütlenmesinin, belirli bir alışkanlık, deneyim ve bilgiyle tekrarlanması, bir başka deyişle, kayda değer bir değişime uğramadan kuşaktan kuşağa aktarılması sonucunda ortaya çıkmış olan uyum ve bütünlüktür (2). Toplu konut olgusunun doğuşu 19.yy’da Endüstri Devrimine rastlamaktadır. Endüstrileşme ile birlikte hızlı bir kentleşme ve konut sorunu ortaya çıktığını biliyoruz. Bu da 20.yy’da toplumun konut gereksinmesinin çözümü için daha çok sayıda konutun daha hızlı ve ekonomik üretilmesini zorunlu kılmıştır.

Bu dönüşümler her şeyden önce olağandışı bir konut gereksinmesine işaret ediyordu.

Sözü edilen nüfus artışının ve yoğunlaşmasının odakları olan kentlerin ne mevcut konut stokları, ne geleneksel konut üretim ve bölüşüm mekanizmaları, ne de yönetim kurumları bu ölçüdeki bir gereksinmeye yanıt verebilecek durumdaydı (3).

20.yy’da konut gereksinmesinin hızlı bir biçimde artması, daha çok sayıda konutun daha hızlı ve ekonomik üretilmesini zorunlu kıldığından gelişmiş ülkelerde konut üretimi, üretim sistemi kavramı içinde ele alınıp, üretim sisteminin tümüyle planlanması, programlanması, örgütlenmesi ve denetlenmesi ile gerçekleştirilmiştir (4). Az sayıda konut inşa etmenin yerine çok sayıda konut üretebilecek endüstriyel

İnsanların yapı ihtiyacının her geçen gün artması, inşaat sektöründe daha az işgücü ile daha kısa sürede daha çok, daha kaliteli ve daha ucuz yapı üretimi yapabilmek için yapım sürecinin çeşitli aşamalarında endüstriyel teknik ve yöntemlerinin kullanımını zorunlu hale getirmiştir.Varolan ürünlerin üretim tekniklerinin değişmesi ve yeni ürünlerin bulunması sonucunda ürün hızlı bir biçimde artmış, niteliklerde gelişmeler gözlenmiştir (5). Yapımda endüstrileşme, ham maddelerin bitmiş ürüne geçiş sürecinde, ürün, emek ve zamanın en rasyonel kullanımını sağlamak üzere alınacak tedbirleri kapsar hale gelmektedir.

Böylelikle 20.yy’ın ilk çeyreğinde, endüstriyel alanda ilerlemiş toplumlarda rasyonalizasyon ve otomasyonun gelişmesi sonucu yoğun sermaye, az el emeği ve formal tasarımla, çağdaş insanın yaşam biçimine uygun konut üretimine başlanmıştır (6).

Konut üretiminde endüstriyel yapım sistemlerine yönelmek isteyen veya yeni yönelmiş ülkeler, sistem ve teknoloji ithalinde kendi teknolojik düzeyleri, sosyalekonomik durumları, kaynakları gibi koşulları göz önünde tutmaları gerekir. Eğer sistem seçimi ve teknoloji ithalinde kendi koşullarını değerlendirip göz önünde tutmazlarsa bu sistemlerle üretime geçildiğinde ve uygulamalarda büyük aksaklıklarla karşılaşırlar. Böylece, hem üretimde istenilen verim sağlanamaz, hem de büyük mali kaynak savurganlığına neden olurlar (7).

Dolayısıyla, iyi bir tasarım, doğru seçilmiş yapı ürünü ve yapım sistemi de olsa, projeye uyulmadan ve yapım sistemi kurallarına özen gösterilmeden yapılan yanlış uygulamalar büyük ve önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. O nedenle kaliteli, sağlıklı, ekonomik ve uzun ömürlü yapıların özellikle de konumuz olan toplu konutların nasıl üretilmesi sorusu

146

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

R. Kömürlü, H. Önel

önem kazanmaktadır.

Dolayısıyla bu makalede ülkemizde sürekli artan konut gereksinmesinin giderilmesine yönelik konut ve toplu konut üretiminde kullanılmak üzere üretilen gazbeton yapı ürünleri ele alınmıştır. Gazbeton yapı ürününlerinin, toplu konut üretiminin bütün amaçlarına uygunluk düzeyi nedir ve toplu konut üretimine yatkınlık derecesi nedir araştırılacaktır.

O nedenle bu makale; çoğunlukla konutların sağlıksız, kalitesiz olması ve ekonomik, uzun ömürlü olmamalarından dolayı “Gazbeton yapı ürünlerinin kullanıldığı toplu konutlarda böyle sorunların yaşanmaması ve amaçlanan kaliteli konutların üretilmesi için projelendirme ve uygulama aşamalarının nasıl yapılması gerektiği” sorusuna yönelik bir çalışmadır. Çağdaş yapı malzemesi olduğunu bildiğimiz gazbetonun toplu konut üretiminde kendinden beklenen kaliteyi gösterebilmesi için herşeyden önce proje ve uygulama safhasında sağlıklı, doğru ve kuralına uygun olarak tasarım ve uygulama yapılması gereğini ifade etmeliyiz.

Makaledeki amaç, Gazbeton yapı ürünlerin toplu konut üretiminde proje ve uygulama aşamasında uyulması gereken kuralları belirlemek ve açıklamaktır.

Sonuç bölümünde ise verilen bilgiler doğrultusunda gazbeton yapı ürünlerinin toplu konutların tasarım, uygulama ve kullanım aşamalarında sağladığı yararlar belirlenmiştir.

2. ÜRETİMDE STANDARTLAŞTIRMA ve GAZBETON ile GAZBETON YAPI ÜRÜNLERİ 2.1. Üretimde Standartlaştırma Genel olarak “standart” deyimi, diğerlerine örnek teşkil etmesi herkes tarafından kabul edilmiş, ortak bir KAVRAM’ın, SÜREÇ’in veya belli niteliklerdeki bir CİSMİN

tanımlanması için kullanılmaktadır (8).Bu nedenle “standart”, bir ürünün veya yapının belli amaçlar için taşıması gereken çeşitli nitelikleri belirleyen ve her ülkede bu işle ilgili kurumca hazırlanıp duyurulan kural, normdur (9).

Bireysel eylemlerden doğacak karmaşıklıkları önlemek için; “davranış, kullanış, anlayış ve yapışta” bir örneklik veya beraberliği sağlamak suretiyle belli bir düzenin tesis edilmesinin de “Standartlaştırma (veya standardizasyon)” olarak nitelendiği görülmektedir (8).

2.2.Yapı Üretiminde Standartlaştırma, Rasyonalizasyon ve Prefabrikasyon Yapı üretiminde standartlaşma, yapıların standartlaştırılması ve yapım malzemelerinin standartlaştırılması ile başlar. Sonra yapımda rasyonalizasyon ve prefabrikasyonla devam eder.

Genel olarak bir işi rasyonelleştirmek veya rasyonel hale getirmek o işi daha makul veya amaca daha uygun bir şekilde yapmak anlamına gelmektedir. Bu belirli bir işi, gittikçe daha az çalışma ve yorulma ile yapmayı da amaç edinmiştir (10).

Rasyonalizasyon ise ekonomik müesselerin (kuruluş, sistem) ve olayların, plana göre sadece akılcı (rasyonel) etkenlerle, optimal (en iyi) bir tarzda şekillendirilmesidir (10).

Yapımda rasyonalizasyonda dikkate alınması gereken başlıca iki faktör maliyet ve değer olup, maliyet/değer oranı rasyonalizasyona yönelmiş uygulamaların sonucunun en açık ifadesidir.

Prefabrikasyon ise hazır elemanlar veya bileşenlerle yapı kurma, şantiye çalışmalarının olanak ölçüsünde fabrika çalışması haline getirilmesi ve önceden hazırlanmış çoğunlukla beton elemanların yapı yerinde montajı ile yapılan inşaattır (42).İkinci Dünya savaşından sonra ortaya çıkan konut sorunun çözümüne yardımcı olmak üzere Fransa, Holanda, Danimarka

147

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

gibi Avrupa ülkelerinde ve Rusya’da hızla gelişmiş, standartlaşma sayesinde de çok kolaylaşmıştır (9).

2.3. Gazbeton ve Gazbeton Yapı Ürünleri Gazbeton, hafifletilmiş yapı elemanları üretmek için geliştirilmiş teknoloji ile elde edilen bir malzemedir. 18 Kasım 1989’da yayınlanan TS 453 “Gazbeton ve Köpük Beton Yapı Malzeme ve Elemanları Standard”ı, gazbeton ve köpük betonu birlikte ele alarak ince öğütülmüş silisli bir agrega ve inorganik bir bağlayıcı madde (kireç/çimento) ile hazırlanan karışımın gözenek oluşturucu bir madde ilavesi ile hafifletilmesi ve buhar kürüyle sertleştirilmesi ile elde edilen gözenekli hafif beton olarak tanımlanmaktadır (11).

Gazbeton’un endüstrileşmiş üretiminde, genellikle silisli agrega olarak silisçe zengin olan kum, kuvarsit veya uçucu kül, gözenek oluşturucu olarak ise alüminyum tozu veya macunu kullanılmaktadır (12). Gazbeton yapı ürünleri şu şekilde sıralanabilir: 1. Donatısız yapı malzemeleri: A - Duvar Blokları; • Alın düzleminde oluşturulan profil durumuna göre; Düz Bloklar (G2, G4, G6) Geçmeli Bloklar (G2, G4, G6) diye adlandırılmaktadır.

• Duvar örgüsünde kullanılan malzemesinin cinsine göre de; Tutkallı Duvar Blokları (G2, G4, G6) Harçlı Duvar Blokları (G2, G4, G6) diye adlandırılmaktadır.

B - U Bloklar (G4) C - Asmolen Bloklar (G2) D - Yalıtım Plakları (G2) 2. Donatılı yapı elemanları A - Taşıyıcı Elemanlar • Döşeme Plakları (G3, G4) • Çatı Plakları (G3, G4) • Düşey Duvarlar (G3)

• Lentolar (G4) B - Taşıyıcı olmayan Elemanlar • Yatay Duvar Elemanları (G3) • Düşey Duvar Elemanları (G3) • Bölme Duvar Elemanları (G3) • Lentolar (G3) 3. Hazır duvarlar ve büyük cephe elemanları (G3) 4..Gazbeton tutkalı 3. GAZBETON YAPI ÜRÜNLERİNİN YAPI ÜRETİMİNDE KULLANIMI Gazbeton yapı ürünlerinin yapı üretiminde kullanımı esnasında ürün niteliğini düşürmeden uyulması gereken kurallar aşağıdaki gibi üç ana başlıkta anlatılabilir; 1. Gazbeton yapı ürünlerinin üretimi aşamasında uyulması gereken kurallar, 2. Mimari proje aşamasında tasarımcının uyması gereken kurallar, 3. Gazbeton yapı ürünlerinin uygulanması aşamasında uyulması gereken kurallar.

3.1. Gazbeton Yapı Ürünlerinin Üretimi Aşamasında Uyulması Gereken Kurallar Gazbeton yapı ürünlerinin fabrikadaki üretimi esnasında kullanılan kalıpların (döküm arabalarının) standart boyu 6 metre, genişliği 60 cm ve kalınlığı da 60 cm’dir.

Ayrıca gazbeton yapı ürünlerinin yapıdaki değişik kullanım amaçlarına göre değişik standartlarda üretimi yapılmaktadır. Bu standartların kurallarını ise “Türk Standartları Enstitüsü” belirlemektedir. “TS 453/Ocak 1988, Gaz ve Köpük beton Yapı Malzeme ve Elemanları” kitapçığında ayrıntılarıyla gazbeton yapı ürünlerinin üretiminde olması gereken standartlar görülmektedir (11).

3.2.

Mimari Proje Sürecinde (Projelendirmede) Tasarımcının Uyması Gereken Kurallar 3.2.1. Temeller Gazbeton Yapım Sistemi temel projeleri, “Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik’in kurallarına uyularak

148

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

R. Kömürlü, H. Önel

yapılır. Söz konusu yönetmelik temellerin mütemadi temel sistemi veya hesap yöntemi kullanılarak radye temel sistemi ile teşkil edebileceğini öngörmektedir.

3.2.2. Duvarlar Gazbeton taşıyıcı düşey duvarlar çift sıra çelik hasır donatılı olarak, Maksimum 300 cm yükseklikte, 60 cm eninde ve 15,17.5,20,22.5,25 cm kalınlıklarda üretilirler (Şekil 1).

Şekil 1. Taşıyıcı düşey duvar profil yapısı

300 cm’yi aşmamak kaydıyla 1cm ara ile her boyda üretilebilen gazbeton taşıyıcı düşey duvar elemanları yükseklik tasarlamada büyük kolaylık sağlamaktadır.

Ayrıca 10 ve 12.5 kalınlıkta taşıyıcı olmayan donatılı bölme duvar elemanları da üretilmektedir.

Planlar projelendirme esnasında standart genişlik olan 60 cm’lik modüllerin yanyana getirilmesiyle oluşturulmalıdır. (Şekil 2) 60 cm’den az genişlikte modül gerekli olduğunda üretim sonrası kuru kesim yapılarak elde edilebileceği için tasarımda kolaylık sağlayabilmektedir. Ancak, kesimli modüller hem zaman kaybına hem de projenin ekonomik olmasına engel olduğu için en az sayıda kullanılmalıdır (13).

Şekil 2. Modülasyon planı

Gazbeton konut sistemi ile bir yapı tasarlanırken taşıyıcı duvarlar olabildiğince üst üste gelmesine dikkat edilmelidir. Üst üste gelmeyen taşıyıcı ve bölücü duvarların altına taşıma gücü yüksek çelik veya betonarme taşıyıcı kiriş oluşturulmalıdır.

Olabildiğince konsollardan kaçınılmalı, mutlaka yapılması gerekiyorsa da konsol

uçları betonarme veya çelik, kolon ve payandalarla desteklenmelidir. Taşıyıcı duvarlar “ Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik”te açıklanmaktadır.

3.2.3. Bağlantı hatılı-Lento ve söveler Yığma yapıda taşıyıcı duvarların üzerine kat döşemesi ile birleştiği ara kesitte yüksekliği en az 20 cm genişliği taşıyıcı duvar genişliğinde olmak üzere yatay düzlemde çepeçevre betonarme hatıllar yapılmalıdır. Beton kalitesi en az C16 (B200) sınıfında olacak şekilde hazırlanmalıdır.

1- Zorunlu olması durumunda yapılması gereken düşey hatılların beton kalitesinin yine C16 (B200) sınıfında olması gereklidir.

Gerek yatay hatılların köşelerindeki donatı sürekliliği ile gerekse de düşey hatılların temel ve yatay hatıllarla, birleştiği ara kesitlerdeki donatı sürekliliği uygun kenetlenmelerle sağlanmalıdır.

2- Kalkan olarak da tanımlanan taşıyıcı çatı duvarlarının yüksekliğinin 2 m’yi geçmesi durumunda düşey ve eğik betonarme hatıllarla teşkil edilmesi gereklidir.

3- Kapı ve pencere lentoları için üst betonarme hatıllar bu açıklıklarda aşağı doğru sarkıtılarak oluşturulmalı ve yapıya ayrı bir emniyet kazandırılmalıdır (13).

4- Kapı ve pencerelerin yan kenarlarında ve üstlerinde çeşitli kalınlık, genişlik ve boylarda söve elemanları gazbeton donatılı elemanlarla oluşturulabilir (13).

3.2.4. Döşemeler Gazbeton taşıyıcı döşeme ve çatı elemanlarını kullanırken kalınlık/yük/açıklık tablosundan yararlanılmalıdır.

Taşıyıcı döşeme ve çatı elemanları, 600 cm’yi aşmamak kaydıyla 1 cm ara ile her boyda üretilebildiğinden tasarımda büyük kolaylık sağlamaktadır. Döşeme ve çatı elemanları, hacimlerin kısa yönünde ve farklı eksende dizilip minimum kalınlıklar kullanılmalı, yapıda hafiflik deprem emniyeti ve ekonomi

149

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

sağlanmalıdır.

Hem Türk Ytong Sanayi A.Ş., hem de Çimentaş-Gazbeton işletmeleri mimari departman sorumlulukları kendileri bir proje geliştirdiklerinde, dışarıdan gelen bitmiş projeyi Gazbeton yapım sistemine dönüştürdüklerinde ya da var olan tip konut projelerinde hep bu kuralları baz alıyorlar.

3.3.

Gazbeton Yapı Ürünlerinin Uygulanmasında Uyulması Gereken Kurallar Gazbeton yapı ürünleinin uygulanmasındaki kurallara geçmeden önce gazbeton yapı ürünlerinin uygulanması sırasında kullanılan el ve montaj aletlerinin kısaca tanıtılması faydalı olacaktır.

A - Gazbeton uygulamalarında kullanılan el aletleri:Gazbeton yapı malzeme ve elemanlarının işlenmesinde ve uygulanmasında alışılmış inşaat aletleri yanında bu amaçlar için geliştirilmiş özel el aletleri de kullanılır. Gazbeton el aletlerinin kullanılması, yapılan işleme sürat ve kolaylık getirerek, gereksiz hasarları ortadan kaldıracaktır (14). Testere ve gönye, tutkal malası,lastik tokmak,rende, kanal açıcı ve buat açıcı gibi el aletleri.

B - Gazbeton donatılı yapı elemanları uygulamalarında kullanılan el ve montaj aletleri:Gazbeton Yapı Malzeme ve Elemanlarının işlenmesinde ve uygulanmasında alışılmış inşaat aletleri yanında bu amaçlar için geliştirilmiş özel el ve montaj aletleri de kullanılır. Gazbeton el ve montaj aletlerinin kullanılması, yapılan işleme sürat ve kolaylık getirerek, gereksiz hasarları ortadan kaldıracaktır (15).

Sapan,yatay duvar kavrayıcısı, çatı ve döşeme elemanı kavrayıcısı, düşey duvar montaj arabası,çatı ve döşeme elemanı montaj arabası, çatı ve döşeme elemanı sıkıştırma manivelası, montaj manivelası gibi aletler.

3.3.1. Temeller Taşıyıcı düşey duvarların kullanıldığı yapı sistemine genelde yığma sistem denilmektedir. Dolayısıyla duvarların altında çift ampatmanlı mütemadi temel kirişi vardır. Temel kesitlerinin belirlenmesinde genellikle Afet Yönetmelikleri dikkate alınmalıdır. Gazbeton yapım sistemi ile yapılacak bir yapının temelleri ve subasmanı yapılırken Gazbeton modülasyon planına uygun olarak, duvartemel bağlantı filizleri konmalıdır.

Sözkonusu filizler subasman betonu döküldükten sonra ve beton henüz sertleşmeden konmalıdır (13).

3.3.2. Gazbeton taşıyıcı düşey duvarların uygulanması ve mimari ayrıntıları Gazbeton taşıyıcı düşey duvar elemanları G3 sınıfında ve antikorrozif çift sıra hasır donatılı olarak imal edilip, taşıyıcı dış ve iç duvarların yapımında kullanılırlar. Gaz beton çatı ve döşeme elemanları ile birlikte kullanılmaları halinde önyapımlı Gazbeton yapı sistemi oluştururlar. Elemanların yeterli kalınlığı ve malzemenin yüksek ısı yalıtım özelliği duvarlarda her iklim bölgesinde yeterli ısı yalıtımını sağlamaktadır.

Gazbeton taşıyıcı düşey duvar elemanları boyuna istikamette pahlı veya pahsız ve serbest kanallı olarak imal edilirler.

Bodrumlu veya bodrumsuz 2 tam kata kadar yığma konut inşaatı ve dinamik yüklerin önemli olmadığı iş yerlerinde taşıyıcı iç ve dış duvar yapımında kullanılırlar.

Sıvalı gazbeton taşıyıcı düşey duvar elemanları tüm kalınlıklarında F180 (yangına yüksek dayanımlı) sınıfındadır.

Gazbeton duvarların bu özelliğinden dolayı sanayi yapılarında yangına dayanımlı (F90120) ve yangına yüksek dayanımlı (F180) sınıflarında önyapımlı duvarların yapımında, ayrıca ön yapımlı yangın duvarlarının yapımında gazbeton taşıyıcı düşey duvar elemanları kullanılır. Taşıyıcı düşey duvar elemanları, standart genişliklerinin dışında talep halinde 60

150

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

cm’den küçük boyutlarda üretilebilmektedir.

Kalınlık (cm) : 15, 17.5, 20, 22.5, 25 Azami uzunluk (cm) : 300 Standart Genişlik: 60

R. Kömürlü, H. Önel

da

Uygulama: 1. Montajdan önce elemanların pahları gözden geçirilmeli, gerekiyorsa pah rendesi ile düzeltme yapılmalı, montaj yüzeyleri temizlenmelidir. Elemanların döşeneceği zeminin düzgün ve terazide olması gerekir.

Bunun için zemin ince bir çimento harç ile tesviye edilir.

Zeminden yükselecek rutubete karşı rutubet kesici kumlu bitümlü karton sermek gerekebilir.

2. Montaja bina köşesinden başlanır.

Burada iki eleman birbirine dik olarak tesbit edilir ve köşeden köşeye veya köşeden pencereye veya köşeden kapı açıklığı yönünde montaj yürütülür. Bu suretle son elemanın montajında güçlük çekilmez. Son elemanın kesilmesi gerekiyor ise kesilerek yerine monte edilir.

3. Gazbeton donatılı düşey duvarlar, damlalık yapabilmek için, subasman betonundan 2 cm dışarıya taşacak şekilde monte edilmelidir (34).

4. Bazen montaj arabası kullanmakla elemanların harç tabakası üzerine rahatça oturması sağlanır. Bu şekilde harç tabakasının dağılması ve dışarıya taşması önlenir.

5.

Montajın istenilen hassasiyetle yürütülmesi için ahşap bir mastar, köşeden köşeye yere tesbit edilir. Montaj bu mastara göre ve her elemanın şakülü alınarak yapılır. Her yeni eleman yandaki elemana iyice sıkıştırılmalıdır. Montajdan önce montaj hatalarını tesbit etmek için döşemeye yer yer işaret konmalı ve montajın bu işaretlere uygun gittiği devamlı kontrol edilmelidir (13).

6. Duvar elemanları monte edilirken terazisine ve gönyesine tam olarak getirilip birbirleriyle iyici bitişmesi sağlandıktan sonra ahşap desteklerle takviye edilmeli ve her köşedeki iki eleman köşe kancaları ile

birbirine tutturulmalıdır (Şekil 3) (13).

7. Pencere altlarında parapet düşey duvar elemanları, taşıyıcı düşey duvar elemanlarına sabitlenmelidir.

8. Duvar montajı tamamlandıktan sonra elemanların birleşim yerlerinde daire kesitindeki şerbet kanallarının şerbetleme işlemine başlanabilir. Önce kanallar ıslatılmalıdır. Bundan sonra elemanların üst düzeyinden yaklaşık 10 cm aşağıya kadar 300 Dz sulu çimento şerbeti doldurulur. Üstte boş kalan 10 cm’lik kısım sonradan hatıl ile birlikte doldurulur. Özellikle bina köşelerinde ve enine duvarların bağlantı yerlerinde şerbetin basıncı ile elemanların oynamaması için elemanların takviyesi gerekir. Şekil 3 Düşey Duvar köşe ve üsthatıl bağlantı detayı

9. Duvar elemanları montajdan sonra uzun

süre bağlantısız, hatılsız kalacaksa duvar üst başlık hizasından 2-3 m’de bir takviye edilmelidir. Şerbet priz yapana kadar destekler kaldırılmamalı ve duvar üzerinde hiçbir işlem yapılmamalıdır. Üst hatıl bağlantısı için düşey şerbet kanallarına φ 8 mm donatı konulmalıdır. Elemanların döşeme ve hatıllara bağlanması bu filizlerle olabilir. Köşe oluşumunda iki köşe elemanı profilden birbiri ile bağlanmadığından bu

151

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

elemanda bu şerbet kanalı ortadan kalkmaktadır. Bu elemanın yüzünde gereken şerbet kanalı kanal açıcı yardımı ile açılmalı, şerbetlenmeli ve bağlantıcı kancası ile teçhiz edilmelidir.

10. Betonarme hatıllar tamamıyla prizini aldıktan sonra döşeme veya çatı elemanlarının montajına geçilmelidir.

3.3.3. Gazbeton yatay ve düşey duvar elemanlarının uygulanması ve ayrıntıları Gazbeton yatay duvar ve düşey duvarları dış duvar yapımında kullanılmak üzere imal edilirler.

Elemanlar G3 sınıfında, antikorrozif, simetrik çift sıra hasır donatılı, boyuna istikamette pahlı ve lamba zıvana profilli olarak imal edilirler.

Elemanlar standart olarak 90 kgf/m2 rüzgar yüküne dayanımlı olarak imal edilirler.

Ancak istek halinde daha yüksek dayanımlarda eleman üretmek de mümkündür.

Gazbeton yatay duvar ve düşey duvar elemanları taşıyıcı yapıya (betonarme veya çelik) dıştan, içten veya kolon aralarına monte edilebilirler. Montaj işlemi, harç uygulaması gerektirmediğinden tamamen kuru montaj olup, ayrıca mevsim ve hava şartlarına bağlı olmadan yürütülebilmekte, gerektiğinde elemanlar hasarsız olarak sökülüp başka yerde kullanılabilmektedir.

Gazbeton duvar elemanları ile inşa edilen duvarların yangın dayanımı, taşıyıcı sistemin de aynı yangın dayanım sınıfından olmak şartı ile, kalınlığına bağlı olarak F 30 (yangın önleyici) ile F 80 (yangına yüksek dayanımlı) arasında değişmektedir.

3.3.4. Gazbeton bölme elemanlarının uygulanması Gazbeton Bölme Elemanları G3 sınıfında ve antikorrozif çift sıra hasır donatılı olarak imal edilirler. Özellikle konut yapılarının iç bölme duvarlarının teşkilinde sanayi yapılarının iç bölme duvarlarında brüt beton tarzı inşaatlarda iç duvar teşkilinde, otel ve

turistik yapıların iç bölme duvarlarında, çarşı, dükkan ve benzeri ticari yapıların iç bölme duvarlarında, çarşı dükkan ve benzeri ticari yapıların iç bölme duvarlarında, sıhhi veya kültürel yapıların iç duvarlarında tercih edilmektedirler. Boyutu: Kalınlık (cm) Azami uzunluk (m) Genişlik 10 400 60 12.5 500 60 3.3.5. Lento ve sövelerin uygulanması Gazbeton kapı ve pencere lentoları, gazbeton yapı sistemini tamamlayan elemanlardır. Gazbeton lentoların boyutları gazbeton duvar bloklarının boyutları ile uyum halindedir. Bu suretle duvar örgüsü sırasında lento ve söveler kolaylıkla duvara monte edilebilir. Gazbeton lentoları G3 ve G4, söveler G3 sınıfında imal edilirler.

3.3.6. Gazbeton dolgu duvarları için uygulama teknikleri Duvar ile duvar zemini (döşeme) arasında mutlak surette yapı harcı kullanılmalıdır.

Tutkalla örülen duvarlarda; yatay ve düşey derzlere sürülen tutkal yüzeyleri tamamen kapatacak şekilde uygulanmalıdır. Harçla örülen duvarlarda; blok yüzeyleri fırça ile hafif su atılarak nemlendirildikten sonra harç uygulanmalıdır.

Blokların binme mesafeleri 15 cm den az olamaz. Duvar örgüsü sırasında yatay ve düşey derzlerde kesinlikle boşluk bırakılmamalıdır.

3.3.7. Hazır duvarların uygulaması Gazbeton hazır duvarları, rüzgar basıncına karşı yüksek mukavemetli inşaat demiri ile hazırlanmış antikorozif kaplamalı çift kat çelik hasır ile donatılmış olarak üretilmektedir. Gazbeton hazır duvarları G3 sınıfı gazbeton malzemesinin tüm fizik ve teknik özelliklerine sahiptir.

Hazır duvarlar öncelikle toplu konut inşaatlarında, sonra ticari ve sanayi yapılarında bina cephesinin örtülmesinde kullanılmaktadırlar. Hazır duvarlar şantiyeye pencere-kapı doğrama profilleri, ayrıca taşıyıcı sistem ile bağlantı profilleri açılmış

152

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

R. Kömürlü, H. Önel

ve kaplamasız olarak sevk edilirler. Ayrıca talep edilmesi halinde; iç ve dış yüzey kaplaması tamamlanmış olarak da sevk edilebilirler.

Gazbeton hazır duvarları; ön yapımı tekniğinin hız ve kolaylığı yanında gazbetonun hafifliğinin taşıma ve montaj donanımına sağladığı kolaylıkları birlikte getirmektedir. Bu sebeple gazbeton hazır duvarları ülkemizin farklı bölgelerinde inşa edilmiş ve edilmekte olan toplu konutlarda ve öğrenci yurtlarında geniş bir şekilde kullanılmaktadır.

Elemanlar 600 cm boya kadar sipariş üzerine ve 1 cm ara ile her boyda üretilirler.

Standart genişlikleri 60 cm, talep halinde daha küçük, azami kalınlıkları ise 30 cm (2,5 cm ara ile) olarak üretilmektedir.

Gazbeton çatı elemanları standart olarak 90 kgf/m2 faydalı yüke dayanımlı olarak imal edilirler. Sipariş üzerine daha büyük yerlere dayanımlı elemanların da üretilmesi mümkündür.

Gazbeton döşeme elemanları dinamik yüklerin etkilemediği döşemelerde her yüke dayanımlı olarak üretilirler.

3.3.8. Gazbeton çatı ve döşeme elemanlarının uygulanması Gazbeton çatı ve döşeme elemanları konut ve sanayi yapıları için üretilen taşıyıcı özelliği olan donatılı, önyapımlı elemanlardır. Bu elemanların yapıda diğer donatılı gazbeton elemanları ile birlikte kullanılması halinde temelden çatıya tamamı ön yapımlı gazbeton yapı sistemi ortaya çıkmaktadır. Çatı elemanları her çeşit (düz veya eğimli çatı), her biçim (beşik çatı, kırma çatı, şed çatı, teras çatı gibi) ve her çatı örtüsü ile ve (havalandırmalı soğuk çatı havalandırmasız sıcak çatı gibi) uygulanabilir.

Bu elemanlar bilinen tüm yapı taşıyıcı sistemleri üzerine monte edilebilirler (Çelik, betonarme, ahşap taşıyıcı sistemleri veya kargir duvarlar). Üretici firmalar tarafından verilen detayların eksiksiz uygulanması ile çatı veya döşeme montajı statik olarak levha etkisi kazanır. Bu durumda taşıyıcı sisteme konması gerekli olan rüzgar bağlantı elemanları ve diğer takviye elemanlarına gerek kalmaz. Gazbeton çatı ve döşeme elemanları boyuna istikamette pahlı, şerbet kanallı ve lamba zıvana profilli olarak imal edilirler. Çatı elemanları G 3 sınıfı, döşeme elemanları ise G 4 sınıfında üretilirler. Üretim esnasında bu elemanların içine çift sıra antikorozif hasır donatı konur.

Elemanlar fabrikadan nihai taşıma gücünü kazanmış olarak sevk edilirler. Şantiyede elemanlara sadece yerlerine yerleştirmek, gerekli demir bağlantılarını koyarak derz ve şerbet kanallarına çimento şerbeti dökülmesi işlemi kalmaktadır. Bu bakımdan montaj büyük ölçüde kuru montaj olarak görülmelidir, kalıp ve inşaat iskelesine ihtiyaç duyulmamaktadır.

Gazbeton malzemesinin iyi ısı yalıtım özelliği sayesinde çok yerde bu elemanlar çatı ve döşemede yeterli ısı yalıtımını tek başına sağlamakta, ayrıca ilave masraflı bir ısı yalıtım malzemesine gerek kalmamaktadır. Elemanlar mesned açıklığı

153

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

ve

faydalı

yüke

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

bağlı

olarak

farklı

4.

SONUÇLAR VE GAZBETONUN SAĞLADIĞI YARARLAR Bütün bunların ışığında gazbeton yapı ürünlerinin ve gazbeton yapım sisteminin toplu konutlarda kullanımı endüstrileşme ve rasyonelleşmenin sonucu olduğu görülmektedir. Diğer yapı ürünleri ve yapım sistemlerinde de geçerli olduğu üzere gazbeton yapı ürünleri ve gazbeton yapım sistemlerinin yapı üretiminde kullanımında tasarım ve uygulamadaki ilke ve kurallara bağlı kalınarak yapılmış doğru ve eksiksiz tasarım ve yapım aşaması ile sonuçta hem yapı daha sağlıklı, kaliteli ve uzun ömürlüolmakta, hem de kullanıcısı, çevresi yapıdan olumsuz etkilenmemektedir.

Böylelikle hem zaman ve para kayıplarından kurtularak hızlı ve ekonomik bir çözüme gidilmiş olur hem de yapıda gazbeton yapı ürünlerinden beklenen tasarımda, yapımda ve yapıda sağladığı yararlar elde edilmiş olunur. Yani gazbeton yapı ürünlerinden beklenilen performansların gerçekleştiği dolayısı ile amaçlanan kaliteye ulaşıldığı görülür.

Bu sistemde üretimin çabukluğu yanısıra verimlilik artacak, iş yönetimi ve

kalınlıklarda imal edilirler.

örgütlenmesi de kolaylaşacaktır. Ne var ki üretim sürecinin başlagıncında en azından ön yapımlı elemanlar için gerekli olan finansmanın sağlanması bitim maliyetinin düşürülmesi yönünden yararlı olacaktır. Bu nedenle toplu konut yapacak olanlar yapım sistemine karar vermeden önce, seçilecek sistemin uzun vadede neye göre ucuz, neye göre pahalı irdelemesini çok iyi yapmalarında yarar bulunmaktadır.

4.1. Gazbetonun Tasarımda Sağladığı Yararlar 4.1.1.

Projelendirmede kolaylık sağlaması Gazbetonun standart boyutlarda üretilmesi sonucunda projelendirme esnasında modüler tasarıma imkan tanıdığından gazbeton tasarımda daha baştan kolaylık sağlamaktadır.

4.1.2. Dış duvar kalınlıklarının azalması Gazbeton çeşitli boyutlarda üretilip, yalıtım özelliğinden dolayı dış duvar kalınlıklarını azaltacağından iç mekan kullanım alanlarına 100 m2 de 4-5 m2 alan kazandırmaktadır.

154

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

R. Kömürlü, H. Önel

4.1.3. Bina taşıyıcılarının incelmesi Gazbeton yapı ürünleri hafif olduğundan binanın taşıyıcılarına gelen yükü azaltır ve dolayısı ile bina taşıyıcıları tasarımda daha ince olarak tasarlanır ve böylece iç mekanların ve bina dış cephesinin tasarımında kolaylık sağlanır.

4.2. Gazbetonun Yapımda Sağladığı Yararlar 4.2.1. Tamamıyla rasyonel ve ekonomik Rasyonellik ve ekonomiklik ilkelerini birbirinden ayrı olarak ele alma olanağı yoktur. Rasyonellik ilkesi akılcı yöntemlerin yapı üretimine uygulanmasını öngörürken, ekonomiklik ilkesi de kaynak kullanımının, belirli bir kalite ve tabanın altına düşülmeden, önceden belirlenmiş maliyet tavanının altında kalmasını gerektirmektedir.

Malzemenin kolay işlenebilirliği, çabuk ve rasyonel yapım açısından çok önemli bir yarardır.

Ayrıca, basit ve açık konstrüksiyonlara ve planlama ve şantiye esnasındaki düşük maliyetlere yol açan yapı malzemesinin üniversalliği önemli bir yarardır. Gazbeton yapı sistemi ayrıca, yapım süreçlerini de hissedilebilinir bir şekilde kısaltmaktadır. Bu da sonuçta daha az bir yatırım maliyeti demektir.

Gazbeton bloklar ile duvar örmek veya gazbeton paneller ile duvar oluşturmak ve duvarın üzerinde farklı malzeme ve yöntemler ile sıva ve benzeri işlemleri gerçekleştirmek son derece kolaydır. Bu işlemler nitelikli elemanlara ihtiyaç göstermez, diğer duvar malzemelerine kıyasla daha az işçilik gerektirir, sonuç olarak da yapımda sıva ve işçilik maliyeti önemli ölçüde düşer. Böylece yapım maliyet ve süresi önemli ölçüde azalmış olur. Bu noktaların gözönüne alındığında gazbeton yapı ürünlerinin kullanımı hem rasyonel, hem de ekonomiktir. Bunun ötesinde sağlanan yararlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir.

4.2.3.

Duvar

örgüsü

ve

örülmüş

duvardaki işlemler Gazbeton gözenekli bir yapıya sahiptir, bu nedenle kolayca istenilen boyutlarda kesilebilir ve örülebilir.

Rendeleme olanakları vardır. Gerektiğinde delinebilir ve oyulabilir. Hafif fakat masif ve homojen olan bu malzemede delikler düzgün, oyuklar istenen biçimlerde yapılabilmektedir.

4.2.4. Hassas ve rasyonel bir şekilde işlenebilirlik Gelişmiş bir teknoloji ile üretilen gazbetonun ölçüleri milimetrik hassasiyettedir. Bunun nedeni üretim tesislerinde uygulanan son derece gelişmiş kesim teknolojisidir. Bu da temiz ve hassas, üst yüzeyleri düzgün olan yapı elemanlı bir yapı konstrüksiyonuna imkan sağlamaktadır.

Sonuç olarak çeşitli duvar örgü malzemelerine kıyasla gazbeton bloklar çok daha az emek ile düzgün yüzeylere sahip duvarların elde edilmesini sağlamaktadır.

Düzgün yüzeyli duvarlar sıvayı kolayca kabul ederek sıva işçilik ve malzemesinden tasarruf sağlamaktadır. Blok yüzeylerinin düzgün ve boyutların hassas olması harç yerine örgü tutkalı kullanılmasına olanak vermekte böylece duvarlar daha hızlı örülebilmekte ve ısı köprüleri ortadan kalkmaktadır. Büyük yüzeyli gazbeton yapı elemanlarındaki ölçü hassasiyeti montajı rasyonelleştirmektedir.

Yapı malzemesinin hafifliği, ayrıca duvar büyüklüğünde yapı elemanlarına ulaşan yapı elemanı formatına imkan kılmaktadır.

Gazbeton yapı bloklarının sadece 8 tanesi ile 1 m2 duvarın örüldüğü göz önüne alındığında sağlanan işçilik tasarrufu ve yapım hızı daha iyi anlaşılmaktadır.

Yığma sistemde betonarme döşeme yerine, gazbeton panellerle döşeme yapımı, hem maliyet hem de yapım süresi yönlerinden avantajlı olduğu gibi kalıpla da uğraşılmayacaktır.

4.2.5. Kolay ve ekonomik nakliye Gazbeton ürünleri nakledilebilinir birimlerde

155

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

toparlanmıştır. Ağırlığın ve nakil birimlerinin uygunluğu, nakil kapasitesinin tam kullanılmasını sağlamaktadır. Örneğin; gazbeton duvar blokları taşımaya uygun bir biçimde paketlenmişlerdir. Malzemenin yoğunluğu taşıt kapasitesinden tam olarak yararlanma olanağı vermektedir.

Gazbeton yapı ürünleri betondan 6, tuğladan 3 kez daha hafif olduğundan nakliyeden tasarruf sağlar. Yani gazbeton yapı ürünlerinin taşınması hem kolay hem ekonomiktir.

4.2.6. Tamamlayıcı İşler Gazbeton yapı sisteminin bir başka yararı, montaj sırasında yapılacak işlerin kolaylığıdır.

Düzgün gazbeton yüzeyler çok ince endüstriyel sıva uygulamalarına olanak vermekte; fayans, seramik vb. malzemelerin kolaylıkla ve üstünlük niteliklerle işlenebilmesini sağlamaktadır.

Gazbeton kesilme, delinme, oyulma vb işlemlere çok uygundur. Bu bakımdan yapı bünyesi içinde yer alacak farklı tesisat sistemleri rahatça monte edilebilmektedir.

Kablo kanalları,priz,anahtar, buat boşlukları kolaylıkla ve istenilen yerlerde açılabilir.

4.2.7. Kalite ve yapı üretiminde hız Yukarıda sayılan sebeplerden dolayı (malzemenin rasyonel olması ve kolay işlenebilmesi ve kolay montaj olanağı sayesinde) gazbeton yapı malzemeler yapı üretiminde hız sağlamaktadırlar. Gazbeton konut sistemi ile yapı üretimi büyük sürat kazanmakta, zamandan tasarruf edilmekte ve hava şartlarına bağlı kalınmadan, hemen hemen her mevsimde yapı inşa edilebilmektedir.

Ayrıca malzemenin standartların öngördüğü bütün özellikleri (standart boyutlar, basınç dayanımı, ısı ve ses yalıtımı özellikleri vb.) bünyesinde barındırıyor olması ile de yapı üretimine ve dolayısıyla yapıya kalite katmaktadır.

4.3. Gazbetonun Yapıda Sağladığı Yararlar 4.3.1. Geniş kapsamlı özellikleri olan bir

yapı malzemesi Gazbeton dengeli özelliklere sahip bir yapı malzemesidir.

Birden fazla yapı malzemesinin birlikte kullanılması ile ulaşılabilecek pek çok olumlu özelliği tek başına bünyesinde toplamıştır, çok işlevlilik özelliğine sahiptir. Bu durum deneyler, araştırma sonuçları ile dünyada ve ülkemizde elde edilen deneyimler ile doğrulanmıştır.

4.3.2. Hafif olmasına rağmen yine de masif bir yapı malzemesi Gazbeton masif yapı malzemeleri arasında hafif ağırlıklı bir malzemedir. Gazbeton yapı elemanı milyonlarca küçük hava boşluklarına rağmen masiftir. Ağırlığın düşük olması, nakliye ve uygulamada iyi yararlar sağladığı gibi statik açıdan da malzeme ve yük tasarrufunda oldukça ekonomik konstrüksiyona izin vermektedir.

Endüstriyel yapımlarda olduğu gibi sosyal ve konut amaçlı yapımlarda da daha hafif taşıma konstrüksiyonları ve daha küçük temel boyutları elde edilebilmektedir.

4.3.3. Yüksek basınç dayanımı Gazbeton montaj elemanları ve bolkları TS 453 ile tanımlanan değişik dayanım sınıflarında üretilmektedir. Bunlar: G2, G3, G4 ve G6’dır. G1 sınıfında 15 kg/cm2 olan basınç dayanımı G6 sınıfında 75 kg/cm2 ye kadar çıkmaktadır. Gazbeton basınç dayanımı, yoğunluk ve ısı yalıtkanlığı özelliklerinin optimum düzeyde dengelendiği bir malzemedir.

4.3.4. Çok uygun ısı yalıtım özelliklerine sahip masif bir yapı malzemesi Bünyesinde yer alan küçük gözenekler içinde hapsedilmiş hava nedeni ile gazbeton etkin ısı yalıtım özelliği gösterir, bu da oldukça düşük bir k-değeri sağlamaktadır.

Isı yalıtımına ilişkin yönetmelik ve standartların tüm isteklerini ek bir ısı yalıtım malzemesine gerek kalmadan gazbeton tek başına sağlamaktadır. Böylece pek çok yapı fiziği sorunu da ortadan kalkmış olur.

156

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

R. Kömürlü, H. Önel

4.3.5. Dengeli ısı depolama özelliği Gazbeton yapı fiziği açısından diğer bir üstünlüğü ise ısı depolama özelliğidir. Dış duvarlarda kullanılan gazbeton, yapıyı dışarıda oluşan ısı farklılaşmalarından koruyarak yapı içinde sağlıklı ve konforlu bir ortam oluşmasını sağlamaktadır.

4.3.6. Örnek olabilecek difüzyon davranışı Yapılarda sağlıklı ve konforlu mekanların oluşturulabilmesi için duvar bileşenlerinin ısı yalıtım ve ısı depolama özelliklerinin yanısıra difüzyon davranışları da oldukça önemlidir. Gazbeton, difüzyona açık özelliği ile, çevrelediği ortamın nem dengesinin kurulmasına yardımcı olur. Gazbeton ürünlerindeki milyonlarca gözenek, yapının nefes almasını sağlayarak rutubetlenmeyi önler, konfor düzeyini arttırır, dolayısı ile sağlıklı iç mekanlar yaratır.

Gazbeton duvar konstrüksiyonlarını hava etkilerinden korumak için, büyük boyutlu, donatılı yapı elemanlarının kaplanmaları ve duvar bloklarının da sıvanmaları yeterli olmaktadır.

Gazbeton çatı konstrüksiyonlarına bilinen kaplamalar uygulanır. Gazbeton mineral malzeme olarak çürüme göstermez.

4.3.10. Düşük don hassasiyeti Gazbeton dona karşı hassas bir malzeme değildir. Rutubet içeriği belli bir ölçüyü aşmadıkça, kireç ve çimento bağlayıcılı gazbeton sıvasız olarak kullanıldığında bile dona karşı yeterli direnç göstermektedir.

Yine de malzemelerin, özellikle ısı yalıtım niteliğinden yararlanabilmek için, içerisine su girmesi engellemelidir yani malzemenin nemlenmemesine dikkat edilmelidir.

4.3.7. Gazbeton yapı elemanlarının yangından koruma özellikleri idealdir Gazbeton gözenekli beton yanmayan bir yapı malzemesidir.

Gazbeton yapı elemanları uygulamaya göre her yangın direnç sınıfına uyabilmektedir.

4.3.11. İyi bir ses yalıtımı Masif gazbeton yapı malzemesi birçok durumda geçerli olan ses yalıtım şartlarını, ek bir yalıtım gerektirmeden yerine getirmektedir.

4.3.12. Toksik Maddeler Gazbetonun bünyesinde hiçbir toksik madde yoktur.

4.3.8. Şekil, hacim stabilitesi Aşırı koşullar altında bile gazbeton ürünlerde önemli hacim değişikliklerine rastlanmaz yani gazbeton yapı elemanları stabildir. Yapılan deneyler ısıya bağlı uzama ve kısalma miktarlarının standartların öngördüğü miktarların altında olduğunu göstermektedir.

4.3.13. Hafiftir-Depreme Dayanıklı Gazbeton yapı malzeme elemanları betondan 6, tuğladan 3 kez daha hafif olması nedeniyle; nakliyeden, demir ve çimentodan önemli ölçüde tasarruf sağladığı gibi, yapı hafiflediği için deprem emniyeti artar, her türlü zemin şartlarında güvenlikle inşa edilebilir.

4.3.9. Düşük su emme Gazbeton yapı malzemesinin strüktüründeki, dokusundaki kapalı gözenekler sayesinde gazbeton yapı elemanlarının su emmesi, kılcal damarlı strüktürü olan yapı malzemelerine nazaran çok daha yavaş gerçekleşmektedir.

Gazbeton yapı elemanlarının denge rutubeti hacimsel olarak %1,5-2 arasındadır (% 40-%50 gibi nisbi bir rutubette).

4.3.14. Çevreye karşı uyum Gazbeton yapı malzemesi özellikle çevreye karşı uyumludur. Hammadde olarak doğada zengince bulunan kuvartz kumu, kireç, çimento ve su gözenek oluşumu için de ince taneli metalik alüminyum kullanılmaktadır. Üretimden dolayı, ortaya çıkan malzeme atıkları ya üretim dolaşımına geri dönecektir veya başka ürün şeklinde, örneğin granül tanecikleri olarak

157

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

işlenecektir. Üretimden çıkmamaktadır.

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

atık

su

Gazbeton yapı malzemesi ve yapı elemanları gaz veya çevreyi tahrip eden maddeler çıkartmamaktadırlar. Gazbeton insanoğluna daha az yakıt harcayarak daha çok ısınabilme olanağı verdiği için, temiz havaya katkısı olan bir yapı malzemesidir.

4.3.15.

Kolay temizlenebilmeonarılabilme, bakım-onarım maliyeti Gazbeton yapı malzemelerinin kullanımında bozulma, zedelenme az rastlanır bir olaydır. Üzeri kaplanmış veya sıvanmış gazbeton ürünlerde hiç yok denecek kadar azdır. O yüzden bakım onarım maliyeti pek yoktur.

Ama yine de az da olsa gazbeton ürünlerinde bir bozulma olursa, ürünlerin standart olarak üretilmesi sonucu parçaların biraraya getirilmesi ile üretilen yapının herhangi bir öğesindeki bozuk parça alınıp yenisi takılır. Yani gazbeton yapı ürünleri kolay onarılabilir ve bakım-onarım maliyeti de düşük olur.

Bu özellikleri sebebiyle, gazbeton yapı ürünlerinin toplu konut üretiminin amaçlarına çok uygun bir yapı ürünü olduğu görülmektedir. O nedenle gazbeton yapı ürünlerinin toplu konut üretiminde kullanımı sırasında projelendirme ile uygulama aşamalarının -bu makalede açıklanan- kurallarına göre yapıldığı takdirde amaçlanan hızlı, kaliteli ve ekonomik konutların üretildiği ve üretilebileceği görülmektedir.

KAYNAKLAR 1. Acar, E.;Adam, M.” Kapitalistleşme Sürecinde Gecekondu. “Mimarlık, 1978/3, s.32.

2. Bilgin, İ. “ Yapı Üretiminde Ürün - Süreç İlişkisi ” Y.T.Ü, Yayın No: 294, İstanbul, 1994,s:7.

3. Bilgin, İ. “Konut Üretiminin Karşılaştırmalı Analizi.

“YT.Ü Yayını, 1992, s:12.

No: 4 İstanbul, 1997,s:1.

6. Hasol, D. “Yapının Endüstrileşmesi” Mimarlık 1967/2-s.9-12.

7. Alemdar, V.E. “Toplu Konut Üretiminde Prefabrike (önyapım) Sistemleri Üzerine Bir İnceleme. “YTÜ., Y.Lisans Tezi, İstanbul, 1986.

8. Berköz, S. “Modüler Koordinasyon Çerçevesinde Bireysel Yapı Bileşenleri İçin Boyut Seçmek Amacıyla Kullanılabilecek Bir Metod.” İ.T.Ü, Doktora Tezi, İstanbul, 1968.

9. Hasol, D. “Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü”, Y.E.M. Yayınları,İstanbul,1993,s:415, 367-368.

10. İ.İ.B. “Konut Yapılarında Rasyonalizasyon; tanımı, araçları, gelişimi” İmar ve İskan bakanlığı, Mesken Genel Müdürlüğü, Teknik Araştırma Dairesi, Yayın no : 2, Ankara, 1968.

11. TSE. “TS 453/Ocak 1988, Gaz ve Köpük beton Yapı Malzeme ve Elemanları”.

12. ÇİMENTAŞ A.Ş “Çimentaş-Gazbeton Tasarım ve Uygulama El Kitabı” Çimentaş Gazbeton İşletmeleri, İzmir, 1998.

13. YTONG A.Ş. “ Deprem Güvenliği Kanıtlanmış Ytong Konut Sistemi ( Tasarım-ProjelendirmeUygulama) “Türk Ytong Sanayi A.Ş, İstanbul, 2000.

14. YTONG A.Ş. “Çağdaş Yapılarda Kaliteli Süratli ve Ekonomik İşçilik İçin, Ytong Blok Uygulamaları“,Türk Ytong Sanayi A.Ş, İstanbul, 1999.

15. YTONG A.Ş. “Sağlam, Kaliteli Yapılarda Zaman Tasarrufu İçin Ytong Donatılı Elemanları. “Türk Ytong Sanayi A.Ş., İstanbul, 1998.

16. ÇİMENTAŞ A.Ş. “Çimentaş-Gazbeton Konut Sistemi – Hızlı-Ekonomik-Güvenli.” Çimentaş Gazbeton İşletmeleri, İzmir, 2000.

17. ÇİMENTAŞ A.Ş. Çimentaş-Gazbeton Yapı Malzemeleri ve Yapı Elemanları” Çimentaş Gazbeton İşletmeleri, İzmir, 1999.

Yukarıdaki kaynaklar dışında www.ytong.com veya www.xella-group.com, www.ytong.com.tr ve www.hebel.xella.de web adreslerinden de kaynak olarak yararlanılmıştır.

4. Okan, A. “Toplu Konut Üretiminde Araştırma Yaklaşımı” Mimarlık 1978/3-s.43.

5. Balanlı, A. “Yapıda Ürün Seçimi.” Y.T.Ü, Yayın

158

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

KAMUSAL ALANDA OTURMA EYLEMİ VE ERGONOMİK İLKELER Cem DOĞAN, Onur ALTAN M. S. G. S. Ü. Mimarlık Fakültesi İç Mimarlık Bölümü, Fındıklı / İstanbul cemdogan67@yahoo.com

ÖZET İnsan çevresi ile bir bütündür. İnsanın çevresi ile yaptığı bu etkileşim, fiziksel olarak bir iş ortaya çıkarır.

Gereksinimlerden kaynaklanan bu iş, bir ürünün ortaya çıkmasına neden olur. Bu bağlamda her tasarım ürünü, tasarlanana özeldir. Bu özelliğinden dolayı tasarlanan nesneyi kullanacak olan kişinin (o çevreyi kullananın), kullanımına sunulan öge (oturma elemanı) ile ilişkilerinin incelenmesi, bu yolla onun (kişinin), o anlık durum ve tutumuna her açıdan en iyi yanıtı verebilecek tasarım ölçütlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu da ancak, kişiyi (ürünü kullanıcıyı) onun yapıve yetilerini ergonomik ve antropometrik özelliklerini inceleyerek mümkünüdür. Kamusal çevreler için yapılan oturma elemanı tasarımında ise, incelenecek olan, bireyin yanısıra toplumun yapısıdır. Özelliklerimiz düşünülmeden farklı sosyoekonomik ve kültürel toplumlar için yapılmış ergonomik ve antropometrik çalışmalar tasarımda ilke olarak kabul edildiği zaman, kendi sosyo-ekonomik ve kültürel yapımıza uygun olmayan ürünler ortaya çıkmaktadır. Bu sorun, ancak tasarım çalışmalarına yön vermek amacıyla ülkemize özel, antropometrik veri tabanının oluşturulması ile çözümlenebilir.

Anahtar Kelimeler: Ergonomi, Antropometri, Kamusal Alan, Oturma Elemanı SEATING IN PUBLIC SPACES AND THE ERGONOMIC PRINCIPLES ABSTRACT The human being is an integral part of his surroundings. The integration of the human being with his surroundings, physically brings out an activity. The activity that is derived from requirements, causes the creation of a product. In this aspect, every design product is a specialty of that particular design idea. For this special reason, the relationship between the person (as user of that space) and the product (seating element) provided for his use, has to be researched, to establish the correct design measurements and the best possible answer to his momentary situation and behaviour.

This is only possible by carefully examining that person’s (user of the product) structure and sufficiency, together with ergonomic and anthropometric specialties. When designing a seating element for a public space, we have to examine the individual as well as the public behaviour. Without careful consideration for local behaviour and characteristics, following the ergonomic and anthropometric rules of different socio-economic and cultural societies will only create products that are not suitable for our own socio-economic and cultural background. This problem can only be solved by establishing a special anthropometric data base for our country that could lead the way in design studies.

Key Words: Ergonomy, Anthropometry, Public Space, Seating Element

159

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

İnsanoğlu, var olduğundan bu yana birtakım nesneler tasarlamış ve bunları, hep kendi yararına kullanmıştır. Öyle ki, bugün tasarlanan bir köpek tasması bile, insan için tasarlanır. Çünkü tasmanın diğer ucunda, insan vardır. Çağımızda gelişen teknolojiye kısa bir göz atıldığında, nesnelerin hızla değişmekte, gelişmekte olduğu görülebilir.

Tek değişmeyen nesne ise, insandır. Gerçekte insan da değişmektedir. Ancak bu değişme binyıllar içinde oluşan bir süreçtir. Teknoloji ise, özellikle içinde bulunduğumuz zaman dilimi içinde hızla gelişmektedir.

Teknolojinin gelişmesi ile birlikte insanın şimdilik - değişmezlik özelliğini göz önüne alan bilim adamları, bazı sistemler geliştirerek İnsan için, insana uygun ilkeler belirlediler. Böylece ortaya yeni bir bilim dalı çıktı. Ergonomi…

yararlanır. İş metotlarının, araçgereçlerin ve geniş anlamda çevrenin, insanın yapısına, işlev ve yetilerine göre tasarlanmasına yardımcı olur. İnsanıdeğil, çevreyi değiştirir. Çevre kurucu ögelerin insana en uygun olabilecek bir şekilde tasarlanması koşullarını önerir (Şekil 2,3,4,5).

Şekil 2. Oturma Eylemi ve Ergonomik İlkeler Oturma elemanı, femur, pelvis ve omurganın oturma eylemindeki ilişkileri (2).

Bu yeni bilim dalı başlangıçta bio-teknoloji adıyla anılırken Amerika’da insan mühendisliği, ülkemizde ve birçok ülkede bu adla tanımlanır.

Ergonomi, insanoğlunun yaşambilimsel yapısı üzerine kurulmuştur.

Başlıcalarıanatomi, fizyoloji ve psikoloji olmak üzere antropoloji, nöroloji ve davranış bilimleri gibi çeşitli bilim dallarından yararlanır.

Şekil 1. Ergonomi ve diğer bilim dallarıyla ilişkiler (1)

Ergonomi, her şeyden önce, incelemelerden elde edilen bilgileri derleyip sonuç elde eden bir tekniktir. Teknolojik ve yaşambilimsel verileri içerir. Onlardan

160

Şekil 3. Oturma Eyleminde Kişi-Öge İlişkileri (3) a) Oturma yüzeyi çok yüksek. Oturma yüzeyinin ön kenarı, uyluğun arka kısmına basarak kanın normal dolaşımınıengeller ve buradaki kasları yorar. b) Oturma yüzeyi çok alçak. Ayaklar öne doğru uzatılmış ve vücut, ayakların statik desteğinden uzak. Kesik çizgi. Alçak oturma nedeniyle ortaya çıkan çömelmeyi göstermektedir. Böyle bir durumda da kan dolaşımı büyük ölçüde aksar ve kaslar yorulur. c) Oturma yüzeyi çok yumuşak. Ağırlık eşit dağılmamakta, basen ve baldırlardaki farklı yükler nedeniyle yorgunluk artmaktadır. d) Oturma yüzeyi çok derin. Oturma yüzeyinin ön kenarı dizin arkasınıkesmekte, bu nedenle oturan kişi öne doğru oturmakta, sırtın destek bulabilmesi için, kişi, arkaya yaslanmaktadır.

Böyle bir oturma, kasların sürekli gerilim içinde bulunmalarından ötürü, yorgunluk oluşumuna yol açar.

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

C. Doğan

gerekir. Bu ereğe, ülkemizde pek çağdaş sayılamayacak yöntemlerle, antropolojik ve antropometrik özelliklerimiz düşünülmeksizin, batıdan doğrudan aktarılarak ulaşılmaya çalışılmaktadır. Bu durum ise, nesnel verim ve insan gücü açısından birçok sosyo-ekonomik kayıplara yol açarak tasarlama ve üretim koşullarınıgüçleştirmektedir’’ (4). Şekil 4. Oturma Eylemi ve Ergonomik İlkeler (3) Şekil (a) Hafif eğimli oturma tabanı (font) ile sırt elemanının açısı, bel eğiminin doğal biçiminin korunmasını sağlar. Şekil (b), font ile sırt elemanıarasındaki 90 derece ya da daha düşük dereceli açıdaki (rahatsızlık verici) oturmayıgöstermektedir.

Sosyo-ekonomik koşullar… Ergonomi, bir yandan tüm çevrenin insan yapı ve yetisine en uygun tasarımların gerçekleşmesi için gerekli olan bilgilerle ilgilenirken, diğer yandan da insanın sosyal yapısı ve ekonomik koşullarına önemle yer verir. İnsanın sosyal yapısı, içinde bulunduğu toplumun kültürüyle doğrudan yeşeren bir özelliktir. O, o toplumun düşünce ve davranışlarını benimser, kullanır. Kırsal alandan kente göç eden, kentte bir süre kendi çevresinin etkisinden kurtulamaz.

Kentte, köylü kültürünün belirtilerini taşır.

Bu belirtiler, eski çevreyle bağların devam etmesi nedeniyle uzun süre kendini korur. İstek ve davranışları kırsal alandaki gibidir.

Zaman sürecinde değişir. Durum, ekonomi için de aynıdır. Ancak mal iyeliği (aidiyet) kentte farklıdır. Kullandığı öge, kendi malı değildir, onu sorumsuzca kullanır. ‘’İnsan ve ekonomi gibi iki eşdeğer ölçütün aynı anda gereken oranda dikkatle ele alınması ergonominin genel ilkelerinden biridir’’(5).

Şekil 5- Oturma Eylemi ve Kişi-Öge İlişkileri (3) Arka dayanağın üst hududu, omuz ve kolların hareketine olanak sağlayacak yükseklikte olmalıdır. Böylece bu eleman, aynı zamanda beldeki omurga için dayanak görevini yapar.

‘’İnsanın, çevresiyle organik bütünleşmesi doğrultusunda her eylemi fizik anlamda bir işi doğurur. Her amaç, bir gereksinimle sistematik ilişki içindedir. Gereksinimler, amaçların belirlenmesine neden olurlar. İnsanın, kendi tasarladığı çevre içindeki tüm sistemlerle uyumlu bir bütünü oluşturması ve bu yapısını geliştirmesi için çevresi kadar kendisinin de işlevselliğini saptamada kullanacağı belirli standartlara varması

İnsanı belirli davranışlara iten, onlara yön veren özelliklerden biri de alışkanlıklardır.

Ergonomistler, insanın fizik yapısına uygun tasarım ilkeleri yanısıra, alışkanlıklarından kaynaklanan davranış biçimlerine de önem verirler (Resim 1,2,3).

161

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

Resim 3.

Geleneksel Japon Evi Giriş Mekanı“Ayakkabı çıkarılır, terlik giyilir”. Ancak bu olguda alışkanlıklar kadar, kişinin (toplumun) görgügörenek ve geleneklerinin de rolü büyüktür (5).

Resim 1,2-Bağdaş kurularak oturulan kent mobilyası, Singapur, 2006 (1)

‘’Köylü yürür. Yürürken de en kısa yolu kullanır. Bu, onun benliğinde yatan psikomotor bir davranıştır. O, iki nokta arasındaki en kısa yolun bir doğru olduğunu doğada, kızgın güneş altında, dondurucu soğukta öğrenir. Dener, uygular. Sonra hep o yolu izler. Alışır. Ancak o, bu kültürüyle kentte yabancıdır. Kentte insanlar tarafından konmuş kurallar ve bu kurallara göre tasarlanmış ögeler, davranışı sınırlar.

Kentte de iki nokta arasındaki en kısa yol bir doğrudur ama çoğu kez bir eğri, bir üst geçit ya da alt geçit kullanılır’’(6) (Resim 4).

162

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

C. Doğan

Şekil 6-Hela taşı – Klozet, Tasarım: Prof. Dr. Sadun Ersin Tasarımcı bugün farklı alışkanlıklara yanıt verebilecek ortak ürün peşinde (1).

Resim 4-İstanbul “Buradan geçilmez. Lütfen alt geçiti kullanınız” (1)

Tasarımın her türünde, özellikle mimaride, iç mimaride, endüstri ürünleri tasarımında, insanın yapı, beceri, kabul ve isteklerine uygun çözümler aranır. İnsanın yapısı, doğumdan kaynaklanan ve zaman sürecinde (büyüme ya da patolojik olgular dışında) değişmeyen genetik bir özelliktir.

Beceri ise, sonradan edinilir. Kabul ve isteklerde ise, ister köylü olsun ister kentli, insanın içinde bulunduğu toplumun etkisi, önemli derecede rol oynar. ‘’Son zamanlarda Batı düşünürleri arasında davranış ve alışkanlık kalıplarının önemle ele alınmasına karşın, mimari tasarımda durum ters eğilimler göstermeye devam eder.

Hatta Le Corbusier bile Chandigarh’taki yapılarında böyle bir hataya düşmekten kurtulamamıştır.

Getirilmek istenilen 7 V yol hiyerarşisi – yerel -toplumsal hiyerarşiye, binalardaki Batı kültür grubu kalıpları, Hint kültür grubu davranış ve alışkanlıklarına uymadığı için, kent, bütünüyle bir değişime tabi tutulmuştur’’ (5).

Alışkanlık, fizyo-psikolojik bir olgudur.

Genelde bir güdü. Pek çok tasarım, bu güdünün doyurulmasına yöneliktir. Bugün Tasarımcı, ergonomik tasarım ilkelerinden hareketle, insanın gereksinim ve alışkanlıklarına ortak bir yanıt verebilecek tasarımlar üretmektedir (Şekil 6).

Toplumsal dokunun kendine özgü alışkanlıkları vardır. Örneğin, Batıülkelerinde iskemlede oturma alışkanlığıgibi. Oysa Doğu ülkelerinde yaygın görülen oturma biçimi, çömelmek ya da bağdaş kurmaktır. Bu, oturulacak yerin (ögenin) biçimini, malzemesini belirler. Bu örnekler çoğaltılabilir.

Sonuç olarak Ergonomi, Tasarım çalışmalarına ışık tutan bir bilim dalıdır.

Amacı, insanın kendini içinde daha rahat hissedebileceği bir çevre kurmak olan Tasarımcı, ergonominin tüm veri ve önerilerinden yararlanır (Şekil 7).

Şekil 7. İnsan-Çevre İlişkisi (11)

Vücut Ölçüleri ve Limitler İnsan için tasarım… Bunun ereği, insanı tanımaktır.

Bundan önceki bölümde insan, yaşambilimsel bir varlık olarak ele alınmış, tasarıma etken yönleriyle açıklanmaya çalışılmıştır. Bu alt bölümde İnsanın fizik yapısı, bu çerçeve içinde Vücut ölçüleri ve limitleriyle farklı çevre ve ölçülerini,

163

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

hareketlerinin yeti ve limitlerini bilmek, göz önünde bulundurmak, onlarıtasarımda kullanmak, akılcı bir tasarım için ön koşuldur. Bunun için Antropometrinin verilerinden yararlanılabilinir.

Antropometri, insan vücudunun biçim, boyut, fizik yapıya bağlı hareketleri ve bunların limitleriyle, ölçülebilir kavramlara ulaşan bir bilim dalıdır. Statik ve Dinamik olmak üzere iki farklı veri tabanına sahiptir. Statik Antropometri, vücudun hareketsiz konumundaki fiziksel ögelerinin ölçümlendirilmesiyle ilgilenir.

Dinamik Antropometrik ise, insanı, devingen bir sistem olarak inceler, onun işlevsel niteliklerinin çevre içindeki erişim ölçülerini belirler (Şekil 8).

Şekil 9. Antropometrik Veriler. Oturan Kadın ve Erkek vücudunun Boyutları (4).

Bu zorluklardan önde geleni, insan gruplarının Antropometrik ölçülerde gösterdiği farklılıklardır.

Bu da, Tasarımcının hangi ölçüleri kullanmasının daha doğru olduğunun belirlenmesi gibi bir sorunu beraberinde getirir. Çünkü bugün tasarım evrenseldir. Tasarımcıda… (Şekil 10).

Şekil 8. Antropometrik Veriler. Ortalama KadınErkek Ölçüleri (8).

Antropometrinin kapsamında genel tasarım açısından insanın ögelerle olan ilişkilerindeki konumu yer almaktadır.

Ne türden olursa olsun, herhangi bir çevrenin ya da nesnenin tasarımında birinci derecedeki ölçüt, insan’dır. Antropometrik verilerin kullanılmasında bazen, bazı zorluklarla karşılaşılır (Şekil 9).

164

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

C. Doğan

kişinin fiziksel nitelikleri bu özellikleri içerir.

Bunların gelişmesinden üç ayrı beden tipi meydana gelir. Endomorf tip, Mezomorf tip, Ektomorf tip”. ‘’Toyotoyu batılılar kullanıyor.

Batıpazarlarında Çin ürünü radyolar, kalemler, dolmakalemler.

Hindistan’da kullanılan televizyon Alman malı. Almanın kullandığı halı, Türkiye’den Cam eşya da öyle. Türkiye’de kullanılan pek çok ürün, dış kaynaklı.

Batıdan, doğudan.

Uzak doğudan…’’(6).

Frank Lloyd Wright’ın, Bruno Taut’un bir yapıtına Japonya’da rastlanmakta. York Utson’unkine Avustralya’da.

Oskar Niemeyer’inkine Brezilya’da. Le Corbusier, Pencap’ın başkenti Chandigarh’ı planlamış (Resim 5).

Resim 5. Chandigarh-Pencap “Batılı bir tasarımcı ve doğuda bir kentin doğum sancıları”( 6).

Şekil 10. İnsan Gruplarının Antropometrik Ölçülerde Gösterdiği Farklılıklar (9).

“Şeldon’a göre; yumurtanın gelişiminde içsel nedenlerle hangi tabaka daha hızlı gelişirse ve egemen duruma geçerse,

‘’Sinan’ın eserleri, yerel ile evrenselin bir sentezidir. Kubbe, daha önceleri de Bizans’ta, Roma ve Rönesans’ta kullanılmıştı.

Fakat hiçbiri, Sinan’ın yapıtlarındaki gibi, çevresindeki bütün unsurları toplayan bir nitelik taşımaz. Türk mimarisi, 16. yy.da kubbeli yapı sisteminin evrensel bir değeri olan bir aşama yapmıştır” (10) (Şekil 11).

165

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

oturma elemanı tasarımında, bu ölçütler daha da önem kazanmaktadır. Farklı sosyo-ekonomik ve kültürel toplumlar için yapılmış ergonomik ve antropometrik çalışmalar tasarımda ilke olarak kabul edildiği zaman kendi sosyoekonomik ve kültürel yapımıza uygun olmayan ürünler ortaya çıkmaktadır. Bu durum kamusal alanlar için yapılan tasarımlarda bir sorun olarak kendini göstermektedir.

Sonuç olarak; ülkemizde yapılacak kamusal alan oturma elemanı tasarımıçalışmalarına yön verecek ergonomik veri tabanın oluşturulması doğru tasarım adına bir gerekliliktir.

Şekil 11. Selimiye Camii-Edirne (10) “Cami, 43.28 m. yüksekliğinde, 31.28 m. çapında büyük bir kubbe ile örtülüdür. Aşağıdan yukarıya doğru dört basamaklı olarak yükselen yapı, büyüklük, yükseklik ve ışık oranlarındaki ahenk bakımından dünyaca sayılıeserlerden biridir”.

KAYNAKLAR

İnsan gruplarının Antropometrik ölçülerde gösterdiği farklılıklar, uzmanlarca şöyle sıralanmakta; . . . . .

• Milletlerarası farklar • Bölgelerarası farklar • Meslek grupları arası farklar • Yaş farkları • Cinsiyet farkları

1. Doğan, C., 2007, Türkiye Stadyumları Oturma Elemanı Tasarımında Sorunlar ve Bir Çözüm Önerisi, Sanatta Yeterlik Tezi, MSGSÜ, S.11,19.

2. Küçükerman, Ö., 1978, Kişi-Çevre İlişkilerinde Çağdaş Gelişimler ve Oturma Eylemi, İDGSA, İstanbul, S. 114.

3. Croney, J., 1971, Anthropometrics For Designer, Van Nostrand Reinhold, S. 144, 145, 147.

4. Toka, C., 1978, İnsan-Araç Bağıntısında Ergonomik Tasarım İlkeleri, İDGSA, S. 2, 8, 141.

Bu alanda yapılan ölçümlemeler ve değerlendirmeler sonucu bazı verilere ulaşılmakta, ancak tasarımın her türü için yeterli olmamaktadır. Örneğin, her ne kadar Amerika’da ordu ve otomotiv sanayisi için yapılan çalışmalar, ortalama insan boyutlarıyla ve uç bireylerle ilgili verileri kapsamakta ise de, henüz bu alanda, özellikle ülkemizde kamunun kullanımına sunulan oturma ögesi ile ilgili veri tabanına rastlanmamaktadır.

Kişinin (kullanıcının) yaşambilimsel nitelikleri, ergonomik veri tabanı ile tasarıma temel oluşturan vücut ölçüleri ve hareketlerin limitleri birer tasarım ölçütü olarak belirlenmelidir.

Yapılacak tasarımlarda, özellikle kamusal alanlar için

5. Doğan, C., 2005, Kamusal Çevreler İçin Oturma Elemanı Tasarımında Sorunlar, Yüksek Lisans Tezi, MSGSÜ, S. 58.

6. Doğan, N., 1984, Tasarımda İnsan Etmenleri, Kültürel Özellikler, MSÜ, S.26, 145, 146.

7. Ünügür, M., 1973, Kültür Farklarının Mutfaklarda Mekan Gereksinmelerine Etkilerinin Saptanmasında Kullanılabilecek Bir Ergonomik Metod, Doktora Tezi, İTÜ, S. 31.

8. Panero, J., Zelnik, M., 1979, Human Dimension & Interior Space, USA, S. 78.

9. Dreyfuss, H., 1960, The Measure Of Man-Human Factors in Design, USA, S1, 2 10. M. Larousse, Cilt 2, 11, S. 15, 352.

11.http://ali.oral.balikesir.edu.tr/ergonomi/Image117. gif

166

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

SEKTÖREL YIĞILMALARI KULLANARAK YEREL POTANSİYELİ TANIMLAMAK VE KIRSAL KALKINMA İclal DİNÇER Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Yıldız-İSTANBUL iclaldincer@gmail.com

ÖZET Bölgesel gelişme politikalarının, ulusal kalkınmayı sağlaması ve aynı zamanda bölgeler ve kır-kent arasında yaşanan gelişmişlik farklarını azaltması gerekmektedir. Türkiye’de kalkınma politikaları bu kapsamda geliştirildiği halde, uygulamada bu farklar giderilememektedir. Günümüzde kırsal alanların kalkındırılmasına yönelik çalışmalar giderek önem kazanmaktadır. Bu konuda Avrupa Birliği’nin girişimleri ve Avrupa ülkelerinin deneyimleri kırsal kalkınma, kırsal yeniden canlandırma, kırsal rönesans kavramlarına temellenmekte ve kırsal ekonominin gelişmesi için birbiriyle bağlantılı ve yerel faaliyetlere öncelik vermektedir. Türkiye’de Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda ise “...bölgelerin, sorunlarına ve potansiyellerine göre farklılaşan…” tedbirlerin uygulanması benimsenmektedir. Bu kapsamda çalışmanın amacı bölgelerin yerel potansiyellerini ortaya çıkarmak ve Türkiye’deki kırsal yerleşmelerin 1990 yılı itibariyle dört temel sektörde (tarım, imalat sanayi, ticaret, hizmetler) gösterdikleri yığılmaları tanımlanmaktadır. Kır - kent dengesizliğinin azaltılmasında sektörel yığılma özelliklerinin kullanılması yerel ekonomiyi canlandırmada önemli bir araçtır. Bu çalışmanın bu konudaki temel bulguları Marmara, Ege ve Akdeniz kıyı illerinin kırsal alanlarında imalat sanayi, ticaret ve hizmet sektörlerinin birlikte gösterdikleri yığılmalar ve buna karşın Doğu Anadolu Bölgesi kırsal alanında sadece tarım sektörünün değil, hizmet sektörünün de ekonominin çevirici gücü olmasıdır.

Anahtar Kelimeler: Kırsal kalkınma, kır-kent dengesizliği, sektörel yığılma.

ABSTRACT EXPLAINING LOCAL ECONOMİC POTENTIALS BY USING SECTORAL AGGREGATIONS AND RURAL DEVELOPMENT

It is expected that regional development policies provide national development, and also decrease the gap between development level of each regions and urban-rural areas. However, it hasn’t been reduce this unbalanced development among the regions although regional development policies are built up with this approach.

Nowadays, the development projects on rural areas are getting more and more important. In this regard, experiences and attempts of European Union are based on rural development, rural regeneration, rural renaissance etc. and gives th priority to the development of rural economy. Meanwhile, in the 9 National Development Plan, it is espoused to take measures which change according to the problems and the potentials of the regions in Turkey.

In this frame, the aim of this paper, to introduce local potential of the regions and to define aggregations of rural settlements on the four main sectors –agriculture, industry, service, and commerce- in 1990. Aggregations of sectors are an important tool to regenerate local economy. In this regard, main objectives; aggregations of manufacturing industry, commercial and service sectors are the engine of economy in the rural areas of shore provinces in Mediterranean, Marmara and Aegean Sea. On the other side, it is not only agriculture but also service sector is the engine of the economy in Eastern Anatolia.

Keywords: rural development, unbalanced development, sectoral aggregation.

167

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

Giriş Bölgesel gelişme politikalarının, bir taraftan bölgelerin verimliliğini yükselterek ulusal kalkınmayı sağlarken, diğer taraftan bölgeler ve kır-kent arasında yaşanan gelişmişlik farklılıklarını azaltmak üzere geliştirilmesi gerekmektedir. Türkiye’de birincisinden başlayarak hazırlanan tüm kalkınma planlarında bölge politikaları bu kapsamda geliştirildiği halde, bölgeler arası dengesizliklerin giderilemediği, kent-kır arasında yaşanan farklılıkların ise giderek büyüdüğü izlenmektedir.

Oysa günümüzde kırsal alanların kalkındırılmasına yönelik çalışmalar giderek önem kazanmaktadır.

Avrupa Birliği’ninTopluluk girişimi olarak, kırsal alanların kalkındırılması amacına yönelik olarak düzenlediği 1991–1994 dönemini kapsayan LEADER I ve 1994–1999 dönemini kapsayan LEADER II programları önemli deneyimler oluşturmuştur. Bu programları takiben geliştirilen ve 2000– 2006 yıllarını kapsayan LEADER+ girişimi uygulamaya konulmuştur [1]. Avrupa ülkelerinde farklı uygulamalara rastlamakla birlikte temelde hepsinin ortak yaklaşımı kırsal alanın artan önemini kabul etmeleridir. Örneğin İngiltere’de 2000 yılında yayımlanan Kırsal Beyaz Kitap’ta (Rural White Paper), İngiliz Hükümeti kırsal alan koşullarını ve kırsal toplumun ihtiyaçlarını göz önünde tutma yükümlülüğünü üstlenmiş, dolayısıyla, kırsal alan İngiltere’de politika belirleme ve uygulama süreçlerinin zorunlu bir parçası olmuş, kırsal kalkınma (rural development), kırsal yeniden canlandırma (rural regeneration), kırsal rönesans (rural renaissance) kavramları bu kapsamda geliştirilmeye başlanmıştır [2].

Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda kırsal alana ilişkin öngörüler incelendiğinde “...bölgelerin, sorunlarına ve potansiyellerine gore farklılaştırılmış tedbirleri içeren bütüncül bir bölgesel

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

gelişme politikası yürütülerek etkinleştirilmesi...”nin temel bir strateji alanı olarak öne çıktığı görülmektedir [3]. Bu bağlamda bölgelerin özelliklerinin ayrıntıda incelenmesi ve bu veriler ışığında her bölge özelinde farklılaşan politikaların geliştirilmesi önem kazanmaktadır. Çok eksenli olması gereken bu inceleme alanları içinde mevcut istihdam yapısının çözümlenmesi de önemli bir ekseni oluşturmaktadır.

Devlet Planlama Teşkilatının hazırlamış olduğu “Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi” [4] çalışmasında kırsal alanda tarım ve tarım dışı sektörlerin 1990 yılından 2004 yılına kadar geçirdiği değişim irdelenmektedir (Tablo 1). Bu verilere göre 14 yıllık zaman diliminde tarım sektöründe istihdam oranı %77’den %67’ye kadar düşmüştür. Türkiye genelinde yaşanan bu düşüşün bölgeler ya da iller özelindeki durumları ise ayrıntılı çalışmaları gerektirmektedir. Bu çalışmalarda yüzde dağılımlarının değişimi yeterli olmamakta illerin ekonomik karakterini ortaya çıkaracak sektörel yığılmaların çözümlenmesi önem kazanmaktadır. Bu makale1 kırsal alandaki ekonomik coğrafyayı çözümlemeye çalışan yaklaşımlardan biri olarak ele alınmıştır.

Tablo 1: Türkiye Kırsal Alanında Toplam İstihdam (bin kişi) YILLAR 2004 % 2000 % 1995 % 1990 %

TARIM 6.716 67,5 7.349 70,1 8.635 77,1 8.308 76,8

TARIM DIŞI 3.233 32,5 3.128 29,9 2.559 22,9 2.515 23,2

TOPLAM 9.949 100,0 10.477 100,0 11.194 100,0 10.823 100,0

Kaynak: DPT (2004) Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi

1

Çalışmanın tamamı yazar tarafından “Türkiye’de Eşitsiz Gelişme: 1985-1990 Döneminde GöçGSYİH-Sektörel Uzmanlaşmalar” başlığı altında 2002 yılında gerçekleştirilmiştir.

168

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

İ. Dinçer

Çalışmanın Kapsamı ve Tekniği Bu çalışmada her ilin kırsal alanındaki 2 istihdam yapısının Türkiye içindeki ağırlığı 1990 yılı verileri [5] ile değerlendirilerek bir kesit analizi yapılmaktadır. Bu kapsamda her ilin kırsal yerleşmelerinde yaşayan ve tarım, imalat sanayi, ticaret ve hizmetler sektörlerinde çalışan nüfus değerleri ile Türkiye kırsal alanındaki sektör değerleri karşılaştırılarak her sektör için lokasyon katsayıları3 hesaplanmaktadır.

Kırsal yerleşmelerin sektörel dağılımlarında tarım sektörünün tüm illerde en büyük ağırlığı alması beklenen bir sonuçtur. Bu nedenle çalışmada lokasyon katsayısı uygulanarak sektörlerin birbirlerine göre ağırlıklarının ölçülmesi gerçekleştirilmekte ve kırsal yerleşmelerdeki yığılma özellikli yapı tanımlanmaktadır. Bu değerlerin harita üzerine aktarılmasıyla illerin kırsal alanlarında yığılma gösteren sektör ya da sektörlerin coğrafi dağılımları ortaya çıkmaktadır. Bu çalışma ile tanımlanmaya çalışılan sektörel ve coğrafi yığılma özelliklerinin bölgelerin kırsal kalkınma politikalarının üretilmesinde veri teşkil etmesi beklenmektedir. Yığılma yapısının yavaş değişen özellik taşımasına karşın periodik olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Ancak 2000 yılı verileri ile yapılacak değerlendirme ve karşılaştırmalı analizler bu çalışmanın dışında tutulmuştur.

coğrafyasındaki dağılımı değerlendirilecek, bölgelerin potansiyelleri tanımlanmaya

Bulgular İllerin kırsal alanda yaşayan nüfuslarının istihdam edildikleri dört ana sektör üzerinden yapılan lokasyon katsayıları Tablo 2’de izlenmektedir. Bu tablonun yorumu iki yönlü olarak yapılacaktır. Önce her sektördeki yığılmanın Türkiye

2

Kırsal alan tanımı; ilçe merkezleri dışında kalan ve nüfusu ne olursa olsun “köy” statüsünde olan yerleşmeleri kapsamaktadır.

3 Lokasyon katsayısı = İl (1) Sektör-1 istihdamı / İl (1) Toplam istihdam / Türkiye-Sektör -1 / Türkiye Toplam istihdam olarak uygulanmıştır.

169

İLLER ADANA ADIYAMAN AFYON AĞRI AMASYA ANKARA ANTALYA ARTVİN AYDIN BALIKESİR BİLECİK BİNGÖL BİTLİS BOLU BURDUR BURSA ÇANAKKALE ÇANKIRI ÇORUM DENİZLİ DİYARBAKIR EDİRNE ELAZIĞ ERZİNCAN ERZURUM ESKİŞEHİR GAZİANTEP GİRESUN GÜMÜŞHANE HAKKARİ HATAY ISPARTA İÇEL İSTANBUL İZMİR KARS KASTAMONU KAYSERİ KIRKLARELİ KIRŞEHİR KOCAELİ KONYA KÜTAHYA MALATYA MANİSA MARAŞ MARDİN MUĞLA MUŞ NEVŞEHİR NİĞDE ORDU RİZE SAKARYA SAMSUN SİİRT SİNOP SİVAS TEKİRDAĞ TOKAT TRABZON TUNCELİ URFA UŞAK VAN YOZGAT ZONGULDAK AKSARAY BAYBURT KARAMAN KIRIKKALE BATMAN ŞIRNAK

TARIM 1.00 1.10 1.02 1.08 1.07 0.94 0.94 1.00 0.97 0.99 0.98 1.08 1.09 0.97 0.98 0.98 0.97 1.06 1.09 0.93 1.10 1.04 1.03 1.01 1.07 1.02 1.07 1.06 1.02 1.03 0.93 0.94 0.98 0.49 0.96 1.09 1.08 0.89 0.93 1.03 0.72 1.03 0.98 1.05 1.05 1.06 1.07 0.88 1.09 1.02 0.99 1.06 0.98 0.94 1.08 1.05 1.06 1.07 0.90 1.08 0.97 1.05 1.11 1.00 1.06 1.09 0.93 1.02 1.08 1.05 1.00 1.10 0.97

SANAYİ 1.00 0.31 1.04 0.46 0.35 0.95 0.80 1.01 1.06 1.06 1.74 0.25 0.24 1.22 1.78 1.39 1.19 0.46 0.29 2.04 0.18 0.64 0.50 0.57 0.27 0.64 0.52 0.62 0.40 0.28 1.69 2.18 087 4.34 1.37 0.48 0.49 2.30 1.79 0.54 3.50 1.03 0.99 0.57 1.09 0.55 0.13 1.19 0.33 0.58 1.56 0.74 1.90 1.33 0.51 0.17 0.66 0.44 2.48 0.72 1.03 0.25 0.12 2.03 0.29 0.28 0.86 1.15 0.17 0.83 O.92 0.23 0.10

TİCARET 0.84 0.26 0.68 0.24 0.43 1.09 2.84 0.64 1.39 1.13 0.80 0.39 0.23 1.46 0.66 1.19 1.19 0.57 0.34 1.44 0.25 0.79 0.58 1.02 0.31 0.71 0.45 0.60 0.63 0.31 1.33 0.93 1.41 4.16 1.42 0.35 0.42 0.81 1.25 0.55 2.18 0.73 0.68 0.56 0.68 0.48 0.28 2.27 0.27 1.20 0.39 0.59 0.96 1.48 0.52 0.35 0.43 0.40 1.21 0.30 1.13 0.42 0.23 0.64 0.29 0.35 0.97 0.79 0.32 0.42 0.64 0.22 0.19

HİZMET 1.19 0.63 0.83 0.85 0.95 1.80 1.09 1.25 1.08 0.96 0.80 0.95 0.74 1.16 0.96 0.88 1.53 0.91 0.61 1.21 0.69 0.94 1.16 1.18 1.01 0.88 0.74 0.80 1.06 2.22 1.59 1.21 1.16 2.76 1.04 0.79 0.77 1.60 1.56 1.07 2.56 0.86 0.78 1.26 0.69 0.70 1.20 1.27 0.83 1.09 0.82 0.69 0.85 1.64 0.70 1.81 0.86 0.69 1.33 0.67 1.30 1.66 0.50 0.78 1.21 0.64 1.01 0.77 0.68 0.77 1.31 0.82 3.67

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

çalışılacaktır. İkinci olarak ise her ilde yığılma gösteren sektör ya da sektörler yorumlanmaya çalışılacaktır (Tablo 2, Harita 1, Harita 2, Harita 3, Harita 4).

Tarım Sektörü Açısından: Tarım sektöründe lokasyon katsayısı en düşük olan il, beklendiği gibi İstanbul (0,49)’dur. İstanbul’un kırsal alana doğru gelişen kentsel yapısı bunu getirmektedir.

Kocaeli de (0,72) en düşük ikinci ildir. İstanbul ve Kocaeli’den sonra Kayseri (0,89) ve Tekirdağ (0,90) da kırsal alandaki tarım lokasyon katsayıları düşük illerdir.

Antalya, Aydın Balıkesir, Bursa, Çanakkale, Denizli, Isparta, Hatay, İzmir, Kayseri, Kütahya, Muğla, Rize gibi tarımsal verimliliğin yüksek olduğu illerde de tarım sektöründe lokasyon katsayısı 1.00’in altındadır. Bu veriler, bu illerdeki kırsal nüfusun istihdamında tarım sektörünün dışındaki sektörlerin hakim olduğunu göstermektedir.

Bu illerin coğrafi dağılımına bakıldığında (Harita 1) 1.00’in altında lokasyon katsayısına sahip kırsal yerleşmelerin Marmara, Ege ve Akdeniz kıyılarında yoğunlaştığı gözlenmektedir. Bu dağılım kıyı illerindeki kırsal nüfusun Türkiye’nin diğer illerine oranla tarım dışındaki sektörlerde uzmanlaşmaya başladığının işareti olarak kabul edilebilinir. Lokasyon katsayısı 1,00’in üzerinde olan illerde değerler homojen olarak dağılmakta olup, bu konuda maksimum değer 1,11 ile Urfa, 1,10 ile Adıyaman, Diyarbakır ve Batman’dır. Bu sektörde illerde yüksek bir yığılmanın olmaması kırsal alanda yaşayan nüfusun –çalışsın ya da çalışmasın- kendini tarım sektöründe çalışıyor olarak ifade etmesinden kaynaklanmaktadır. Oysa uzun yıllardır tarım sektöründe uygulanan politikaların Türk çiftçisini bu sektörden giderek uzaklaştırdığı bilinmektedir.

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

İmalat Sanayi Açısından: Kırsal alanda yaşayan ve imalat sanayi sektöründe çalıştığını ifade eden nüfusun yığılma gösterdiği, dolayısıyla lokasyon katsayısı 1,00’in üzerinde olan iller arasında en yüksek değerler İstanbul (4,34), Kocaeli (3,50), Tekirdağ (2,48) gibi beklenen illerde gerçekleşmektedir. Bu illerin İstanbul ile kırsal alanlarında yer alan imalat sektörü ve bu sektörde çalışıp, kırsal bölgelerde oturan nüfusunun varlığı bu yığılma değerlerini getirmektedir. Ancak, Kayseri (2,30), Isparta (2,18), Denizli (2,04), Uşak (2,03) gibi illerin de kırsal alanlarında sanayi sektöründeki lokasyon katsayılarının yüksekliği dikkat çekicidir.

Daha düşük düzeyde olmakla birlikte; Rize (1,90), Kırklareli (1,79), Burdur (1,78), Bilecik (1,74), Hatay (1,69), Niğde (1,56)’de de değerler 1.00’in üzerinde çıkmaktadır.

Bu kapsamda, kırsal alanda yaşayan ve imalat sanayinde çalışan nüfusun varlığı bir taraftan kırsal alanda kurulmuş olan sanayi tesislerine işaret etmekte, diğer taraftan ise artan ulaşım olanakları ile kırda oturan ve kent (il/ilçe) merkezinde çalışan nüfusa dikkat çekmektedir.

Bu özellikleri taşıyan illerin coğrafi dağılımına bakıldığında ise (Harita 2); kırsal alandaki sanayi yoğunlaşmasının Marmara ve Ege Bölgeleri illeri ile İç Ege ve İç Anadolu Bölgesinin güneyinde gerçekleştiği izlenmektedir. Bu dağılımda en dikkat çekici özellik daha sonraki yıllarda sanayi sektöründe gelişme gösteren Burdur, Isparta, Uşak, Denizli gibi illerin sanayi gelişiminin kırsal alanda oturan nüfus ile bağlantılı olarak okunması gerekliliğidir.

Ticaret Sektörü Açısından: Kırsal alanda ticaret sektörü lokasyon katsayısının 1,00’in üstünde olduğu il sayısı diğer sektörlerden daha azdır. Aynı şekilde değerlerin 1,00’in üstüne çıkma düzeyi de sınırlıdır. Beklendiği gibi en yüksek

170

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

İ. Dinçer

değerler; İstanbul (4,16), Kocaeli (2,18), kırsal alanlarında gerçekleşmektedir. Fakat yanı sıra turizmin gelişimini yansıtan Antalya (2,84), ve Muğla (2,18) yüksek yığılmanın gerçekleştiği illerdir. Bu illeri takip eden, Sakarya (1,48), Bolu (1,46), Denizli (1,44), İçel (1,41) ve Hatay (1,33) da ikinci yüksek grubu oluşturmaktadır.

Bu illerin coğrafi dağılımının (Harita 3); ortak özellikleri kıyı illeri olmaları veya Avrupa-Ortadoğu uluslararası transit yolunun üzerinde yer almalarıdır. Bu bulgular Türkiye’nin ekonomik coğrafyasının oluşumunda turizm ve ana ulaşım bağlantıları üzerinde gelişen ticaret sektörlerinin önemini vurgulamakta ve bunun sadece kentsel alanları değil, kırsal alanları da kapsayacak şekilde etkin sektörler olduğuna işaret etmektedir.

Hizmetler Sektörü Açısından: Hizmetler sektörünün kırsal alanda lokasyon katsayısının 1,00’in üstünde gerçekleştiği il sayısı diğer sektörlerden fazladır. İstanbul (2,76) ve Kocaeli’nin (2,56) yanı sıra en yüksek iki değer Hakkâri (2,22) ve Şırnak’ta (3,67) gerçekleşmektedir. Bu illeri Siirt (1,81), Ankara (1,80), Tunceli (1,66), Sakarya (1,64), Kayseri (1,60), Hatay (1,59), Kırklareli (1,56), Çanakkale (1,53) illeri takip etmektedir. İstanbul, Kocaeli, Ankara, Sakarya, Kayseri gibi illerin dışındaki iller sınır illeri ve Doğu Anadolu Bölgesi illeri olup bu illerdeki kamu hizmet sektörü ağırlıkla askeri nüfusu ifade etmektedir.

Bu sektörde lokasyon katsayısı 1,00’in üstünde olan illerin coğrafi dağılımına bakıldığında ise (Harita 4); Marmara, Ege ve Akdeniz kıyı illeri ile uluslararası karayolu üzerinde yer alan illeri öncelikle belirtmek gerekmektedir. Bu bölge illerinin diğer sektörlerdeki yapıları göz önüne alındığında imalat sanayi ve ticaret sektörleri paralelinde gelişen kişisel hizmetler karakterinin baskın olduğunu

belirtmek gerekmektedir. Buna karşın Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerindeki hizmetler sektörü yığılmalarının altyapısını kamu hizmetleri oluşturmaktadır.

Birden Fazla Olduğu İller:

Sektörde

Yığılmanın

Kırsal alanda yaşayan nüfusun çalıştığı sektörleri temel alarak elde edilen bu bulgular birden fazla sektörde yığılmanın yaşandığı illere de işaret etmektedir. Bu iller diğerlerine oranla sektörler arası ilişkiler kurabilen dolayısıyla daha gelişmiş ekonomiye sahip bir kırsal alana işaret etmesi açısından önem taşımaktadır. Bu iller arasında 1. Sadece tarım sektöründe yığılma gösteren: Adıyaman, Ağrı, Amasya, Bingöl, Bitlis, Çankırı, Çorum, Diyarbakır, Edirne, Eskişehir, Gaziantep, Giresun, Kars, Kastamonu, Maraş, Muş, Samsun, Sinop, Sivas, Tokat, Urfa, Yozgat, Bayburt, Karaman, Batman 2. Tarım ve sanayi sektörlerinde yığılma gösteren iller: Afyon, Konya, Manisa, Uşak, Aksaray 3. Tarım, sanayi ve hizmet sektörlerinde yığılma gösteren: Adana, Artvin 4. Tarım ve hizmet sektörlerinde yığılma gösteren: Elazığ, Erzurum, Gümüşhane, Hakkâri, Kırşehir, Malatya, Mardin, Ordu, Siirt, Tunceli, Van 5. Tarım, ticaret ve hizmet sektörlerinde yığılma gösteren: Erzincan, Nevşehir 6. Ticaret ve hizmet sektörlerinde yığılma gösteren: Ankara, Antalya, İçel 7. Sadece sanayi sektöründe yığılma gösteren: Bilecik, Burdur, Niğde, Rize 8. Sanayi ve ticaret sektörlerinde yığılma gösteren: Balıkesir, Bursa 9. Sanayi, ticaret ve hizmet sektörlerinde yığılma gösteren: Aydın, Bolu, Çanakkale, Denizli, Hatay, İstanbul, İzmir, Kırklareli, Kocaeli, Muğla, Sakarya, Tekirdağ, Trabzon 10. Sanayi ve hizmet sektörlerinde yığılma gösteren: Isparta, Kayseri 11. Sadece hizmet sektöründe yığılma gösteren: Zonguldak, Şırnak

171

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

12. Hiçbir sektörde yığılma göstermeyen: Kütahya illerini izlemek mümkündür.

Bu iller arasında tarım dışında ve birden fazla sektörde özellikle de sanayi, ticaret ve hizmet sektörlerinde aynı anda yığılma gösteren illerin (Grup 9) diğer illere oranla daha yüksek gelişmişlik düzeyine sahip oldukları ve bunun kırsal alanlarını da etkilediği ortaya çıkmaktadır.

Sektörlerde En Görüldüğü İller:

Yüksek

Yığılmanın

Yapılan analiz sonuçlarında en yüksek lokasyon katsayısı değerleri sırası ile; İstanbul’da sanayi (4,34) ve ticaret (4,16), Şırnak’ta hizmet (3,67), Kocaeli’de sanayi (3.50), Antalya’da ticaret (2,84), İstanbul’da hizmet (2,76), Kocaeli’de hizmet (2,56), Tekirdağ’da sanayi (2,48), Kayseri’de sanayi (2,30), Muğla’da ticaret (2,27), Hakkari’de hizmet (2,22), Kocaeli’de ticaret (2,18), Denizli’de sanayi (2,04), Uşak’ta sanayi (2,03) şeklinde dağılmaktadır. İllerin kırsal alanlarında 2.00’nin üzerinde gerçekleşen sektörel yığılmalar Türkiye’nin ekonomik coğrafyasını okumada yeni açılımlar getirmektedir. Şöyle ki; • İstanbul’un yakın çevresindeki illerin kırsal alanlarını da etkileyerek, bu bölgelerde tarım dışındaki sektörlerin gelişimine ivme kazandırdığı, • Marmara, Ege ve Akdeniz kıyı illerinin kırsal alanlarında imalat sanayi, ticaret ve hizmet sektörlerinin birlikte geliştiği, • Avrupa-Orta Doğu karayolu üzerinde yer alan illerin kırsal alanlarının da bu üç sektörün etkisi altında olduğu izlenmektedir.

Buna karşın • Genelde tarım sektörü ile tanımlanan Doğu Anadolu Bölgesinde sadece kentsel alanlarda değil, kırsal alanlarda da bazı illerin ekonomilerinin çevirici gücünün hizmet sektörü tarafından oluşturulduğu görülmektedir.

Sonuç: Kır - Kent Dengesizliğinin Giderilmesinde Sektörel Yığılma Verilerinden Nasıl Yararlanılabilir?

Ulusal Kırsal Kalkınma Strateji belgesinde de belirtildiği üzere “...kırsal ekonominin güçlenmesinde temel kaynak, kırsal alanın yerelde sahip olduğu varlıklardır. Kırsal ekonominin, hızla değişen pazarlarda rekabet gücü kazanabilmesi için tarımsal verimliliği sağlamanın yanında, karşılaştırmalı üstünlüklerinin olduğu alanlarda, yerel ayırt edici özelliklerini belirleyerek ve bunları geliştirerek, sahip olduğu varlıkları, yenilikçi yöresel ürünlere dönüştürmesi ve dış pazarlara açılması önem arz etmektedir...”. Bu temel ilke kırsal alandaki varlıkların doğru tesbit edilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu nedenle doğru ve sistematik bilginin peryodik olarak toplanması ve gelişmeleri yönlendirmede stratejik bir araç olarak kullanılması önem taşımaktadır.

Türkiye’de kırsal yerleşimlerin bölgelere göre farklılıklar taşımakla beraber küçük nüfuslu, dağınık ve çok sayıda olması bu alanlar için geliştirilecek politikaları ve uygulamaları zorlaştırmaktadır. Bu açıdan sektörel uzmanlaşmaların, ekonominin yığılma gösterdiği alanların tespiti bu zorlukları aşmada önemli bir araç olarak gözükmektedir.

172

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

İ. Dinçer

Tablo 2: Kırsal Yerleşmelerde İstihdama Göre Lokasyon Katsayıları – 1990 Kaynak: DİE 1990 “Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyo Ekonomik nitelikleri” verileri kullanılarak bu çalışma kapsamında üretilmiştir.

Harita 1: Kırsal Yerleşmeler: Tarım Sektöründe Uzmanlaşan İller-1990 Kaynak: DİE 1990 “Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyo Ekonomik Nitelikleri” verileri kullanılarak bu çalışma kapsamında üretilmiştir.

Harita 2: Kırsal Yerleşmeler: İmalat Sanayi Sektöründe Uzmanlaşan İller-1990 Kaynak: DİE 1990 “Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyo Ekonomik Nitelikleri” verileri kullanılarak bu çalışma kapsamında üretilmiştir.

173

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

Harita 3: Kırsal Yerleşmeler: Ticaret Sektöründe Uzmanlaşan İller-1990 Kaynak: DİE 1990 “Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyo Ekonomik Nitelikleri” verileri kullanılarak bu çalışma kapsamında üretilmiştir.

Harita 4: Kırsal Yerleşmeler: Hizmet Sektöründe Uzmanlaşan İller - 1990 Kaynak: DİE 1990 “Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyo Ekonomik Nitelikleri” verileri kullanılarak buçalışma kapsamında üretilmiştir.

174

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

İ. Dinçer

Kaynaklar 1. LEADER + (Liason Entre Actions pour le Développement de L'Economie Rurale – links between actions for the development of the rural economy -kırsal ekonominin gelişmesi için birbiriyle bağlantılı faaliyetler) Ayrıntılı bilgi için bkz: http://europa.eu.int/comm/agriculture/rur/leaderplus/p df/library/methodology/139en.pdf içinde Kırsal Alanda İşbirliği ve Örgütlenme Özel İhtisas Komisyonu Raporu http://plan9.dpt.gov.tr/oik16_1_kirsalisbirligi/Rapor_0 5_04_2006.doc 2. Dinçer, İ. Enlil, Z. (2007) Metropol Çeperindeki Kırsal Alanların Planlanmasında Yenilikçi Yaklaşımlar, Bölge Biliminde Yeni Yaklaşımlar, 12.Ulusal Bölge Bilimi /Bölge Planlama Kongresi, İTÜ, İstanbul, ss: 19-30.

3. Devlet Planlama Teşkilatı (2006) Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı (Mayıs 2007’de ziyaret edildi). http://plan9.dpt.gov.tr 4. Devlet Planlama Teşkilatı (2004) Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi, (Mayıs 2007’de ziyaret edildi). http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/strateji/UKKS.pdf 5.

Devlet İstatistik Enstitüsü, 1990 Genel Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE Yayını: 1369, Ankara, 1997.

175

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

PARK ALANLARINDA KULLANICI MEMNUNİYETİ AÇISINDAN BAKIMIN ÖNEMİ Gökçen Firdevs YÜCEL, PhD, Peyzaj Yüksek Mimarı Ataköy 5. Kısım E21/C Blok Daire: 57 34158 Ataköy/İstanbul gokcenfyucel@gmail.com

ÖZET Park alanları için bakım sorumlulukları bitki ve çim bakımını (çimlerin kesilmesi, gübrelenmesi vs.), ağaç ve çalıların budanmasını, çöp kontrolünü, park yolları, çöp kutuları, oturma yerleri, aydınlatma elemanları gibi park mobilyalarının ve çocuk oyun alanlarının bakımlarını içerir. Parkların bakımlarının yetersiz olması, yetersiz bütçeden veya uygun bir yönetim veya bakım programının olmamasından ileri gelebilir. Parkların bakımlarının daha etkin ve verimli bir şekilde yapılabilmesi için öncelikle bir bakım programının hazırlanması gereklidir. Park bakım programları; park yönetimi, organizasyon, bakım sorumlulukları, işçi gereksinimleri ve standartlar, bütçe, açık alanların bakım planları, bakım tavsiyeleri, 5 yıllık uygulama planlarının oluşturulması gibi konuları içermelidir. Bu çalışmada park alanlarının bakım konusu; örneklem alanlar olarak seçilen İstanbul’ un üç ayrı bölgesindeki Maçka Parkı, Ulus Parkı ve Zeytinburnu Parkı’ nda her bir örneklem alanda 200 anket yapılarak, kullanıcılarla yapılan anketlerle irdelenmiştir. Park kullanıcıları ile yapılan anket sonuçlarının analizi SPSS paket programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Anket sonuçlarına göre park alanlarının bakımının kullanıcıların park alanlarıyla ilgili memnuniyet düzeylerini etkilediği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler: Park alanı, bakım, kullanıcı, algılama, memnuniyet düzeyi.

ABSRACT IMPORTANCE OF MAINTENANCE IN THE PARKS ACCORDING TO USERS SATISFACTION Maintenance responsibilities of parks include horticultural and turf maintenance (such as mowing, fertilizing), tree and shrub pruning, litter control, and maintenance of park roads, park furniture such as bins, seats, lighting fixtures and children playgrounds. The lack of maintenance can comes from lack of budget or unconvenient management and maintenance program. Park Maintenance Program should be done for effective park maintenace. A Park Maintenance Program should consist of park management, organization, maintenance responsibilities, labor requirements and standards, budget, maintenance plans of open areas, maintenance tips, a five-year implementation plan. Maintenance of park areas issues were analyzed through the surveys applied on the users of Maçka Park, Ulus Park and Zeytinburnu Park, which have been selected as the sample areas in three different regions of Istanbul. In each sample 200 surveys were carried out, which equals to 600 in sum. The collected data were analysed through SPSS (PC), a statistical analysis program and the Chi Square test was carried out to find significant differences. The findings of the study reveal that maintenance of park areas affected the user satisfaction level with the park.

Keywords: Park area, maintenance, user, perception, satisfaction level.

176

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

G.F. Yücel

1. GİRİŞ

2. PARK ALANLARI İLE İLGİLİ BAKIM ESASLARI

Park bakım aktiviteleri genellikle; park yapı ve ekipmanlarının tamiri veya yenilenmesi, çöplerin uzaklaştırılması, ağaç ve çalıların budanması, çimlerin biçilmesi gibi peyzaj aktivitelerini içerir.

Parkların bakımlarının yetersiz olması, yetersiz bütçeden veya uygun bir yönetim veya bakım programının olmayışından ileri gelebilir. Parkların bakımlarının daha etkin ve verimli bir şekilde yapılabilmesi için öncelikle bir bakım programının hazırlanması gereklidir.

Herhangi bir park için hazırlanacak park bakım programı içerisindeki bakım önerileri aşağıdaki konuları içermelidir: • Genel bakım önerileri, • Bakım görevlilerinin, çöpleri toplamak, yabani otlarla mücadele etmek, çim biçmek gibi bakım konularında eğitilmesi,

Park bakım programları; park yönetimi, organizasyon, bakım önerileri, işçi gereksinimleri ve standartlar, bütçe, açık alanların bakım planları, bakım tavsiyeleri, 5 yıllık uygulama planlarının oluşturulması gibi konuları içermelidir [1].

Resim 2. Yaprak temizliği yapan bakım görevlileri, Maçka Parkı, İstanbul

Çöp kontrolü: Park içerisinde kullanılacak çöp kutularının sayısı; alanı kullanan kişi sayısına, biriken çöp miktarına, alanın bakım durumuna göre değişecektir. Normal olarak 30m aralıklarla yerleştirilirler.

Yoğun kullanımların olduğu alanlarda bu mesafe daha da azalabilir [2]. Çöpler minumum haftada 2 veya 3 kere toplanmalıdır. Sıcak mevsimler boyunca yoğun kullanımlı zamanlarda çöplerin günlük olarak toplanması gerekebilir.

Resim 1. Park içerisinde yer alan çeşmenin bakım programı hakkında bilgi veren tabela, Hyde Park, Londra, İngiltere.

177

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

Resim 4. Ağaç budaması çalışmasından bir görünüm, Retiro Parkı, Madrid, İspanya.

Resim 3. Köpek pislikleri için tasarlanmış bir çöp kutusu örneği [3]

Tuvaletler: Haftada en temizlenmeleri gerekir.

• • • • • • • • •

az

5

kere

Budama standartları, Çim bakım programısulama, havalandırma vs., Kimyasal çalışmalarilaçlama, gübreleme, Çalışma düzeni sistemi, Öneri bitki listeleriyenileme-yer değiştirmeler, toprak hazırlaması, dikim teknikleri, Aydınlatma planı, Kırılan ve bozulan lambaların hızlı bir şekilde değiştirilmesi, Sulama planı, Bozulan oyun ekipmanlarının yerine yenilerinin konulması ve rutin güvenlik kontrolleri [1].

Parkın tasarımı park içerisinde olabilecek bakım gereksinimlerini hesaba katmalıdır. Örneğin parkta çiçek yastıkları olacak ise, bu yastıkların bakımı için yeterli para ve zamanın ayrılacağı göz önünde tutulmalıdır.

Park personelinin varlığı: Parkta görünür bir park personeli olmalı, park personeli üniformaları ile kolayca tanımlanabilmelidir. İngiltere’ de Sheffield Üniversitesi tarafından yapılan bir çalışmanın sonuçlarına göre, park personelinin ve bakımının yetersizliğinin park kullanıcılarının parka olan ilgilerini azaltan başlıca nedenler olduğu görülmüştür [4].

2.1.

Yeşil Alanların Bakımı

Yeşil alan bakım çalışmalarını çim alanlarının bakımı ve park içerisinde yer alan tüm bitkilerin bakımı başlıkları altında inceleyebiliriz (Tablo1).

178

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

G.F. Yücel

Tablo 1. Yeşil alanların bakım programı [5, s.130]

Sulama

Kesme

√

Gübreleme/ Yabani ot temizleme

√

Sulama

ÇİM

Budama

√

ÇALILAR

Gübreleme/ Yabani ot temizleme

√

Sulama

Budama

Hafta

Ay

Gübreleme

AĞAÇLAR

kullanımlı alanları ise her on günde bir biçmek yeterli olacaktır.

Ocak Şubat Mart

1 2 3 4 Nisan 1 2 3 4 Mayıs 1 2 3 4 Haziran 1 2 3 4 Temmuz 1 2 3 4 Ağustos 1 2 3 4 Eylül 1 2 3 4 Ekim 1 2 3 4 Kasım Aralık

√

√

√

√ √ √

√ √ √

√

√ √ √ √ √ √ √ √ √

√ √ √

√

√ √ √ √ √ √ √ √ √

√

√

√

√

√

√

Resim 5. Desenli çim biçimi örneği

√ √ √

√

√

√

√ √ √

2.1.1.2. Sulama

√

Çim alanlar ilk biçime kadar günde bir kez, sonra iki günde bir kez, ağaçlar, çalılar ve güller, can suyundan sonra üç günde bir, perennial ve mevsimlikler, can suyundan sonra günde bir kez damlama ya da sisleme yöntemiyle ve günün serin saatlerinde sulanmalıdır.

√ √

√

2.1.1. Çim alanların bakımı Çim alanlarındaki bakım çalışmalarını; çim biçimi, çimin sulanması, çim alanlarda yabani ot temizliğinin yapılması, çim alanlarının havalandırılması ve çim bakımı için gerekli kimyasal çalışmalar başlıkları altında inceleyebiliriz.

2.1.1.1.

Çim biçimi

Genel bir kural olarak, çim alanlarda toprak yüzeyinden itibaren, üst toprak 30mm derinliğine kadar nemini kaybettiğinde sulama yapılmalı, sık sık fakat sığ, yani yüzeysel sulamadan kaçınılmalıdır.Sulama hangi yöntemle yapılırsa yapılsın su, sulanan bitkinin kök bölgesini tam derinliğine doyuncaya kadar devam edilmelidir. Bu derinlik çim alanlarda en az 10cm, otsu bitkilerde 25cm, çalılarda 40cm, ağaçlarda 75cm’ dir.

Yabani otlara, hastalık ve böceklere karşı ilaç püskürtmesini izleyen iki gün içinde sulama yapılmamalıdır.

2.1.1.3. Çim alanlarda yabani ot temizliği

Spor sahaları ve oyun alanlarındaki çimler her beş günde bir kesilmelidir. Çimin zarar gördüğü yerlere tohumla çim ekilmelidir. Az

Çim alanlarda; çimle birlikte çıkan, büyüme ve gelişmesi çime göre farklı olan çimlerin büyüme ve gelişmesini engelleyen ve görünüm olarak da göze hoş gelmeyen her

179

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

türlü otsu bitkinin kökleriyle sökülerek alandan uzaklaştırılması gerekir. Çim alanlarının ilk tesisini takiben mekanik mücadele ve kimyasal mücadele (ilaçlama yöntemi) yılda en fazla dört kez yapılmalıdır. İlaçlama yöntemiyle yapılan yabani ot mücadelesi ise yeşil alanlarda yılda iki kezi geçmeyecek şekilde ilgili uzmanlar tarafından Mart – Kasım ayları arasında yapılmalıdır.

Ağaçların düzenli olarak sulanmasının yanısıra; üç haftada bir sulama çanakları düzeltilmeli, yabani otlar kökünden sökülüp uzaklaştırılmalıdır. Bakım budamaları ile mevcut büyük ağaçlarda kurumuş dalların kesimi dışında budama yapılmamalıdır. İbreli ağaçlarda alt dallar kesinlikle kesilmemelidir.

2.1.1.4. Çim alanların havalandırılması Çim alanlarının havalandırılması; sıkışmış olan toprakta azalan mikroorganizma faaliyetlerinin artırılması, su ve gübrenin kayba uğramadan toprağa işleyebilmesi, sıkışma nedeniyle hava alma oranı düşmüş köklerin gerekli havalandırılması için özel havalandırma aletleri ile yapılır.

Havalandırma işlemi 1 cm çapında 20 cm derinliğe kadar delebilen makineler aracılığıyla yapılır. Havalandırma delikleri 20 cm aralıkla m²’ye 25 adet olarak yılda iki kez (Nisan – Eylül) ayları arasında yapılır.

2.1.1.5. Kimyasal çalışmalar Çim Spor sahaları ve oyun alanları: yüzeyinin %5’ inde görünür bir yabani ot problemi var ise kimyasal ilaçlar kullanılabilir.

Az kullanımlı alanlar: Küçük alanların %50’ sinin zarar gördüğü veya genel çim kalitesinin %15 veya daha fazlasının bozulduğu alanlarda kimyasal ilaçlar kullanılabilir.

Gübreleme: Çim alanlar ikinci biçimden sonra, Nisan ayı sonu ya da Mayıs ayı başında, kimyasal gübreler veya özel kompoze gübrelerle gübrelenmelidir.

2.1.2. Bitkilerin bakımı 2.1.2.1. Ağaçların bakımı

180

Resim 6. Ağacın dalının kırılmasını önlemek amacıyla çelik hereklerin kullanımı, Retiro Parkı, Madrid, İspanya.

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

G.F. Yücel

Resim 7. Palmiye ağaçlarının kış soğuklarından etkilenmemeleri için gövdelerinin korunması çalışması

Resim 8. Çalıların budanmasıyla oluşturulmuş bir bank örneği, Casa-Natura Bahçesi, İtalya [6]

2.1.2.2. Çalıların bakımı Çalıların düzenli olarak sulanmasının yanısıra; üç haftada bir sulama çanakları düzenlenmeli, çalı yatakları çapalanmalı, yabani otlar kökünden sökülüp uzaklaştırılmalıdır. Çalılar dipten dallanmış, doğal şekillerini almaya teşvik edilecek yönde, her cins ve tür için doğru olan mevsimde budanmalıdır.

Çiçek tomurcukları önceki yıl oluşup, sonraki ilkbaharda erken çiçek açan, yapraklı ağaçcık ve çalılar (Forstyhia, Spirea, Deutzia, Weigela, Amelanchier, Berberis, Rhododendron, Cotoneaster, Lonicera sp, Chanomeles, Kerria, Syringa, Viburnum, Ribes Sanguineum vb.) çiçekleri hemen geçtikten sonra, sürgün gelişimini sağlamak üzere ilkbaharda budanmalıdır.

2.1.2.3. Çitlerin bakımı Çitler düzenli olarak sulanmalarının yanısıra; üç haftada bir hendeklerin kaymak tutuş yüzleri çapalanmalı, yabani otlar kökünden sökülüp uzaklaştırılmalı, gerekiyorsa çitin istenen şekil alması için hafif budama yada traşlama yapılmalıdır.

Herdemyeşil bitkilerle çit tesis edildiğinde, dikilen bitkiler istenen boya ulaşmadıkça tepe sürgünleri kesilmemelidir.

181

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

2.2. Park Alanları İçerisindeki Yolların Bakımı Yol bakım çalışmaları, yolların kullanımı, mevkisi ve tasarımına bağlı olarak değişecektir. Bakım çalışmalarının belirli bir programa göre yapılması ve yapılan işlerin kaydedilmesi önemlidir [9].

Yol kullanıcılarının güvenliği: Yol yüzeyleri, trabzanların durumu, köprüler, uygun ve yeterli işaretleme, çöplerin uzaklaştırılması yolların güvenliği ile ilgili önemli konulardır.

Resim 9. Düzenli olarak budama gerektiren çit örneği, Qijang Park, Zhongshan, Çin [7]

2.1.2.4. Otsu bitki parterlerinin bakımı Çiçekler için dikilmiş yıllık yada çok yıllık otsu bitki parterleri düzenli sulanmalıdır.

Toprağın yüzü kaymak tuttukça çapalanmalı, yabani otlar kökden sökülmelidir. Parterlere yıl içinde 20m²/1m³ hesabıyla tam yanmış ahır gübresi verilmelidir. Çiçek parterleri yabani otlardan arındırılmış, temiz, sağlıklı ve bakımlı tutulmalıdır [8].

Resim 10. Çiçek yastıkları, Zhongshan Sunwen Parkı, Zhongshan, Çin [7]

2.1.2.5. Güllerin bakımı Genel bakım konuları uygulanmalıdır.

Ancak; yılda bir defa tam yanmış ahır gübresi verilmelidir. Güllerin budanma şekli, türüne ve çeşidine göre değişecektir. Çalı formlu sarmaşık güllerin, sadece odunlaşmış yaşlı dallarıyla varsa kurumuş dal ve sürgünleri dipten, dondan zarar görmüş kısımlar, canlı noktadan kesilmelidir [8].

Yolların temizlenmesi: Yolların temizlenmesi; yolların bakımları ve yol kullanıcılarının güvenliğinin sağlanması için önemlidir. Yolların temizlenme tipi, yolun tasarımına ve mevkisine bağlı olarak değişecektir. Yolların temizlenmesinde temizleme makinaları, süpürgeler kullanılabilir veya ulaşılamayan yerlerde elle temizleme yapılabilir. Çöplerin uzaklaştırılması: Yol yüzeylerinden çöplerin uzaklaştırılması hem güvenlik hem de estetik görünüm açısından önemlidir. Yol yüzeyindeki çöplerin uzaklaştırılmasının yanısıra çöp kutularının boşaltılması da gerekir.

Ağaç ve çalıların budanması: Gereken yerlerde yol yüzeyine sarkan veya müdahale eden bitkiler budanmalıdır. Özellikle yol kenarlarındaki yoğun bitkilendirmeler sorun yaratabilirler. Yol kenarlarındaki boylu çalılar, saklanmak için yerler oluşturarak potansiyel suç alanları oluşturabilirler. Bu nedenle, görünürlük ve açıklık hislerinin sağlanması için yaya yolunun her iki tarafındaki 2-3m mesafedeki çim alanlar ve bitkiler, bakımlı ve biçilmiş olmalıdırlar [10].

182

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

G.F. Yücel

Resim 11. Central Park, New York, USA. Park alanındaki yollar boyunca yer alan alçak çalılar ve ağaçlar parkın görünümünü engellemekte, parkın çekiciliğini azaltmakta ve saklanma mekanları oluşturmaktaydı [11].

Resim 12. Central Park, New York, USA. Alçak bitkilerin uzaklaştırılması ile görüş sahları açılmıştır [11].

2.3.

Park Mobilyalarının Bakımı

Park mobilyaları seçilirken kolay bakım amaçlanmalı, onarım ve yerleştirme için düşük maliyet ve zaman kazancı sağlayacak mobilyalar seçilmelidir.

Park içerisinde yer alan hasarlı ve karalanmış mobilyalarda düzenli bir bakım yapılmalı ve mümkün olduğunca çabuk sürede tamirleri yapılmalıdır.

Park mobilyaları için malzeme seçiminde karalamaya karşı yazılmaya dirençli yüzeyler ve kaplamalar kullanılmalıdır.

Resim 13. Üzerinde karalamaların bulunduğu heykelden bir görünüm, Zeytinburnu parkı

Vandalizm vandalizmi getirecektir.

Mobilyalar üzerindeki karalamaların hızla uzaklaştırılması, hasarlı ekipmanların değiştirilmesi veya çöplerin uzaklaştırılması vandalizmi engelleyecektir. Vandalizme maruz kalmış alan veya ekipmanların varsa park personeline bildirilmesi gerekir. Hasar gören ekipmanın hemen tamir edilmesi önemli iken, problemin kaynağının bulunması, aynı problemin yeniden gözükmesinin engellenmesi açısından önemlidir [10].

2.4. Çocuk Oyun Alanlarının Bakımı Çocuk oyun alanlarındaki yetersiz bakım çalışmaları çocukların yaralanmalarına sebep olabilirler. Bu nedenle oyun alanlarında periyodik kontroller yapılmalıdır.

Bu kontrollerde hazırlanan kontrol listeleri

183

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

kullanılabilir (Tablo 2). Alan içerisindeki bütün ekipmanlar yüzeye sabitlenmeli, metal, ahşap, plastik gibi malzemelerin bakımı yapılmalıdır. Oyun alanlarının günlük, haftalık, aylık bakımları yapılmalıdır.

Bütün bu çalışmalara ek olarak da yılda iki kere genel kontrol yapılmalı ve sonuçlar saklanmalıdır [12].

Hareketli kısımlar üzerindeki yağlamanın azlığı ___ ___ Yer:____________________________

Tablo 2. Oyun alanı kontrolleri [12, s.31]

Yıpranmış veya dağılmış yüzey malzemeleri. ___ ___ Yer:____________________________

Yıpranmış veya gıcırtılı destekler. ___ ___ Yer:____________________________ Kırılmış veya kaybolmuş trabzanlar, basamaklar, oturma yerleri. ___ ___ Yer:____________________________

Yataydaki direklere sarılmış salıncak zincirleri. ___ ___ Yer:____________________________

Hayır

Evet

Yer__________________________ Kontrolör_____________________ Tarih___________________________________ Kontrolün tamamlanma tarihi______________

Yüzeyi soyulmuş veya çentilmiş boyalar. ___ ___ Yer:____________________________

Herhangi bir elemanda veya kısımda, görünür çatlaklar, bükülmeler, eğrilikler, paslanma, kırılma veya aşırı yıpranmalar. ___ ___ Kısım İsimleri:___________________

Oyun alanı içerisinde veya üzerinde kırılmış camlar, çöpler veya yabancı objeler. ___ ___ Yer:____________________________

Açık kancaların, halkaların, bağlantıların vs. deformasyonu. ___ ___ Yer:____________________________

Kıstırma veya sıkıştırma noktaları (mekanizmalarda, bağlantılarda veya hareket eden elemanlarda görülen). ___ ___ Yer:_______________________

Yıpranmış salıncak askıları, salıncaklar üzerindeki “ S kancalar ” veya zincirler. ___ ___ Yer:____________________________

Kökler, kayalar veya diğer çevresel engeller gibi düşme tehlikeleri. ___ ___ Tehlike/Yer:_____________________

Salıncaklardaki kaybolmuş, yıpranmış, çatlamış veya çizilmiş oturma yerleri. ___ ___ Yer:____________________________

Zayıf drenajlı alanlar. ___ ___ Yer:____________________________

Kırılmış destekler / dayanak noktaları. ___ ___ Yer:____________________________

Gevşek, bükülmüş tırmanma basamakları. ___ ___ Yer:____________________________

Yüzeyde açığa çıkan beton tabanlar, çatlamalar, gevşemeler. ___ ___ Yer:____________________________

YORUMLAR:_____________________________ ___________________________________

Keskin köşeler veya noktalar. ___ ___ Yer:____________________________

Açığa çıkmış boru uçları, bu uçlar tıkaçlar veya başlıklarla kapatılmalıdır. ___ ___ Yer:____________________________ Çıkıntı yapan cıvata uçları. ___ ___ Kısım/Yer:_______________________ Gevşek, yıpranmış veya paslanmış civatalar, somunlar ve diğer bağlantılar. ___ ___ Yer:____________________________ Kıymıklanmış ahşap ___ ___ Yer:____________________________

3. PARK ALANLARININ BAKIMI İLE İLGİLİ ARAŞTIRMA ÇALIŞMASI 3.1. Materyal ve metod Araştırmanın Yöntemi: Park alanlarının bakımları ile ilgili konuları değerlendirebilmek için anket çalışması gerçekleştirilmiştir.

Anket çalışmaları, seçilen üç ayrı parkta kişilerin rastgele seçilmesi yoluyla, birebir görüşülerek yapılmıştır. Her bir örneklem alanda, 200’er 184

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

G.F. Yücel

adet olmak üzere, toplam 600 anket yapılmıştır. Örneklem modeli: Örneklem alanlar olarak Maçka Parkı, Ulus Parkı ve Zeytinburnu Parkı seçilmiştir. Parkların örneklem alanlar olarak seçilmesinde, öncelikle İstanbul içerisindeki konumları, daha sonra da hitap ettikleri kullanıcı kesimin sosyo-ekonomik özellikleri bakımından birbirinden farklılıklar göstermesi önemli birer etken olmuştur.

Tablo 4. Kullanıcıların park alanlarının bakımı ile ilgili düşünceleri Maçka, Ulus ve Zeytinburnu Parkları Bakım Sıklık Yüzde Bakımsız 251 41.8 87 Orta 14.5 262 Bakımlı 43.7 Toplam 200 100

Analiz yöntemi: Park kullanıcıları ile yapılan anket sonuçlarının analizi SPSS paket programı kullanılarak değerlendirilmiştir.

Genel beğeni ve park alanlarının bakımı arasındaki ilişkinin irdelenmesi için X² anlamlılık sınaması yapılmıştır.

Resim 14. Düzenli olarak bakımı yapılan çim alanı, Ulus Parkı, İstanbul

Araştırmanın hipotezi: Park alanlarının bakımı kullanıcıların park alanlarıyla ilgili memnuniyet düzeylerini etkileyecektir.

3.2.

Araştırma Değerlendirilmesi

Bulgularının

Anket sonuçlarına göre; ankete katılan kullanıcıların %49.2’sinin park alanı ile ilgili memnuniyetlerinin iyi düzeyde, %38.5’inin orta düzeyde, %12.3’ünün de kötü düzeyde olduğu belirlenmiştir (Tablo 3).

Tablo 3. Kullanıcıların park alanı ile ilgili memnuniyet düzeyleri Maçka, Ulus ve Memnuniyet Zeytinburnu Parkları düzeyi Sıklık Yüzde 74 Kötü 12.3 231 Orta 38.5 295 İyi 49.2 Toplam 600 100

Resim 15. Bakımsız durumdaki yapay havuz, Maçka Parkı, İstanbul

Ankete katılan kullanıcıların %44’ü park alanlarında çöp probleminin olduğundan şikayet etmişlerdir (Tablo 5).

Park alanıyla ilgili bakım çalışmalarının kullanıcılar tarafından nasıl değerlendirildiğine bakıldığında, ankete katılan kullanıcıların %43.7’sinin park alanlarını bakımlı, %41.8’inin bakımsız, %14.5’inin ise ne bakımlı nede bakımsız buldukları belirlenmiştir (Tablo 4).

185

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 2, Issue 3, 2007

Tablo 5. Kullanıcıların park alanlarında gördükleri bakım sorunları Maçka, Ulus ve Zeytinburnu Bakım Parkları sorunları Sıklık Yüzde 198 Yok 33 22 Tamir 3 gerektiren döşemeler 49 Hasarlı yapı 8 ve ekipmanlar 261 Çöp 44 19 Köpek 3 pislikleri 41 Yeşil alanlar 7 10 Karalamalar 2 Toplam 200 100

olanların çoğunluğunun (%65.4 oranında) parkı bakımlı buldukları belirlenmiştir (Tablo 6).

Tablo 6. Memnuniyet düzeyi ve bakım arasındaki ilişkinin irdelenmesi

Maçka, Ulus ve Zeytinburnu Parkları Memnuniyet Kötü Orta İyi düzeyi

Bakım Bakımsız Orta Bakımlı Toplam

Sıklık

Yüzde

Sıklık

Yüzde

Sıklık

Yüzde

69 0 5 74

93.2 0 6.8 100

128 39 64 231

55.4 16.9 27.7 100

54 48 193 295

18.3 16.3 65.4 100

3.SONUÇ

Resim 16. Bakımsız durumdaki çöp kutusu ve oturma elemanı, Zeytinburnu Parkı, İstanbul.

Kullanıcıların park alanlarının bakımlarıyla ilgili düşünceleri belirlendikten sonra, park alanlarıyla ilgili memnuniyet düzeyleri ile park alanlarını bakımlı bulup bulmamaları arasında bir ilişkinin olup olmadığına bakılmış; memnuniyet düzeyi ve park alanının bakımı arasında anlamlı bir ilişki olduğu belirlenmiştir.

X² Testi sonucuna göre; p= 0.000 < 0.000 olduğundan memnuniyet düzeyi ile kullanıcıların park alanını bakımlı bulup bulmamaları anlamlı bir ilişki vardır. Park alanlarıyla ilgili memnuniyet düzeyi kötü ve orta olanların çoğunluğunun (sırasıyla %93.2 ve %55.4 oranlarında) parkı bakımsız buldukları, memnuniyet düzeyi iyi

Park alanlarında sürekliliğin sağlanabilmesi için periyodik bakım çalışmalarının uygulanması zorunludur. Park içerisindeki yeşil alanların bakımı, genel bakım çalışmalarının çoğunluğunu oluşturur. Park alanlarında özellikle yeşil alanlarının bakımlarının ihmal edilmesi, yer örtücüler, ağaçlar ve çalıların tanınamaz hal almasına, kurumasına sebep olabilir.

Düzenli olarak estetik ve fonksiyonel budamalarının yapılması, toprakta zamanla azalan makro ve mikro bitki besin maddelerinin organik ve kimyasal gübre olarak takviye edilmesi, bitkinin ihtiyacı kadar ve düzenli olarak sulanması ve zamanında yapılacak ilaçlamaların sonucunda yoğun kullanıma dayanıklı ve sağlıklı bitkilerden oluşan park çevreleri sağlanabilir.

Yeşil alanların bakımının yanı sıra park genelindeki çöplerin uygun ekipmanlarla, park alanının kullanım yoğunluğu da göz önünde bulundurularak daha sık veya daha seyrek olarak alınmasına dikkat edilmelidir.

Yine park alanları içerisindeki yapı ve ekipmanların da düzenli olarak kontrol edilmesi, herhangi bir zarar görmeleri durumunda hızla tamir edilmeleri ve gerekirse yenileriyle değiştirilmeleri önemlidir.

186

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 2, Sayı 3, 2007

G.F. Yücel

Bu çalışma da; bakım konusunun örneklem alanlar olarak seçilen üç park içerisinde nasıl değerlendirildiğine bakıldığında, ankete katılan kullanıcıların %43.7’sinin park alanlarını bakımlı, %41.8’inin bakımsız, %14.5’inin ise ne bakımlı nede bakımsız buldukları belirlenmiştir. Maçka ve Ulus Parklarındaki kullanıcıların park alanlarının bakımıyla ilgili ciddi sorunları bulunmadığı, buna karşın Zeytinburnu Parkı’ndaki kullanıcıların özellikle çöp konusundan ve hasarlı yapı ve ekipmanlardan şikayetçi oldukları belirlenmiştir.

Park alanının bakımının kullanıcı memnuniyetini nasıl etkilediğine bakıldığında ise, her üç parkta da memnuniyet düzeyi ile kullanıcıların park bakımı ile ilgili memnuniyetleri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu görülmüştür. Bu sonuca göre, park alanlarının bakımının kullanıcıların park alanlarıyla ilgili memnuniyetlerini etkilediği belirlenmiştir.

Sonuç olarak; park alanlarının bakımı öncelikle alan üzerinde periyodik kontrollerin yapılması ve eksikliklerin hızla giderilmesi çalışmalarını içerir.

Doğru bakım programlarının yapılması ve kalifiye ekiplerin çalıştırılması ile park alanlarının başarısı artırılacak, parkı kullanan kullanıcıların park alanlarıyla ilgili memnuniyetleri olumlu yönde etkilenecektir.

[4] Barber, Alan, March 2004. A question of quality, Green Places Journal, Incorporating Landscape Design, 29, 28-30.

[5] Clamp, Hugh, 1995. Spon’s Landscape Contract Handbook: a guide to good practice and procedures in the management of lump sum landscape contracts, p. 130, E & FN Spon Press, London.

[6] Asensio, Paco, 2002. Garden desing, s.142, Loft publications.

[7] Sophia Lai, 2005. Landscape Design @ China, Projects Featuring.

[8] Genel Teknik Şartname, Peyzaj Mimarlığı hizmetleri açık ve yeşil alan düzenlemeleri bitkisel uygulama genel teknik şartnamesi [9] Wagner, Jed, 1999. Maintenance Checlist for Greenways and Urban Trails, Denver Parks and Recreation Department, http://www.americantrails.org/resources/greenways/ MaintCheck.html.

[10] Toronto Parks & Recreation, 2005. What role can design play in creating safer parks?, Design & Planning, Urban Parks Online, Project for Public Places, http://www.pps.org/topics/design/toronto_safety_3.

[11] Arnold, Henry, F., 1993. Trees in Urban Design, Second edition, Van Nostrand Reinhold Press, New York, ISBN: 0442008899.

[12] Philips, Leonard E., 1996. Park: Design and Management, s. 31, McGraw-Hill, New York.

KAYNAKLAR [1] Phillips, Leonard, 2005. Park Maintance Program, Park Management and Maintenance, http://lenphillips.tripod.com/index/id3.html.

[2] Design Standarts for Urban Infrastructure, Litter Bins, Street and Park Furniture and Barbeques. http://www.parksandplaces.act.gov.au/public/streeta ndparkfurnitureandbarbecues.pdf [3] Wicksteed Leisure Limited, Litter Bins, http://www.wicksteed.co.uk/productsections/8_outdoor_furniture/outdoor_furniture/index .html#litter

187