Megaron-2008-2

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

PLANNING AT TIMES OF UNCERTAINTY Professor Dr. Georges PREVELAKIS Professor of University PARIS I Panthéon Sorbonne, Institut de geographie President of the International SD-MED Academic Forum

1.UNCERTAINTY: THE EXCEPTION OR THE RULE?

ideal of City-Beautiful, expressed in the previous plans.

As a long-term process, Planning relies on prediction. During its era of glory, in the 1950s, 1960s and 1970s, Planning was closely associated with the New Geography, according to which ‘scientific’ methods would predict spatial phenomena.

However, this theory was proven false, as no credible or objective method emerged from the New Geography. More, a significant number of hypotheses on which planning policies had been based were belied by the evolution.

Geopolitics exercises a tremendous impact on cities. The Eastern Mediterranean and the Middle East, i.e. our proper world, became the theatre of historical upheavals which changed radically both the form and the content of ‘eternal’ cities, like Alexandria.

To illustrate the above, let us recall the under-estimation of urban growth in the 1950s and 1960s, followed by the overestimation: the inhabitants of big cities did not evolve according to linear trends.

This failure to predict took place in an exceptionally stable historical and geographical context: Western Europe and North America during the Cold War. If freed from euro-centrism and, consequently, with an enlarged view, we realize that unpredictability takes even greater dimensions.

Athens’ wonderful master plan, conceived

by European planners in 1910, became useless after the Greek defeat and the ensued exchange of population in 1922. No planner could foresee the consequent increase of the Athenian population, from 500.000 to 750.000. As expected, all plans were abandoned. An emergency policy was elaborated, so as to cope with the situation of the refugees, after reality destroyed the

Planning authorities outside the West pay lip-service to the conventional western approach to Planning, nevertheless its efficiency is viewed with skepticism. Parallel systems are invented to cope with the problems that the transposition of western solutions are not able to solve.

The same system of urban space production can be observed in Greece and Turkey. The plans and policies that official planners -to their great majority westerneducated- elaborate serve mostly as an alibi to politicians and to business for practices often in flagrant contradiction with them. In Greece and Turkey similar ‘solutions’ developed: illegal construction, with an electoral/political implication; also, a small-scale construction business, functioning as an informal partnership between a small landowner and a professional of the small scale building industry. These ‘solutions’ had their practical advantages, as they enhanced social cohesion and stability, allowing rural immigrants’ integration and contributing to economic growth.

The issuing social situation is on a much more human scale, if compared to the big

117

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

G.Prevelakis

complexes in the suburbs of western cities, created in application of the principles of the Athens Charter. However, these practices, not having been integrated to a strategic plan, became the source of all sort of functional and environmental problems.

In our part of the world, western Planning methods proved inefficient, as too rigid and for other, not less important, inherent reasons, such as the aforementioned geopolitical instability as well as a different popular cultural approach to land, space and housing.

2.ARCHITECTURE AND IDENTITY An additional fact to take into account is the evolution and change of attitudes towards heritage and culture, which, in its turn, has had another strong impact on historical cities. In the late 1970s the West invented industrial archaeology; the industrial heritage of Paris became suddenly worth saving. Roughly at the same time, the Athens Charter was abandoned, to the profit of an entirely new policy for Paris, introduced and realized by the then Mayor and later President of France, Jacques Chirac.

In urban history political upheavals always ensued radical changes towards heritage.

The 1789 French Revolution destroyed the gothic monuments; a century and a half later, industrial buildings succumbed to the current ideology. In both cases, a few decades later, the destruction was deeply regretted and considerable efforts were undertaken to save whatever building had escaped. The strong relationship between Architecture and Identity explains fully these changeable attitudes.

In the Eastern Mediterranean and other parts of the World, monuments constructed by the newly invented ‘others’, such as mosques, churches or synagogues were destroyed during the last two centuries, or simply left to abandon and decay. We have

recently seen again, during the Yugoslav wars, ‘heritage cleansing’ accompanying ‘ethnic cleansing’.

In our post-ottoman world, imperial memory, which had marked the urban space, was an impediment to our young national societies’ identity development.

Cities, re-appropriated by the nationalist ethos, contributed to the new identity strategies; or were marginalized. In Greece, Athens, with its 19th century neo-classical emblematic center, symbolized the nationalist idea of uninterrupted continuity from ancient Greece. Salonika, on the contrary, symbol of major religion and culture crossroads, was doomed to amnesia.

During the last two centuries, the dominating national construction introduced, ironically, more symbolic predictability in our cities than in the western world. The omnipotent nationalist mythology oriented everything and did not allow major ups and downs, as has often been the case in western cities.

However, historical experience shows that cultural and ideological trends are apt to change. Such a perspective might prove the lack of predictability in cases like Istanbul; especially in respect to its cultural center.

Globalization, migration, European regionalization, the decline of the NationState are the many facets of the nowadays geopolitical and geo-cultural turmoil. Other major world shuttering events are perhaps yet to come. Few cities have the potential of Istanbul to capture and interpret the evolution.

3.WHY ISTANBUL? No other city in the world possesses Istanbul’s historical and geographical symbolic value, interpreted either as

118

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

complementary or as contradictory to the European reality.

The latter option, adopted by most Westerners, explains the misunderstanding or the indifference concerning its priceless heritage. Moreover, in its effort to distance itself from the ottoman past, Turkish nationalism encouraged the marginalization of the former capital. This is why Istanbul’s cultural heritage is treated mostly as a tourist attraction for foreign visitors, who, more often than not, lack the necessary knowledge or are too prejudiced to appreciate it.

What lies ahead? The question concerns politics rather than planning. The destiny of the historical part of Istanbul depends on decisive forces, which are not easy to orient, let alone to stop, by any planning institution.

Here are mentioned perspectives:

a

few

possible

A. Take-over by international capitalism Gradual expulsion of the local population, rehabilitation, restoration and good quality urban design projects, gentrification. If accepted, Istanbul’s historical center would develop high standard housing areas, expensive tourist activities and multinational companies’ buildings. It could become extremely ‘fashionable’ for the international cosmopolitan bourgeoisie. Environmentally positive, such an evolution would betray the very character of the city, giving entirely in to the western spirit and mentality.

attitudes towards their religious monuments-symbols will raise political questions to which no easy or safe answer can exist. This type of situation usually leads to a ‘safe’ minimalistic and technocratic approach. Such an evolution would continue to ignore the cultural potential and the exceptional possibilities of a city like Istanbul.

C. Regional integration Geopolitical instability, European difficulties and the challenges of Globalization might make the dream of regional integration reappear. For such a project Istanbul would be the ideal centre: the historical part of the city will have the chance –and the duty – to re-animate all the diversity, all the wealth of its past, to become a symbol, a synthesis of religions and cultures.

From a planning point of view (landscape, environment), this perspective is not necessarily the best-case scenario. It would not lead to the highest environmental quality, as it should preserve much of the social fabric, i.e. a human heritage symbolic of a major crossroads between East and West. Religious monuments should search the right balance between their role of places of worship and museums. Surviving institutions representative of the past, ottoman or other, should become visible and participate to the city life.

Istanbul’s historical part would thus function as the symbolic laboratory for the reappropriation of the imperial past, adapted to the modern –or rather postmoderncontext. ***

B. Stagnation From a political point of view, the difficulties of the post-Kemalist transition might turn any endeavor to re-invent the Istanbul role into an extremely sensitive issue. The relationship with the two successive imperial pasts, as reflected through the

Planners have always dreamed. Today, our dreams have probably become more realistic, since we have overcome the technocratic utopia and realized our limited capacities to control the forces that model our cities. We are certainly more humble than in the past.

119

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

G.Prevelakis

The world is not more or less predictable today than it was before. We are simply more conscious of the uncertainty that surrounds us.

Our task, our duty is not to invent and implement the physical and spatial aspects of a predictable future. Our role as planners and as citizens is to participate with our knowledge and our insights to the political debate about our cities, and then to implement collective decisions in the best possible way.

Now that we have realized the limitations of our western technocratic training, we know that the attitudes of each one of us can differ, as it they are closely related to our political ideals and to our socio-cultural roots. Our diversity defines the diversity of possible plans for our cities.

BELİRSİZLİK ZAMANLARINDA PLANLAMA* Prof. Dr. Georges PREVELAKIS PARIS I Panthéon Sorbonne Üniversitesi, Coğrafya Enstitüsü Öğretim Üyesi Uluslararası SD-MED Akademik Forumu Başkanı * Çeviri: Prof. Dr. Ayşe NUR ÖKTEN (Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Bölge Planlama Anabilim Dalı Başkanı)

1.BELİRSİZLİK: İSTİSNA MI, KURAL MI? Uzun dönemli bir süreç olan planlama kestirimlere dayanır. 1950’ler, 1960’lar ve 1970’ler boyunca süren parlak dönemlerinde planlama, mekânsal olguları ‘bilimsel’ yöntemlerle önceden kestiren “Yeni Coğrafya” akımıyla sıkı sıkıya ilişkili olarak yürütüldü.

Ne var ki, Yeni Coğrafya akımı kayda değer ya da objektif bir yöntem ortaya koyamayınca bu kuramın yanlış olduğu anlaşıldı. Dahası, gelişmeler planlama politikalarının dayandırıldığı pek çok hipotezin (önermenin) de yanlış olduğunu gösterdi. Örneğin, 1950’ler ve 1960’larda yapılan kentsel büyüme kestirimleri gerçek değerlerin çok altında kalmış, daha sonra yapılan kestirimlerin ise abartılı olduğu ortaya çıkmıştı: Büyük kentlerde yaşayanlar doğrusal eğilim hesaplarına uygun davranmıyorlardı!

Kestirimdeki bu başarısızlık coğrafi ve tarihsel açıdan olağanüstü istikrarlı bir ortamda –soğuk savaş içindeki Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’da- gerçekleşmiştir.

Avrupa-odaklı olmaktan uzaklaşıp daha geniş bir açıdan baktığımızda bu kestirilemezlik daha da büyük bir ölçeğe ulaşmaktadır.

Avrupa’lı plancıların 1910’da tasarladıkları harika Atina nazım planı 1922’deki Yunan

120

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

yenilgisinden ve onu izleyen nüfus mübadelesinden sonra işe yaramaz bir belgeye dönüşmüştür. Hiç bir plancı Atina’nın nüfusunun 500.000’den 750.000’e fırlayacağını öngörememiştir.

Tahmin edileceği gibi, tüm planlar terkedilmişti.

Yaşamın gerçekleri o güne dek yapılan Atina planlarındaki “City Beautiful” idealini yerlebir edince Türkiye’den kaçan göçmenler sorununun üstesinden gelmek üzere bir acil durum planı geliştirilmişti.

Jeopolitik dinamiklerin kentler üzerinde çok büyük etkisi vardır. Doğu Akdeniz ve Orta Doğu, bizim kendi dünyamız, büyük tarihsel çalkantıların, patlamaların sahnesi olmuştur; öyle ki, bu patlamalar İskenderiye gibi ‘ebedi’ kentlerin hem biçimsel hem de içerik olarak kökten değişmesine yol açmıştır.

Batı dışındaki planlama yetkililerinin söylemleri konvansiyonel Batılı planlama yaklaşımını destekler gibi gözükürse de gerçekte bu yaklaşımın ne kadar etkili olabileceği konusunda kuşkularla doludur.

O nedenle, Batılı çözümlerin aynen kopyalanmasıyla çözülemeyen durumlar için onlara koşut sistemler bulunmuştur.

Yunanistan’da ve Türkiye’deki kentsel mekânın üretilmesinde aynı sistemin işletildiği gözlenmektedir. Politikacılar ve sermaye kesimi, çoğunluğu Batı eğitimi almış resmi plancıların geliştirdiği planları kendi eylemlerini, uygulamalarını aklamak için bir gerekçe, haklı göstermek için bir özür olarak kullanmaktadırlar. Oysa, bu uygulamalar çoğunlukla aklama belgesi olarak gösterilen planların özündeki düşüncelerle taban tabana zıttır.

Yunanistan’da ve Türkiye’de benzer ‘çözümler’ geliştirilmiştir: siyasal sonuçları seçimleri etkileyebilen yasa dışı yapılaşma; küçük toprak sahipleriyle küçük yükleniciler arasındaki enformel ortaklıklarla yürüyen küçük ölçekli inşaat sektörü. Bu çözümlerin, toplumsal bağlılığı ve istikrarı güçlendirmek, kırsal alanlardan göçenlerin kente

entegrasyonunu kolaylaştırmak, ekonomik büyümeye katkı sağlamak gibi pratik bazı yararları vardı.

Batı kentlerinin varoşlarında Atina Belgesi (Athens Charter) ilkelerinin uygulanmasıyla ortaya çıkan büyük komplekslerle karşılaştırıldığında bu çözümlerin doğurduğu toplumsal olgunun çok daha insani ölçekte olduğu görülmektedir. Ne var ki, bu pratik çözümler bir strateji planı kapsamına alınmadığı için zamanla her türlü işlevsel ve çevresel sorunun kaynağı durumuna gelmiştir.

Batılı planlama yöntemi hem hiç esnek olmadığı için hem de bölgenin içsel özellikleri nedeniyle dünyanın bizim yaşadığımız bu bölgesinde etkisiz kalmıştır.

Bölgenin içsel özelliklerinden birisi, daha önce belirttiğim gibi, siyasal istikrarsızlıktır; diğer özelliği ise halkın toprağa, mekâna ve konuta yaklaşımındaki kültürel farktır.

2.MİMARİ VE KİMLİK Bunlara ek olarak göz önüne alınması gereken bir başka gerçek de kültüre ve kültürel mirasa yönelik tavırdaki evrim ve değişikliklerdir, ki bunun da tarihi kentler üzerinde önemli etkileri olmuştur. 1970’lerin sonlarına doğru Batı sanayi arkeolojisini icat edince Paris’in sanayi mirası birdenbire korunmaya değer konuma gelmiştir. Hemen hemen aynı zamanda Atina Belgesi (ilkeleri) terk edilerek o zamanki belediye başkanı –daha sonra Fransa devlet başkanı olan- Jacque Chirac tarafından Paris için yepyeni bir politika ortaya atılmış ve gerçekleştirilmiştir.

Kentlerin tarihinde siyasal ayaklanmalar sonucunda her zaman kültür mirasına yönelik radikal değişiklikler olmuştur. 1789 Fransız Devrimi gotik anıtları harap etmiştir; bir buçuk yüzyıl sonra sanayi yapıları egemen ideolojiye yenik düşmektedir. Her iki örnekte de verilen zararlar bir kaç on yıl sonra derin pişmanlıkla anılmış, ayakta

121

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

G.Prevelakis

kalabilen yapıları kurtarmak için çok ciddi çaba harcanmıştır.

Tavırlardaki bu değişkenlik mimariyle kimlik arasındaki güçlü ilişki ile açıklanabilir.

Doğu Akdeniz’de ve dünyanın başka bölgelerinde son iki yüz yıldır ‘ötekiler’ tarafından yapılmış yapılar, camiler, kiliseler ya da sinagoglar ya yıkılmakta ya da harap olarak yıkılmak üzere kendi haline terkedilmiştir. Son olarak Yugoslavya’daki savaşta ‘etnik temizlik’ ile ‘miras temizliği’nin nasıl birlikte yürütüldüğünü yeniden görülmüştür.

Bizim Osmanlı sonrası dünyamızda da kent mekânına damgasını vurmuş olan imparatorluk anıları genç ulusal toplumlarımızın kimliklerinin gelişmesinin önünde bir engel gibi görülmüştü. Ulusalcı düşünce tarafından ele geçirilen kentler ya yeni kimlik stratejilerinin aracı haline gelmişler ya da marjinalleştirilmiş, bir kenara itilmişlerdir. Yunanistan’da Atina, 19.yüzyıl neo-klasik biçemin temsilcisi olan merkeziyle ulusalcıların ‘Antik Yunan’ın kesintisiz sürekliliği’ ideasını simgelemekteydi. Buna karşılık, büyük dinlerin ve kültürlerin kavşağı olarak simgeleşmiş olan Selanik unutulmaya mahkûm edilmişti.

Ne tuhaftır ki, son iki yüz yıldır egemen olan ulusalcı yapılanma bizim kentlerimizdeki simgesel belirliliğin (kestirilebilirliğin) Batı dünyasındakinden daha çok olmasını sağlamıştır. Her şeye kadir ulusalcı mitoloji kentlerde de her şeye yön vermiş, Batı kentlerinde görülen büyük iniş çıkışlara olanak tanımamıştır.

Ancak, tarihsel deneyimler kültürel ve ideolojik eğilimlerin değişmeye yatkın olduğunu göstermektedir. Böyle ulusalcı bir bakış açısı İstanbul gibi bir örnekte, özellikle kültürel merkez söz konusu olduğunda, belirlilik başarısını koruyamayabilir.

Globalleşme, göç, Avrupa’nın bölgeselleşmesi ve ulus devletin gerilemesi günümüzün jeopolitik ve jeo-kültürel keşmekeşinin değişik yüzleridir. Belki, dünyayı sarsacak daha başka önemli, büyük olaylar da olacaktır. Ama, pek az kentte İstanbul’daki gibi evrimi yakalayacak ve yorumlayabilecek potansiyel vardır.

3.NEDEN İSTANBUL? Dünyadaki başka hiç bir kent, ne tarihsel ne de coğrafi açıdan, İstanbul’un sahip olduğu simgesel değere sahip değildir. Bu simgesel değer bazen Avrupa gerçeğinin tamamlayıcısı bazen da Batı gerçeğiyle çelişkili diye yorumlanmaktadır.

Batılıların çoğu tarafından benimsenen ikinci yorum İstanbul’un paha biçilmez mirasının yanlış anlaşılmasından ya da bu mirasa kayıtsız kalınmasından kaynaklanmaktadır.

Dahası, Türk ulusalcılığı da, Osmanlı geçmişinden uzaklaşma çabası içinde, eski başkentin marjinalleşmesini teşvik etmiştir. O nedenle, İstanbul’un kültür mirası daha çok yabancı ziyaretçiler için, ki çoğu ya bilgisizlikleri ya da ön yargıları nedeniyle bu mirasın değerini anlayamaz, turistik çekim aracı olarak ele alınmaktadır.

Gelecekte ne var? Bu soru planlamadan çok siyasetin konusudur. İstanbul’un tarihi bölümünün kaderi karar odaklarına bağlıdır; ancak bu odakların her hangi bir planlama kurumu tarafından durdurulması şöyle dursun, yönlendirilmeleri bile kolay değildir.

Aşağıda bazı olası yaklaşımlar sıralanmıştır: A. Uluslararası sermayenin kenti ele geçirmesi Yerel halkın yavaş yavaş kentten atılması; sağlıklılaştırma; restorasyon ve yüksek nitelikli kentsel projeler; soylulaştırma. Bu yaklaşım kabullenilirse, yüksek nitelikli konut alanları, pahalı turistik etkinlikler ve çokuluslu firmaların yapılarıyla geliştirilen

122

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

tarihi merkez uluslararası kosmopolitan burjuvazi için çok ‘moda’ bir yer durumuna gelecektir. Doğal çevreye de olumlu etkisi olacak bu gelişme, tümüyle Batılı bir ruha ve anlayışa teslim edilen İstanbul’un özgün kimliğine bir ihanettir.

B.Durağanlık (stagnation) Siyasal açıdan bakıldığında, Kemalizm sonrası değişimlerin yarattığı sıkıntılar İstanbul’un rolünü yeniden tanımlamaya yönelik her türlü çabayı son derece hassas meseleler durumuna getirebilir. Kentin tarihiyle ilişkisi geçmişindeki iki imparatorluğun dinsel ve anıtsal simgelerine karşı benimsenen tutumda kendini gösterir. Bu ilişki kolay ya da güvenli yanıtı olmayan siyasal soruları gündeme getirecektir. Böylesi durumlarda genellikle minimalist ve teknokratik yaklaşımın ‘güvenli’ yoluna girilir. Bu yolda İstanbul gibi bir kentin kültürel potansiyelinin ve olağan üstü olanaklarının bilmezden gelinmesine devam edilir.

C. Bölgesel bütünleşme (entegrasyon) Jeopolitik istikrarsızlık, Avrupa’yla olan sıkıntılar ve globalleşmenin zorlamaları bölgesel bütünleşme rüyasının yeniden görülmesine yol açabilir. Böyle bir projenin ideal odağı İstanbul olacaktır: Kentin tarihsel kesimi geçmişin tüm farklılıkları, tüm zenginlikleri canlandırma, bir simge, dinlerin ve kültürlerin bir sentezi durumuna gelme fırsatına -ve sorumluluğuna- sahip olacaktır.

Planlama açısından (peyzaj, çevre) bakıldığında bu yaklaşımın en iyi senaryo olmadığı görülür. Bu senaryoya göre mevcut toplumsal doku sürdürüleceği, bir başka deyişle, Doğu ile Batının önemli kavşak noktasını simgeleyen insan mirası büyük oranda korunacağı için çevre kalitesinde en üst düzey yakalanamayacaktır. Dinsel anıtların ibadet yeri ve müze rolleri arasında bir denge aramak gerekecektir; bugüne kadar varlığını sürdürebilmiş, Osmanlı’nın ya da

bir başka geçmişin temsilcisi olan kurumların görünür kılınması, kent yaşamına katılmasını sağlamak gerekecektir.

Dolayısıyla, İstanbul’un tarihsel kesimi imparatorluk geçmişinin yeniden kazanılarak modern, daha doğrusu post modern, bağlam içine oturtulacağı bir simgesel laboratuar işlevi yüklenecektir. *** Plancıların her zaman düşleri olmuştur.

Bugün artık daha gerçekçi düşler görüyor olabiliriz; çünkü teknokratik ütopyayı aştık; kentlerimizi biçimlendiren güçleri denetleme kapasitemizin ne kadar sınırlı olduğunu artık anladık. Hiç kuşku yok ki, geçmiştekinden daha alçak gönüllüyüz.

Dünya geçmişte olduğundan daha az ya da daha çok kestirilebilir bir dünya değil. Ama biz, bizi çevreleyen belirsizliğin daha çok bilincindeyiz.

Bizim görevimiz, bizim sorumluluğumuz kestirilebilir bir geleceğin fiziksel ve mekânsal boyutunu tasarlamak ve uygulamak değildir.

Plancılar ve vatandaşlar olarak bizim rolümüz, kentimizle ilgili siyasal tartışmanın içinde plancı bilgisi ve kavrayışıyla yer almak, sonra da bu tartışmadan çıkan ortak kararları olabilecek en iyi biçimde uygulamaktır.

Batılı teknokratik planlama öğrenimimizin sınırlarının, zayıflıklarının artık farkında olduğumuza göre her birimizin yaklaşımının farklı olacağını da biliyoruz. Plancılar olarak yaklaşımlarımız politik düşüncelerimizle, ideallerimizle ve sosyo-kültürel köklerimizle yakından ilişkilidir ve bunlara bağlı olarak farklılaşır. Bizim farklılıklarımız kentlerimiz için olası planların çeşitliliğini tanımlar.

123

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

FASHION IN VENICE1: AN EXPRESSION OF MODERNITY Nilay KAYAALP

ABSTRACT The focus of this paper is to study the emergence and the impacts of fashion in the early-modern Venetian society as an expression of modernity. The concept of fashion is studied not only as a mode of dressing but as a social, cultural, economic, symbolic, political, artistic, psychological phenomenon. Fashion is taken as a reason and a result of the European modernity due to its role in the resolution of the tradition. In the first section, the concept of fashion and its historical evolution and sociological influences are analyzed. Later the development of the textile industry in Europe and its impacts on Mediterranean trade is discussed. The social, political and economic structure of Venice during the 13th and 15th centuries is briefly summarized in the third part. In the final section, the role of fashion in Venetian society, the symbolic meaning of dressing, the economic value of garments, the production and supply channels of textile are analyzed. The changes and transformations taking place in every aspect of life during the early modern period found a way of “(re)presenting” themselves in terms of fashion. The concept of fashion is evaluated not only as a way of dressing but also as a paradigm of modernity including a set of manners and behaviors for being right in a specific time and a specific context.

Keywords: Modernity, Fashion, Textile, Renaissance, Venice

ÖZET Bu araştırmanın amacı moda kavramını erken modern Venedik toplumu bağlamında ele alarak, sosyal ve ekonomik etkilerini incelemek ve moda kavramının modernite üzerinden bir okumasını yapmaktır. Moda sadece bir giyinme şekli olarak değil, sosyal, kültürel, sembolik, politik, sanatsal ve pisikolojik bir etmen olarak ele alınmıştır. Bu çalışmada, moda kavramının geleneksel olanı çözerek, Batı modernitesinin hem sonuçlarından, hem de sebeplerinden biri olduğu öne sürülmüştür. İlk bölümde, moda kavramının ortaya çıkışı, kısa tarihçesi ve toplum üzerindeki etkileri anlatılmıştır. Daha sonra, Batı Avrupa’da tekstil endüstrisinin oluşumu ve Akdeniz ticareti üzerindeki etkileri tartışılmıştır. Venedik kentinin kısa tarihçesi ve 13. ve 15. yüzyıllar arasındaki sosyal, politik ve ekonomik yapısı üçüncü bölümde kısaca özetlenmiştir.

Son bölümde ise moda kavramının erken modern Venedik dünyasındaki rolü ve giysinin sembolik ve ekonomik anlamları, tekstil üretim ve dağıtım süreçleri, kıyafetin farklı kullanım amaçları tartışılmıştır. Bu dönemde hayatın her aşamasında meydana gelen değişim ve transformasyonlar kendilerini moda kavramı altında “temsil edebilmişlerdir”. Ele alınan dönemde kadın modasının değişim ve dönüşümü 1490 ile 1609 tarihleri arasında yapılmış Venedikli kadın portreleri üzerinden ortaya konulmuştur. Bu metinde moda, sadece bir giyim konusu olarak değil, aynı zamanda bir tavırlar ve hareketler bütünü olarak, belirli bir zaman aralığında ve belirli bir bağlam içerisinde doğru olmak olarak ele alınmış ve bir modernite paradigması olarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Modernite, Moda, Tekstil, Rönesans, Venedik

1

This article is developed from a term paper produced for “Urban Structures and Strata” course offered by Prof. Dr. Murat Güvenç.

124

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

N.Kayaalp

INTRODUCTION Charles Baudelaire, propounded the term “modernity” in his essay “The Painter of Modern Life” (1859-60) and defined modernity as “the transient, the fleeting, the contingent; the half of art of which the other half is eternal and immovable.” [1] In this essay Baudelaire criticized the painters of his age for dressing their characters in Renaissance fashion instead of contemporary dresses and lacking the ability to “represent the present”. Those painters believe that Renaissance fashion represents the “eternal and immovable” half of the art and neglect the duality of beauty which also includes the relative aspects, such as the trends, the fashion and the moral values of the time. [2] Even though Renaissance clothing seemed to be an ultimate classic for those painters, the emergence and evolution of fashion-as a continuous change of trends- corresponds with the same era.

During the early modern era of 15th and 16th centuries and especially during the transition period of the 14th century, visible signs of change and “resolution of tradition” in Western Europe were recorded. This detachment from traditional ways of living, acting, or thinking can be interpreted as an emerging modernity. This paper aims to highlight the connection between the evolution of modernity and the changing pattern of everyday practices of early modern Venetians. Fashion, was chosen as a simple but clearly visible indicator of the changing mentality and technological, moral, artistic, economic and political developments of Renaissance. In this study, the evolution, the direct and indirect implications, and the role of fashion in the early modern European society are analyzed and the modern concepts such as individuality, sexuality, transformation, imitation and differentiation are discussed.

This study hopes to develop a new approach for understanding the

transformations taking place in early modern European society. In spite of a macro perspective analyzing the economic and political developments; a micro perspective exploring the impacts of fashion as an indicator of the changing everyday practices and tastes, is offered.

The first part of the article focused on the definition and the evolution of the fashion phenomenon and its cultural, social, symbolic, economic and even psychological impacts were analyzed. In the second part, the significant role of the textile industry in European enlightenment and capitalism was discussed.

The last section of the article focused on Venice, as an essential hub of the medieval world trade network and as an important center for artistic and cultural developments of Renaissance. Various implications of fashion, from supply channels to economic value and from symbolic significance to social consequences were discussed. The relatively fast change of the women’s fashion between the late 15th and early 17th centuries was depicted by investigating several Venetian lady portraits. Being fashionable was an object of desire in Venetian society with its cultural, economic, symbolic, political, artistic, psychological, and hierarchical impacts. Venetian Fashion, in this paper, was regarded not only as a major ‘reason’ of but also as the ‘result’ of the European modernity.

1. FASHION “We are all Adams sons, silk onely distinguisheth us.” [3] We have to separate men’s basic urge to cover and decorate their body, from the concept of fashion -as we understood today. We have to accept the fact that fashion is not a universal or constant but a historical concept. There has always been a tradition and customs of clothing, and it may differ from society to society, between

125

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

different sexes, and between the various social ranks of the same society. However in the pre-modern societies the rules of clothing were fixed; the norm did not change from one generation to another.

Because primitive society is conservative, it respects the past and is loyal to its ancestors, traditions and legacies. The same type of tunic-dress has been kept unchanged for almost fifteen centuries in ancient Egypt. In Ancient Greece, India, China, or Japan we observe the same kind of stability of clothing styles going on for centuries. The same tastes, same traditions, same rituals were carried on without any major changes, because the focus of the traditional societies was to respect history and to reproduce the past.

[4] Braudel summarizes the fact as, “If a society remained more or less stable, fashion was less likely to change – and this could be true at all levels, even the highest established hierarchies.”

[5] The organizations resistant to change and transformation show little diversity in terms of fashion. The traditional costume of Vatican Swiss Guards; silk gowns, wigs, and ceremonial sashesthe of the British judges; or the universal appearance of nuns proves the stable nature of these institutions. During the times of economic depression or war, fashion showed little variation. On the contrary, a great shift in dressing styles occurred in post-war years or economic development periods.

Before the 12th century, wearing fashionable clothes for the low or middle classes was forbidden as it was regarded as an attempt for breaking social order. [6] According to Braudel, the stable and uniform clothing style of Europeans until the 14th century suddenly changed after 1350 with the drastic shortening of men’s clothes.

[7] The same long flowing robe worn by both sexes was replaced by a totally new type of dress that was very different for gender: short and fitted for men and long and close to the body for women. This

revolution in apparel laid the groundwork for modern dress. [8] Various national styles had been evolved and a so-called “fashion craze” had begun starting from that date.

Fashion can not be explained as the set of rules for clothing properly, but it is a much complex social phenomenon. Fashion by its nature calls for constant change. The word is derived from the Latin facere, meaning to measure or to make. It can be defines as being right in a specific time and context. [9] Even in the same society and in the same time frame one’s appearance could be perfect for a specific occasion and totally absurd for another. Where, when, and how you wear a dress is of crucial importance. A simple garment takes meaning in a specific social and cultural context. We have to have the necessary background information to decode the symbolic meaning of fashion.

Paul Nystrom said “If we could understand the full significance of a woman’s hat we could prophesy her clothes for the next year, the interior decoration of the next two years, architecture of the next ten years, and we would have a fairly accurate notion of the pressures, political, economic, religious, that go to make the shape of an age. [10] ” His words supported the “Sprit of the Age” theory of fashion adaptation. The theory assumes that the impacts of the social, cultural, economic or political conjuncture of the time are reflected through fashion. [11] For instance, during the religious periods of the middle ages, more conservative apparel for men and women were appropriate; clothing covered the silhouette, hide the body curves, and concealed sexuality. Politically dominating or invading countries impose their dressing customs and rituals. The black and tight costume of the Spanish influencing other European elites in the 16th century was related with the Spanish domination of Atlantic trade after the discovery of America. Thus it is not surprising to see the great shift and transformation in fashion during the great cultural, political, cultural

126

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

transformation Renaissance.

N.Kayaalp

years

of

European

The word ‘fashion’ was recorded in the Oxford English Dictionary for the first time in 1568 as “the mode of dress . . . adopted in society for the time being [12] ”, however there are several theories for the functions of clothing and apparel. The modesty theory assumes that we dress because we are ashamed of nakedness. The immodesty theory suggests that clothing is not used to cover the body but to attract attention to it and the protection theory accepts the use of clothing as an item of physical and psychological security. The most widely accepted view, the adornment and decoration theory accepts the fact that individual self expressionism and the desire for beauty are basic human instinct.

Nevertheless, dressing is not a simple action to be explained by simple motives.

Clothing and apparel are the products of complex physical, psychological, and social conditions. [13] Fashion is not only how a person dresses up but how he behaves, acts and manners.

It is a symbol of statue, wealth, education, and class. The fashion of upper classes were never identical with those of lower, they are discarded by the upper classes as soon as the lower class starts to copy them.

This structure of imitation and differentiation explains how fashion constantly changed and evolved. The similarity of fashion within the members of a specific class also excludes other classes. Simmel evaluates fashion with the two complementary forces of the human nature; the need for unification and the need for distinction. [14] These two tendencies are valid both in individual personality and in the society as a group. The need for union is mostly expressed as imitation. When someone imitates, he does not stand alone and shares the responsibility of his actions. The imitation is the adaptation of the past and when someone advances beyond this stage

by expressing his individuality, he is now acting for the future. Fashion also satisfies the need for differentiation, the tendency towards dissimilarity, the desire for change and contrast by its ever evolving nature.

Even though, Simmel categorized the desire for differentiation and unification as forces of human nature, these concepts appeared as a result of modernity, with the realization of the self as an individual.

2.EUROPEAN TEXTILE INDUSTRY Jones & Stallybrass argued that the making and transmission of fabrics and clothing were central to the making of Renaissance culture. [15] Textile industry, apparently correlated with fashion, was the main economic drive behind the European enlightenment. Developing international trade created a new rich merchant class intending to establish a status in a rigid hierarchical society, using ‘conspicuous consumption’ as a tool for distinction. We should set a brief picture of the medieval Europe to better understand the undeniable impact of textile, trade, and fashion on European history. [16] After the collapse of the Roman Empire, Europe was under complete chaos and poverty, the church was the only dominating force. Europe was economically dependant to the East – Byzantine, Arabs, China and India and it was actually economically, technically, and scientifically far behind East. Everything Europeans needed including spice, luxurious material, silk, everyday goods had to be obtained from the East through the Silk Route.

Venice was an important hub in this crucial transmission, as the city had a distinctive economic relation with the Byzantines who were trying to diminish the Genoese dominancy on Mediterranean trade. Venice was one of the most important trade centers of its time since the goods coming from Constantinople was distributed from the city all through Europe.

127

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Before 12th century, Europe did not have anything to offer to East in exchange, except for slave, silver, and timber. Later on, Europeans discovered that there was a great demand for European high quality ‘woolen textile’ from East. The rainy, nonagricultural, limitless, fertile land of the Northern Europe was the perfect place for animal breeding. Europe, especially England and Flanders produced the best quality wool of the known world. Now there was a demand from East for something Europe could supply. This would totally change the pattern of trade and the power balances between East and West within the coming centuries.

Italian merchants had advanced in the textile industry by creating agent cities in northern Europe, collecting high quality wool or linen from there and finishing them in their hometown. Venice became an especially important center for textile production and distribution. Venetians established an elaborate system for silk production, linen industry, and wool-textile industry.

3.VENICE Venice was a city-state that was established on a lagoon, composed of 120 small isles. When the Roman Empire collapsed, approximately 300 communities escaped from barbarians and settled down in Venice. The physical condition of the area was extremely unsuitable to establish a city but it was rich in terms of salt mineral which was very precious during the Middle Ages. Venetians built parcels on the lagoon by filling the land with wooden piles, erected houses and organized hundreds of canals for transportation.

The Grand Canal, was the main connection route from mainland to the sea was three kilometers long. The Rialto Bridge was built on the highest point of the land and it was the most important business center of Venice. Piazza St. Marco was the political

and administrative center of the city. The most important goods such as silk, spices, metals were traded in the arcaded shops of Rialto. The best shops were located on the land route connecting Rialto Bridge and the Piazza St. Marco and the best and the largest houses were located along the sides of the Grand Canal. Those houses were used both residentially and commercially as warehouses, with their convenient reach from the harbor to Rialto.

Venetians constructed an elaborate system to support their city. The large granaries to stock grain were a solution to feed the city as there was no fertile land in Venice.

Although there wasn’t and fresh water sources to support the textile industry, Venetians managed to bring water from mainland or collect rainwater in underground cisterns. The well-heads and the typical water collecting chimneys of Venice can still be seen today.

The social and political life of medieval Venice was as complex. There was a rigid hierarchical system. The ruler class of Venice has remained unchanged for almost five centuries. This steady group never let the middle or the lower class gain political power. Many members of the merchant class were richer than the Venetian nobles and they were actively worked for the scule, the nonprofit apolitical civil service, instead of politics. Being in the council of ten in scule was extremely prestigious among the merchant class. Rich merchant families lacking a political status, paid tremendous importance to fashion to compete with nobility. Fashion was the tool for Venetians to establish their position in this hierarchical society. Even the status of the nobleman was distinguished with the color of their robe; ordinary noble wore black, Collage wore violet, and the Dodge wore golden robe. The coloring of fabric was also a very complicated task in early modern Europe and black and purple colored fabrics were among the hardest to achieve. [17]

128

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

N.Kayaalp

Tarde differentiated between customary and fashionable societies as former being more passionate about their country than their period and where fashion dominated people are prouder of their era than their country. I believe that was the case in early modern Venice. Becoming a major economic and cultural center of Europe, Venetians no longer need to recall the past.

Their time was believed to be the golden age of Venice, it was the time to look towards the future, not the past.

In economically expansive periods, increasing importance was laid on fashion.

[18] The great economic achievements of Italian cities during the 15th and 16th centuries were of course very much effective in the creation, adaptation, expansion and development of fashion. In fact Europe had experienced an incredible economic accomplishment with the textile industry along with textile trade and actually gained economic and cultural independence from the East. The close relation between the textile industry and the creation of fashion was stated by Foley as: “Fashion underpinned the commercial growth and cultural transformation of Western society. [19] ” 4.THE ROLE OF FASHION IN VENICE Clothing as an industry is a large and interrelated sum of practices ranging from raw materials, production, manufacture, distribution and supply to sales with various cultural, social and economic impacts. [20] Starting from 13th century, the raw materials were collected mostly from northern Europe, especially from Bruges, the agent town of Venice. The production of fabrics was complex process including spinning, weaving, and finishing techniques. The technology of the time played an important role in this production.

Special manufacturing quarters were established within the city where various textile workers such as spinners, weavers, dyers were located. Venice was one of the largest

manufacturers of silk. Wool, linen, and cotton were also major products for the domestic and foreign market. The clothes were finished in disparate patterns to satisfy European taste or the Eastern taste.

Therefore the textile industry had a huge economic impact both on the domestic and the international trade.

The emergence of fashion also triggered consumer demand for apparel. The increase in the demand for clothing supported the textile industry. With the desire to follow fashion, people began changing their clothing and apparel regularly. Clothes did not live their full material life but their fashionable life.

Apparel could be worn as long as it was trendy and acceptable in public and the rapid change in the norms of fashion stimulated consumption. Stimulating impact of fashion on textile industry was soon to be discovered by the merchants, suppliers and producers of the time. The supply channels for clothing were also numerous. The fashionable dresses and apparels could be attained from several ways in early modern Venice. [21] Apart from the traditional shops for purchasing attire, short-term rental, second-hand dealers were also common.

Venice also had a reputation for its talented tailors having one of the oldest and strongest guilds of the city. Fabrics can be obtained from drapers and mercers and the famous street connecting San Marco to Rialto Bridge was called the Merceire named after these shops.

The economic value of clothing was as important as its symbolic meaning. Since medieval times, the salary workers, servants or maids were paid not in currency but in terms of food and dress. Livery, actually meant food and drink given to people in return of their service but it has changed its meaning since workers were mostly compensated with clothing. [22] Dresses had an exchange value and were kept as insurance for bad times. It was a

129

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

valuable item for pawnbrokers. Clothing was given as guarantee against loans, debts or payments. Borrowing dresses or giving garments as gifts were also very common and clothing can even be used as bribe in early modern Venice. Clothing theft was an old problem as well. After midsixteenth century, dressing the poor for charitable purposes were practiced by the Venetian government and became common among patricians.

Apart from the economic impacts, the fashion had a strong symbolic meaning in Venetian society. Simmel suggests that there was no fashion for the Venetian upper class as they were ordered to wear black togas to maintain social stability. The differentiation from lower classes was prevented by law. [23] Actually numerous sumptuary laws were established during this period to prevent lower classes imitate the nobles or to regulate the elite itself. It is a question of mystery how well those regulations were enforced and how often they were changed. As opposed to Simmel’s evaluation, significant change in fashion can clearly be seen in the portraits of Venetian genteel. (Figures 2,3,4) The costumes in those portraits were depicted in extreme detail. The dresses were even portrayed better than the faces since they were sent to the artist’s studio later on. It is fact that aristocratic dresses were much expensive than the portrait itself. [24] With the help of Renaissance paintings, we can see a brief chronology of Venetian female fashion starting from 1490 to 1610.

[25] The simple and symmetrical figure in late 15th century became more elaborate by the turn of the century and more and more emphasis was given to the sleeve.

Two or more different kinds of fabric, mostly the underwear camicia- were exposed in the sleeve. The higher waistline just below the bust got lower and the neckline enlarged exposing the chest and the neckline in early 1500s. Later in 1520’s

sleeves got larger with larger cuffs. The camicia was clearly revealed from the openings of the sleeve. Waistline dropped almost to its natural place. The boat-shaped bodices were almost dropping from the shoulder exposed the undergarment. By 1530’s the shoulder part was exaggerated and the sleeve got more fitted. The hairstyles got more elaborate during this time and hair ornaments were introduced in 1530’s. The use of stylish jewelry and accessories were characteristic to the period. More importance was paid on the fabric itself and amazing patterns of cloths were used by the mid 17th century. By the end of the century, elegant lace collarets and skirts in full volume with V-shaped waistlines got fashionable.

In contrast to the rigid hierarchical system, Venice was quite a dynamic city.

Continuous newcomers –laborers, artisans, nobles, or merchants from other cities- and increasing volume of international trade created cultural diversity and dynamism to the society. The renowned carnivals and festivals of the city were the indicators of this dynamism. The use of masks and costumes also reinforced the symbolic meaning of garments as a symbol of social identity. It is not surprising to observe the exposition of dresses as a sign of social status or individual aesthetic. Venice was famous for its ostentatiously dressed women by the fifteenth century. In 1494 Casola wrote about Venetian women that they love to see and to bee seen in public.

‘To see and to be seen’ was an unusual concept for the medieval Europeans. [26] The Christian, introverted society had no tools or mediums to express its social identity. Renaissance brought new ideas, new concepts, and new spaces which would change the patterns of social life drastically. To see or to be seen was not important unless the signs of social order were decoded. Fashion gained meaning as long as there were ones to appreciate, follow or abandon it. The concept of ever

130

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

N.Kayaalp

changing and evolving fashion was a novelty and it was a tool for the society to express its internal dynamics and personal preferences. Instead of repressing their sexuality, people became proud of their bodies and used fashion as a tool for display.

Apart from being a class indicator, costumes were a symbol of well-being and trust in early modern business life. High quality fabric and a nice cut could be an important factor for building trust. For example, it is known that courtesans of Venice mostly preferred very expensive high quality clothing to advertise their success and reputation. Flamboyant costumes were means of visibility, literally and symbolically.

‘Two Venetian Courtesans’ painting by Carpaccio (Figure 2), the fashionable clothing styles of courtesans were apparent.

The dresses also represented the wearer’s status and physical place. The painting named ‘Married Gentle Woman outside the House’ (Figure 4) depicted a noble Venetian woman with her maid. The gentle one, most probably wore chopines and they both. The next picture illustrated them at home the same women were at the same height and their garments can be seen much clearly. In the following illustration ‘Bride and Master’ (Figure 4), the lady again portrayed wearing chopines as she was taller than the male figure. The chopine (Figure 1) was defined as: “Developed in the early sixteenth century, the chopine was designed to protect the foot from irregularly paved and wet or muddy streets, and also to symbolically enhance the wearer's stature. Because of their height, chopines introduced an awkward instability to a woman's gait. A Venetian woman wearing chopines would generally be accompanied by an attendant on whom she would balance. It was once thought that very high chopines—as much as twenty inches— were worn by courtesans to establish a

highly visible public profile. However, in sixteenth-century height was associated with the wearer's level of nobility and grandeur.” [27]

Figure 1. Venetian Chopines

Sumptuary laws were established to preserve the social order or to prevent the lower classes imitate nobility. Especially the rich merchants of Venice were eager to display their richness and glory with ostentatious costumes and luxurious items and patricians to prove their noble life. As opposed to numerous sumptuary regulations established between 14th and 17t centuries, ‘conspicuous consumption’ could never really been prevented. Luxury spending was a symbol of aristocratic identity and naturally emulated by the nonnobles. Gilles Lipovetsky’s emphasizes the role of patricians in the creation of fashion by: “Individualism in fashion is reflected in all its brilliance in the power of a few great nobles to promote innovations deliberately, to be leaders in taste and grace within high society.” [28] 5.CONCLUSION Instead of analyzing the economic and political developments of the early modern era in a macro scale, underestimated everyday practices could provide us a clue for understanding the inspirations and motivations behind the changing life patterns of Europeans. Such a microperspective will generate a better understanding of how and why modern ways of living and thinking unfolded in Western Europe.

131

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Italian city-states have long been accepted as the foundations for Renaissance enlightenment and their role as catalysts of an emerging modernity should be evaluated in various dimensions. Especially the social dimension which is an indicator of the changing tastes and habits of the citizens could help us to analyze the transition into modernity in a larger perspective. Venice, being one of the most influential and prominent city-states of medieval Europe deserves a special attention in this respect.

Fashion, in particular early modern fashion in Venice, shall not be understood solely as how people dressed but as a reflection of the social, political, cultural, economic, artistic developments of Renaissance enlightenment which leads the way towards modernity. During the emergence of the capitalist society, fashion “represented” the desire for consumption, class differentiation and social unification. The fetishism of the commodity can be defined as the longing for objects and their symbolic meanings.

For Venetians the possession of dress and apparel has never been as important – economically and symbolically- before the 14th century. The first signs of modern consumer society began to appear long before the industrial revolution when early modern Europeans refused the traditional modes and patterns of clothing and attain new priorities of consumption. [29] No wonder the appearance of fashion, as a function of modernity, coincided with the emergence of the capitalist system.

This paper aims to provide an understanding of the rise of the enlightenment and the evolution of modernity in Western Europe by tracing the transformations in everyday life. Fashion, as a modern experience, was breaking the traditional modes of not only dressing but also living, thinking, and acting; and it was considered as an expression of modernity.

REFERENCES [1] C. Baudelaire, 2004, Modern Hayatın Ressamı. İletişim Yayınları 954, p.214 [2] İbid., pp.202-203 [3] Howell, J., 1959, Paroimiographia. London, 13 [4] Lipovetsky, G., 1994, The Empire of Fashion.

Princeton University Press, pp. 18-19 [5] Braudel, F., 1985, The Structures of Everyday Life: Civilization and Capitalism, 15th-18th Century, Vol.1. HarperCollins Publishers, p. 312 [6] Rubinstein, R.P., 2004, Dress and Fashion, International Encylopedia of the Social & Behavioral Sciences. Elsevier, p. 3844 [7] Braudel, op.cit., pp.316-317 [8] Lipovetsky, op.cit., p.20 [9] Sellerberg, A.M., 2004, Sociology of Fashion, International Encylopedia of the Social & Behavioral Sciences.

Elsevier, pp. 5411A.-M. Sellerberg, “Sociology of Fashion”, International Encylopedia of the Social & Behavioral Sciences, 2004 Elsevier Ltd., p.5411 [10] Nysrom, P., 1928, Economics of Fashion. New York: Ronald Press Company, p. 125 [11] Horn, M.J. & L.M. Gurel, 1981, The Second Skin. Houghton Mifflin Company, pp. 126-128 [12] Jones, A.R. & P. Stallybrass, 2000, Renaissance Clothing and the Materials of Memory.

Cambridge University Press, p. 1 [13] Horn & Gurel, op.cit., pp.17-35 [14] Simmel, op.cit., pp.130-134 [15] Jones & Stallybrass, op.cit., pp.1-14 [16] Girouard, M., 1985, Cities and People: A Social and Architectural History. New Haven: Yale University Press [17] Silk Road Study Group, 2000, http://gallery.sjsu.edu/silkroad/map.htm (accessed 12 Dec. 2007) [18] Sellerberg, op.cit., p.5411

132

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

N.Kayaalp

[19] Foley, C.A., 1983a, Fashion, Economic Journal, 3(11), p. 460

Girouard, M., Cities and People, New Haven: Yale University Press, 1985

[20] Braudel, op.cit., p.310

Horn M.J. & L.M. Gurel, The Second Skin, Houghton Mifflin Company, 1981

[21] Allerston, P., 2000a, Clothing and Early Modern Venetian Society, Continuity and Change, 15 (3), Chambridge University Press, pp. 367-390 [22] Jones & Stallybrass, op.cit., pp.17-33

Jones A.R. & P. Stallybrass, Renaissance Clothing and the Materials of Memory, Cambridge University Press, 2000 Lefebvre, Modern Dünyada Gündelik Hayat, Metis Yayınları, 2007

[23] Simmel, op.cit., p. 138 [24] Jones & Stallybrass, op.cit., p.11 [25] Wake, A., The Realm of Venus, http://www.renaissancewoman.net/realmofvenus/wa rdrobe/artgallery1.htm (accessed 17 Dec. 2006) [26] Allerston, op.cit., pp.367-390 [27] Pair of Chopines [Italian (Venetian)] (1973.114.4a,b). Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000, http://www.metmuseum.org/toah/ho/08/eustn/hod_1 973.114.4a,b.htm (accessed 06 Feb. 2008) [28] Lipovetsky, op.cit., p.35 [29] Lemire, B., 2000a, Conflict and Creation of Fashions in England, Continuity and Change, 15 (3), Chambridge University Press, p. 393

BIBLIOGRAPHY Allerston, P., “Clothing and Early Modern Venetian Society”, Continuity and Change 15 (3), Chambridge University Press, 2000 Baudelaire, C., Modern Hayatın Ressamı, İletişim Yayınları 954, 2004 Berman, M., All That Is Solid Melts Into Air The Experience of Modernity, Verso, 1983 Braudel, F., The Structures of Everyday Life: Civilization and Capitalism, 15th-18th Century, Vol. 1, HarperCollins Publishers, 1985 De Landa, A Thousand Years of Nonlinear History, Swerve, 2000 Foley, C.A., “Fashion”, Economic Journal, 3-11, 1893

Lemire, B., “Conflict and Creation of Fashions in England”, Continuity and Change 15 (3), Chambridge University Press, 2000 Lipovetsky, G., The Empire of Fashion, Princeton University Press, 1994 Nysrom, P., Economics of Fashion, New York: Ronald Press Company, 1928 Rubinstein, R.P., “Dress and Fashion”, International Encylopedia of the Social & Behavioral Sciences, Elsevier, 2004 Sellerberg, A.-M., “Sociology of Fashion”, International Encylopedia of the Social & Behavioral Sciences, Elsevier, 2004 Simmel, G., “Fashion”, International Quarterly, 10, Bell & Howell Information and Learning Company, 2000 Ünsal, G. N., “Giysi, Moda ve Mimarlık İlişkisi Üzerine”, Arredamento Mimarlık, Mayıs, 2005

URL Anastasia, L., Renaissance Dancewear, 1996, http://www.renaissancedancewear.com/dyes.html Silk Road Study Group, http://gallery.sjsu.edu/silkroad/map.htm

2000,

The Metropolitan Museum of Art, 2000, http://www.metmuseum.org/toah/ho/08/eustn/hod_1 973.114.4a,b.htm Wake, A., The Realm of Venus, http://www.renaissancewoman.net/realmofvenus/wa rdrobe/artgallery1.htm

Giddens, A. & C. Pierson, Modernliği Anlamlandırmak, Alfa Yayınları 930, 2001

133

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Figure 2. Portraits of Venetian Ladies from 1490 to 1527

134

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

N.Kayaalp

Figure 3. Portraits of Venetian Ladies from 1530 to 1570

135

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

SÜRDÜRÜLEBİLİR TEMEL EĞİTİM BİNASI TASARIMI BAĞLAMINDA ARSA SEÇİMİ ve ANALİZİ KONUSUNUN İRDELENMESİ Kutlu Sevinç KAYIHAN a1 , Seda TÖNÜK b a

Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mimarlık Fak., Mimarlık Böl., Gebze, Kocaeli, Türkiye. sevinc@gyte.edu.tr b Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fak., Mimarlık Böl., Çevre Düzenleme B. D., Beşiktaş, İstanbul, Türkiye tonuk@yildiz.edu.tr ÖZET Sürdürülebilir temel eğitim binası tasarımında arsa seçimi ve analizi konusu, tasarımın ilk adımını oluşturmaktadır. Bu aşamada yapılacak seçimler, binanın daha sonra geçireceği yaşam döngüsü aşamalarının sürdürülebilirlik başarısını zincirleme olarak etkilemektedir. Yapılan arsa seçimi ve açık alan planlaması, binanın toplam sürdürülebilirlik performansını desteklemekte ya da düşürmektedir. Uygun arsanın seçilmesi ile birlikte, çevresel açıdan tehdit oluşturabilecek bir dizi faktör elimine edilebilmektedir. Bu bağlamda, arsa seçimi aşamasında mevcut şartlar çok yönlü olarak değerlendirilmelidir.

Sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi konusunun temel eğitim binaları örneğinde irdelenmesinin amaçlandığı bu çalışmanın giriş bölümünde çevre sorunlarının ortaya çıkışı ve sonrasında ulaşılan “ekolojik bilinçlenme” ile birlikte gündeme gelen sürdürülebilir gelişme ve bunun mimariye yansımalarına değinilmektedir. İkinci bölümde konu ile ilişkili kavramlar tanımlanmakta ve tartışılmaktadır. Üçüncü bölümde, sürdürülebilir temel eğitim binalarının temel ilkeleri ekonomik, ekolojik ve sosyal sürdürülebilirlik kapsamında sınıflandırılarak tanımlanmaktadır. Dördüncü bölümde sürdürülebilir arsa seçimi ve analizine ilişkin temel kriterler ile ulaşım ve aydınlatma konuları irdelenmektedir. Sonuç bölümünde arsa seçimi ve analizine ilişkin kriterler sıralanmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Sürdürülebilirlik, ekoloji, sürdürülebilir mimarlık, sürdürülebilir temel eğitim binaları, sürdürülebilir arsa seçimi EXAMINATION OF SITE SELECTION and ANALYSE SUBJECT IN SUSTAINABLE ELEMENTARY SCHOOL BUILDING DESIGN ABSTRACT Site selection and analysis are initial steps of sustainable elementary school building design. Selections made at this stage will affect the life cycle and the success of the sustainability as a chain reaction. Site selection and open area planning will support or decrease the buildings total sustainability performance. By selecting the proper site a lot of potential environmental threath factors will be eliminated. With this in mind site selection should be made examined in several different aspects.

In the entry section of this work site selection and analysis of sustainable elementary school building design will be studied. Beginning of environmental problems and evolving of ecological common sense resulting in sustainable development and reflections of that to the architecture will be touched. Consepts related to the subject are spesified and discussed in the second section. In the third section fundamental principles of sustainable elementary buildings are defined. Sustainable site selection and analysis are discussed in certain headings in the fourth section. Concluion section containes criteria that directs site selection and analysis.

Keywords: Sustainability, ecology, sustainable architecture, sustainable elementary school buildings, sustainable site selection

1

Bu makale, birinci yazar tarafından YTÜ Mimarlık Fakültesi’nde tamamlanmış olan “Sürdürülebilir Mimarlığın Yarı Nemli Marmara İkliminde Tasarlanacak Temel Eğitim Binalarında İrdelenmesi ve Bir Yöntem Önerisi” adlı doktora tezinden hazırlanmıştır.

137

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

1.GİRİŞ Çevre sorunlarının ve bunların olumsuz sonuçlarının ortaya çıkmasıyla insanlar, bu olumsuz sonuçların çıkış nedenlerini anlamaya ve kaynağına inmeye çalışmışlardır. “Ekolojik bilinçlenme” adını verebileceğimiz bu olay ile, insanın doğanın bir parçası olduğu ve doğa ile sistemli ilişkiler içerisinde bulunması gerektiğinin bilincine varılmıştır.

Bu bilinçlenme sonucunda çevre sorunlarının çözülmesine yönelik yollar aranmaya başlanmıştır.

Ekonomik, sosyal ve teknik açıdan alınabilecek önlemlerin neler olabileceği konuları üzerinde çeşitli tartışma, araştırma ve uygulama yöntemlerinin oluşturulması konuları, gerek mimarlık ve çevre konularında çalışmalar yapan bilim adamları ve uygulamacı mimarlar, gerekse de kamuoyu desteğinin oluşması sonucunda hız kazanmıştır. “Sürdürülebilir mimarlık” anlayışı genelde, sözü edilen ekolojik bilinçlenmenin mimarlık ve yapı alanındaki yansımalarının devamlılığının sağlanması şeklinde özetlenebilir.

Amerika’da ve birçok Avrupa ülkesinde sürdürülebilir mimarlık ile ilgili çok sayıda örnek ve çalışma yapıldığı, konu ile ilgili kriterlerin kanun ve yönetmeliklerde yer aldığı görülmektedir. Ülkemizde konunun öneminin yeni yeni farkına varıldığı, sürdürülebilir mimarlık örneklerinin yok denecek kadar az olduğu, kanun ve yönetmeliklerde ise yeterli şekilde yer almadığı görülmektedir. Bu nedenle, sürdürülebilir mimarlık ile ilgili çalışmaların artması, bu çalışmaların yetkili kurumlarca referans alınarak ülkemiz için de bir sürdürülebilir tasarım politikası oluşturulması, konu ile ilişkili temel kriterlerin ilgili kanun ve yönetmeliklerde en kısa zamanda yer almasının sağlanması gerekmektedir.

Diğer yandan her ikisi de çok boyutlu konular olan ve çeşitli bileşenler içeren sürdürülebilirlik ve mimarlık kavramlarının çakışmasıyla birtakım yeni çalışma alanları

doğmaktadır. Bu konular, belli bina tipleri örneğinde daha da çeşitlenmektedir.

Sürdürülebilir tasarımın temel konularından birisini oluşturan “arsa seçimi ve analizi” konusunun temel eğitim binaları bağlamında irdelenmesi, sözü edilen konulardan biridir. Tasarım aşamasından önce gerçekleşen “arsa seçimi ve analizi” aşaması sonucunda doğru ve uygun arsanın seçilmesiyle, binanın tasarım, uygulama ve bakım-işletim aşamalarında gündeme gelebilecek bir dizi problem ortadan kaldırılabilmektedir. Diğer bir deyişle, arsa seçimi binanın yaşam döngüsü aşamalarındaki toplam sürdürülebilirliğini olumlu ya da olumsuz anlamda etkileme gücüne sahip bir konu olduğundan dolayı büyük önem taşımaktadır. Bu bağlamda, “temel eğitim binalarına yönelik sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi” konusunun ele alındığı bu çalışma aşağıdaki bölümlerden oluşmaktadır; 1. Giriş bölümünde sürdürülebilir gelişme kavramı ve mimarlığa yansımaları kısaca özetlenmekte, sürdürülebilir mimarlık bağlamında temel eğitim binalarının arsa seçimi ve analizi konusunun önemi vurgulanmaktadır, 2. Bölümde çalışmanın konusunu oluşturan temel kavramlar olan sürdürülebilirlik, eğitim ve mimarlık kavramlarına ve bu kavramların birbirleriyle ilişkili tanımlarına yer verilmektedir, 3.

Bölümde toplam sürdürülebilirliği oluşturan ekonomik, ekolojik ve sosyal bileşenler bağlamında temel eğitim binalarının genel tasarım ilkeleri irdelenmektedir, 4. Bölümde çalışmanın konusu olan, temel eğitim binaları için sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi aşaması aşağıdaki başlıklar altında ele alınmaktadır;

138

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

1. Arsa seçimi ve analizi aşamasında göz önünde bulundurulması gereken kriterler 2. Ulaşım 3. Temel eğitim binası çevresinde ve bağlantı yollarında aydınlatma 5. Bölümde çalışmada elde edilen sonuçlar değerlendirilmektedir.

2.KONUYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR Çalışmada yoğun olarak kullanılan kavramlar çeşitli araştırmacılar ve bilim adamları tarafından çeşitli şekillerde tanımlanmış ve literatürde yerlerini almışlardır. Konunun öneminin bir kez daha vurgulanması ve çeşitli tanımlarla konunun derinlik kazanmasını sağlayabilmek amacıyla bu kavramların açılımlarının bazıları aşağıda yer almaktadır; 2.1. Mimarlıkta Sürdürülebilirlik Kavramı Günümüz koşullarında yapı sektörünün, global çevre üzerinde büyük etki yaratan bir sektör olması sebebiyle, yapı ile ilgili tüm olumsuz faaliyetlerin yarattığı çevresel etkilerin iyileştirilmesi bir zorunluluk olmalıdır. Diğer alanlarda olduğu gibi mimarlık alanında da günümüz koşullarında ciddi önlemlerin alınabilmesi için, önce içinde bulunduğumuz durumun analizinin yapılması, sonra da bu konuda ne gibi önlemlerin alınması gerektiği konuları tartışılmaktadır.

Yeryüzünde gelecek nesiller için de sağlıklı yaşam koşullarının sağlanabilmesi ve sürdürülebilmesi konularında yapılan tanımlar zaman içinde değişen koşullara uygun olarak yeniden ele alınacaklardır.

Aşağıda yer alan sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir mimarlık tanımları günümüz koşullarından bir kesiti sunmaktadır.

“Sürdürülebilir tasarım, en azla en çoğu gerçekleştirmektir. Fazla miktarda atık üreten mekanik sistemlere bağımlılık

yerine, yenilenemeyen, küresel ısınmaya katkı sağlayan ve kirlilik yaratan enerji kaynaklarının kullanımını azaltan pasif mimarlığın kullanımı ile ilgilidir.

Sürdürülebilirlik mimarinin kalitesidir ancak kullanılan malzemelerin kalitesinden çok, fikirlerin ve düşünce biçimlerinin kalitesi ile ilgilidir” [3].

“Sürdürülebilir tasarım, bugünün ihtiyaçlarının, gelecek nesillere kalacak doğal kaynak stoğunu riske sokmaksızın karşılanmasıdır. Şehirlerin ve binaların çevresel etkileri ve enerji kullanımı gibi spesifik konularının yanı sıra, sosyal ve ekonomik sürdürülebilirlik konularını da içermelidir. Anahtar konuları şunlardır: düşük enerji, tasarım esnekliği ve kaynak etkinliği” [4].

“Sürdürülebilir tasarımın özelliği, yapım sistemlerinin yaşam döngüleri ile biyosferdeki ekolojik sistemleri entegre edebilmesidir. Yapı bileşenleri ve enerji sistemleri, çevre üzerinde minimal etki yapacak şekilde -kaynaktan yapıdaki en küçük ekipmana kadar-ekolojik sistemlerle uyum içerisinde çalışmalıdır. Başarılı bir ekolojik (yeşil) bina, doğal sistemler üzerinde minimum yıkıcı, maksimum olumlu etki yaratmalıdır” [5].

“Güney Afrika’ da benimsenmiş olan sürdürülebilir mimarlık anlayışı, enerji etkinliği mekaniği, geliştirilmiş performans ve dayanıklılıktan çok daha başka bir bağlamla çevrelenmiştir. Kaynak etkinliğine verilmiş olan anlamdan ayrı olarak, arsaya ve onun kültürlerine karşı duygusal bir ilişkiyi ve sosyal uyumu teşvik eder. Güney Afrika’daki sürdürülebilir mimarlık, insandoğa, doğa-toplum birlikteliğinin bir bütün olduğu anlayışından köklenmektedir” [6].

Sürdürülebilir mimarlık ile ilgili tanımlamalar incelendiğinde, vurgulanan özelliklerin araştırmacıdan araştırmacıya değişiklik gösterdiği görülmektedir.

Kimi araştırmacılar sürdürülebilirliğin ekolojik ve ekonomik boyutu bağlamında enerjinin,

139

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

doğal kaynakların korunumu ve tutumlu kullanılması, sürdürülebilir malzeme seçimi, atıkların azaltılması vb. konuları ön planda tutarken, kimi araştırmacılar ise sosyal ve kültürel konulara ağırlık vermektedirler.

Mimarlık ürününün üzerinde yer alacağı arsa, bazen ekolojik bazen de sosyal anlamda özgün özellikler içerebilmekte, dolayısıyla tasarımda bu özellikler ile ilgili noktalar ön plana çıkabilmektedir. Genel olarak sürdürülebilir mimarlık söz konusu olduğunda, kamuoyu ve sivil toplum örgütlerinin görüşlerinin, çoğunlukla çevrenin korunması, enerjinin tutumlu kullanılması gibi ekolojik sürdürülebilirlik kapsamındaki konular üzerinde yoğunlaştığı gözlenmektedir. Diğer yandan sürdürülebilirliğin, tartışmasız olarak var olan ve birbirinden ayrı irdelenemeyen ekolojik, ekonomik ve sosyal-kültürel boyutları arasında önem derecesi açısından bir kıyaslama yapılması ya da birinin göz ardı edilip diğerinin ön plana çıkartılması doğru olmayacaktır. Özetle dikkat edilmesi gereken temel konu, sürdürülebilirliğin üç boyutunun, mimari tasarım aşamasında bütüncül bir yaklaşımla ele alınmasının gerekliliğidir.

2.2. Sürdürülebilirlik ve Eğitim 70’li yılların başından itibaren dünyanın siyaset, eğitim ve bilim alanında önde gelen liderleri, giderek artan çevre sorunlarını ve bunların doğurduğu sonuçları tanımaya başlamışlardır. Birkaç ülkede “çevre eğitimi” olgusu kabul edilmiş ve çevre eğitim programları geliştirilmiştir. Yerel ve ulusal boyutta başlayan bu hareket, 1972 yılında Stockholm’ de düzenlenen Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı ile çevre eğitimi konusunda uluslararası, küresel bir boyut kazanmıştır.

Konferans Bildirgesindeki “insanlık, şimdiki ve gelecek nesiller için çevreyi korumak ve iyileştirmek mecburiyetindedir” ifadesiyle dikkatler, insanların çevrelerine dönük tutum ve davranışlarına çekilmiştir [7].

Çevre eğitimi konusundaki eksikliğin giderilmesi amacıyla UNESCO ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı-UNEP(United Nations Environmental Program) işbirliğiyle 1975 yılında Uluslararası Çevre Eğitim Programı-IEEP(International Environmental Education Program) oluşturulmuştur.

UNESCO- UNEP işbirliğiyle -dünyada ilk kez olmak üzere- 1977 yılında Tiflis’te toplanan bakanlar seviyesinde Hükümetlerarası Çevre Eğitim Konferansı(Intergovernmental Conference on Environmental Education) ile küresel düzeyde çevre eğitimi, yapısal ve hedefsel niteliğini kazanmıştır. Tiflis Konferansı’ nın Bildirgesi ve önerileri, çevre eğitiminin insan eğitiminde yerini alması için bir dönüm noktası teşkil etmektedir. Bu belgelerde ulusal ve uluslararası düzeyde çevre eğitiminin geniş çerçevesiyle birlikte niteliği, amaçları ve pedagojik esasları belirtilmektedir.

1992 yılında Rio de Janerio’ da düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı’nda ise, IEEP eğitime sürdürülebilir kalkınma boyutunu getirmekle görevlendirilmiştir.

Rio Konferansı’nda ortaya çıkan pekçok belge arasında en kapsamlısı olan(300 sayfa) ve sosyal ve ekonomik sürdürülebilirliği sağlamayı amaçlayan detaylı bir hareket planı olan Gündem 21 (Agenda 21) kabul edilmiştir.

Bruntland Raporu’ ndan yola çıkılarak hazırlanan Gündem 21, sürdürülebilir gelişmenin olası alanlarını ayrıntılı bir şekilde tanımlamaktadır. Kalkınma ve çevre arasında denge kurulmasını hedefleyen “sürdürülebilir kalkınma” kavramının yaşama geçirilmesine yönelik bir eylem planı niteliğindeki Gündem 21’ in “Öğretimin, kamu duyarlılığının ve eğitimin özendirilmesi “ başlıklı 36. Bölümü’ nde aşağıdaki program alanları ele alınmaktadır; “(a) Öğretime, sürdürülebilir gelişme doğrultusunda yeniden yön verilmesi: Bu sürdürülebilir kapsamda, öğretimin,

140

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

gelişme, çevre ve gelişme-kalkınma konularındaki insan gücü kapasitesinin geliştirilmesi açısından yaşamsal önemi ve işlevi üzerinde durulmalıdır. (b) Kamu duyarlılığının arttırılması: Bu kapsamda, sürdürülebilir gelişme ile uyumlu davranış, değer yargıları ve eylemleri güçlendirecek küresel eğitimin önemli bir boyutu olarak, genel kamu duyarlılığının arttırılması hedeflenmelidir. (c) Eğitimin özendirilmesi: Bu kapsamda, eğitimin, gerekli bilgi ve beceri eksikliğinin doldurulmasındaki işlevi ve çevre ve gelişme konulardaki bilinçlenme düzeyinin arttırılmasındaki önemi üzerinde durulmalıdır” [8].

19-20 Ekim 2007 tarihinde Paris’ te gerçekleştirilen, UNESCO Genel Konferansı’ nın 34. Oturumu’ nda bir araya gelen 96 ülkenin Eğitimden Sorumlu Bakanlarının yayınladığı bildiride değinilen konulardan biri de “Eğitim ve Sürdürülebilir Kalkınma” arasındaki ilişkidir. Söz konusu bildiride eğitim yoluyla kalkınmanın sürdürülebilirliğinin sağlanabilmesi için gerekli ilkeler şöyle sıralanmaktadır; a) Eğitimin, bilgiyi, değerleri ve gerekli becerileri, dünya genelinde sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirebilmek amacıyla özellikle gelecekte sorumluluk sahibi olacak gençlere ulaştırması, b) Eğitimin, sürdürülebilir kalkınmanın üç destek noktası olan çevre koruma, ekonomik ve sosyal kalkınmayı gereğince dikkate alması, c) Sürdürülebilir kalkınma için eğitimin, müfredatların planlanması ve öğrenme kapsamında, bütün eğitim türleri düzeyinde bilimsel verilere dayalı bir tema olması, [9] Kaynaklardan anlaşıldığı üzere, sürdürülebilir kalkınmada eğitimin önemi ile

kastedilmekte olan, -din, dil, ırk ve cinsiyet ayrımı yapılmaksızın- tüm bireylere eşit eğitim fırsatının ve kalitesinin sağlanması, eğitimin kalitesinin geliştirilmesi ve yaygın hale getirilmesi, eğitimde bilgi teknolojilerinin kullanılması, insan kaynakları gereksinimlerine göre eğitimin planlanması, eğitimde çevresel konulara yer verilerek çevre bilincinin geliştirilmesi konularıdır. Sürdürülebilir kalkınma için eğitim, öğrencilerin herhangi bir dersin bir konusunu birçok konu ve ilişkiyle birlikte kendi kendilerine öğrenmeleri ve bunu bir yaşam tarzı haline getirmeleri felsefesine dayanmaktadır.

Günümüzde Avrupa Birliği’ne üye ülkelerde yaygın kullanımı amaçlanan vatandaşlık eğitimlerinde ‘ecological competence’(ekolojik yeterlik) başlıklı kısıma yer verilmektedir. Bu eğitimlerde doğanın korunmasının insan varlığının devamı üzerindeki etkisi ve insanlığın bu yaklaşımdan elde edeceği kazanımlar üzerinde durulmaktadır. Eğitim sisteminin sürdürülebilirlik bilincini aşılamaya yönelik programlarla desteklenmesi, sürdürülebilir gelecek için büyük öneme sahiptir. Bu bağlamda temel eğitim binalarının da sürdürülebilirlik ilkelerine uygun tasarlanmasının, binanın mimarisiyle bir eğitim aracı niteliğine sahip olmasının yaratacağı kazanımlar büyük olacaktır.

3. SÜRDÜRÜLEBİLİR TEMEL EĞİTİM BİNALARININ GENEL İLKELERİ Temel eğitim binalarının sürdürülebilir tasarım anlayışına uygun biçimde tasarlanması için, ekonomik, sosyal ve ekolojik sürdürülebilirlik bileşenleri tasarım sürecine olabildiğince dengeli biçimde entegre edilmelidir. Toplam sürdürülebilirliği hedefleyen temel eğitim binası tasarımında, aşağıda sıralanan amaçların sağlanması ön görülmektedir; 3.1 Ekonomik sürdürülebilirlik bileşenleri: Yaşam döngüsü maliyetlerinin minimize edilmesi

141

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

3.2 Ekolojik sürdürülebilirlik bileşenleri: çevrenin, kaynakların ve enerjinin korunması 3.3 Sosyal sürdürülebilirlik bileşenleri: konfor koşullarını sağlayan, sağlıklı ve güvenli tasarımın gerçekleştirilmesi, tasarım yoluyla toplumsal değerlerin desteklenmesi, kullanıcıların eğitim performansının geliştirilmesi. [10] Yukarıda sıralanan temel amaçlar aşağıda sırasıyla açıklanmaktadır.

3.1 Ekonomik Sürdürülebilirlik Bileşenleri Ekonomik sürdürülebilirliğin sağlanması için yapım, işletim ve kullanım sonrası-yıkım aşamalarından oluşan yaşam döngüsü maliyetlerinin minimize edilmesi gereklidir.

Ancak ülkemizde olduğu gibi diğer pekçok ülkede de, özellikle mevcut temel eğitim binalarındaki işletim maliyetleri genellikle göz ardı edilmektedir. Oysa işletim giderlerinin minimal düzeye çekilmesiyle elde edilecek tasarruflar sayesinde, hem doğal çevre ve kaynaklar tutumlu kullanılabilecek, hem de öğrenciler ve öğretmenler için çok yararlı olabilecek diğer eğitimsel harcamalar için ek kaynak oluşturulabilecektir. Tasarım yoluyla işletim giderlerinin azaltılmasına yönelik hedeflerden bazıları şöyle sıralanmaktadır; • Temel eğitim binasının, arsanın doğal avantajlarından ve güneşten maksimum ölçüde yararlanacak şekilde tasarlanması, • Doğal aydınlatma stratejilerinin ve enerji korunumlu pencere sistemlerinin göz önünde bulundurulması, • Enerji korunumlu bina kabuğunun geliştirilmesi, • Yenilenebilir aktif ve pasif enerji sistemlerinin kullanılması, • Enerji-etkin aydınlatma ve mekanik sistemlerin kullanılması,

• Binada fazla bakım ve onarım gerektirmeyen malzeme ve ürünlerin kullanılması, • Su korunumu stratejilerinin göz önünde bulundurulması Yenilenebilir aktif enerji sistemlerinin kullanımı günümüzde sürdürülebilir mimarlığın en önemli konularından birini oluşturmaktadır. Uygun coğrafi ve çevre koşullarında kullanımı ile büyük ekonomik tasarruf sağlayan bu sistemlere örnek olarak Minneapolis / Minnesota’daki bir okulu gösterebiliriz. 520 öğrenci kapasiteli Interdistrict Downtown School’un güney çatı katı duvarına monte edilen kollektörler sayesinde yılda 5,600 $ enerji tasarrufu sağlanmaktadır [11].

Şekil 1. Interdistrict Downtown School, Minnesota [11]

Binada kullanılan kollektörler aynı zamanda da bir eğitim aracı niteliğiyle, öğrencilere yenilenebilir enerji, kaynakların aktif kullanımı ve çevrenin korunması konularında bilgi vermektedir.

3.2 Ekolojik Sürdürülebilirlik Bileşenleri Günümüzde hızlı ve kontrolsüz gelişen endüstrileşme sonucunda çevreye salınan katı, sıvı ve gaz atıklar, çevre ve insan sağlığı için ciddi tehlikeler oluşturmaktadır.

Endüstrileşmenin hız kazandığı 1750 yılından itibaren atmosfere salınan CO2 miktarı Tablo 1’ de görülmektedir;

142

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

eğitim binalarının tasarımı konusunda çağdaş yaklaşımları betimlemektedir;

Tablo 1. Atmosferdeki karbondioksidin yıllara göre miktarı [12]

1750’lerden 1920’ye kadar olan 170 yıllık periyotta atmosferik CO2 konsantrasyonu seviyesi nispeten yavaş bir şekilde artarken, endüstrileşme sonrası dönem olan 1920-1950 arasında CO2 konsantrasyonunun oldukça hızlı bir yükselişe geçtiği görülmektedir. 1999’da CO2 seviyesi son 420 yılın en yüksek değerine ulaşmıştır. Artış günümüzde tehlikeli bir biçimde devam etmektedir. Bu bağlamda gerek endüstrileşmeden doğan etkiler sonucunda ortaya çıkan gelişmeleri, gerekse de yapılaşma alanlarını çevresel etkiler kapsamında yeniden ele almak gerekmektedir.

Gelecek nesillerin de dünya üzerinde sürdürülebilir yaşam standartlarının sağlanabilmesi için çevresel etki değerlendirmeleri ve çevresel etki kontrollerinin yürütülmesinin yanısıra, gelecek nesillerin eğitim sorunu da bu bağlamda en önemli sorunlardan birini teşkil etmektedir. Özellikle ülkemizde hızla artan genç nüfusa bağlı olarak ortaya çıkan eğitim binalarının tasarımında da çevreye duyarlılık prensibi eğitimin bir uzantısı olarak izlenebilmelidir. Bu bağlamda yapılan çalışmalarda; temel eğitim binalarının sürdürülebilir tasarımı yoluyla çevrenin, kaynakların ve enerjinin korunmasına yönelik temel hedefler belirlenmekte ve geliştirilmektedir. Yapılan çalışmalardaki hedeflerin birçoğu birbiriyle paralellik göstermekte ve amaçlar aynı anafikirler etrafında toplanmaktadır.

Aşağıda yer alan hedefler ve amaçlar temel

• Çevreye duyarlı vaziyet planı tasarımı, • Yenilenebilir enerji sistemlerinin ve enerji-etkin teknolojilerin kullanımı, • Çevreye duyarlı yapı malzemeleri ve elemanlarının kullanımı, • Su korunumu stratejilerinin göz önünde bulundurulması, • Çevreyi az kirleten ulaşım alternatiflerinin göz önünde bulundurulması, • Dönüşüm sistemlerinin oluşturulması.

Texas/Amerika’da bulunan Roy Lee Walker Temel Eğitim Okulu’nun sahip olduğu pek çok sürdürülebilir tasarım özelliğinden en çok göze çarpan, okul binasının çeşitli noktalarında konumlandırılan sarnıçlardır.

Yağmur suyunu toplayan bu sarnıçlar sayesinde yılda 700,000 galon(3185 lt.) su tasarrufu sağlanmaktadır [13];

Şekil 2. Roy Lee Walker Temel Eğitim Okulu, McKinney/Texas [13]

Çatıdan akan yağmur suyunu toplayabilmeleri için sarnıçlar belirli noktalara yerleştirilmiştir. Aynı zamanda önemli bir tasarım elemanı olarak algılanmaktadır.

3.3 Sosyal Sürdürülebilirlik Bileşenleri Sürdürülebilirliğin sosyal ve kültürel boyutları temel olarak sağlık ve konforun korunması, güvenliğin sağlanması ve

143

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

koruma projelerinin temel amacı olan değerlerin korunması konuları üzerine yapılanmıştır. Sözkonusu konular aşağıda açıklanmaktadır; * Konforlu, sağlıklı ve güvenli tasarımın gerçekleştirilmesi Eğitim binalarında yaş grubuna ve yapılan işe uygun mekansal konfor koşullarının sağlanmasının (ısı, nem, aydınlatma, akustik, havalandırma, donanım,...v.b), öğrencilerin öğrenme potansiyellerini arttırdığı yapılan bazı çalışmalarca ispatlanmıştır. Temel eğitim binalarında iki parametrenin, kullanıcıların performansını geliştirdiği ve devamsızlığı azalttığı bilinmektedir. Bu parametreler doğal aydınlatma ve iç hava kalitesidir. Doğal aydınlatmanın ciltte D vitamini gelişimini başlattığı, metabolizmanın enzim açığa çıkarma süreçlerini yoğunlaştırdığı, hormon faaliyetlerini arttırdığı ve merkezi sinir ve kas sistemlerini geliştirdiği bilinmektedir [14].

Günün çok büyük bölümünü temel eğitim binası içerisinde geçiren öğrenciler, iç hava kalitesinin yetersiz olduğu mekanlarda pek çok uzun ve kısa süreli sağlık problemleriyle karşı karşıya kalmaktadırlar.

“Hasta bina sendromu”2 olarak adlandırılan bu durumda karşılaşılan sağlık sorunları eğitim sürecini ciddi bir şekilde etkilemekte ve öğrencilerde fiziksel rahatsızlıklara ve başarı kaybına yol açmaktadır. Tüm bu sağlık problemlerinden korunmanın yolu sağlıklı binalardan geçmektedir.

Sürdürülebilir temel eğitim binalarında güvenlik konusunda üzerinde önemle durulması gereken en önemli kriterlerden

2

Hasta bina sendromu, binanın kullanıcılarının büyük bir bölümünü etkileyen, binadan çıkıldığında kaybolan sağlık problemlerinin tümüne verilen addır.

Havalandırma sistemlerinden, yüksek yalıtımlı doğramalardan, iç havanın tekrar tekrar sirküle edilmesinden, mekanların çok yoğun kullanımından, sigaradan, hava kaynaklı mikroorganizmalardan, toz ve matylardan kaynaklanabilmektedir.

biri araç trafiğinin minimize edilmesi, dolayısıyla trafik tıkanıklığının ve kaza olasılığının azaltılmasıdır. Bunun için de, temel eğitim binalarına yaya ulaşımının teşvik edilmesi önerilmektedir. Ancak özellikle büyük metropollerde ağırlıklı olarak yaya ulaşımının sağlanmasının çok zor olmasından dolayı, servis araçlarının ve otobüs hatlarının kullanımı zorunlu olmaktadır. Bu durumda araçların indirmebindirme noktalarının okul çıkış kapılarına en yakın noktalarda yer alması ve bu alanların mümkün olduğunca güvenli hale getirilmesi önerilmektedir. Yaya ulaşımında ise, okul ile çevredeki yerleşim birimleri arasındaki yaya yollarında yeterli aydınlatmanın sağlanması, bu yolların canlı ve yaşayan bölgelerden geçirilmesi vb. önlemlerle güvenlik koşulları arttırılmalıdır. * Tasarım yoluyla toplumsal değerlerin desteklenmesi Temel eğitim binaları, içerisinde yer aldıkları toplumun ayrılmaz bir parçası olarak o toplumun değerlerini çeşitli biçimlerde yansıtmalı, bu değerleri yansıtmanın farklı yollarını sürekli olarak aramalıdırlar. Bunun için göz önünde bulundurulması gereken konular aşağıda sıralanmaktadır; • Tarih ve yer bilinciyle tasarımın gerçekleştirilmesi, • Okulun toplumla kaynaşmasının sağlanması, • Okul binalarının toplumla ortak kullanılması, • Uzun vadeli mali politikaların oluşturulması, • Yerel ürün ve hizmetlerin satın alınması, • Enerjinin korunmasıyla elde edilecek tasarrufun toplum yararına kullanımının sağlanması, • Çevreye duyarlı örgütlenmenin geliştirilmesi, • Toplumun sürdürülebilirlik konusunda eğitilmesi.

[13]

144

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Yukarıda sıralanan konuların göz önünde bulundurulmasıyla, toplumsal destek ve katılımın gelişmesi amaçlanmaktadır. *Sürdürülebilirliği öğretebilecek tasarımın yapılması Bütün temel eğitim binaları birincil olarak temel eğitimsel ihtiyaçları karşılamaya yönelik fonksiyonel mekanların tasarımına odaklanılarak tasarlanmaktadır.

Bu binaların tasarımı maliyet, fonksiyon, estetik ve konfor konularında farklı derecelerde çevreye duyarlılık özellikleri sergilemektedir. Bir başka deyişle, bir okul tasarımı konfor koşullarını başarıyla sağlarken maliyeti çok yüksek olabilmekte veya bir diğeri estetik açıdan çok başarılıyken, fonksiyon açısından yetersiz olabilmektedir.

Son yıllarda sürdürülebilirliğin önem kazanmasıyla birlikte, temel eğitim binalarının tasarımında öne çıkan bir diğer amaç ise, binanın kendisinin bir eğitim aracı olmasıdır. Bu bağlamda okul binasına sürdürülebilir çözümlerin entegre edilmesiyle ne gibi olumlu katkılar elde edildiğini, öğrencilerin bizzat yaşayarak görmeleri ön görülmektedir.

Bu yolla öğrencilere, sürdürülebilirlik konusunun aileleri, okulları ve içerisinde yer aldıkları toplum tarafından çok önemli bir değer olarak görüldüğü mesajı verilebilmektedir. Bu mesajın verilmesini destekleyecek hedefler şöyle sıralanmaktadır; • Okul binasında sürdürülebilirlik konusunda eğitim aracı teşkil edecek elemanların kullanımının maksimize edilmesi, bina içerisindeki çeşitli yerlerde sürdürülebilirlik konusunda eğitici grafik ve resimlerin yer alması, • Sürdürülebilir yaklaşımların sergilenebileceği, çevreye duyarlı vaziyet planının tasarlanması, bitki ve ağaçlar üzerinde açıklayıcı etiketlerin bulundurulması, • Enerjiyi ve kaynakları tutumlu kullanan yapı bileşenlerinin fonksiyon ve amaçlarının, yenilenebilir enerji

sistemlerinin öğrenciler tarafından gözlenebilir kılınması, • Temel eğitim binasının toplam enerji tüketimini, bu tüketimin ne kadarının yenilenebilir enerji kaynaklarından geldiğini gösteren bilgisayar sistemlerinin kurulması, • Öğrencilerin katılımını teşvik eden dönüşüm sistemlerinin kurulması, • Malzeme ve ürünlerin üzerlerinde, çevresel getirilerini açıklayan yazıların bulundurulması.

[13].

Fotoğrafta yer alan Kaliforniya’daki bir temel eğitim binasında yoğun olarak kullanılan fotovoltaik sistemler ve öğrencilerin bu sistemlerle olan iç içeliği görülmektedir;

Şekil 3. Monterey Hills Temel Eğitim Okulu, Pasadena/Kaliforniya [13]

Monterey Hills Temel Eğitim Okulu’nda kullanılan fotovoltaik sistemlerin amacı ve sağladığı kazançlar, verilen eğitimler sayesinde öğrenciler tarafından gayet iyi bilinmektedir. Ayrıca öğrencilerin bu sistemlerle iç içe yaşamaları sağlanarak, gelecekteki yaşamlarında bu ve bunun gibi çevreye duyarlı sistemleri yaşam

145

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

ortamlarında aramaları amaçlanmaktadır.

K.S.Kayıhan, S.Tönük

ve

kullanmaları

Yukarıda sıralanan temel strateji ve ilkelerin sağlanmasını amaçlayan sürdürülebilir temel eğitim binası tasarım süreci, çeşitli uzmanlık alanlarından meslek adamlarının, ön tasarım aşamalarından itibaren birlikte çalışarak gerçekleştirebileceği bir süreçtir.

Bu sürecin ilk basamağını oluşturan aşama, sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi aşamasıdır. Arsa seçimi ve analizi aşaması, sonraki aşamalardaki konuları da zincirleme olarak etkileme potansiyeline sahip olduğundan dolayı büyük önem taşımaktadır. Ayrıca arsa seçimi ve kullanımı konusu, öğrencilere ve kentte yaşayanlara sürdürülebilir yaşam üzerine yapılan teorik çalışmaların pratikteki uygulamasını yansıtması ve sürdürülebilirliğin açık mekan kullanımına yansıması ve test edilebilmesi açısından da ilk adım olarak önem arz etmektedir.

4. SÜRDÜRÜLEBİLİR TEMEL EĞİTİM BİNALARINDA ARSA SEÇİMİ VE ANALİZİ KONUSUNUN İRDELENMESİ Sürdürülebilir tasarımın erken aşamalarında çevreye olan uzun ve kısa vadeli etkilerin analiz edilmesi büyük önem taşımaktadır.

Arsanın doğal konturlarının korunması ve hafriyat, dolgu gibi yüksek maliyet gerektiren ve çevreyi tahrip eden uygulamalardan kaçınılması, eğimli arsalar üzerinde tasarım yapıldığında, doğal topoğrafyaya oturan kesitlerin tasarlanması ilk akla gelen önlemler arasında sayılmaktadır. Arsanın doğal sınırları, toprak özellikleri, doğal drenaj yönü gibi konular da, arsa analizi sırasında göz önünde bulundurulması gerekli kriterlerdir.

çevredeki mevcut donatılar ve ulaşım ağlarından yararlanılacağından dolayı ekonomi sağlayacak, binanın uygun şekilde yönlendirilmesiyle aydınlatma, ısıtma, havalandırma gibi konulardaki enerji giderlerini azaltacak, içinde yer alacağı toplumla bütünleşerek sosyal sürdürülebilirliğe katkıda bulunabilecektir.

Tasarımlarında sürdürülebilir ve biyoklimatik tasarım yaklaşımını başarıyla uygulayan bir mimar olan Ken Yeang, arsa seçimi ve analizi ile ilgili olarak göz önünde bulundurulması gereken kriterleri şöyle açıklamaktadır; “...Arsa sadece binanın oturacağı bir düzlem değil, yaşayan ve işleyen bir ekosistemdir. Bu gerçeğin ışığında hareket ederek, arsaya ve mevcut ekosisteme en az etkide bulunmak hedeflenmelidir. Ekosisteme hiçbir şekilde etki etmeyecek bina yapmak mümkün değildir, ancak binanın etkilerini en aza indirmek olasıdır. Proje değerlendirilirken şu sorular uygulamaya yön vermelidir; • Arsadaki ekosistemin özellikleri nelerdir?

• Projenin arsadaki ekosisteme etkileri nelerdir?

• Kullanım süresi boyunca yaratılan etkiler nelerdir?

• Kullanıcıların aktivitelerinin ve gelişimin etkileri nelerdir?

• Kullanım ömrü sonrasında arsaya olan etkiler neler olabilir? [15].

Bu konuda bir başka önemli çalışma olarak Amerika’nın California eyaletinde oluşturulan “Collaborative for High Performance Schools” adlı komisyonun hazırlamış olduğu tasarım rehberinde, arsa analizi sırasında aşağıdaki soruların arsa seçimine yön vermesi gerektiği vurgulanmaktadır;

Yapılaşmaya açık merkezi bir bölgede yer alan ve üzerinde inşa edilecek binanın uygun şekilde yönlenmesine imkan verecek özelliklere sahip bir arsanın seçilmesi, yeni altyapı çalışmalarını gerektirmeyeceği ve 146

• Arsanın çevresinde şu anda var olan veya planlanan kirletici kaynağı var mı?

• Arsanın çevresinde karayolu, alışveriş merkezi ve/veya endüstriyel alan vs. gibi gürültü kaynakları var mı?

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

• Arsa üzerinde, çevredeki gürültü kaynaklarının etkilerini minimize edecek şekilde konumlanmak (yapıyı geri çekme, yönlenme vs gibi) mümkün olabilir mi?

• Arsa özel bir manzara içeriyor mu?

• Arsa üzerindeki mevcut elemanlar (ağaçlar, komşu binalar vs.) binanın güneş alımını nasıl etkiliyor?

• Arsa üzerinde binanın yapımında kullanılabilecek malzemeler var mı?

• Eğer daha önce aynı alanda yapı yapıldıysa, arsadaki mevcut malzemeler güvenli bir şekilde kurtarılıp, yeni binada tekrar kullanılabilir mi?

• Arsa üzerinde korunması gerekli doğal alanlar ve öğeler var mı?

• Tasarım aşamasında arsada rehabilite edilmeye ihtiyaç duyan alanlar var mı?

• Arsaya komşu ekosistemlerle ilişkileri desteklemenin yolları neler olabilir?

• Arsa üzerindeki hangi alanlar eğitim amaçlı “açık hava dersliği” olarak kullanılabilir?

• Arsa yüksek teknoloji sulama sistemlerinin kullanımına uygun mu?

• Sulama için belediye destekli, dönüştürülmüş su kullanılabilir mi?

• Arsa üzerinde atık su dönüştürme sistemi için alan ayrılabilir mi?

• Arsa doğal aydınlatma, aktif ve pasif ısıtma, güneş enerjisi ve/veya fotovoltaik sistemler için yeterli güneş alıyor mu?

• Arsa üzerinde inşa edilecek binada elektrik üretimi için rüzgar gücü kullanılabilir mi?

[16].

Sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi aşamasının başarıyla yürütülebilmesi için, her bir arsa alternatifi için, yukarıda listelenen soruların sorulması ve cevapların titizlikle oluşturulması ön şarttır. Arsa alternatiflerinin sahip olduğu değerlerin ve sorunların iyi tanınması, potansiyellerinin belirlenmesi ve bu potansiyelden azami

ölçüde yararlanılması taşımaktadır.

büyük

önem

Bu çalışmada temel eğitim binaları için sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi aşaması, aşağıdaki başlıklar altında irdelenmektedir; 4.1. Sürdürülebilir Arsa Seçimi ve Analizi Aşamasında Göz Önünde Bulundurulması Gerekli Kriterler Arsa seçiminde temel amaç, eğitim binası kullanıcılarının dış kirlilik kaynaklarından korunması ve altyapısı tamamlanmış, ulaşım sorunu olmayan, merkezi alanların tercih edilmesiyle, doğal habitat ve yeşil alanlar üzerinde minimum oranda olumsuz etki yaratacak arsaların seçilmesidir. Bu aşamada, çevre ve kullanıcı sağlığı açısından hayati önem taşımaları dolayısıyla, sağlanması zorunlu kabul edilen kriterler şöyle sıralanabilir; • 2872 Sayılı Çevre Kanunu’na bağlı Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Yönetmeliği kapsamında eğitim binaları için “proje tanıtım raporu” hazırlanması, • Asbest ve ağır metaller gibi, endüstriyel ve tarımsal olarak veya kendiliğinden oluşan sağlığa zararlı etmenler açısından arsanın değerlendirilmesi, • Zararlı hava emisyonları yaydığı düşünülen komşu binaların teşhis edilmesi, tehlikeli malzemelerin, cisimlerin veya atıkların kontrol altına alınması ve söz konusu bölge için bir “Hava Kalitesi Yönetimi Birimi” oluşturularak, bunların, öğrenci, öğretmen ve personel sağlığını tehdit etmesini önleme yollarının aranması • Yüksek gerilim hatlarına, demiryolu hatlarına, sağlığa zararlı nakil hatlarına, aşırı trafik gürültüsüne, havaalanlarına, aktif fay hatlarına ve eski fay çatlaklarına yakın arsaların tercih edilmemesi veya bu tür kaynaklarla okul arasında seperasyon sağlanması.

[17]

147

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

Çevre ve Orman Bakanlığı’nca 2872 Sayılı Çevre Kanunu’na dayandırılarak hazırlanan ve 16 Aralık 2003 tarihinde Resmi Gazete ile ilan edilen ÇED Yönetmeliği’ne göre, çevresel etki değerlendirmesi; “gerçekleştirilmesi planlanan projelerin çevreye olabilecek olumlu ya da olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmalar” şeklinde tanımlanmaktadır. Bu yönetmeliğin “Ek I.” listesinde bulunan proje türleri için ÇED gerekli görülmektedir. Yönetmeliğin “Ek II.” listesinde bulunan projeler için ise ÇED’ in gerekli olup olmadığının değerlendirilmesi için “proje tanıtım dosyası” hazırlanması istenmektedir. Yönetmeliğin 6. maddesinde “Bu Yönetmelik kapsamındaki bir projeyi gerçekleştirmeyi planlayan gerçek ve tüzel kişiler; Çevresel Etki Değerlendirmesine tabi projeler için Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu, Ek-II'ye tabi projeler için proje tanıtım dosyası hazırlamak, ilgili makamlara sunmak ve projelerini verilen karara göre gerçekleştirmekle yükümlüdürler” denmektedir [18].

Bu çalışmanın konusunu oluşturan temel eğitim binaları, ÇED Yönetmeliği’ nin Ek I. listesinde yer almamaktadır. Ek II. listesinin 26-29. maddeleri ise şöyledir; “...154 kV ve üzeri gerilimdeki enerji iletim tesisleri Turizm, spor, konut ve eğitim tesisleri 27- Toplu halde projelendirilen konutlar (200 konut ve üzeri) 28- Turizm konaklama tesisleri (50 oda ve üzeri oteller, tatil köyleri, turizm kompleksleri, vb.)

29- Eğitim kampüsleri...”

Yönetmeliğin 16. maddesinde “Proje sahibi, projesi için Çevresel Etki Değerlendirmesi uygulamasının gerekli olup olmadığının araştırılması amacıyla bir dilekçe ekinde Ek-IV' e göre hazırlayacağı üç adet Proje tanıtım dosyası ile başvuruda bulunmaktadır. Çevresel Etki Değerlendirmesi gerekli değildir kararı verilen proje için 5 yıl içinde yatırıma başlanmaması durumunda Çevresel Etki Değerlendirmesi gerekli değildir kararı geçersiz sayılır. "Çevresel Etki Değerlendirmesi Gereklidir" kararı alınan projeler 7 nci madde uyarınca Çevresel Etki Değerlendirmesine tabidir. Bir yıl içinde 8. maddeye göre ÇED sürecinin başlatılmaması durumunda başvuru geçersiz sayılır” denmektedir [18].

Görüldüğü gibi ülkemizde şu anda genellikle endüstri binaları, fabrikalar, rafineriler, enerji santralleri, asbest kullanan tesisler, kimyasal üretim tesisleri, demiryolu hatları, hava alanları vs. gibi projeler için hazırlanması zorunlu olan ÇED raporu, bu çalışmanın konusunu oluşturan eğitim binaları için zorunlu tutulmamaktadır.

Daha önce de ifade edildiği gibi, sürdürülebilir eğitim binalarının tasarımında kullanıcı sağlığının korunması ile ilgili alınabilecek önlemler, birinci derecede önemli –olmazsa olmaz- kriterler olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle, endüstriyel veya tarımsal olarak veya kendiliğinden oluşarak kullanıcı sağlığını tehdit eden kirleticiler ve zararlı hava emisyonları barındıran veya bu tip öğelere yakın arsaların, eğitim binası arsası olarak seçilmemesi tavsiye edilmektedir. Yine kullanıcı sağlığı ve güvenliği açısından yüksek gerilim hatlarına, zararlı nakil hatlarına ve deprem riski taşıyan fay hatlarına yakın arsalar tercih edilmemelidir.

Ayrıca güvenlik ve konfor koşulları açısından demiryolu hatlarına, hava alanlarına ve yoğun araç trafiği ve dolayısıyla gürültülü olan karayollarına

148

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

yakın arsalar temel eğitim binası arsası olarak uygun görülmemektedir.

Sürdürülebilir temel eğitim binası için uygun görülen arsa özellikleri ise “CHPS Best Practices Manual” adlı çalışmada şöyle sıralanmaktadır; • Yapılaşmaya açık alanlar, • Yönetmeliklerde belirtilen 1. derece tarım alanları dışındaki alanlar, • Sulak arazilere 30 m’ den daha yakın olmayan alanlar, • Sel baskını kodundan en az 1,5 m daha yüksek kotta alanlar, • Özel türler barındıran habitatlar içermeyen alanlar, • Kamusal park ve mesire alanları dışındaki alanlar, • Çevresinde eğitim binasının kullanımına sunulabilecek tesislerin yer aldığı alanlar [19].

Aynı çalışmaya göre arsa seçiminden sonra yapılması gerekli analizlerin listelenmesi aşağıdaki gibidir; • Arsanın istenilen yönlenmeye imkan verip vermediğinin araştırılması, • Bölgesel olarak aylık gece ve gündüz hava sıcaklıklarının incelenmesi, • Arsa üzerinde veya çevresinde doğal ışığın binaya alınması konusunda engel olup olmadığının araştırılması (eğim), • İklimsel verilere göre güneşlenme açısından en verimli zaman aralıklarının belirlenmesi, • Hakim rüzgar yönünün belirlenmesi, • Yararlanılması veya kapatılması gereken manzaralar olup olmadığının araştırılması, • İnsan ve araç hareketinin gözlemlenmesi, • Hava kalitesi ve gürültü seviyesinin araştırılması, • Doğal bitki örtüsündeki türlerin ve özelliklerinin incelenmesi,

• Temel, drenaj ve bitkilendirme açısından toprak özelliklerinin incelenmesi, • Arsada dönüşüm, biomas ve sebzemeyve yetiştirilmesi için yeterli alan olup olmadığının veya hangi alanların bu amaçlarla kullanılabileceğinin incelenmesi.

Sürdürülebilir bina ve açık alan tasarımları üzerine yapılan bütün bu çalışmalar sonucunda ortaya konan kriterler listesi, çevre sistemlerini korumaya yönelik çalışmalardır. Doğal çevre sistemlerinin korunması kadar sağlıklı gelişen yapısal çevre sistemlerinin oluşturulmasını amaçlayan çağdaş yaklaşım yöntemleri sürekli olarak ele alınmakta ve değişen çevresel koşullara yönelik yeni önerilerle desteklenmektedir. Artan nüfusa bağlı olarak hızla gelişen yapı sektörünün yarattığı sorunların yanısıra, şehirlerdeki yayılarak büyüme de, çevre sistemlerini ciddi şekilde etkilemektedir. Özellikle düşük yoğunluktaki büyüme daha fazla altyapı gereksinimi gerektirdiğinden, çevrenin çok daha fazla tahrip olmasına yol açmaktadır.

Ayrıca, kent merkezlerinden uzak olan bu bölgelere ulaşımda kullanılan araçların tükettiği enerji de, çevre tahribatına katkıda bulunmaktadır. Bu bakımdan, sürdürülebilir temel eğitim binası için arsa seçiminde, üzerinde ilk kez yapı yapılacak bir arsa yerine, daha önce üzerinde yapı yapılmış arsaların tercih edilmesi önemlidir.

Kaynaklarda “brownfield site” olarak bilinen arsalar Amerika’ da Ocak 2002’ de yürürlüğe giren “... Brownfield Canlandırma Kanunu”nda “Varolan veya potansiyel olarak varolması beklenen zararlı madde ve toksik kirleticiler tarafından tahrip edilmiş alanlar” olarak tanımlanmaktadır [22].

Toprağı, havası ve suyu kullanılmış veya bitki örtüsü zarar görmüş olan bu tür arsaların tercih edilerek inşaat sırasında rehabilite edilmesi, çevre sistemleri açısından çok faydalı olmaktadır. Bu tür arsaların mevcut olamadığı durumlarda, daha önce yapılaşmanın olmadığı bir arsanın seçimi kaçınılmazsa, altyapının

149

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

mevcut olduğu kentsel alanların tercih edilmesi, yeşil alanların, habitatların ve doğal kaynakların korunması açısından faydalı olmaktadır.

Sürdürülebilir tasarımları ve sürdürülebilir dış mekan tasarımlarını etkileyen bir diğer faktör de bitki örtüsü olmaktadır. Bitki örtüsü binanın ve arsanın mevsimsel güneşlenme ve konfor koşullarını etkilemektedir. Bu nedenle arsa üzerindeki mevcut bitki örtüsünün özelliklerinin tespit edilmesi ve yönlenmede bunlardan yararlanılması, hem mevcut dokunun korunması ve hem de binaya sağlayacağı katkılar dolayısıyla sürdürülebilir tasarım açısından olumlu bir yaklaşım oluşturmaktadır.

Sürdürülebilir yaşam tarzı ve sürdürülebilir tasarımın en önemli konularından biri de atık yönetimidir. Sürdürülebilir eğitim binaları için arsa seçiminde ve/veya arsanın kullanımında atık yönetimi ve geri dönüşüm konuları gün geçtikçe daha fazla ele alınmaktadır. Bu bağlamda, sürdürülebilir tasarımlarda bina içerisinde ve dış mekanda atık dönüşümü için belirli bir alan ayrılması ön görülmektedir. Bu alanlarda üretilen çöp ve atıkların ayrıştırılarak depolanması ve ayrıca yeşil alanlardan çıkan organik atıkların biriktirilmesi için dış mekanda belirli alanlar (kompost) ayrılması gerekmektedir. Arsa seçimi ve analizi aşamasında, arsada bu tür fonksiyonlar için ayrılabilecek alanlar olup olmadığı gözetilmelidir. Ayrıca öğrencilere verilmesi hedeflenen çevre eğitimi kapsamında, arsa üzerinde sebze-meyve yetiştirilmesi için uygun alanlar ayrılması da göz önünde bulundurulmalıdır.

Son yıllarda tüm dünyada görülen bir eğilim de, eğitim binaları ile kamusal tesislerin ortaklaşa kullanımı olmaktadır. Ortak kullanım, pek çok avantajı da beraberinde getirmektedir; gece-gündüz yaşayan mekanlar oluşturularak güvenliğin arttırılması, toplumla bütünleşmenin sağlanması, arsanın satın alımı ve inşa aşamalarındaki maliyetin azaltılması gibi.

Örneğin; okulun toplantı salonu veya spor tesislerinin çevre halkın kullanımına açılmasıyla okula hem ek bir mali kaynak ve hem de okul ile toplum arasında sıkı bir entegrasyon sağlanabilmektedir.

Aynı şekilde okulun mevcut bir spor kompleksine komşu olacak şekilde inşa edilmesiyle de, bu kompleksin öğrencilerin spor çalışmaları için kullanılması, okul alanı içerisinde ayrı bir tesise gereksinimi ortadan kaldırarak, ekonomik sürdürülebilirlik açısından olumlu bir yaklaşım oluşturmaktadır.

4.2. Ulaşım Ulaşımdan kaynaklanan enerji tüketimi ve kirliliğin, okul binalarının tüm yaşam evreleri boyunca tükettikleri toplam enerjiden çok daha fazla olduğu bilinmektedir.

Sürdürülebilir ulaşım konusunun temel amacı, özel otomobil kullanımı dışındaki ulaşım alternatiflerinin yaygınlaştırılmasıyla, ulaşımdan kaynaklanan enerji tüketiminin ve çevresel etkilerin en aza indirgenmesidir.

Sürdürülebilir ulaşımın planlanması, arsa seçimi aşamasından başlamalıdır. Arsa seçimini yönlendirecek ulaşım kriterleri arasında; kamusal ulaşım bağlamında bir veya birkaç farklı toplu taşıma hattına yakın, yaya ulaşım bağlamında ise öğrencilerin en az % 50’ sinin yürüme mesafesinde ikamet ettiği arsalar tercih edilmelidir. Aslında temel bir şehircilik öğretisi olan “komşuluk birimi” kavramından da bilindiği gibi, belli bir sayıya ulaşan kentsel topluluklara bir ilkokul ünitesi sağlanması gerekmektedir.

Böylece topluluğun temel eğitime devam eden üyelerinin yaya olarak sorunsuzca okula gidiş gelişi sağlanabilmektedir. Ancak günümüzde aşırı yoğun yerleşime sahip büyük metropollerde bu sistemi kurarak öğrencilerin okula yaya olarak gidip gelebilmesini sağlamak, belirli bir azınlık dışında genellikle çok zordur. Bu nedenle büyük şehirlerde temel eğitim binalarına ağırlıklı olarak toplu taşıma ile ulaşım kaçınılmazdır.

Toplu ulaşımın kolaylaştırılarak teşvik edilmesiyle, -

150

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

enerjinin ve çevrenin korunumunun yanısıraarsa çevresindeki araç sirkülasyonunun azaltılmasıyla giriş ve çıkışlardaki kargaşa, gürültü ve de otopark alanları minimize edilebilmektedir.

Bazı Amerikan kaynaklarında “Bina, iki ve daha fazla otobüs hattına, hafif raylı sistem istasyonuna veya metroya 1/4 mil, perakende satış ve kamu hizmetlerine 1/8 mil mesafede olmalıdır” şartı yer almaktadır [21]. CHPS’ nin çalışmasında ise toplu taşıma ile ilgili olarak; “temel eğitim binasının banliyö hattına, hafif raylı sisteme veya metro istasyonuna ¼ mil uzaklıkta konumlandırılması” şartı yer alırken, ülkemizdeki ilgili yasa ve yönetmeliklerde toplu ulaşım hattı-eğitim binası arasında optimum bir mesafe şartı yer almamaktadır. Özellikle Amerika’ da ulaşım alternatifi olarak kullanılan yaygın bir yöntem de, kişilerin özel araçlarıyla sırayla, anlaşmalı bir grubu okula getirip götürmesi biçimidir.

Normal otomobillerle veya daha büyük kamyonet tipi araçlarla gerçekleştirilen bu yönteme “carpooling- vanpooling” adı verilmiştir. Bu yöntem enerji tüketimi açısından hem ekonomiklik sağlamakta, hem de kişiler arası sosyal ilişkileri geliştirmektedir. Bu tür artılarından dolayı sürdürülebilir bir ulaşım alternatifi olarak görülmektedir.

Bisiklet kullanımı kirlilik yaratmayan bir ulaşım alternatifi olması dolayısıyla, sürdürülebilir tasarım çalışmalarında teşvik edilmektedir. Ancak son dönemlerde yapılan çalışmalarda, özellikle araç trafiğinin yoğun olduğu bölgelerde bisiklet kullanımının, kullanıcı sağlığı açısından zararlı olduğu görülmüştür. Ancak yoğun karayolu trafiğinden tamamen ayrılabilen, sürekli ve direkt bisiklet yolları sağlanabiliyorsa, bisiklet kullanımı uygun olmaktadır.

Sürdürülebilir ulaşım konusunda yoğun çalışmalar yapan ülkelerde, –özellikle ABD’nin Kalifornia ve Minnesota eyaletlerinde- eğitim binalarına ulaşım konusu üzerine çalışmalar yapan komisyonlar oluşturulmaktadır. Bu konuda yapılan önemli çalışmalardan birinin ilkeleri aşağıda yer almaktadır;

Ülkemizde özellikle İstanbul gibi metropollerde okula servis araçları ile ulaşım yaygın olarak tercih edilmektedir. Bir toplu taşıma türü olan bu ulaşım biçimi, sürdürülebilir tasarım açısından uygun görülmektedir. Ancak bu konuda en temel problem, okula giriş-çıkış saatlerinde okul girişlerinde servis araçlarından dolayı yaşanan kargaşa olmaktadır. Bu durum okul alanı çevresindeki bağlantı yollarında da trafiğin aşırı yüklenmesine sebep olarak, o bölgede yaşayan tüm halkı etkileyebilmektedir.

Bu tür sorunlar yaşanmaması için, okul girişleri önlerinde araçların giriş çıkışı ve beklemesi için yeterli cep alanların bırakılması gerekmektedir.

151

• Toplu taşımanın teşvik edilmesi ve kullanımının arttırılması, • Toplu taşımayı ve grup halinde gidişgelişi kullanan kullanıcılara özel ayrıcalıklar tanınması (örneğin; bu tür araçlara ayrıcalıklı park yerleri sağlanması, toplu taşımayı kullananlara indirimli ücretler sunulması gibi), • Özel araç parkı için ücret talep edilmesi, • Arsa çevresindeki yollarda güvenli yaya geçişlerinin sağlanması, bu konuda belediye ile aktif işbirliğine gidilmesi, • Arsa çevresinde güvenli yaya yollarının oluşturulması, • Toplu taşıma duraklarına gidecek yayaların güvenli şekilde bu noktalara gidişinin sağlanması (yağış durumuna karşı korunaklı alanlar oluşturulması, yeterli aydınlatma vs.), • Bisikletler için yeterli aydınlatmanın sağlandığı, güvenli park alanlarının oluşturulması (mümkünse üzeri örtülü olması önerilmektedir), • Arsa üzerinde bisikletlilerin giriş-çıkış ve park alanlarını gösteren levhalar,

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

• Okul binasında, yayalar ve bisiklet kullanıcıları için duş olanağı sağlanması [20].

Sürdürülebilir ulaşımın temel amacı, kullanıcıların büyük bölümü için toplu ve yaya ulaşımının sağlanmasıdır ancak bunun yanısıra, teşvik edici tasarım önlemlerinin alınması, ulaşımın güvenilirliğini ve sürekliliğini sağlamak açısından önem taşımaktadır. Bu bağlamda göz önünde bulundurulması gerekli kriterler arasında şunlar sayılabilir; avlu, geçit, arkad gibi karanlık ve gözden uzak alanların oluşturulmasından kaçınılması ve idari personel için ayrılan mekanların pencere boşluklarının toplu taşıma araçlarının bekleme, indirme-bindirme alanlarını görecek şekilde konumlandırılması, bu alanlarda söz konusu olabilecek potansiyel suç ve kaza olasılıklarına karşı önleyici rol oynayabilmektedir.

Ulaşım konusu ile ilgili tasarım önlemlerinin yanısıra, plancı ve mimarın kontrolü dışındaki pekçok başka etken de, kişilerin ulaşım ile ilgili tercihlerini şekillendirebilmektedir. Örneğin; trafiğin ve otoparkların azaltılması, ulaşım ücretlendirmeleri, otobüs/taksi önceliği gibi... Sürdürülebilir ulaşımın en etkin biçimde sağlanabilmesi için tasarım kriterlerinin kamusal politikalarda, ilgili yasa ve yönetmeliklerde yer alması gereklidir.

4.3. Temel Eğitim Binası Çevresinde ve Bağlantı Yollarında Aydınlatma Gerek yurt içinde ve gerekse de yurt dışında temel eğitim binalarının çeşitli kurslar, faaliyetler ve yetişkin öğretimi vb. gibi amaçlar için gece kullanımı da söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle temel eğitim binası çevresindeki ve bağlantı yollarındaki aydınlatma elemanlarının, yeterli aydınlık seviyesini sağlayacak sayı ve güçte olması önem taşımaktadır. Bu aydınlatma elemanlarının mümkünse aydınlık düzeyine göre otomatik olarak açılıp kapanabilen, fotoselli veya iklimsel olarak uygun bölgelerde güneş enerjisi ile

çalışan elemanlardan seçilmesi önerilmektedir. Böylece gereksiz enerji tüketimi önlenebilecektir. Bu alanlardaki aydınlatma tasarımı, bağlı olunan yerel yönetimin sorumluluğunda olsa da, çevredeki aydınlatmanın temel eğitim binasının tasarlayıcıları tarafından analiz edilerek gerekli görülen önerilerin ve ek aydınlatma önlemlerinin talep edilmesi faydalı olacaktır.

5. DEĞERLENDİRME ve SONUÇ Sürdürülebilir tasarım, gittikçe artan çevre sorunlarının yaşandığı günümüzde, bu sorunları tamamen ortadan kaldıramasa bile, minimal düzeye çekebilecek bir yaklaşım olarak öne çıkmaktadır. İnsanların bu amaca yönelik olarak eylemlerini düzenleyebilmeleri için öncelikle bu konudaki zihinsel kabullere, yani sürdürülebilirlik bilincine sahip olmaları gerekmektedir, çünkü sebepleri ortadan kaldırmadan getirilecek çözümler kalıcı olmayacaktır. Sağlam bir bilinç tarafından yapılandırılmayan mimarlık ürünlerinde yer alacak olan sürdürülebilirlik anlayışı, sığ ve yüzeysel kalacaktır.

Bu bilinci edindirmeye yönelik en etkili girişimin eğitim olduğu açıktır. Temel eğitim binalarının sürdürülebilir tasarımı bu bağlamda diğer bina tiplerine kıyasla çok daha ciddi getiriler sağlama potansiyeline sahiptir. Kişilere küçük yaşlardan itibaren bu bilincin kazandırılmasıyla, gelecekte yapacakları faaliyetlere sürdürülebilirlik kriterini verimli bir şekilde katabileceklerdir.

Sürdürülebilirlik bilincinin üst düzeyde verildiği okullarda eğitim alan öğrenciler, gelecekte de yer alacakları her sektörde bu etkeni azami ölçüde dikkate alacaklardır.

Eğitim sisteminin öğrencilere sürdürülebilirlik bilincini kazandıracak şekilde düzenlenmesi ile birlikte, eğitim binalarının kendilerinin de çevre üzerinde minimal etki yaratacak şekilde tasarlanmaları ile hem günümüz ve hem de gelecekte çevre sistemlerinin korunmasına yönelik büyük faydalar sağlanabilecektir.

152

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Sürdürülebilir temel eğitim binası tasarımında arsa seçimi ve analizi konusu, tasarımın ilk adımını oluşturmaktadır. Bu aşamada yapılacak seçimler, sonraki aşamaların başarısını zincirleme olarak etkileyecektir. Yapılan arsa seçimi ve açık alan planlaması, binanın toplam sürdürülebilirlik performansını destekleyecek ya da düşürecektir. Uygun arsanın seçilmesi ile birlikte, çevresel açıdan tehdit oluşturabilecek bir dizi faktör elimine edilebilecektir. Bu bağlamda, arsa seçimi aşamasında mevcut şartlar çok yönlü olarak değerlendirilmelidir.

Sürdürülebilir temel eğitim binası tasarımına yönelik arsa seçimi konusunda uyulması zorunlu kabul edilen kriterler şunlardır; • Arsa alternatiflerinin 2872 Sayılı Çevre Kanunu’na bağlı Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Yönetmeliği bağlamında değerlendirilmesi, • Arsanın veya çevresinin insan sağlığına zararlı etmenler içermemesi, • Arsanın yüksek gerilim hatlarına, demiryolu hatlarına, sağlığa zararlı nakil hatlarına, aktif fay hatlarına ve eski fay çatlaklarına yakın olmaması veya bu tür kaynaklarla okul arasında seperasyon sağlanması, • Tarım alanlarının temel eğitim binası arsası olarak tercih edilmemesi, • Sel baskını riski taşımayan, sulak arazilere yakın olmayan arsaların tercih edilmesi, • Daha önce üzerinde yapı yapılmış arsaların tercih edilmesi.

• Birden fazla toplu taşıma hattına yakın arsaların tercih edilmesi, • Öğrencilerin en az % 50’sinin yaya olarak ulaşabileceği arsaların tercih edilmesi.

Ayrıca mevcut arsa alternatiflerinin, aşağıda sıralanan kriterler doğrultusunda analiz edilmesi gerekmektedir; • Arsanın istenilen yönlenmeye imkan verip vermediğinin araştırılması,

• Arsa üzerinde veya çevresinde, doğal ışığın binaya alınmasına engel olabilecek doğal veya yapay etkenlerin araştırılması, • Güneşlenme açısından en verimli zaman aralıklarının belirlenmesi, • Hakim rüzgar yönünün belirlenmesi, • Manzara açısından arsanın değerlendirilmesi, • İnsan ve araç hareketinin gözlemlenmesi, • Hava kalitesi ve gürültü seviyesinin araştırılması, • Doğal bitki örtüsündeki türlerin ve özelliklerinin incelenmesi, • Toprak özelliklerinin incelenmesi, • Arsada dönüşüm, biomas ve sebzemeyve yetiştirilmesi için yeterli alan olup olmadığının araştırılması, • Arsa çevresinde temel eğitim binasının kullanabileceği sosyal, rekreaktif ve sportif alanların mevcut olup olmadığının araştırılması.

Diğer yandan, pek çok projede olduğu gibi temel eğitim binalarının arsa seçimi de, çoğunlukla projede çalışacak mimar veya mimarların çalışmalara başlamasından önce gerçekleştirilmekte, bu durumda çoğu zaman arsa seçiminde sürdürülebilirlik kriteri göz ardı edilebilmektedir. Bu sorunun çözümlenebilmesi için, arsa seçimini gerçekleştiren ekip, kişi ya da kuruluşun içerisinde sürdürülebilir tasarım konusunda uzmanlaşmış mimarın veya mimarların da yer alması ya da söz konusu ekibin bu ve benzeri çalışmaları dikkate alarak arsa seçimini gerçekleştirmeleri önemlidir.

KAYNAKLAR [1] Kim, S., (1998), “Life-cycle assessment of embodied energy for building materials-focused on high-rise apartments”, Proceedings of the World Renewable Energy Congress (WREC), Florence, 1559-62.

[2] Cousins, F. ve McGregor, A., (1998), “Specifying a Green Building”, Green Building Challenge ’98, An International Conference on the Performance Assessment of Buildings, Vancouver.

153

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

[3] Foster, N., (2001), “Lord Foster of Thames Bank”, (Green Architecture), Architectural Design, V: 71, N:4, s:32.

tasarlanacak temel eğitim binalarında irdelenmesi ve bir yöntem önerisi”, (basılmamış), Doktora tezi, YTÜ, İstanbul.

[4] Rogers, R., (2001), “Lord Rogers of Riverside” (Green Architecture), Architectural Design, V: 71, N:4, 36.

[18] Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği, (2003), Çevre ve Orman Bakanlığı, 25318, Ankara.

[5] Yeang, K., (2001), “Ken Yeang” (Green Architecture), Architectural Design, V: 71, N:4, 60.

[19]. CHPS (Collaborative for High Performance Schools), “Best Practices Manual”, (2002), Volume III-Criteria, s: 7, Eley Associates, Massachusetts.

[6] Plessis, C., (2001), “Bringing Together Head, Hearth and Soul-Sustainable Architecture in South Africa” (Green Architecture), Architectural Design, V: 71, N:4, 47-51.

[20] The State of Minnesota Sustainable Building Guidelines, (2002), Regents of the University of Minnesota, Twin Cities Campus, College of Architecture and Landscape Architecture, USA.

[7] Ünal, S. ve Dımışkı, E., (1999), “UNESCO-UNEP Himayesinde Çevre Eğitiminin Gelişimi ve Türkiye’de Ortaöğretim Çevre Eğitimi”, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 16-17, 142154.

[21] Wilson, A.(ed), (2001), “Greening Federal Facilities”, buildinggreen Inc., Brattleboro, Vermont.

[22] Brownfield Canlandırma Kanunu, USA (http://www.epa.gov/swerosps/bf/pubs/08brochure.p df)

[8]http://www.un.org/esa/sustdev/documents/agenda 21/english/agenda21chapter36 Agenda 21, Bölüm 36, Promoting Education, Public Awareness and Training.

[9] Unesco Genel Konferansı’nın 34. Oturumu Ekonomi ve Eğitimdeki Gelişmelerle İlgili Bakanlar Yuvarlak Masa Toplantısı, 19-20 Ekim 2007, Paris. digm.meb.gov.tr/uaorgutler/BM/unesco_bildiri.pdf [10] www.innovativedesign.net [11]http://www.innovativedesign.net/pdf/02reducingc ost.pdf [12] World Watch Institute, (2000), “Vital Signs 2000”, New York.

[13]http://www.innovativedesign.net/pdf/03bldgteach .pdf [14] Kuller, R. ve Lindsten, C., (1992), “Health and Behaviour of Children in Classrooms With and Without Windows”, Journal of Environmental Psychology, 12:305-317.

[15] Yeang, K., (1995), “Designing with Nature”, McGraw-Hill, USA. [16] CHPS (Collaborative for High Performance Schools), “Best Practices Manual”, (2002), Volume II-Design, s: 49, Eley Associates, Massachusetts.

[17] Sevinç Kayıhan, K., (2006), “Sürdürülebilir mimarlığın yarı nemli Marmara ikliminde

154

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Figure 4. Portraits of Venetian Ladies from 1570 to1609

136

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

SÜRDÜRÜLEBİLİR TEMEL EĞİTİM BİNASI TASARIMI BAĞLAMINDA ARSA SEÇİMİ ve ANALİZİ KONUSUNUN İRDELENMESİ Kutlu Sevinç KAYIHAN a1 , Seda TÖNÜK b a

Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mimarlık Fak., Mimarlık Böl., Gebze, Kocaeli, Türkiye. sevinc@gyte.edu.tr b Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fak., Mimarlık Böl., Çevre Düzenleme B. D., Beşiktaş, İstanbul, Türkiye tonuk@yildiz.edu.tr ÖZET Sürdürülebilir temel eğitim binası tasarımında arsa seçimi ve analizi konusu, tasarımın ilk adımını oluşturmaktadır. Bu aşamada yapılacak seçimler, binanın daha sonra geçireceği yaşam döngüsü aşamalarının sürdürülebilirlik başarısını zincirleme olarak etkilemektedir. Yapılan arsa seçimi ve açık alan planlaması, binanın toplam sürdürülebilirlik performansını desteklemekte ya da düşürmektedir. Uygun arsanın seçilmesi ile birlikte, çevresel açıdan tehdit oluşturabilecek bir dizi faktör elimine edilebilmektedir. Bu bağlamda, arsa seçimi aşamasında mevcut şartlar çok yönlü olarak değerlendirilmelidir.

Sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi konusunun temel eğitim binaları örneğinde irdelenmesinin amaçlandığı bu çalışmanın giriş bölümünde çevre sorunlarının ortaya çıkışı ve sonrasında ulaşılan “ekolojik bilinçlenme” ile birlikte gündeme gelen sürdürülebilir gelişme ve bunun mimariye yansımalarına değinilmektedir. İkinci bölümde konu ile ilişkili kavramlar tanımlanmakta ve tartışılmaktadır. Üçüncü bölümde, sürdürülebilir temel eğitim binalarının temel ilkeleri ekonomik, ekolojik ve sosyal sürdürülebilirlik kapsamında sınıflandırılarak tanımlanmaktadır. Dördüncü bölümde sürdürülebilir arsa seçimi ve analizine ilişkin temel kriterler ile ulaşım ve aydınlatma konuları irdelenmektedir. Sonuç bölümünde arsa seçimi ve analizine ilişkin kriterler sıralanmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Sürdürülebilirlik, ekoloji, sürdürülebilir mimarlık, sürdürülebilir temel eğitim binaları, sürdürülebilir arsa seçimi EXAMINATION OF SITE SELECTION and ANALYSE SUBJECT IN SUSTAINABLE ELEMENTARY SCHOOL BUILDING DESIGN ABSTRACT Site selection and analysis are initial steps of sustainable elementary school building design. Selections made at this stage will affect the life cycle and the success of the sustainability as a chain reaction. Site selection and open area planning will support or decrease the buildings total sustainability performance. By selecting the proper site a lot of potential environmental threath factors will be eliminated. With this in mind site selection should be made examined in several different aspects.

In the entry section of this work site selection and analysis of sustainable elementary school building design will be studied. Beginning of environmental problems and evolving of ecological common sense resulting in sustainable development and reflections of that to the architecture will be touched. Consepts related to the subject are spesified and discussed in the second section. In the third section fundamental principles of sustainable elementary buildings are defined. Sustainable site selection and analysis are discussed in certain headings in the fourth section. Concluion section containes criteria that directs site selection and analysis.

Keywords: Sustainability, ecology, sustainable architecture, sustainable elementary school buildings, sustainable site selection

1

Bu makale, birinci yazar tarafından YTÜ Mimarlık Fakültesi’nde tamamlanmış olan “Sürdürülebilir Mimarlığın Yarı Nemli Marmara İkliminde Tasarlanacak Temel Eğitim Binalarında İrdelenmesi ve Bir Yöntem Önerisi” adlı doktora tezinden hazırlanmıştır.

137

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

1.GİRİŞ Çevre sorunlarının ve bunların olumsuz sonuçlarının ortaya çıkmasıyla insanlar, bu olumsuz sonuçların çıkış nedenlerini anlamaya ve kaynağına inmeye çalışmışlardır. “Ekolojik bilinçlenme” adını verebileceğimiz bu olay ile, insanın doğanın bir parçası olduğu ve doğa ile sistemli ilişkiler içerisinde bulunması gerektiğinin bilincine varılmıştır.

Bu bilinçlenme sonucunda çevre sorunlarının çözülmesine yönelik yollar aranmaya başlanmıştır.

Ekonomik, sosyal ve teknik açıdan alınabilecek önlemlerin neler olabileceği konuları üzerinde çeşitli tartışma, araştırma ve uygulama yöntemlerinin oluşturulması konuları, gerek mimarlık ve çevre konularında çalışmalar yapan bilim adamları ve uygulamacı mimarlar, gerekse de kamuoyu desteğinin oluşması sonucunda hız kazanmıştır. “Sürdürülebilir mimarlık” anlayışı genelde, sözü edilen ekolojik bilinçlenmenin mimarlık ve yapı alanındaki yansımalarının devamlılığının sağlanması şeklinde özetlenebilir.

Amerika’da ve birçok Avrupa ülkesinde sürdürülebilir mimarlık ile ilgili çok sayıda örnek ve çalışma yapıldığı, konu ile ilgili kriterlerin kanun ve yönetmeliklerde yer aldığı görülmektedir. Ülkemizde konunun öneminin yeni yeni farkına varıldığı, sürdürülebilir mimarlık örneklerinin yok denecek kadar az olduğu, kanun ve yönetmeliklerde ise yeterli şekilde yer almadığı görülmektedir. Bu nedenle, sürdürülebilir mimarlık ile ilgili çalışmaların artması, bu çalışmaların yetkili kurumlarca referans alınarak ülkemiz için de bir sürdürülebilir tasarım politikası oluşturulması, konu ile ilişkili temel kriterlerin ilgili kanun ve yönetmeliklerde en kısa zamanda yer almasının sağlanması gerekmektedir.

Diğer yandan her ikisi de çok boyutlu konular olan ve çeşitli bileşenler içeren sürdürülebilirlik ve mimarlık kavramlarının çakışmasıyla birtakım yeni çalışma alanları

doğmaktadır. Bu konular, belli bina tipleri örneğinde daha da çeşitlenmektedir.

Sürdürülebilir tasarımın temel konularından birisini oluşturan “arsa seçimi ve analizi” konusunun temel eğitim binaları bağlamında irdelenmesi, sözü edilen konulardan biridir. Tasarım aşamasından önce gerçekleşen “arsa seçimi ve analizi” aşaması sonucunda doğru ve uygun arsanın seçilmesiyle, binanın tasarım, uygulama ve bakım-işletim aşamalarında gündeme gelebilecek bir dizi problem ortadan kaldırılabilmektedir. Diğer bir deyişle, arsa seçimi binanın yaşam döngüsü aşamalarındaki toplam sürdürülebilirliğini olumlu ya da olumsuz anlamda etkileme gücüne sahip bir konu olduğundan dolayı büyük önem taşımaktadır. Bu bağlamda, “temel eğitim binalarına yönelik sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi” konusunun ele alındığı bu çalışma aşağıdaki bölümlerden oluşmaktadır; 1. Giriş bölümünde sürdürülebilir gelişme kavramı ve mimarlığa yansımaları kısaca özetlenmekte, sürdürülebilir mimarlık bağlamında temel eğitim binalarının arsa seçimi ve analizi konusunun önemi vurgulanmaktadır, 2. Bölümde çalışmanın konusunu oluşturan temel kavramlar olan sürdürülebilirlik, eğitim ve mimarlık kavramlarına ve bu kavramların birbirleriyle ilişkili tanımlarına yer verilmektedir, 3.

Bölümde toplam sürdürülebilirliği oluşturan ekonomik, ekolojik ve sosyal bileşenler bağlamında temel eğitim binalarının genel tasarım ilkeleri irdelenmektedir, 4. Bölümde çalışmanın konusu olan, temel eğitim binaları için sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi aşaması aşağıdaki başlıklar altında ele alınmaktadır;

138

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

1. Arsa seçimi ve analizi aşamasında göz önünde bulundurulması gereken kriterler 2. Ulaşım 3. Temel eğitim binası çevresinde ve bağlantı yollarında aydınlatma 5. Bölümde çalışmada elde edilen sonuçlar değerlendirilmektedir.

2.KONUYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR Çalışmada yoğun olarak kullanılan kavramlar çeşitli araştırmacılar ve bilim adamları tarafından çeşitli şekillerde tanımlanmış ve literatürde yerlerini almışlardır. Konunun öneminin bir kez daha vurgulanması ve çeşitli tanımlarla konunun derinlik kazanmasını sağlayabilmek amacıyla bu kavramların açılımlarının bazıları aşağıda yer almaktadır; 2.1. Mimarlıkta Sürdürülebilirlik Kavramı Günümüz koşullarında yapı sektörünün, global çevre üzerinde büyük etki yaratan bir sektör olması sebebiyle, yapı ile ilgili tüm olumsuz faaliyetlerin yarattığı çevresel etkilerin iyileştirilmesi bir zorunluluk olmalıdır. Diğer alanlarda olduğu gibi mimarlık alanında da günümüz koşullarında ciddi önlemlerin alınabilmesi için, önce içinde bulunduğumuz durumun analizinin yapılması, sonra da bu konuda ne gibi önlemlerin alınması gerektiği konuları tartışılmaktadır.

Yeryüzünde gelecek nesiller için de sağlıklı yaşam koşullarının sağlanabilmesi ve sürdürülebilmesi konularında yapılan tanımlar zaman içinde değişen koşullara uygun olarak yeniden ele alınacaklardır.

Aşağıda yer alan sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir mimarlık tanımları günümüz koşullarından bir kesiti sunmaktadır.

“Sürdürülebilir tasarım, en azla en çoğu gerçekleştirmektir. Fazla miktarda atık üreten mekanik sistemlere bağımlılık

yerine, yenilenemeyen, küresel ısınmaya katkı sağlayan ve kirlilik yaratan enerji kaynaklarının kullanımını azaltan pasif mimarlığın kullanımı ile ilgilidir.

Sürdürülebilirlik mimarinin kalitesidir ancak kullanılan malzemelerin kalitesinden çok, fikirlerin ve düşünce biçimlerinin kalitesi ile ilgilidir” [3].

“Sürdürülebilir tasarım, bugünün ihtiyaçlarının, gelecek nesillere kalacak doğal kaynak stoğunu riske sokmaksızın karşılanmasıdır. Şehirlerin ve binaların çevresel etkileri ve enerji kullanımı gibi spesifik konularının yanı sıra, sosyal ve ekonomik sürdürülebilirlik konularını da içermelidir. Anahtar konuları şunlardır: düşük enerji, tasarım esnekliği ve kaynak etkinliği” [4].

“Sürdürülebilir tasarımın özelliği, yapım sistemlerinin yaşam döngüleri ile biyosferdeki ekolojik sistemleri entegre edebilmesidir. Yapı bileşenleri ve enerji sistemleri, çevre üzerinde minimal etki yapacak şekilde -kaynaktan yapıdaki en küçük ekipmana kadar-ekolojik sistemlerle uyum içerisinde çalışmalıdır. Başarılı bir ekolojik (yeşil) bina, doğal sistemler üzerinde minimum yıkıcı, maksimum olumlu etki yaratmalıdır” [5].

“Güney Afrika’ da benimsenmiş olan sürdürülebilir mimarlık anlayışı, enerji etkinliği mekaniği, geliştirilmiş performans ve dayanıklılıktan çok daha başka bir bağlamla çevrelenmiştir. Kaynak etkinliğine verilmiş olan anlamdan ayrı olarak, arsaya ve onun kültürlerine karşı duygusal bir ilişkiyi ve sosyal uyumu teşvik eder. Güney Afrika’daki sürdürülebilir mimarlık, insandoğa, doğa-toplum birlikteliğinin bir bütün olduğu anlayışından köklenmektedir” [6].

Sürdürülebilir mimarlık ile ilgili tanımlamalar incelendiğinde, vurgulanan özelliklerin araştırmacıdan araştırmacıya değişiklik gösterdiği görülmektedir.

Kimi araştırmacılar sürdürülebilirliğin ekolojik ve ekonomik boyutu bağlamında enerjinin,

139

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

doğal kaynakların korunumu ve tutumlu kullanılması, sürdürülebilir malzeme seçimi, atıkların azaltılması vb. konuları ön planda tutarken, kimi araştırmacılar ise sosyal ve kültürel konulara ağırlık vermektedirler.

Mimarlık ürününün üzerinde yer alacağı arsa, bazen ekolojik bazen de sosyal anlamda özgün özellikler içerebilmekte, dolayısıyla tasarımda bu özellikler ile ilgili noktalar ön plana çıkabilmektedir. Genel olarak sürdürülebilir mimarlık söz konusu olduğunda, kamuoyu ve sivil toplum örgütlerinin görüşlerinin, çoğunlukla çevrenin korunması, enerjinin tutumlu kullanılması gibi ekolojik sürdürülebilirlik kapsamındaki konular üzerinde yoğunlaştığı gözlenmektedir. Diğer yandan sürdürülebilirliğin, tartışmasız olarak var olan ve birbirinden ayrı irdelenemeyen ekolojik, ekonomik ve sosyal-kültürel boyutları arasında önem derecesi açısından bir kıyaslama yapılması ya da birinin göz ardı edilip diğerinin ön plana çıkartılması doğru olmayacaktır. Özetle dikkat edilmesi gereken temel konu, sürdürülebilirliğin üç boyutunun, mimari tasarım aşamasında bütüncül bir yaklaşımla ele alınmasının gerekliliğidir.

2.2. Sürdürülebilirlik ve Eğitim 70’li yılların başından itibaren dünyanın siyaset, eğitim ve bilim alanında önde gelen liderleri, giderek artan çevre sorunlarını ve bunların doğurduğu sonuçları tanımaya başlamışlardır. Birkaç ülkede “çevre eğitimi” olgusu kabul edilmiş ve çevre eğitim programları geliştirilmiştir. Yerel ve ulusal boyutta başlayan bu hareket, 1972 yılında Stockholm’ de düzenlenen Birleşmiş Milletler İnsan Çevresi Konferansı ile çevre eğitimi konusunda uluslararası, küresel bir boyut kazanmıştır.

Konferans Bildirgesindeki “insanlık, şimdiki ve gelecek nesiller için çevreyi korumak ve iyileştirmek mecburiyetindedir” ifadesiyle dikkatler, insanların çevrelerine dönük tutum ve davranışlarına çekilmiştir [7].

Çevre eğitimi konusundaki eksikliğin giderilmesi amacıyla UNESCO ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı-UNEP(United Nations Environmental Program) işbirliğiyle 1975 yılında Uluslararası Çevre Eğitim Programı-IEEP(International Environmental Education Program) oluşturulmuştur.

UNESCO- UNEP işbirliğiyle -dünyada ilk kez olmak üzere- 1977 yılında Tiflis’te toplanan bakanlar seviyesinde Hükümetlerarası Çevre Eğitim Konferansı(Intergovernmental Conference on Environmental Education) ile küresel düzeyde çevre eğitimi, yapısal ve hedefsel niteliğini kazanmıştır. Tiflis Konferansı’ nın Bildirgesi ve önerileri, çevre eğitiminin insan eğitiminde yerini alması için bir dönüm noktası teşkil etmektedir. Bu belgelerde ulusal ve uluslararası düzeyde çevre eğitiminin geniş çerçevesiyle birlikte niteliği, amaçları ve pedagojik esasları belirtilmektedir.

1992 yılında Rio de Janerio’ da düzenlenen Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı’nda ise, IEEP eğitime sürdürülebilir kalkınma boyutunu getirmekle görevlendirilmiştir.

Rio Konferansı’nda ortaya çıkan pekçok belge arasında en kapsamlısı olan(300 sayfa) ve sosyal ve ekonomik sürdürülebilirliği sağlamayı amaçlayan detaylı bir hareket planı olan Gündem 21 (Agenda 21) kabul edilmiştir.

Bruntland Raporu’ ndan yola çıkılarak hazırlanan Gündem 21, sürdürülebilir gelişmenin olası alanlarını ayrıntılı bir şekilde tanımlamaktadır. Kalkınma ve çevre arasında denge kurulmasını hedefleyen “sürdürülebilir kalkınma” kavramının yaşama geçirilmesine yönelik bir eylem planı niteliğindeki Gündem 21’ in “Öğretimin, kamu duyarlılığının ve eğitimin özendirilmesi “ başlıklı 36. Bölümü’ nde aşağıdaki program alanları ele alınmaktadır; “(a) Öğretime, sürdürülebilir gelişme doğrultusunda yeniden yön verilmesi: Bu sürdürülebilir kapsamda, öğretimin,

140

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

gelişme, çevre ve gelişme-kalkınma konularındaki insan gücü kapasitesinin geliştirilmesi açısından yaşamsal önemi ve işlevi üzerinde durulmalıdır. (b) Kamu duyarlılığının arttırılması: Bu kapsamda, sürdürülebilir gelişme ile uyumlu davranış, değer yargıları ve eylemleri güçlendirecek küresel eğitimin önemli bir boyutu olarak, genel kamu duyarlılığının arttırılması hedeflenmelidir. (c) Eğitimin özendirilmesi: Bu kapsamda, eğitimin, gerekli bilgi ve beceri eksikliğinin doldurulmasındaki işlevi ve çevre ve gelişme konulardaki bilinçlenme düzeyinin arttırılmasındaki önemi üzerinde durulmalıdır” [8].

19-20 Ekim 2007 tarihinde Paris’ te gerçekleştirilen, UNESCO Genel Konferansı’ nın 34. Oturumu’ nda bir araya gelen 96 ülkenin Eğitimden Sorumlu Bakanlarının yayınladığı bildiride değinilen konulardan biri de “Eğitim ve Sürdürülebilir Kalkınma” arasındaki ilişkidir. Söz konusu bildiride eğitim yoluyla kalkınmanın sürdürülebilirliğinin sağlanabilmesi için gerekli ilkeler şöyle sıralanmaktadır; a) Eğitimin, bilgiyi, değerleri ve gerekli becerileri, dünya genelinde sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirebilmek amacıyla özellikle gelecekte sorumluluk sahibi olacak gençlere ulaştırması, b) Eğitimin, sürdürülebilir kalkınmanın üç destek noktası olan çevre koruma, ekonomik ve sosyal kalkınmayı gereğince dikkate alması, c) Sürdürülebilir kalkınma için eğitimin, müfredatların planlanması ve öğrenme kapsamında, bütün eğitim türleri düzeyinde bilimsel verilere dayalı bir tema olması, [9] Kaynaklardan anlaşıldığı üzere, sürdürülebilir kalkınmada eğitimin önemi ile

kastedilmekte olan, -din, dil, ırk ve cinsiyet ayrımı yapılmaksızın- tüm bireylere eşit eğitim fırsatının ve kalitesinin sağlanması, eğitimin kalitesinin geliştirilmesi ve yaygın hale getirilmesi, eğitimde bilgi teknolojilerinin kullanılması, insan kaynakları gereksinimlerine göre eğitimin planlanması, eğitimde çevresel konulara yer verilerek çevre bilincinin geliştirilmesi konularıdır. Sürdürülebilir kalkınma için eğitim, öğrencilerin herhangi bir dersin bir konusunu birçok konu ve ilişkiyle birlikte kendi kendilerine öğrenmeleri ve bunu bir yaşam tarzı haline getirmeleri felsefesine dayanmaktadır.

Günümüzde Avrupa Birliği’ne üye ülkelerde yaygın kullanımı amaçlanan vatandaşlık eğitimlerinde ‘ecological competence’(ekolojik yeterlik) başlıklı kısıma yer verilmektedir. Bu eğitimlerde doğanın korunmasının insan varlığının devamı üzerindeki etkisi ve insanlığın bu yaklaşımdan elde edeceği kazanımlar üzerinde durulmaktadır. Eğitim sisteminin sürdürülebilirlik bilincini aşılamaya yönelik programlarla desteklenmesi, sürdürülebilir gelecek için büyük öneme sahiptir. Bu bağlamda temel eğitim binalarının da sürdürülebilirlik ilkelerine uygun tasarlanmasının, binanın mimarisiyle bir eğitim aracı niteliğine sahip olmasının yaratacağı kazanımlar büyük olacaktır.

3. SÜRDÜRÜLEBİLİR TEMEL EĞİTİM BİNALARININ GENEL İLKELERİ Temel eğitim binalarının sürdürülebilir tasarım anlayışına uygun biçimde tasarlanması için, ekonomik, sosyal ve ekolojik sürdürülebilirlik bileşenleri tasarım sürecine olabildiğince dengeli biçimde entegre edilmelidir. Toplam sürdürülebilirliği hedefleyen temel eğitim binası tasarımında, aşağıda sıralanan amaçların sağlanması ön görülmektedir; 3.1 Ekonomik sürdürülebilirlik bileşenleri: Yaşam döngüsü maliyetlerinin minimize edilmesi

141

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

3.2 Ekolojik sürdürülebilirlik bileşenleri: çevrenin, kaynakların ve enerjinin korunması 3.3 Sosyal sürdürülebilirlik bileşenleri: konfor koşullarını sağlayan, sağlıklı ve güvenli tasarımın gerçekleştirilmesi, tasarım yoluyla toplumsal değerlerin desteklenmesi, kullanıcıların eğitim performansının geliştirilmesi. [10] Yukarıda sıralanan temel amaçlar aşağıda sırasıyla açıklanmaktadır.

3.1 Ekonomik Sürdürülebilirlik Bileşenleri Ekonomik sürdürülebilirliğin sağlanması için yapım, işletim ve kullanım sonrası-yıkım aşamalarından oluşan yaşam döngüsü maliyetlerinin minimize edilmesi gereklidir.

Ancak ülkemizde olduğu gibi diğer pekçok ülkede de, özellikle mevcut temel eğitim binalarındaki işletim maliyetleri genellikle göz ardı edilmektedir. Oysa işletim giderlerinin minimal düzeye çekilmesiyle elde edilecek tasarruflar sayesinde, hem doğal çevre ve kaynaklar tutumlu kullanılabilecek, hem de öğrenciler ve öğretmenler için çok yararlı olabilecek diğer eğitimsel harcamalar için ek kaynak oluşturulabilecektir. Tasarım yoluyla işletim giderlerinin azaltılmasına yönelik hedeflerden bazıları şöyle sıralanmaktadır; • Temel eğitim binasının, arsanın doğal avantajlarından ve güneşten maksimum ölçüde yararlanacak şekilde tasarlanması, • Doğal aydınlatma stratejilerinin ve enerji korunumlu pencere sistemlerinin göz önünde bulundurulması, • Enerji korunumlu bina kabuğunun geliştirilmesi, • Yenilenebilir aktif ve pasif enerji sistemlerinin kullanılması, • Enerji-etkin aydınlatma ve mekanik sistemlerin kullanılması,

• Binada fazla bakım ve onarım gerektirmeyen malzeme ve ürünlerin kullanılması, • Su korunumu stratejilerinin göz önünde bulundurulması Yenilenebilir aktif enerji sistemlerinin kullanımı günümüzde sürdürülebilir mimarlığın en önemli konularından birini oluşturmaktadır. Uygun coğrafi ve çevre koşullarında kullanımı ile büyük ekonomik tasarruf sağlayan bu sistemlere örnek olarak Minneapolis / Minnesota’daki bir okulu gösterebiliriz. 520 öğrenci kapasiteli Interdistrict Downtown School’un güney çatı katı duvarına monte edilen kollektörler sayesinde yılda 5,600 $ enerji tasarrufu sağlanmaktadır [11].

Şekil 1. Interdistrict Downtown School, Minnesota [11]

Binada kullanılan kollektörler aynı zamanda da bir eğitim aracı niteliğiyle, öğrencilere yenilenebilir enerji, kaynakların aktif kullanımı ve çevrenin korunması konularında bilgi vermektedir.

3.2 Ekolojik Sürdürülebilirlik Bileşenleri Günümüzde hızlı ve kontrolsüz gelişen endüstrileşme sonucunda çevreye salınan katı, sıvı ve gaz atıklar, çevre ve insan sağlığı için ciddi tehlikeler oluşturmaktadır.

Endüstrileşmenin hız kazandığı 1750 yılından itibaren atmosfere salınan CO2 miktarı Tablo 1’ de görülmektedir;

142

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

eğitim binalarının tasarımı konusunda çağdaş yaklaşımları betimlemektedir;

Tablo 1. Atmosferdeki karbondioksidin yıllara göre miktarı [12]

1750’lerden 1920’ye kadar olan 170 yıllık periyotta atmosferik CO2 konsantrasyonu seviyesi nispeten yavaş bir şekilde artarken, endüstrileşme sonrası dönem olan 1920-1950 arasında CO2 konsantrasyonunun oldukça hızlı bir yükselişe geçtiği görülmektedir. 1999’da CO2 seviyesi son 420 yılın en yüksek değerine ulaşmıştır. Artış günümüzde tehlikeli bir biçimde devam etmektedir. Bu bağlamda gerek endüstrileşmeden doğan etkiler sonucunda ortaya çıkan gelişmeleri, gerekse de yapılaşma alanlarını çevresel etkiler kapsamında yeniden ele almak gerekmektedir.

Gelecek nesillerin de dünya üzerinde sürdürülebilir yaşam standartlarının sağlanabilmesi için çevresel etki değerlendirmeleri ve çevresel etki kontrollerinin yürütülmesinin yanısıra, gelecek nesillerin eğitim sorunu da bu bağlamda en önemli sorunlardan birini teşkil etmektedir. Özellikle ülkemizde hızla artan genç nüfusa bağlı olarak ortaya çıkan eğitim binalarının tasarımında da çevreye duyarlılık prensibi eğitimin bir uzantısı olarak izlenebilmelidir. Bu bağlamda yapılan çalışmalarda; temel eğitim binalarının sürdürülebilir tasarımı yoluyla çevrenin, kaynakların ve enerjinin korunmasına yönelik temel hedefler belirlenmekte ve geliştirilmektedir. Yapılan çalışmalardaki hedeflerin birçoğu birbiriyle paralellik göstermekte ve amaçlar aynı anafikirler etrafında toplanmaktadır.

Aşağıda yer alan hedefler ve amaçlar temel

• Çevreye duyarlı vaziyet planı tasarımı, • Yenilenebilir enerji sistemlerinin ve enerji-etkin teknolojilerin kullanımı, • Çevreye duyarlı yapı malzemeleri ve elemanlarının kullanımı, • Su korunumu stratejilerinin göz önünde bulundurulması, • Çevreyi az kirleten ulaşım alternatiflerinin göz önünde bulundurulması, • Dönüşüm sistemlerinin oluşturulması.

Texas/Amerika’da bulunan Roy Lee Walker Temel Eğitim Okulu’nun sahip olduğu pek çok sürdürülebilir tasarım özelliğinden en çok göze çarpan, okul binasının çeşitli noktalarında konumlandırılan sarnıçlardır.

Yağmur suyunu toplayan bu sarnıçlar sayesinde yılda 700,000 galon(3185 lt.) su tasarrufu sağlanmaktadır [13];

Şekil 2. Roy Lee Walker Temel Eğitim Okulu, McKinney/Texas [13]

Çatıdan akan yağmur suyunu toplayabilmeleri için sarnıçlar belirli noktalara yerleştirilmiştir. Aynı zamanda önemli bir tasarım elemanı olarak algılanmaktadır.

3.3 Sosyal Sürdürülebilirlik Bileşenleri Sürdürülebilirliğin sosyal ve kültürel boyutları temel olarak sağlık ve konforun korunması, güvenliğin sağlanması ve

143

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

koruma projelerinin temel amacı olan değerlerin korunması konuları üzerine yapılanmıştır. Sözkonusu konular aşağıda açıklanmaktadır; * Konforlu, sağlıklı ve güvenli tasarımın gerçekleştirilmesi Eğitim binalarında yaş grubuna ve yapılan işe uygun mekansal konfor koşullarının sağlanmasının (ısı, nem, aydınlatma, akustik, havalandırma, donanım,...v.b), öğrencilerin öğrenme potansiyellerini arttırdığı yapılan bazı çalışmalarca ispatlanmıştır. Temel eğitim binalarında iki parametrenin, kullanıcıların performansını geliştirdiği ve devamsızlığı azalttığı bilinmektedir. Bu parametreler doğal aydınlatma ve iç hava kalitesidir. Doğal aydınlatmanın ciltte D vitamini gelişimini başlattığı, metabolizmanın enzim açığa çıkarma süreçlerini yoğunlaştırdığı, hormon faaliyetlerini arttırdığı ve merkezi sinir ve kas sistemlerini geliştirdiği bilinmektedir [14].

Günün çok büyük bölümünü temel eğitim binası içerisinde geçiren öğrenciler, iç hava kalitesinin yetersiz olduğu mekanlarda pek çok uzun ve kısa süreli sağlık problemleriyle karşı karşıya kalmaktadırlar.

“Hasta bina sendromu”2 olarak adlandırılan bu durumda karşılaşılan sağlık sorunları eğitim sürecini ciddi bir şekilde etkilemekte ve öğrencilerde fiziksel rahatsızlıklara ve başarı kaybına yol açmaktadır. Tüm bu sağlık problemlerinden korunmanın yolu sağlıklı binalardan geçmektedir.

Sürdürülebilir temel eğitim binalarında güvenlik konusunda üzerinde önemle durulması gereken en önemli kriterlerden

2

Hasta bina sendromu, binanın kullanıcılarının büyük bir bölümünü etkileyen, binadan çıkıldığında kaybolan sağlık problemlerinin tümüne verilen addır.

Havalandırma sistemlerinden, yüksek yalıtımlı doğramalardan, iç havanın tekrar tekrar sirküle edilmesinden, mekanların çok yoğun kullanımından, sigaradan, hava kaynaklı mikroorganizmalardan, toz ve matylardan kaynaklanabilmektedir.

biri araç trafiğinin minimize edilmesi, dolayısıyla trafik tıkanıklığının ve kaza olasılığının azaltılmasıdır. Bunun için de, temel eğitim binalarına yaya ulaşımının teşvik edilmesi önerilmektedir. Ancak özellikle büyük metropollerde ağırlıklı olarak yaya ulaşımının sağlanmasının çok zor olmasından dolayı, servis araçlarının ve otobüs hatlarının kullanımı zorunlu olmaktadır. Bu durumda araçların indirmebindirme noktalarının okul çıkış kapılarına en yakın noktalarda yer alması ve bu alanların mümkün olduğunca güvenli hale getirilmesi önerilmektedir. Yaya ulaşımında ise, okul ile çevredeki yerleşim birimleri arasındaki yaya yollarında yeterli aydınlatmanın sağlanması, bu yolların canlı ve yaşayan bölgelerden geçirilmesi vb. önlemlerle güvenlik koşulları arttırılmalıdır. * Tasarım yoluyla toplumsal değerlerin desteklenmesi Temel eğitim binaları, içerisinde yer aldıkları toplumun ayrılmaz bir parçası olarak o toplumun değerlerini çeşitli biçimlerde yansıtmalı, bu değerleri yansıtmanın farklı yollarını sürekli olarak aramalıdırlar. Bunun için göz önünde bulundurulması gereken konular aşağıda sıralanmaktadır; • Tarih ve yer bilinciyle tasarımın gerçekleştirilmesi, • Okulun toplumla kaynaşmasının sağlanması, • Okul binalarının toplumla ortak kullanılması, • Uzun vadeli mali politikaların oluşturulması, • Yerel ürün ve hizmetlerin satın alınması, • Enerjinin korunmasıyla elde edilecek tasarrufun toplum yararına kullanımının sağlanması, • Çevreye duyarlı örgütlenmenin geliştirilmesi, • Toplumun sürdürülebilirlik konusunda eğitilmesi.

[13]

144

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Yukarıda sıralanan konuların göz önünde bulundurulmasıyla, toplumsal destek ve katılımın gelişmesi amaçlanmaktadır. *Sürdürülebilirliği öğretebilecek tasarımın yapılması Bütün temel eğitim binaları birincil olarak temel eğitimsel ihtiyaçları karşılamaya yönelik fonksiyonel mekanların tasarımına odaklanılarak tasarlanmaktadır.

Bu binaların tasarımı maliyet, fonksiyon, estetik ve konfor konularında farklı derecelerde çevreye duyarlılık özellikleri sergilemektedir. Bir başka deyişle, bir okul tasarımı konfor koşullarını başarıyla sağlarken maliyeti çok yüksek olabilmekte veya bir diğeri estetik açıdan çok başarılıyken, fonksiyon açısından yetersiz olabilmektedir.

Son yıllarda sürdürülebilirliğin önem kazanmasıyla birlikte, temel eğitim binalarının tasarımında öne çıkan bir diğer amaç ise, binanın kendisinin bir eğitim aracı olmasıdır. Bu bağlamda okul binasına sürdürülebilir çözümlerin entegre edilmesiyle ne gibi olumlu katkılar elde edildiğini, öğrencilerin bizzat yaşayarak görmeleri ön görülmektedir.

Bu yolla öğrencilere, sürdürülebilirlik konusunun aileleri, okulları ve içerisinde yer aldıkları toplum tarafından çok önemli bir değer olarak görüldüğü mesajı verilebilmektedir. Bu mesajın verilmesini destekleyecek hedefler şöyle sıralanmaktadır; • Okul binasında sürdürülebilirlik konusunda eğitim aracı teşkil edecek elemanların kullanımının maksimize edilmesi, bina içerisindeki çeşitli yerlerde sürdürülebilirlik konusunda eğitici grafik ve resimlerin yer alması, • Sürdürülebilir yaklaşımların sergilenebileceği, çevreye duyarlı vaziyet planının tasarlanması, bitki ve ağaçlar üzerinde açıklayıcı etiketlerin bulundurulması, • Enerjiyi ve kaynakları tutumlu kullanan yapı bileşenlerinin fonksiyon ve amaçlarının, yenilenebilir enerji

sistemlerinin öğrenciler tarafından gözlenebilir kılınması, • Temel eğitim binasının toplam enerji tüketimini, bu tüketimin ne kadarının yenilenebilir enerji kaynaklarından geldiğini gösteren bilgisayar sistemlerinin kurulması, • Öğrencilerin katılımını teşvik eden dönüşüm sistemlerinin kurulması, • Malzeme ve ürünlerin üzerlerinde, çevresel getirilerini açıklayan yazıların bulundurulması.

[13].

Fotoğrafta yer alan Kaliforniya’daki bir temel eğitim binasında yoğun olarak kullanılan fotovoltaik sistemler ve öğrencilerin bu sistemlerle olan iç içeliği görülmektedir;

Şekil 3. Monterey Hills Temel Eğitim Okulu, Pasadena/Kaliforniya [13]

Monterey Hills Temel Eğitim Okulu’nda kullanılan fotovoltaik sistemlerin amacı ve sağladığı kazançlar, verilen eğitimler sayesinde öğrenciler tarafından gayet iyi bilinmektedir. Ayrıca öğrencilerin bu sistemlerle iç içe yaşamaları sağlanarak, gelecekteki yaşamlarında bu ve bunun gibi çevreye duyarlı sistemleri yaşam

145

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

ortamlarında aramaları amaçlanmaktadır.

K.S.Kayıhan, S.Tönük

ve

kullanmaları

Yukarıda sıralanan temel strateji ve ilkelerin sağlanmasını amaçlayan sürdürülebilir temel eğitim binası tasarım süreci, çeşitli uzmanlık alanlarından meslek adamlarının, ön tasarım aşamalarından itibaren birlikte çalışarak gerçekleştirebileceği bir süreçtir.

Bu sürecin ilk basamağını oluşturan aşama, sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi aşamasıdır. Arsa seçimi ve analizi aşaması, sonraki aşamalardaki konuları da zincirleme olarak etkileme potansiyeline sahip olduğundan dolayı büyük önem taşımaktadır. Ayrıca arsa seçimi ve kullanımı konusu, öğrencilere ve kentte yaşayanlara sürdürülebilir yaşam üzerine yapılan teorik çalışmaların pratikteki uygulamasını yansıtması ve sürdürülebilirliğin açık mekan kullanımına yansıması ve test edilebilmesi açısından da ilk adım olarak önem arz etmektedir.

4. SÜRDÜRÜLEBİLİR TEMEL EĞİTİM BİNALARINDA ARSA SEÇİMİ VE ANALİZİ KONUSUNUN İRDELENMESİ Sürdürülebilir tasarımın erken aşamalarında çevreye olan uzun ve kısa vadeli etkilerin analiz edilmesi büyük önem taşımaktadır.

Arsanın doğal konturlarının korunması ve hafriyat, dolgu gibi yüksek maliyet gerektiren ve çevreyi tahrip eden uygulamalardan kaçınılması, eğimli arsalar üzerinde tasarım yapıldığında, doğal topoğrafyaya oturan kesitlerin tasarlanması ilk akla gelen önlemler arasında sayılmaktadır. Arsanın doğal sınırları, toprak özellikleri, doğal drenaj yönü gibi konular da, arsa analizi sırasında göz önünde bulundurulması gerekli kriterlerdir.

çevredeki mevcut donatılar ve ulaşım ağlarından yararlanılacağından dolayı ekonomi sağlayacak, binanın uygun şekilde yönlendirilmesiyle aydınlatma, ısıtma, havalandırma gibi konulardaki enerji giderlerini azaltacak, içinde yer alacağı toplumla bütünleşerek sosyal sürdürülebilirliğe katkıda bulunabilecektir.

Tasarımlarında sürdürülebilir ve biyoklimatik tasarım yaklaşımını başarıyla uygulayan bir mimar olan Ken Yeang, arsa seçimi ve analizi ile ilgili olarak göz önünde bulundurulması gereken kriterleri şöyle açıklamaktadır; “...Arsa sadece binanın oturacağı bir düzlem değil, yaşayan ve işleyen bir ekosistemdir. Bu gerçeğin ışığında hareket ederek, arsaya ve mevcut ekosisteme en az etkide bulunmak hedeflenmelidir. Ekosisteme hiçbir şekilde etki etmeyecek bina yapmak mümkün değildir, ancak binanın etkilerini en aza indirmek olasıdır. Proje değerlendirilirken şu sorular uygulamaya yön vermelidir; • Arsadaki ekosistemin özellikleri nelerdir?

• Projenin arsadaki ekosisteme etkileri nelerdir?

• Kullanım süresi boyunca yaratılan etkiler nelerdir?

• Kullanıcıların aktivitelerinin ve gelişimin etkileri nelerdir?

• Kullanım ömrü sonrasında arsaya olan etkiler neler olabilir? [15].

Bu konuda bir başka önemli çalışma olarak Amerika’nın California eyaletinde oluşturulan “Collaborative for High Performance Schools” adlı komisyonun hazırlamış olduğu tasarım rehberinde, arsa analizi sırasında aşağıdaki soruların arsa seçimine yön vermesi gerektiği vurgulanmaktadır;

Yapılaşmaya açık merkezi bir bölgede yer alan ve üzerinde inşa edilecek binanın uygun şekilde yönlenmesine imkan verecek özelliklere sahip bir arsanın seçilmesi, yeni altyapı çalışmalarını gerektirmeyeceği ve 146

• Arsanın çevresinde şu anda var olan veya planlanan kirletici kaynağı var mı?

• Arsanın çevresinde karayolu, alışveriş merkezi ve/veya endüstriyel alan vs. gibi gürültü kaynakları var mı?

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

• Arsa üzerinde, çevredeki gürültü kaynaklarının etkilerini minimize edecek şekilde konumlanmak (yapıyı geri çekme, yönlenme vs gibi) mümkün olabilir mi?

• Arsa özel bir manzara içeriyor mu?

• Arsa üzerindeki mevcut elemanlar (ağaçlar, komşu binalar vs.) binanın güneş alımını nasıl etkiliyor?

• Arsa üzerinde binanın yapımında kullanılabilecek malzemeler var mı?

• Eğer daha önce aynı alanda yapı yapıldıysa, arsadaki mevcut malzemeler güvenli bir şekilde kurtarılıp, yeni binada tekrar kullanılabilir mi?

• Arsa üzerinde korunması gerekli doğal alanlar ve öğeler var mı?

• Tasarım aşamasında arsada rehabilite edilmeye ihtiyaç duyan alanlar var mı?

• Arsaya komşu ekosistemlerle ilişkileri desteklemenin yolları neler olabilir?

• Arsa üzerindeki hangi alanlar eğitim amaçlı “açık hava dersliği” olarak kullanılabilir?

• Arsa yüksek teknoloji sulama sistemlerinin kullanımına uygun mu?

• Sulama için belediye destekli, dönüştürülmüş su kullanılabilir mi?

• Arsa üzerinde atık su dönüştürme sistemi için alan ayrılabilir mi?

• Arsa doğal aydınlatma, aktif ve pasif ısıtma, güneş enerjisi ve/veya fotovoltaik sistemler için yeterli güneş alıyor mu?

• Arsa üzerinde inşa edilecek binada elektrik üretimi için rüzgar gücü kullanılabilir mi?

[16].

Sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi aşamasının başarıyla yürütülebilmesi için, her bir arsa alternatifi için, yukarıda listelenen soruların sorulması ve cevapların titizlikle oluşturulması ön şarttır. Arsa alternatiflerinin sahip olduğu değerlerin ve sorunların iyi tanınması, potansiyellerinin belirlenmesi ve bu potansiyelden azami

ölçüde yararlanılması taşımaktadır.

büyük

önem

Bu çalışmada temel eğitim binaları için sürdürülebilir arsa seçimi ve analizi aşaması, aşağıdaki başlıklar altında irdelenmektedir; 4.1. Sürdürülebilir Arsa Seçimi ve Analizi Aşamasında Göz Önünde Bulundurulması Gerekli Kriterler Arsa seçiminde temel amaç, eğitim binası kullanıcılarının dış kirlilik kaynaklarından korunması ve altyapısı tamamlanmış, ulaşım sorunu olmayan, merkezi alanların tercih edilmesiyle, doğal habitat ve yeşil alanlar üzerinde minimum oranda olumsuz etki yaratacak arsaların seçilmesidir. Bu aşamada, çevre ve kullanıcı sağlığı açısından hayati önem taşımaları dolayısıyla, sağlanması zorunlu kabul edilen kriterler şöyle sıralanabilir; • 2872 Sayılı Çevre Kanunu’na bağlı Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Yönetmeliği kapsamında eğitim binaları için “proje tanıtım raporu” hazırlanması, • Asbest ve ağır metaller gibi, endüstriyel ve tarımsal olarak veya kendiliğinden oluşan sağlığa zararlı etmenler açısından arsanın değerlendirilmesi, • Zararlı hava emisyonları yaydığı düşünülen komşu binaların teşhis edilmesi, tehlikeli malzemelerin, cisimlerin veya atıkların kontrol altına alınması ve söz konusu bölge için bir “Hava Kalitesi Yönetimi Birimi” oluşturularak, bunların, öğrenci, öğretmen ve personel sağlığını tehdit etmesini önleme yollarının aranması • Yüksek gerilim hatlarına, demiryolu hatlarına, sağlığa zararlı nakil hatlarına, aşırı trafik gürültüsüne, havaalanlarına, aktif fay hatlarına ve eski fay çatlaklarına yakın arsaların tercih edilmemesi veya bu tür kaynaklarla okul arasında seperasyon sağlanması.

[17]

147

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

Çevre ve Orman Bakanlığı’nca 2872 Sayılı Çevre Kanunu’na dayandırılarak hazırlanan ve 16 Aralık 2003 tarihinde Resmi Gazete ile ilan edilen ÇED Yönetmeliği’ne göre, çevresel etki değerlendirmesi; “gerçekleştirilmesi planlanan projelerin çevreye olabilecek olumlu ya da olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmalar” şeklinde tanımlanmaktadır. Bu yönetmeliğin “Ek I.” listesinde bulunan proje türleri için ÇED gerekli görülmektedir. Yönetmeliğin “Ek II.” listesinde bulunan projeler için ise ÇED’ in gerekli olup olmadığının değerlendirilmesi için “proje tanıtım dosyası” hazırlanması istenmektedir. Yönetmeliğin 6. maddesinde “Bu Yönetmelik kapsamındaki bir projeyi gerçekleştirmeyi planlayan gerçek ve tüzel kişiler; Çevresel Etki Değerlendirmesine tabi projeler için Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu, Ek-II'ye tabi projeler için proje tanıtım dosyası hazırlamak, ilgili makamlara sunmak ve projelerini verilen karara göre gerçekleştirmekle yükümlüdürler” denmektedir [18].

Bu çalışmanın konusunu oluşturan temel eğitim binaları, ÇED Yönetmeliği’ nin Ek I. listesinde yer almamaktadır. Ek II. listesinin 26-29. maddeleri ise şöyledir; “...154 kV ve üzeri gerilimdeki enerji iletim tesisleri Turizm, spor, konut ve eğitim tesisleri 27- Toplu halde projelendirilen konutlar (200 konut ve üzeri) 28- Turizm konaklama tesisleri (50 oda ve üzeri oteller, tatil köyleri, turizm kompleksleri, vb.)

29- Eğitim kampüsleri...”

Yönetmeliğin 16. maddesinde “Proje sahibi, projesi için Çevresel Etki Değerlendirmesi uygulamasının gerekli olup olmadığının araştırılması amacıyla bir dilekçe ekinde Ek-IV' e göre hazırlayacağı üç adet Proje tanıtım dosyası ile başvuruda bulunmaktadır. Çevresel Etki Değerlendirmesi gerekli değildir kararı verilen proje için 5 yıl içinde yatırıma başlanmaması durumunda Çevresel Etki Değerlendirmesi gerekli değildir kararı geçersiz sayılır. "Çevresel Etki Değerlendirmesi Gereklidir" kararı alınan projeler 7 nci madde uyarınca Çevresel Etki Değerlendirmesine tabidir. Bir yıl içinde 8. maddeye göre ÇED sürecinin başlatılmaması durumunda başvuru geçersiz sayılır” denmektedir [18].

Görüldüğü gibi ülkemizde şu anda genellikle endüstri binaları, fabrikalar, rafineriler, enerji santralleri, asbest kullanan tesisler, kimyasal üretim tesisleri, demiryolu hatları, hava alanları vs. gibi projeler için hazırlanması zorunlu olan ÇED raporu, bu çalışmanın konusunu oluşturan eğitim binaları için zorunlu tutulmamaktadır.

Daha önce de ifade edildiği gibi, sürdürülebilir eğitim binalarının tasarımında kullanıcı sağlığının korunması ile ilgili alınabilecek önlemler, birinci derecede önemli –olmazsa olmaz- kriterler olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle, endüstriyel veya tarımsal olarak veya kendiliğinden oluşarak kullanıcı sağlığını tehdit eden kirleticiler ve zararlı hava emisyonları barındıran veya bu tip öğelere yakın arsaların, eğitim binası arsası olarak seçilmemesi tavsiye edilmektedir. Yine kullanıcı sağlığı ve güvenliği açısından yüksek gerilim hatlarına, zararlı nakil hatlarına ve deprem riski taşıyan fay hatlarına yakın arsalar tercih edilmemelidir.

Ayrıca güvenlik ve konfor koşulları açısından demiryolu hatlarına, hava alanlarına ve yoğun araç trafiği ve dolayısıyla gürültülü olan karayollarına

148

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

yakın arsalar temel eğitim binası arsası olarak uygun görülmemektedir.

Sürdürülebilir temel eğitim binası için uygun görülen arsa özellikleri ise “CHPS Best Practices Manual” adlı çalışmada şöyle sıralanmaktadır; • Yapılaşmaya açık alanlar, • Yönetmeliklerde belirtilen 1. derece tarım alanları dışındaki alanlar, • Sulak arazilere 30 m’ den daha yakın olmayan alanlar, • Sel baskını kodundan en az 1,5 m daha yüksek kotta alanlar, • Özel türler barındıran habitatlar içermeyen alanlar, • Kamusal park ve mesire alanları dışındaki alanlar, • Çevresinde eğitim binasının kullanımına sunulabilecek tesislerin yer aldığı alanlar [19].

Aynı çalışmaya göre arsa seçiminden sonra yapılması gerekli analizlerin listelenmesi aşağıdaki gibidir; • Arsanın istenilen yönlenmeye imkan verip vermediğinin araştırılması, • Bölgesel olarak aylık gece ve gündüz hava sıcaklıklarının incelenmesi, • Arsa üzerinde veya çevresinde doğal ışığın binaya alınması konusunda engel olup olmadığının araştırılması (eğim), • İklimsel verilere göre güneşlenme açısından en verimli zaman aralıklarının belirlenmesi, • Hakim rüzgar yönünün belirlenmesi, • Yararlanılması veya kapatılması gereken manzaralar olup olmadığının araştırılması, • İnsan ve araç hareketinin gözlemlenmesi, • Hava kalitesi ve gürültü seviyesinin araştırılması, • Doğal bitki örtüsündeki türlerin ve özelliklerinin incelenmesi,

• Temel, drenaj ve bitkilendirme açısından toprak özelliklerinin incelenmesi, • Arsada dönüşüm, biomas ve sebzemeyve yetiştirilmesi için yeterli alan olup olmadığının veya hangi alanların bu amaçlarla kullanılabileceğinin incelenmesi.

Sürdürülebilir bina ve açık alan tasarımları üzerine yapılan bütün bu çalışmalar sonucunda ortaya konan kriterler listesi, çevre sistemlerini korumaya yönelik çalışmalardır. Doğal çevre sistemlerinin korunması kadar sağlıklı gelişen yapısal çevre sistemlerinin oluşturulmasını amaçlayan çağdaş yaklaşım yöntemleri sürekli olarak ele alınmakta ve değişen çevresel koşullara yönelik yeni önerilerle desteklenmektedir. Artan nüfusa bağlı olarak hızla gelişen yapı sektörünün yarattığı sorunların yanısıra, şehirlerdeki yayılarak büyüme de, çevre sistemlerini ciddi şekilde etkilemektedir. Özellikle düşük yoğunluktaki büyüme daha fazla altyapı gereksinimi gerektirdiğinden, çevrenin çok daha fazla tahrip olmasına yol açmaktadır.

Ayrıca, kent merkezlerinden uzak olan bu bölgelere ulaşımda kullanılan araçların tükettiği enerji de, çevre tahribatına katkıda bulunmaktadır. Bu bakımdan, sürdürülebilir temel eğitim binası için arsa seçiminde, üzerinde ilk kez yapı yapılacak bir arsa yerine, daha önce üzerinde yapı yapılmış arsaların tercih edilmesi önemlidir.

Kaynaklarda “brownfield site” olarak bilinen arsalar Amerika’ da Ocak 2002’ de yürürlüğe giren “... Brownfield Canlandırma Kanunu”nda “Varolan veya potansiyel olarak varolması beklenen zararlı madde ve toksik kirleticiler tarafından tahrip edilmiş alanlar” olarak tanımlanmaktadır [22].

Toprağı, havası ve suyu kullanılmış veya bitki örtüsü zarar görmüş olan bu tür arsaların tercih edilerek inşaat sırasında rehabilite edilmesi, çevre sistemleri açısından çok faydalı olmaktadır. Bu tür arsaların mevcut olamadığı durumlarda, daha önce yapılaşmanın olmadığı bir arsanın seçimi kaçınılmazsa, altyapının

149

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

mevcut olduğu kentsel alanların tercih edilmesi, yeşil alanların, habitatların ve doğal kaynakların korunması açısından faydalı olmaktadır.

Sürdürülebilir tasarımları ve sürdürülebilir dış mekan tasarımlarını etkileyen bir diğer faktör de bitki örtüsü olmaktadır. Bitki örtüsü binanın ve arsanın mevsimsel güneşlenme ve konfor koşullarını etkilemektedir. Bu nedenle arsa üzerindeki mevcut bitki örtüsünün özelliklerinin tespit edilmesi ve yönlenmede bunlardan yararlanılması, hem mevcut dokunun korunması ve hem de binaya sağlayacağı katkılar dolayısıyla sürdürülebilir tasarım açısından olumlu bir yaklaşım oluşturmaktadır.

Sürdürülebilir yaşam tarzı ve sürdürülebilir tasarımın en önemli konularından biri de atık yönetimidir. Sürdürülebilir eğitim binaları için arsa seçiminde ve/veya arsanın kullanımında atık yönetimi ve geri dönüşüm konuları gün geçtikçe daha fazla ele alınmaktadır. Bu bağlamda, sürdürülebilir tasarımlarda bina içerisinde ve dış mekanda atık dönüşümü için belirli bir alan ayrılması ön görülmektedir. Bu alanlarda üretilen çöp ve atıkların ayrıştırılarak depolanması ve ayrıca yeşil alanlardan çıkan organik atıkların biriktirilmesi için dış mekanda belirli alanlar (kompost) ayrılması gerekmektedir. Arsa seçimi ve analizi aşamasında, arsada bu tür fonksiyonlar için ayrılabilecek alanlar olup olmadığı gözetilmelidir. Ayrıca öğrencilere verilmesi hedeflenen çevre eğitimi kapsamında, arsa üzerinde sebze-meyve yetiştirilmesi için uygun alanlar ayrılması da göz önünde bulundurulmalıdır.

Son yıllarda tüm dünyada görülen bir eğilim de, eğitim binaları ile kamusal tesislerin ortaklaşa kullanımı olmaktadır. Ortak kullanım, pek çok avantajı da beraberinde getirmektedir; gece-gündüz yaşayan mekanlar oluşturularak güvenliğin arttırılması, toplumla bütünleşmenin sağlanması, arsanın satın alımı ve inşa aşamalarındaki maliyetin azaltılması gibi.

Örneğin; okulun toplantı salonu veya spor tesislerinin çevre halkın kullanımına açılmasıyla okula hem ek bir mali kaynak ve hem de okul ile toplum arasında sıkı bir entegrasyon sağlanabilmektedir.

Aynı şekilde okulun mevcut bir spor kompleksine komşu olacak şekilde inşa edilmesiyle de, bu kompleksin öğrencilerin spor çalışmaları için kullanılması, okul alanı içerisinde ayrı bir tesise gereksinimi ortadan kaldırarak, ekonomik sürdürülebilirlik açısından olumlu bir yaklaşım oluşturmaktadır.

4.2. Ulaşım Ulaşımdan kaynaklanan enerji tüketimi ve kirliliğin, okul binalarının tüm yaşam evreleri boyunca tükettikleri toplam enerjiden çok daha fazla olduğu bilinmektedir.

Sürdürülebilir ulaşım konusunun temel amacı, özel otomobil kullanımı dışındaki ulaşım alternatiflerinin yaygınlaştırılmasıyla, ulaşımdan kaynaklanan enerji tüketiminin ve çevresel etkilerin en aza indirgenmesidir.

Sürdürülebilir ulaşımın planlanması, arsa seçimi aşamasından başlamalıdır. Arsa seçimini yönlendirecek ulaşım kriterleri arasında; kamusal ulaşım bağlamında bir veya birkaç farklı toplu taşıma hattına yakın, yaya ulaşım bağlamında ise öğrencilerin en az % 50’ sinin yürüme mesafesinde ikamet ettiği arsalar tercih edilmelidir. Aslında temel bir şehircilik öğretisi olan “komşuluk birimi” kavramından da bilindiği gibi, belli bir sayıya ulaşan kentsel topluluklara bir ilkokul ünitesi sağlanması gerekmektedir.

Böylece topluluğun temel eğitime devam eden üyelerinin yaya olarak sorunsuzca okula gidiş gelişi sağlanabilmektedir. Ancak günümüzde aşırı yoğun yerleşime sahip büyük metropollerde bu sistemi kurarak öğrencilerin okula yaya olarak gidip gelebilmesini sağlamak, belirli bir azınlık dışında genellikle çok zordur. Bu nedenle büyük şehirlerde temel eğitim binalarına ağırlıklı olarak toplu taşıma ile ulaşım kaçınılmazdır.

Toplu ulaşımın kolaylaştırılarak teşvik edilmesiyle, -

150

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

enerjinin ve çevrenin korunumunun yanısıraarsa çevresindeki araç sirkülasyonunun azaltılmasıyla giriş ve çıkışlardaki kargaşa, gürültü ve de otopark alanları minimize edilebilmektedir.

Bazı Amerikan kaynaklarında “Bina, iki ve daha fazla otobüs hattına, hafif raylı sistem istasyonuna veya metroya 1/4 mil, perakende satış ve kamu hizmetlerine 1/8 mil mesafede olmalıdır” şartı yer almaktadır [21]. CHPS’ nin çalışmasında ise toplu taşıma ile ilgili olarak; “temel eğitim binasının banliyö hattına, hafif raylı sisteme veya metro istasyonuna ¼ mil uzaklıkta konumlandırılması” şartı yer alırken, ülkemizdeki ilgili yasa ve yönetmeliklerde toplu ulaşım hattı-eğitim binası arasında optimum bir mesafe şartı yer almamaktadır. Özellikle Amerika’ da ulaşım alternatifi olarak kullanılan yaygın bir yöntem de, kişilerin özel araçlarıyla sırayla, anlaşmalı bir grubu okula getirip götürmesi biçimidir.

Normal otomobillerle veya daha büyük kamyonet tipi araçlarla gerçekleştirilen bu yönteme “carpooling- vanpooling” adı verilmiştir. Bu yöntem enerji tüketimi açısından hem ekonomiklik sağlamakta, hem de kişiler arası sosyal ilişkileri geliştirmektedir. Bu tür artılarından dolayı sürdürülebilir bir ulaşım alternatifi olarak görülmektedir.

Bisiklet kullanımı kirlilik yaratmayan bir ulaşım alternatifi olması dolayısıyla, sürdürülebilir tasarım çalışmalarında teşvik edilmektedir. Ancak son dönemlerde yapılan çalışmalarda, özellikle araç trafiğinin yoğun olduğu bölgelerde bisiklet kullanımının, kullanıcı sağlığı açısından zararlı olduğu görülmüştür. Ancak yoğun karayolu trafiğinden tamamen ayrılabilen, sürekli ve direkt bisiklet yolları sağlanabiliyorsa, bisiklet kullanımı uygun olmaktadır.

Sürdürülebilir ulaşım konusunda yoğun çalışmalar yapan ülkelerde, –özellikle ABD’nin Kalifornia ve Minnesota eyaletlerinde- eğitim binalarına ulaşım konusu üzerine çalışmalar yapan komisyonlar oluşturulmaktadır. Bu konuda yapılan önemli çalışmalardan birinin ilkeleri aşağıda yer almaktadır;

Ülkemizde özellikle İstanbul gibi metropollerde okula servis araçları ile ulaşım yaygın olarak tercih edilmektedir. Bir toplu taşıma türü olan bu ulaşım biçimi, sürdürülebilir tasarım açısından uygun görülmektedir. Ancak bu konuda en temel problem, okula giriş-çıkış saatlerinde okul girişlerinde servis araçlarından dolayı yaşanan kargaşa olmaktadır. Bu durum okul alanı çevresindeki bağlantı yollarında da trafiğin aşırı yüklenmesine sebep olarak, o bölgede yaşayan tüm halkı etkileyebilmektedir.

Bu tür sorunlar yaşanmaması için, okul girişleri önlerinde araçların giriş çıkışı ve beklemesi için yeterli cep alanların bırakılması gerekmektedir.

151

• Toplu taşımanın teşvik edilmesi ve kullanımının arttırılması, • Toplu taşımayı ve grup halinde gidişgelişi kullanan kullanıcılara özel ayrıcalıklar tanınması (örneğin; bu tür araçlara ayrıcalıklı park yerleri sağlanması, toplu taşımayı kullananlara indirimli ücretler sunulması gibi), • Özel araç parkı için ücret talep edilmesi, • Arsa çevresindeki yollarda güvenli yaya geçişlerinin sağlanması, bu konuda belediye ile aktif işbirliğine gidilmesi, • Arsa çevresinde güvenli yaya yollarının oluşturulması, • Toplu taşıma duraklarına gidecek yayaların güvenli şekilde bu noktalara gidişinin sağlanması (yağış durumuna karşı korunaklı alanlar oluşturulması, yeterli aydınlatma vs.), • Bisikletler için yeterli aydınlatmanın sağlandığı, güvenli park alanlarının oluşturulması (mümkünse üzeri örtülü olması önerilmektedir), • Arsa üzerinde bisikletlilerin giriş-çıkış ve park alanlarını gösteren levhalar,

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

• Okul binasında, yayalar ve bisiklet kullanıcıları için duş olanağı sağlanması [20].

Sürdürülebilir ulaşımın temel amacı, kullanıcıların büyük bölümü için toplu ve yaya ulaşımının sağlanmasıdır ancak bunun yanısıra, teşvik edici tasarım önlemlerinin alınması, ulaşımın güvenilirliğini ve sürekliliğini sağlamak açısından önem taşımaktadır. Bu bağlamda göz önünde bulundurulması gerekli kriterler arasında şunlar sayılabilir; avlu, geçit, arkad gibi karanlık ve gözden uzak alanların oluşturulmasından kaçınılması ve idari personel için ayrılan mekanların pencere boşluklarının toplu taşıma araçlarının bekleme, indirme-bindirme alanlarını görecek şekilde konumlandırılması, bu alanlarda söz konusu olabilecek potansiyel suç ve kaza olasılıklarına karşı önleyici rol oynayabilmektedir.

Ulaşım konusu ile ilgili tasarım önlemlerinin yanısıra, plancı ve mimarın kontrolü dışındaki pekçok başka etken de, kişilerin ulaşım ile ilgili tercihlerini şekillendirebilmektedir. Örneğin; trafiğin ve otoparkların azaltılması, ulaşım ücretlendirmeleri, otobüs/taksi önceliği gibi... Sürdürülebilir ulaşımın en etkin biçimde sağlanabilmesi için tasarım kriterlerinin kamusal politikalarda, ilgili yasa ve yönetmeliklerde yer alması gereklidir.

4.3. Temel Eğitim Binası Çevresinde ve Bağlantı Yollarında Aydınlatma Gerek yurt içinde ve gerekse de yurt dışında temel eğitim binalarının çeşitli kurslar, faaliyetler ve yetişkin öğretimi vb. gibi amaçlar için gece kullanımı da söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle temel eğitim binası çevresindeki ve bağlantı yollarındaki aydınlatma elemanlarının, yeterli aydınlık seviyesini sağlayacak sayı ve güçte olması önem taşımaktadır. Bu aydınlatma elemanlarının mümkünse aydınlık düzeyine göre otomatik olarak açılıp kapanabilen, fotoselli veya iklimsel olarak uygun bölgelerde güneş enerjisi ile

çalışan elemanlardan seçilmesi önerilmektedir. Böylece gereksiz enerji tüketimi önlenebilecektir. Bu alanlardaki aydınlatma tasarımı, bağlı olunan yerel yönetimin sorumluluğunda olsa da, çevredeki aydınlatmanın temel eğitim binasının tasarlayıcıları tarafından analiz edilerek gerekli görülen önerilerin ve ek aydınlatma önlemlerinin talep edilmesi faydalı olacaktır.

5. DEĞERLENDİRME ve SONUÇ Sürdürülebilir tasarım, gittikçe artan çevre sorunlarının yaşandığı günümüzde, bu sorunları tamamen ortadan kaldıramasa bile, minimal düzeye çekebilecek bir yaklaşım olarak öne çıkmaktadır. İnsanların bu amaca yönelik olarak eylemlerini düzenleyebilmeleri için öncelikle bu konudaki zihinsel kabullere, yani sürdürülebilirlik bilincine sahip olmaları gerekmektedir, çünkü sebepleri ortadan kaldırmadan getirilecek çözümler kalıcı olmayacaktır. Sağlam bir bilinç tarafından yapılandırılmayan mimarlık ürünlerinde yer alacak olan sürdürülebilirlik anlayışı, sığ ve yüzeysel kalacaktır.

Bu bilinci edindirmeye yönelik en etkili girişimin eğitim olduğu açıktır. Temel eğitim binalarının sürdürülebilir tasarımı bu bağlamda diğer bina tiplerine kıyasla çok daha ciddi getiriler sağlama potansiyeline sahiptir. Kişilere küçük yaşlardan itibaren bu bilincin kazandırılmasıyla, gelecekte yapacakları faaliyetlere sürdürülebilirlik kriterini verimli bir şekilde katabileceklerdir.

Sürdürülebilirlik bilincinin üst düzeyde verildiği okullarda eğitim alan öğrenciler, gelecekte de yer alacakları her sektörde bu etkeni azami ölçüde dikkate alacaklardır.

Eğitim sisteminin öğrencilere sürdürülebilirlik bilincini kazandıracak şekilde düzenlenmesi ile birlikte, eğitim binalarının kendilerinin de çevre üzerinde minimal etki yaratacak şekilde tasarlanmaları ile hem günümüz ve hem de gelecekte çevre sistemlerinin korunmasına yönelik büyük faydalar sağlanabilecektir.

152

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Sürdürülebilir temel eğitim binası tasarımında arsa seçimi ve analizi konusu, tasarımın ilk adımını oluşturmaktadır. Bu aşamada yapılacak seçimler, sonraki aşamaların başarısını zincirleme olarak etkileyecektir. Yapılan arsa seçimi ve açık alan planlaması, binanın toplam sürdürülebilirlik performansını destekleyecek ya da düşürecektir. Uygun arsanın seçilmesi ile birlikte, çevresel açıdan tehdit oluşturabilecek bir dizi faktör elimine edilebilecektir. Bu bağlamda, arsa seçimi aşamasında mevcut şartlar çok yönlü olarak değerlendirilmelidir.

Sürdürülebilir temel eğitim binası tasarımına yönelik arsa seçimi konusunda uyulması zorunlu kabul edilen kriterler şunlardır; • Arsa alternatiflerinin 2872 Sayılı Çevre Kanunu’na bağlı Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Yönetmeliği bağlamında değerlendirilmesi, • Arsanın veya çevresinin insan sağlığına zararlı etmenler içermemesi, • Arsanın yüksek gerilim hatlarına, demiryolu hatlarına, sağlığa zararlı nakil hatlarına, aktif fay hatlarına ve eski fay çatlaklarına yakın olmaması veya bu tür kaynaklarla okul arasında seperasyon sağlanması, • Tarım alanlarının temel eğitim binası arsası olarak tercih edilmemesi, • Sel baskını riski taşımayan, sulak arazilere yakın olmayan arsaların tercih edilmesi, • Daha önce üzerinde yapı yapılmış arsaların tercih edilmesi.

• Birden fazla toplu taşıma hattına yakın arsaların tercih edilmesi, • Öğrencilerin en az % 50’sinin yaya olarak ulaşabileceği arsaların tercih edilmesi.

Ayrıca mevcut arsa alternatiflerinin, aşağıda sıralanan kriterler doğrultusunda analiz edilmesi gerekmektedir; • Arsanın istenilen yönlenmeye imkan verip vermediğinin araştırılması,

• Arsa üzerinde veya çevresinde, doğal ışığın binaya alınmasına engel olabilecek doğal veya yapay etkenlerin araştırılması, • Güneşlenme açısından en verimli zaman aralıklarının belirlenmesi, • Hakim rüzgar yönünün belirlenmesi, • Manzara açısından arsanın değerlendirilmesi, • İnsan ve araç hareketinin gözlemlenmesi, • Hava kalitesi ve gürültü seviyesinin araştırılması, • Doğal bitki örtüsündeki türlerin ve özelliklerinin incelenmesi, • Toprak özelliklerinin incelenmesi, • Arsada dönüşüm, biomas ve sebzemeyve yetiştirilmesi için yeterli alan olup olmadığının araştırılması, • Arsa çevresinde temel eğitim binasının kullanabileceği sosyal, rekreaktif ve sportif alanların mevcut olup olmadığının araştırılması.

Diğer yandan, pek çok projede olduğu gibi temel eğitim binalarının arsa seçimi de, çoğunlukla projede çalışacak mimar veya mimarların çalışmalara başlamasından önce gerçekleştirilmekte, bu durumda çoğu zaman arsa seçiminde sürdürülebilirlik kriteri göz ardı edilebilmektedir. Bu sorunun çözümlenebilmesi için, arsa seçimini gerçekleştiren ekip, kişi ya da kuruluşun içerisinde sürdürülebilir tasarım konusunda uzmanlaşmış mimarın veya mimarların da yer alması ya da söz konusu ekibin bu ve benzeri çalışmaları dikkate alarak arsa seçimini gerçekleştirmeleri önemlidir.

KAYNAKLAR [1] Kim, S., (1998), “Life-cycle assessment of embodied energy for building materials-focused on high-rise apartments”, Proceedings of the World Renewable Energy Congress (WREC), Florence, 1559-62.

[2] Cousins, F. ve McGregor, A., (1998), “Specifying a Green Building”, Green Building Challenge ’98, An International Conference on the Performance Assessment of Buildings, Vancouver.

153

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

[3] Foster, N., (2001), “Lord Foster of Thames Bank”, (Green Architecture), Architectural Design, V: 71, N:4, s:32.

tasarlanacak temel eğitim binalarında irdelenmesi ve bir yöntem önerisi”, (basılmamış), Doktora tezi, YTÜ, İstanbul.

[4] Rogers, R., (2001), “Lord Rogers of Riverside” (Green Architecture), Architectural Design, V: 71, N:4, 36.

[18] Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği, (2003), Çevre ve Orman Bakanlığı, 25318, Ankara.

[5] Yeang, K., (2001), “Ken Yeang” (Green Architecture), Architectural Design, V: 71, N:4, 60.

[19]. CHPS (Collaborative for High Performance Schools), “Best Practices Manual”, (2002), Volume III-Criteria, s: 7, Eley Associates, Massachusetts.

[6] Plessis, C., (2001), “Bringing Together Head, Hearth and Soul-Sustainable Architecture in South Africa” (Green Architecture), Architectural Design, V: 71, N:4, 47-51.

[20] The State of Minnesota Sustainable Building Guidelines, (2002), Regents of the University of Minnesota, Twin Cities Campus, College of Architecture and Landscape Architecture, USA.

[7] Ünal, S. ve Dımışkı, E., (1999), “UNESCO-UNEP Himayesinde Çevre Eğitiminin Gelişimi ve Türkiye’de Ortaöğretim Çevre Eğitimi”, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 16-17, 142154.

[21] Wilson, A.(ed), (2001), “Greening Federal Facilities”, buildinggreen Inc., Brattleboro, Vermont.

[22] Brownfield Canlandırma Kanunu, USA (http://www.epa.gov/swerosps/bf/pubs/08brochure.p df)

[8]http://www.un.org/esa/sustdev/documents/agenda 21/english/agenda21chapter36 Agenda 21, Bölüm 36, Promoting Education, Public Awareness and Training.

[9] Unesco Genel Konferansı’nın 34. Oturumu Ekonomi ve Eğitimdeki Gelişmelerle İlgili Bakanlar Yuvarlak Masa Toplantısı, 19-20 Ekim 2007, Paris. digm.meb.gov.tr/uaorgutler/BM/unesco_bildiri.pdf [10] www.innovativedesign.net [11]http://www.innovativedesign.net/pdf/02reducingc ost.pdf [12] World Watch Institute, (2000), “Vital Signs 2000”, New York.

[13]http://www.innovativedesign.net/pdf/03bldgteach .pdf [14] Kuller, R. ve Lindsten, C., (1992), “Health and Behaviour of Children in Classrooms With and Without Windows”, Journal of Environmental Psychology, 12:305-317.

[15] Yeang, K., (1995), “Designing with Nature”, McGraw-Hill, USA. [16] CHPS (Collaborative for High Performance Schools), “Best Practices Manual”, (2002), Volume II-Design, s: 49, Eley Associates, Massachusetts.

[17] Sevinç Kayıhan, K., (2006), “Sürdürülebilir mimarlığın yarı nemli Marmara ikliminde

154

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

KAPADOKYA’DA KIZIL KİLİSE Banu ÇELEBİOĞLU,1 İsmet AĞARYILMAZ Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Yıldız-İSTANBUL bcelebi@yildiz.edu.tr ÖZET Kızıl Kilise, Kapadokya'nın batısında, Güzelyurt bölgesi, Sivrihisar köyü yakınlarında, Melendiz Dağlarının karşısında büyük bir düzlüğün ortasındadır. Hıristiyanlığın en önemli üç azizinden biri olan ve burada gömülen Nazianz’lı Gregoirus’a (330-390) ithaf edilmiştir.

VI. yüzyılın sonlarına tarihlenen Kızıl Kilise, serbest haç plan şemasına sahiptir. Üç kollu haç planlı kilisenin kuzey ve batı haç kolları arasında bir parekklesion bulunmaktadır. Kızıl Kilise çatı örtüsü ayakta olan bu döneme ait bölgedeki tek kilisedir. Dış duvarlar ve kubbe ayakta, haç kollarını örten tonozların büyük bir bölümü ise yıkılmıştır.

Kilise, bölgedeki diğer kiliselerden korunmuşluk durumu, yapım sistemi ve taşıdığı kültürel miras kimliği açısından farklılaşır.

Anahtar Kelimeler: Kapadokya, Bizans mimarisi, kilise, koruma, onarım.

RED CHURCH IN CAPPADOCIA ABSTRACT Red Church is situated at the west of Cappadocia, in Güzelyurt, near Sivrihisar village, in the middle of the lowland against Melendiz Mountains. It’s dedicated to the Gregoirus of Nazianze (330-390), one of the most important Father of Cappoadocia, who was buried in this place.

The church, famous as a pilgrimage destination for Orthodox Christians of the past, is built out of red stones, from where it derives its name. Red Church is dated at the end of the 6th century and have a cross-shaped plan with parekklesion.

The dome and the walls of the church are in the good condition, but the vaults were collapsed.

It’s differentiate with it’s condition, system of construction and cultural identity.

Keywords: Cappadocia, Byzantine architecture, church, conservation, maintenance.

1 TP

PT

VI-XI. Yüzyıllar Arasında Kapadokya’da Hıristiyan Dini Mimarisi ve Koruma Metodolojisi, Yıldız Teknik Üniversitesi.

155

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

B.Çelebioğlu, İ.Ağaryılmaz

1.GİRİŞ Mülkiyeti hazineye ait L32-b–24-c pafta, 207 parselde bulunan tescilli Kızıl Kilise2 VI. yüzyılın sonuna tarihlenir.

Kilise, Kapadokya'nın batısında, Güzelyurt bölgesi, Sivrihisar köyü yakınlarında, Melendiz Dağlarının karşısında büyük bir düzlüğün ortasındadır. 1830 m. rakımlı Sivrihisar köyü, Aksaray’a 51 km., Güzelyurt’a 5 km. mesafede yer alan, üzerinde Helenistik döneme ait bir kalenin yer aldığı Şahin Tepe Dağı'nın (2050 m) eteklerinde kurulmuş yarı-trogloditik bir yerleşimdir.

Kapadokya bölgesindeki haç kiliselerinden bazıları, kutsal addedilen bir su kaynağının yanında inşa edilmiştir. Kızıl kilisenin güneybatısında, köylülerin bugün “hayat suyu” olarak nitelendirdikleri eski bir ayazma bulunur. Kilise duvarlarına kazılan haç motifleri ve yazılardan, yapının hacılar tarafından ziyaret edilen önemli bir dini merkez olduğu da anlaşılmaktadır (Resim 1) [2].

Kilisenin kuzeyinden geçen antik yol, H. Rott'a göre Bizans döneminde Konstantinopolis'ten Antioche' a ulaşmak için, askerlerin kullandığı bir güzergâhtır [1].

2.TASARIM VE YAPIM ÖZELLİKLERİ Kızıl Kilise, serbest haç plan şemasına sahiptir. Üç kollu haç planlı kilisenin kuzey ve batı haç kolları arasında bir parekklesion bulunmaktadır. Kilisenin kuzeyinde bulunan ve orta nefe kolonatlı bir arkad sistemiyle bağlanan parekklesion’un varlığı, H.Rott’a göre Kızıl Kilise’nin bir mezar kilisesi olduğuna işaret eder. Yine Rott’a göre kilise, Büyük Basileios’un arkadaşı olan ve Hıristiyanlığın en önemli üç azizinden biri olan ve burada gömülen Grégoire de Nazianze’ye (330-390) ithaf edilmiştir (Rott, 1908). Ancak W. Ramsay ve G.L. Bell, Kızıl kilisenin bir mezar kilisesi değil, önemli bir hac yolunda yer alması nedeniyle hac kilisesi olduğunu belirtirler.

2

Resim 1. Kızıl Kilise, haç motifi

Naosun doğusunda yarım kubbe ile örtülü, içeride atnalı biçimli, dışarıda beşgen bir apsis yer alır. Üç adet geniş ve atnalı şeklinde kemerli pencere ile aydınlanan apsisin kuzey ve güney kenarlarında birer dikdörtgen niş bulunur (Resim 2). Apsis duvarlarındaki oyuklar, muhtemelen ahşap ikonostasislerin izleridir. Apsis döşemesinin orjinal kotunun naosdan yaklaşık 50 cm. yukarıda olduğu apsis duvarındaki izlerden anlaşılır. H. Rott, Kızıl Kilisenin apsisi içinde tek basamaklı ve kathedralı bir synthronon olduğunu belirtirse de, günümüzde bu öğeden hiçbir iz kalmamıştır.

Konya Bölge Kurulu, Kızıl Kilise etrafının sit alanı ilan edilmesi istemine karşılık, sondaj raporunu inceledikten sonra, 26.11.2007 tarihinde, “Aksaray ili, Güzelyurt ilçesi, Sivrihisar köyü sınırları içerisinde taşınmaz kültür varlığı olarak tescilli Kızıl kilise çevresinin 3386 ve 5226 sayılı yasa ile değişik 2863 sayılı yasada belirtilen özellikleri taşıması nedeniyle III. derece arkeolojik sit alanı olarak tescil edilmesine, sit sınırlarının ekli 1/5000 ölçekli haritada işaretlendiği şekilde belirlenmesine, bu alanda Yüksek Kurul’un 05.11.1999 gün ve 658 sayılı ilke kararının geçerli olduğuna” karar vermiştir.

156

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Batı haç kolu ve parekklesion’un batı cepheleri boyunca uzanan, geç dönemde eklenmiş ancak günümüze ulaşmamış bir narteks yer alır. Batı cephesinde görülen kiriş oyukları ve kuzey yönündeki duvar kalıntısı, narteksten günümüze ulaşabilen izlerdir. 8-16 Ağustos 20073 ve 4-16 Temmuz 20084 yıllarında Prof. İsmet Ağaryılmaz’ın denetiminde yapılan kazılar sonucunda narteksin batı ve güney duvarları da ortaya çıkarılmıştır (Resim 4).

Resim 2. Kızıl Kilise, apsis

Naosa üç yönde eklenen haç kollarından batı haç kolu, kuzey ve güney haç kollarından uzundur (Resim 3). Kilisenin naosa, parekklesion’a ve güneydeki haç koluna açılan üç adet girişi vardır. Girişler eş boyutlu ve dikdörtgen açıklıklardır.

Kuzey ve güney haç kolları alt kotta ikişer, üst kotta ise duvar aksında yer alan birer pencere ile aydınlanır. Batı haç kolunda ise kapının üzerinde atnalı kemerli bir pencere vardır.

Resim 4. Kızıl Kilise, kazı sonrası narteks kalıntıları

Aynı tarihlerde Aksaray müze elemanları tarafından kilise çevresinde bulunan antik dönem köy yerleşmesinde sondaj çalışmaları yapılmış; kilisenin yaklaşık 100 m. kuzeyinde bir şapel, batısında Geç Roma-Erken Bizans dönemine tarihlenen bir yerleşimin kalıntıları ve toprak objeler bulunmuştur.

3

Resim 3. Kızıl Kilise, batı haç kolu

Kilise’nin içinde ve narteks bölümünde müze uzmanları denetiminde restorasyon ekibi elemanları ile zeminde araştırma ve sondaj kazıları yapılmıştır. Aynı tarihlerde Aksaray Müze Müdürü Yücel Kiper ve müze uzmanları tarafından kilisenin kuzey batısında bulunan taşlık alanda üç açmada 6 gün süresince sondaj kazıları yapılmıştır.

Aynı tarihlerde müze elemanları tarafından kilise etrafında bulunan antik dönem köy yerleşmesinde sondaj çalışmaları üç ayrı alanda yapılmıştır (Ağaryılmaz) 4 Aksaray Müze müdürü arkeolog Yücel Kiper denetiminde, Prof. İsmet Ağaryılmaz, sanat tarihçisi Bizans uzmanı Gülgün Köroğlu, Arş. Gör. Y.Mimar Banu Çelebioğlu’nun katıldığı kazı ekibi ile Kızıl Kilise’nin iç zemini ile çevresinde sondaj çalışmaları yapılmıştır. 13 işçi ile sürdürülen sondaj kazıları 10 iş günü sürmüştür.

157

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

B.Çelebioğlu, İ.Ağaryılmaz

Batı ve kuzey haç kolları arasında bir parekklesion yer alır. Batı haç kolu ile parekklesion’u iki adet çifte ayak ile taşınan bir arkad ayırır (Resim 5). Arkad kemerleri atnalı şeklindedir.

Resim 5. Batı haç kolu ve parekklesion’u ayıran arkad

Parekklesion’u örten sepetkulpu tonozun bir parçası batı haç kolu duvarında kalmıştır.

Kuzey haç kolu batı duvarı üzerinde, tonozun formu okunabilir. Tonozun eğimli çizgisi, batı cephesini oluşturan kalkan duvarın biraz altında birleşir. Güney ucu kuzeye göre daha yüksek olan tonoz, eğimli çatıyı destekler (Resim 6) [3].

5

yöntemiyle inşa edilmiştir ve hafif atnalı şeklindedir (Resim 7). Haç kolları ve parekklesion’un dış yüzeyde iki yöne kırma çatı ile örtüldüğü mevcut izlerden saptanabilir.

Resim 7. Kızıl Kilise, tonozlarda kullanılan “kavurma” yöntemi

Naosu örten kubbe, haç formlu kâgir ayaklara oturan dört kemerle taşınmaktadır.

Kemerlerin üzerinde duvar yaklaşık 1,5 taş sırası yükselir ve kareyi çevreleyen bir silme ile sonlanır. Silme ile taş sırası arasında 10 cm. yüksekliğinde, 16 cm. derinliğinde ahşap hatıl yuvası bulunur.

Kare planlı kulenin köşelerine yerleştirilen tromplar, sekizgen kasnağa geçişi sağlar.

Tromplar üzerindeki yüzeyler küçük kare açıklıklar, kasnağa dik eksenler ise atnalı kemerli pencereler ile aydınlanır (Resim 8).

Kubbe pencere kemerlerinin hemen üzerinden başlar (Resim 9).

Resim 6. Kızıl Kilise, Parekklesion tonoz izi

Haç kolları ise dik eksenler doğrultusunda beşik tonozla örtülüdür. Tonozlar, yörenin geleneksel yapım tekniklerinden ‘kavurma’

5

“Kavurma” tekniği, bir çeşit kireç harcının, küçük boyutlardaki kırma taş ile karıştırılarak elde edilen karışımın kalıplar yardımıyla kullanımıdır.

158

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Resim 10. Kızıl Kilise, kubbe kaidesi Resim 8. Kızıl Kilise, kubbe kasnağı

Yapının dört cephesinde 0.10 m kotunda aynı hizada, eş aralıklı ve atnalı kemerli 9 adet, batıda nartekse açılan eksendeki giriş açıklığının üzerinde ve haç kollarının ekseninde olmak üzere 3.70 m kotunda 3 adet pencere bulunur. Yapıyı +4.07 kotunda bir saçak silmesi dolanır.

Yapının dış yüzeyi tamamen düzgün kesme taş ile inşa edilmiştir. Ancak haç kollarının ve parekklesion’un iç duvar yüzeylerinde, boşlukların lento ve söveleri düzgün kesme taş, diğer duvarlarda ise kısmen düzgün kesme taş, büyük oranda kaba yonu taş kullanılmıştır. İç mekânda duvar yüzeyleri tamamen sıva kaplı ve fresklidir.

Resim 9. Kızıl Kilise, kubbe

Kubbe kaidesi, cephede de kare bir kasnak üzerinde yükselir.

Kare kasnakdan sekizgen kaideye geçişte bir silme yer alır.

Silmenin altındaki taş sırasında kasnağın iç yüzeyinde olduğu gibi ahşap hatıl yuvası vardır. Kaidenin haç kolları ve apsis yönündeki yüzeylerinde yer alan pencerelerin kemer üzengi seviyelerinde profilli sütun başlıkları bulunur. Kubbe saçak altını çevreleyen silmenin üzerinde küçük furuşlardan oluşan başka bir silme dolanır. Kubbe taş kiremitlerle örtülüdür (Resim 10).

Batı cephesi; parekklesion, batı ve güney haç kollarına açılan üç adet geniş kapı boşluğu yer alır. Kapı lentoları madalyon içinde haç figürü ile bezelidir. Lentonun üzerinde ise tahribata uğramış furuşlardan oluşan bir silme ve hafifletme boşluğu vardır. Batı haç kolu aksında, kapının üzerinde atnalı kemerli bir pencere bulunur.

Pencerenin altındaki taş sırasına narteks saçağına ait yedi adet kiriş deliği açılmıştır.

Batı haç kolu cephesini oluşturan kalkan duvar, parekklesion hizasında kademelenerek alt kota ulaşır. (Resim 11).

159

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

B.Çelebioğlu, İ.Ağaryılmaz

durumdadır, furuş silmenin ise çok küçük parçası günümüze ulaşmıştır (Resim 13).

Resim 11. Kızıl Kilise, batı cephesi

Kuzey cephesi; kuzey haç kolu alt kotta atnalı kemerli iki adet eş pencere, üst kotta ve haç kolunun aksında ise atnalı kemerli daha geniş bir pencere ile aydınlanır. Üst pencerenin kemer üzengi seviyelerinde, kubbe kaidesindeki açıklıklardakiler ile eş profillere sahip sütun başlığı ve kaidesi yer alır. Bütün haç kolları kalkan duvar cephelidir, ancak parekklesion’un kuzey cephesi düz bir silme ve üzerinde tonozdan oluşur. Düz silme üzerinde küçük furuşlardan oluşan ikinci silmenin kalıntıları görülür (Resim 12).

Doğu cephesi; kuzey ve güney haç kollarında birer adet atnalı kemerli pencere yer alır. Beşgen apsisin aksındaki açıklık, apsisin diğer iki penceresine göre daha yüksek ve geniştir. Üç pencere de atnalı kemerlidir. Cephe boyunca saçak altı düz silme kesintisiz dolanır. Furuşlu silmenin kalıntıları ise sadece kuzey haç kolunda görülür (Resim 14).

Resim 12. Kızıl Kilise, kuzey cephesi

Resim 14. Kızıl Kilise, doğu cephesi

Güney cephesi; güney haç kolu cephesi, kuzey haç kolu ile eş cephe düzenine sahiptir, kalkan duvarı daha fazla zarar görmüştür. Batı haç kolu da atnalı kemerli iki eş pencere ile aydınlanır. Saçak seviyesinin altındaki düz silme iyi

Resim 13. Kızıl Kilise, güney cephesi

3.BOZULMA VE KORUMA DURUMU Kızıl Kilise çatı örtüsü ayakta olan bu döneme ait bölgedeki tek kilisedir. Dış duvarlar ve kubbe ayakta, haç kollarını

160

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

örten tonozların büyük bir bölümü ise yıkılmıştır.

Kilisenin çatı örtüsünü oluşturan apsis yarım kubbesi ve tonozların büyük bir kısmında farklı boyutlarda hasarlar görülmektedir. Naos üzerindeki kubbe yıkılma tehlikesi altındadır. Kubbenin üzerini örten özgün taş kiremitleri kısmen bitki örtüsü ile kaplanmıştır. Apsisi örten yarım kubbe tamamen yok olmuştur.

Kuzey, güney ve batı haç kollarını örten beşik tonozların bir bölümü mevcuttur.

Duvarlarda; taş malzemede, dolgu malzemesinde ve sıvalı, boyalı yüzeylerde hasarlar mevcuttur.

Yapılan analiz çalışmaları sonucunda tespit edilen hasarlar, taşta yüzey kaybı, süngersi aşınma ve malzeme kaybı, yosunlanma ve kireç akıntısı ile sıva dökülmesidir.

KAYNAKLAR [1] Rott H., (1908), Kleinasiatische Denkmäler aus Pisidien, Pamphylien Kappadokien und Lykien, Leipzig.

[2] Ötüken Y., (1981), Kapadokya Bölgesinde Bizans Mimarisi Araştırmaları, H.Ü. Sosyal ve İdari Bilimler Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, yayınlanmamış doçentlik tezi, Ankara.

[3] Ramsay W.M., Bell G., (1909), The Thousand and one Churches, London.

161

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

GAYRİMENKUL GELİŞTİRİCİ AKTÖRLERİN ÇEŞİTLİLİĞİ BAĞLAMINDA KAPALI YERLEŞMELERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Füsun Çizmeci*, Hakkı Önel Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Yapı Üretimi Bilim Dalı fusuncizmeci@yahoo.com ÖZET Kapalı yerleşmeler, postmodern döneme özgü barınma alanlarıdır. Yirminci yüzyılın sonlarından itibaren dünyanın farklı coğrafyalarında yer alan pek çok büyük kentte olduğu gibi İstanbul kentinde de kapalı yerleşmelerin yaygınlaşması ve kapalı yerleşme talebinin artması, konut piyasasının bu alanının gayrimenkul geliştiricileri için cazip bir hale gelmesine neden olmuştur. Ancak kapalı yerleşme üretiminde gayrimenkul geliştiricilerine ilişkin tek tip bir profil tanımlamak mümkün değildir, aksine farklı nitelikte, farklı deneyim ve eğilimlere sahip gayrimenkul geliştiricilerin kapalı yerleşme üretimini biçimlendirdiği görülmektedir. Diğer bir deyişle postmodern dönemde üretilen ürünler ve bu ürünleri tüketen müşteri profilinde gözlemlenen çeşitlilik, postmodern döneme özgü ürünler olan kapalı yerleşme projelerini geliştiren aktörler üzerinden de okunabilir hale gelmiştir.

Bu makalede, kapalı yerleşmelerin üretim sürecinde rol alan gayrimenkul geliştirici firmaların nasıl bir çeşitlilik gösterdiği ve bu çeşitliliğin –ortaya çıkan ürüne- kapalı yerleşmelere nasıl yansıdığı araştırılmaktadır. Araştırma kapsamında seksenli yılların sonlarından itibaren İstanbul kentinin farklı bölgelerinde, farklı nitelikteki gayrimenkul geliştiricileri tarafından üretilmiş 96 kapalı yerleşme incelenmiştir. Araştırma yöntemi olarak Lebart tarafından geliştirilen “ilişkisel katmanlaştıma modeli”nden yararlanılmıştır. İlişkisel katmanlaştırma modeli, “mütekabiliyet analizi” (correspondence analysis) ile “kümeleme analizi”nin (cluster analysis) birarada kullanıldığı bir yöntemdir.

Araştırma sonucunda gayrimenkul geliştiricilerin çeşitliliğine bağlı olarak, kapalı yerleşmelerin inşa edildikleri alanların seçiminde ve bu yerleşmeleri oluşturan konutların yapı tiplerinde belirgin farklılıkların ortaya çıktığı saptanmıştır. Diğer bir deyişle gayrimenkul geliştirici profilleri ile kapalı yerleşmelerin kentsel konumları ve yapı tipleri arasında anlamlı bir ilişki olduğu belirlenmiştir.

Analiz sonuçlarının sunumunda, Bertin tarafından geliştirilen görsel temsil yönteminden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Kapalı yerleşmeler, gayrimenkul geliştiriciler, yapı tipleri, ilişkisel katmanlaştırma modeli.

ABSTRACT Gated communities are residential spaces which are specific to the postmodern era. Since the end of the 20th century the almost every mega-cities also in Istanbul the gated-communities has been becoming prevalent. This part of house market has been becoming attractive for the real estate developers with an increase in demand and with this prevalent.

However it is not possible to mention only one type of investor’s profile. In postmodern era, the variety of productions and the consumers profile, is easily readable over the actor, who has developed the gated-communities which is proper for the postmodern era.

In this article, a research about how the variety of the actors who has developed the gated-communities, and how this variety reflects to the gated-communities was conducted. In the scope of this research, in different locations of İstanbul existing 96 gated communities which have been developed in the end of the 80’s by different real estate developers, has been investigated. The research model is “relational stratification” enhanced by Lebart. “Relational stratification” model is a kind of method within the correspondence analysis and the cluster analysis are used together.

According to the research results it was predicted that there are clear differences by the selection of construction areas and building types though the diversity of real estate developers. In other words there is a relationship between the profiles of the real estate developers, building types and the urban locations of the gated communities. In the presantation of the analysis results it was used the visual represantation which was built up by Bertin.

Keywords: Gated community, real estate developer, building type, relational stratification

*

Bu makale, birinci yazar tarafından YTÜ Mimarlık Fakültesinde Haziran 2008 tarihinde tamamlanmış olan “Kapalı Yerleşmelerde Üretim ve Tüketim Süreci (İstanbul Örneği)” isimli doktora tezinden hazırlanmıştır.

162

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

F.Çizmeci, H.Önel

1.GİRİŞ Kapalı yerleşmeler, yirminci yüzyılın sonlarından itibaren dünyanın farklı coğrafyalarında yer alan büyük kentlerde eş zamanlı olarak yaygınlaşmıştır. Kapalı yerleşmelerin yaygınlaştığı kentler, farklı coğrafyalarda yer alsalar da küreselleşen ekonomik düzene eklemlenme çabaları bağlamında benzer özellikler göstermekte1 ve “küresel kent” [1] kavramı ile tanımlanmaktadır. Ekonomik anlamda yeni bir yapılanma içerisinde olan bu kentler mekansal olarak da yeniden yapılanmaktadır. Öyle ki küresel düzene eklemlenme çabaları küresel bir kent yaratma politikalarının oluşmasına, bu da kentsel mekanın yeni imar girişimleriyle dönüşmesine neden olmaktadır [2]. Bu dönüşüm, Harvey (2008) tarafından “kapitalist üretimin kendi imajına uygun bir coğrafyayı yeniden inşa etmesi” olarak değerlendirilmektedir[3]. Dolayısıyla küresel kentler, yeni imar girişimlerinin2 hız kazandığı, gayrimenkul yatırımlarının cazip hale geldiği kentlerdir.

Küreselleşen ekonomik düzene eklemlenme sürecindeki kentlerde eş zamanlı olarak yaygınlaşan kapalı yerleşmeler “küresel bir yerleşme formatı” olarak tanımlanmaktadır [4 ve 5]. İstanbul da seksenli yılların sonlarından itibaren küresel bir yerleşme formatı olarak tanımlanan kapalı yerleşmelerin büyük bir

1 Singapur, Abu-Dabi, Rio de Janerio, Buenos Aires, Sao Paulo, Mexico City, Beyrut ve benzeri kentler, farklı coğrafyalarda yer almalarına rağmen kapalı yerleşme modelinin eş zamanlı olarak yaygınlaştığı büyük kentlere örnek olarak gösterilebilir.

2 Urry (2005), bu imar girişimlerini kentlerin “üretim mekanından tüketim mekanına doğru evrilmesi” olarak tanımlamaktadır, çünkü ağırlıklı olarak üretim faaliyetine değil tüketim eylemine yönelik mekanlar inşa edilmektedir.

Küresel kent yaratma çabasıyla ortaya çıkan imar hareketleri kapsamında belirli akslarda ulusal ve uluslararası firmaların genel merkezleri yükselmiş, tüketim ve boş zaman aktivite mekanları –alışveriş merkezleri, sinemalar, tiyatrolar, kültür merkezleri, turistik tesisler ve benzeri karışık işlevli kompleksler ve kapalı yerleşmeler inşa edilmiştir.

hızla üretildiği kentlerden biridir. İstanbul kentinde üretilen kapalı yerleşmeler, kısa sürede üst ve üst orta sınıfın konut talebinin önemli bir bölümünü karşılar hale gelmiş ve kentin mekansal yapısını etkileyecek yoğunluğa ulaşmıştır. Dünyanın pek çok yerinde olduğu gibi İstanbul kentinde de kapalı yerleşmelerin yaygınlaşması ve kapalı yerleşmelere olan talebin artması, konut piyasasının bu alanının gayrimenkul geliştiricileri için cazip hale gelmesine neden olmuştur. Kapalı yerleşmelerin üretim sürecinde farklı nitelikte, farklı deneyim ve eğilimlere sahip gayrimenkul geliştiriciler rol almaktadır, dolayısıyla kapalı yerleşme projelerinde tek tip bir gayrimenkul geliştiricisi profili tanımlamak mümkün değildir.

Makalede, kapalı yerleşmelerin üretim sürecinde rol alan gayrimenkul geliştiricilerin nasıl bir çeşitlilik gösterdiği ve bu çeşitliliğin ortaya çıkan ürüne nasıl yansıdığı sorgulanmaktadır. Gayrimenkul geliştiricilerin çeşitliliği, dolayısıyla farklı deneyim ve eğilimlere sahip olmaları kapalı yerleşmelerin inşa edildiği alanların seçiminde ve yerleşmeleri oluşturan yapı tiplerinin –tek ev, ikiz ev, apartman, residence- belirlenmesinde ayırt edici farklılıkların oluşmasına neden olmaktadır.

Makalede sırası ile, postmodern bir barınma biçimi olarak değerlendirilen kapalı yerleşmeleri yönelik kavramsal bir çerçeve çizilmiş, araştırmanın örneklem kümesini oluşturan kapalı yerleşmeler ele alınmış, analiz aşamasında kullanılan değişkenler – gayrimenkul geliştiriciler, yerleşmelerin kentsel konumları ve yapı tipleritanımlanmış, araştırma yöntemi olarak kullanılan “ilişkisel katmanlaştırma modeli” (Lebart) irdelenmiştir. Son olarak da ilişkisel katmanlaştırma modeli yardımı ile elde edilen analiz sonuçları, görsel temsil tekniklerinden biri olan “Bertin grafikleri” yardımıyla aktarılmış ve maddeler halinde yorumlanmıştır.

163

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

2.POSTMODERN BİR BARINMA BİÇİMİ OLARAK KAPALI YERLEŞMELER Kapalı yerleşme3 konsepti, postmodern döneme özgü bir yerleşme modelidir. Bu model mekansal, sosyal ve ekonomik anlamda sınırların yaratıldığı ve bu sınırlar içerisinde konut birimleri ile birlikte yerleşme sakinlerinin gündelik yaşamda ihtiyaç duyabilecekleri çeşitli hizmet ve olanakların sunulduğu yeni bir barınma anlayışını tanımlamaktadır. Dolayısıyla bu konsept, sınır olgusu ve bu olgudan doğan olanaklar dünyası temelinde şekillenen bir yerleşme modelini ifade etmektedir.

Kapalı yerleşme konseptinin temelini mekansal sınırlar oluşturur, öyle ki diğer sınırların oluşması mekansal sınırların varlığına bağlıdır. Duvar, çit, kapı ve benzeri elemanlar, kapalı yerleşmeleri mekansal olarak sınırlandırmakta ve yerleşme sakinlerini fiziksel ve görsel olarak kentin geri kalanından ayrıştırmaktadır. Bu ayrışma, güvenlik görevlileri ve güvenlik kameralarının denetimi ile pekiştirilerek, yerleşme sakinleri dışındakilerin girişinin engellendiği özelleşmiş alanların yaratılmasına imkan vermektedir.

Kapalı yerleşme konseptinde, yalnızca konut alanları değil, spor tesisleri, alışveriş mekanları, yüzme havuzları, parklar,

3 Farklı kavramsal yaklaşımlar, bu yerleşmelerin güvenlikli siteler, güvenlikli konut kompleksleri, “varlık adacıkları”, “refah adacıkları”, “kapılı yerleşmeler”, “özel siteler”, “kapalı konut alanları” gibi farklı isimlerle adlandırılmalarına neden olmuştur. Bu çalışmada “kapalı yerleşme” ismi tercih edilmiştir. Konut alanları yerine “yerleşme” sözcüğünün tercih edilmesi, sadece konut alanı değil, gündelik yaşamda gereksimin duyulan her türlü hizmet ve olanağın sunulduğu bir yerleşme modelini ifade etme çabasından kaynaklanmaktadır. Kapılı ya da güvenlikli yerine “kapalı” vurgusunun tercih edilmesi ise bu yerleşmelerin mekansal, sosyal ve ekonomik anlamda ayrışmaya neden olan sınırlara sahip olmasından ve bu sınırların yerleşme sakini olmayanları dışlayan bir yaşam alanı yaratılmasında önemli rol oynamasından kaynaklanmaktadır.

bahçeler, çocuk oyun alanları, restoranlar ve benzeri sosyal donatı alanları da yer almaktadır. Ancak bu alanlar, sadece yerleşme sakinlerinin kullanabileceği mekanlar olarak özelleştirilmiştir.

McKenzie’ye göre kapalı yerleşmelerde konut alanları ile birlikte sadece yerleşme sakinlerinin kullanabileceği sosyal donatı alanlarının yer alması, kamusal alanın da yerleşme sakinleri için özelleştirildiği anlamına gelmektedir [6]. Dolayısıyla yerleşme sakinleri gündelik ihtiyaçlarının pek çoğunu yerleşmenin mekansal sınırlarının dışına çıkmadan karşılayabilmekte ve toplumun geri kalanı ile karşılaşma ihtimalini en aza indirerek yaşamlarını sürdürebilmektedirler [7]. Diğer bir deyişle mekansal sınırlara sahip kapalı yerleşmeler, sosyal anlamda da sınırların oluşmasına neden olmakta, sosyal bir ayrışma ve kutuplaşma yarattığı yönünde eleştirilere hedef olmaktadır [8].

Mekansal ve sosyal sınırlar üreten kapalı yerleşmeler ekonomik açıdan belirli bir gelir düzeyine sahip kesimlerin elde edebileceği konut alanlarıdır; özel sektör tarafından inşa edilen bu yerleşmelerin hedef kitlesini üst ve orta kesimden hanehalkları oluşturmaktadır. Dolayısıyla toplumun daha alt kesimleri için bu yerleşmeler ekonomik anlamda erişilmesi zor sınırlara sahiptir.

Diğer yandan ekonomik, sosyal ve mekansal sınırlar, kapalı yerleşmelere sembolik değerlerin atfedilmesine neden olmaktadır. Kapalı yerleşmeler, potansiyel tüketici kitlelerini manipüle etmek amacı “ayrıcalıklı bir yaşam tarzı”nın, “seçkin komşular”la birarada barınma imkanının, “prestijli bir yatırım”ın sembolü olarak gösterilmekte [9],bu da kapalı yerleşmelerin tüketiciler için toplumsal bir konum ya da statü elde etme aracına dönüşmesine neden olmaktadır [10].

Mekansal, sosyal ve ekonomik sınırlar üzerinden tanımlanan, toplumsal yaşamda statü elde etme araçlarından biri olarak değerlendirilen kapalı yerleşmeler, post-

164

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

F.Çizmeci, H.Önel

modern üretim ve tüketim örüntülerinin biçimlendirdiği ürünlerdir ve bu bağlamda postmodern döneme özgü bir barınma anlayışını temsil etmektedirler.

3.METODOLOJİ 3.1.Araştırmanın Örneklem Kümesi ve Değişkenler Araştırmanın örneklem kümesini seksenli yılların sonundan itibaren İstanbul kentinde inşa edilen 96 kapalı yerleşme oluşturmaktadır. Yerleşmelerin seçiminde kentin farklı bölgelerinde inşa edilmiş ve verilerine eksiksiz ulaşılabilecek yerleşmeler olmalarına dikkat edilmiştir.

Kapalı yerleşmelerin kentsel konumları, üretim sürecinde rol alan gayrimenkul geliştiriciler ve kapalı yerleşmelerde yer alan yapı tipleri araştırmanın değişkenlerini oluşturmaktadır.

Yerleşmelerin kentsel konumları Seçilen kapalı yerleşmelerin % 50’si Anadolu Yakası’nda, % 50’si Avrupa Yakası’nda yer almaktadır. Diğer yandan bu yerleşmelerin % 45’i ilçe belediyesi sınırları içerisinde, % 55’i belde belediyesi sınırları içerisinde inşa edilmiştir4. Yerleşmelerin bir kısmı İstanbul kentinin önemli merkezleri olan; Şişli, Beşiktaş, Kadıköy, Üsküdar, Sarıyer gibi ilçelerde, bir kısmı ise kentin periferisinde yer alan ve yirminci yüzyılın sonlarından itibaren gelişen Büyükçekmece, Küçükçekmece, Ümraniye, Kartal, Pendik, Tuzla, Silivri ilçelerinde ve bu ilçelere bağlı beldelerde konumlanmıştır.

Gayrimenkul Geliştiriciler5

4

Bu araştırma, 2008 öncesi ilçe ve belde sınırları dikkate alınarak yapılmıştır.

5 “Gayrimenkul Geliştiricisi” kavramı “Real Estate “Developer” anlamında kullanılmaktadır. Bazı ülkelerde gayrimenkul geliştiriciler sürecin neredeyse tamamında rol alırken, bazı ülkelerde her bir aşama farklı uzmanlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Örneğin Türkiye’de proje

Yerleşme sakinleri için özelleşmiş yaşam alanları sunan kapalı yerleşme projeleri inşa edildikleri hemen her ülkede özel sektör tarafından üretilmektedir. Kamunun inşaat sektöründeki rolünün fazla olduğu ülkelerde6 bile bu yerleşmelerin özel sektör girişimi olduğu söylenebilir. Bu anlamda söz konusu yerleşmeler konut piyasasında özel sektörün rolünün arttığı bir sürecin ürünleri olarak değerlendirilmektedir. Diğer yandan kapalı yerleşmelerin küresel ölçekte yaygınlaşması yani dünyanın pek çok yerinde üretilen ve tüketilen bir yerleşme formatı haline gelmesi, ulusal ve uluslararası sermaye gruplarının kapalı yerleşme projelerine ilgisinin artmasına neden olmuştur. Tek seferde çok sayıda konutun ve bu konutlara ait sosyal donatı alanlarının inşa edildiği kapalı yerleşme projeleri genellikle büyük ölçekli sermaye grupları ya da farklı ölçekteki sermaye gruplarının güç birliği yaparak oluşturdukları konsorsiyumlar tarafından geliştirilmiştir.

Ulusal ve uluslararası sermaye gruplarından oluşan gayrimenkul geliştiriciler, kapalı yerleşmelerin üretim sürecinin en etkili olan aktörleridir, arsanın temininden gerekli imar izinlerinin alınmasına, üretim sürecinde rol alacak diğer aktörlerin belirlenmesinden yerleşme

geliştirici, müteahhit, yatırımcı rolleri arasında net ayrımların olmadığı proje örneklerinden söz etmek mümkündür (Gülümser, A., 2005, New Trend in Urbanization: Gated Communities in Istanbul, Yayınlanmamış Y.Lisans Tezi, İTÜ).

6 Örneğin, Singapur, kamunun inşaat sektöründe aktif olarak yer aldığı, dünyaca meşhur kamu evleri programı ile bilinen bir konut piyasasına sahiptir. Toplumun sadece % 20’si özel sektör tarafından inşa edilen konutlarda yaşamaktadır. Özel sektör tarafından inşa edilen evlerin çoğu da kapalı yerleşmelerden oluşmaktadır (Choon-Piew, P., 2007, From Public Housing to Private Neighborhoods: Gated Condominium Estates in Singapore, 4.International Conference of the Research Network, 5-8 Haziran,Paris).

Türkiye’de ise yerleşmelerin tamamı özel sektör girişimidir, ancak bazı yerleşmelerde arsa sahibi Toplu Konut İdaresi olduğu için özel sektör-kamu işbirliğinden sözedilebilir.

Ancak bu tür bir ortaklıkla üretilen projelerde süreci yönlendiren temel aktör yine özel sektördür.

165

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

konseptinin geliştirilmesine, yerleşmeye yönelik pazarlama stratejilerinin oluşturulmasından satış işlemlerine kadar pek çok aşamada rol almakta ya da bu süreçleri organize etmektedirler. Hatta bazı projelerde gayrimenkul geliştiriciler yapım aşamasını da üstlenmektedirler.

Kapalı yerleşme üretiminde sürecin organize edilmesi önemlidir, çünkü kapalı yerleşmeler büyük ölçekli projelerdir ve farklı uzmanlık alanlarına sahip aktörlerin işbirliğini gerektirmektedir.

Gayrimenkul geliştiriciler zaman zaman bu rollerin büyük bir kısmını üstlenseler de fizibilite çalışması yapan uzmanlar, finans danışmanları, müteahhitler, proje yöneticileri, şantiye yöneticileri, mimarlar, mühendisler, malzeme üreticileri ve benzeri bir çok uzman kişi ve kurum kapalı yerleşmelerin üretiminde aktif olarak yer almaktadır. Bu anlamda kapalı yerleşmeler, uzmanlık alanlarının önem kazanmaya başladığı farklı aktörlerin sürece dahil olduğu postmodern bir üretim anlayışının izlerini taşımaktadır.

Araştırma kapsamında seçilen ve seksenli yılların sonundan itibaren İstanbul’un farklı bölgelerinde inşa edilmiş kapalı yerleşmelerin üretim sürecinde rol alan gayrimenkul geliştiriciler, ilişkisel katmanlaştırma modeli ile analiz edilerek yedi farklı geliştirici profili tanımlanmıştır: • • • • • • •

1990 öncesi kurulmuş inşaat firmaları 1990 sonrası kurulmuş inşaat firmaları 2000 sonrası oluşturulmuş küçük müteahhit konsorsiyumları 1990 öncesi kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar 1990 sonrası kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar Yapı malzemesi üreten firmalar Gayrimenkul yatırım ortaklıkları (GYO)

Yapı Tipleri Farklı nitelikteki gayrimenkul geliştiriciler tarafından üretilen 96 yerleşme, tek ev, ikiz ev, blok, apartman ya da residence7 gibi farklı yapı tiplerinden oluşmaktadır. Bazı yerleşmelerde farklı yapı tipleri birarada yer alabilmektedir. Örneğin aynı yerleşmenin bir kısmı apartmanlardan bir kısmı ise tek evlerden oluşabilmektedir, bunlar makalede “farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmeler” olarak adlandırılmıştır (Çizelge 1).

Yapı Tipi

Oranı

Tek evlerden oluşan yerleşmeler

%4

İkiz evlerden oluşan yerleşmeler

%4

Bloklardan oluşan yerleşmeler

%8

Apartmanlardan oluşan yerleşmeler

% 43

Residence’lardan oluşan yerleşmeler

% 10

Farklı tiplerin yerleşmeler

% 31

birarada

yer

aldığı

Çizelge 1. Araştırma kapsamında seçilen 96 yerleşmede yer alan konutların yapı tipleri ve oranları

3.2.Araştırma Yöntemi Kapalı yerleşme piyasasının karmaşık ve çok katmanlı yapısını çözümlemek için Lebart tarafından geliştirilen “ilişkisel katmanlaştıma modeli” araştırma yöntemi olarak kullanılmıştır [11].

Bu model, “sayısal verilerle anlamlı iletişim kurma imkanı sağlamaktadır”[12] keşifsel çözümleme yöntemlerinden mütekabiliyet analizi (correspondence analysis) ile kümeleme analizinin (cluster analysis) birlikte kullanıldığı bir yöntemdir.

7 Residence’lar genellikle çok katlı yapılar olarak tasarlanmıştır ve her türlü hizmetin (yemek servisi, uyandırma servisi, bebek bakımı, oda temizliği, alışveriş, vb) sunulduğu yapı tipleridir.

166

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

F.Çizmeci, H.Önel

Mütekabiliyet analizi ve kümeleme analizi birbirinden farklı yaklaşımlara sahip yöntemlerdir, ancak karmaşık ve kapsamlı veri setlerinin betimlenmesinde ve yorumlanmasında bu iki analiz yönteminin birlikte kullanımı keşifsel / ilişkisel çözümlemenin başarısını arttırmaktadır.

Mütekabiliyet analizi, karmaşık çapraz tablolarının analiz edilmesine olanak sağlamakta, bu anlamda karmaşık verilerin yorumlanmasında kullanılmaktadır [13].

Mütekabiliyet analizinin ayırt edici özelliği, satır ve sütun değişkenleri arasındaki benzerlik ve karşıtlıkları keşfetme sürecinde, “a priori tanım ve ikilemlere başvurmak zorunda kalmadan bağlam bağımlı ilişkisel katmanlaştırma yoluna giderek veri tabanı içerisinden türeyen, ilişkisel kategorileri betimleme” imkanı sunmasıdır [14].

Mütekabiliyet analizinin sonucu, satır ve sütun değişkenleri arasındaki ilişkiyi görsel olarak temsil etme becerisine sahip iki boyutlu bir koordinat sistemi, diğer bir deyişle mütekabiliyet haritasıdır. Satır ve sütun özelliklerini temsil eden noktalar arasındaki metrik uzaklık; benzerlik ve farklılıkları ifade etmektedir. Noktaların birbirine yakın olması; özellik ve grupların birbirine benzediklerini, noktaların birbirinden uzak olması; özellik ve grupların birbirine karşıt olduklarını ifade etmektedir [15].

Benzerlik ve karşıtlıkları belirleme sürecinde mütekabiliyet haritasının başarısı yadsınamaz, ancak bu haritanın en önemli handikapı, sonuçları iki boyutlu bir uzamda temsil edebilmesidir. İki boyutlu uzamda benzerlik ve karşıtların betimlenmesi zaman zaman aldatıcı sonuçlara neden olabilmektedir. Öyle ki iki boyutlu bir uzamda birbirine yakın konumda bulunan değişkenler, çok boyutlu bir uzamda birbirinden uzak olabilmekte, dolayısıyla bir boyut sorunu ile karşı karşıya kalınabilmektedir. Bu nedenle ilişkisel katmanlaştırma modelinde, hem

mütekabiliyet analizi sonucu keşfedilen benzerlik ve karşıtlıkları sınıflandırmak hem de boyut sorununu çözmek amacı ile mütekabiliyet analizi ile kümeleme analizini birlikte kullanılmaktadır [11].

Kümeleme analizi, mütekabiliyet analizi sonucu elde edilen benzerliklerin ve karşıtlıkların çok boyutlu bir uzamda sınıflandırılmasını sağlamaktadır.

Kümeleme analizi sonucunda elde edilen dendrogramlar değişkenler arasındaki uzaklık ve yakınlıkları ifade ederek, ilk bakışta kolay anlaşılamayan ancak çok boyutlu uzamdan belirgin ve anlamlı karakteristiklere sahip kümeleri / sınıfları belirleme imkanı sunmaktadır.

Bu çalışmada mütekabiliyet analizi ve kümeleme analizinin birlikte kullanımı ile değişkenler arasındaki ilişki çözümlenmiş ve sonuçlar iki boyutlu mütekabiliyet haritaları yerine ölçeğe bağlı okuma imkanı sunan Bertin grafikleri ile görselleştirilmiştir.

Bertin grafikleri8, mütekabiliyet analizi ve kümeleme analizi gibi bazı çok boyutlu istatistik yöntemlerinin sonuçları ile açık, doğru ve hatasız bir “iletişim” kurma imkanı sağlamaktadır. Bertin grafiklerinde, veri tablolarının satırları yatay boyutu, sütunları düşey boyutu, renklendirmeler ise benzerlik ve farklılıkların oransal boyutunu görünür kılmaktadır. Bu anlamda Bertin grafikleri, benzerliklerin ve farklıkların ilişkisel bir bağlamda kolayca algılanmasını sağlamaktadır [16].

8 Bu grafik yöntemi, 1960’lı yıllarda J. Bertin tarafından geliştirilmiştir. Bertin grafikleri ile detaylı bilgi için; Bertin, J., (1983), Semiology of Graphics: Diagrams Networks Maps, The University of Wisconsin Press.

167

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

4.ANALİZ SONUÇLARI Kapalı yerleşmelerin kentsel konumları ile farklı gayrimenkul geliştirici profilleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır.

Çizelge 2. Kapalı yerleşmelerin kentsel konumları ile farklı gayrimenkul geliştirci profilleri arasındaki ilişki

168

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

F.Çizmeci, H.Önel

Kapalı yerleşmelerin kentsel konumları ile gayrimenkul geliştiricileri arasındaki ilişkinin analizinden elde edilen sonuçlar, Çizelge 2’de görsel olarak ifade edilmiş, maddeler halinde yorumlanmıştır. Çizelge 2’de yer alan grafiğin sütunları gayrimenkul geliştirici profillerini, satırları ise kapalı yerleşmelerin yer aldığı kentsel konumları ifade eden ilçe profillerini tanımlamaktadır.

• Postmodern dönemde yeni bir aktör olarak konut piyasasına giren “gayrimenkul yatırım ortaklıkları”nın (GYO) ağırlıklı olarak İstanbul’un yeni gelişen konut alanlarında özellikle belde belediyelerinde proje ürettiği görülmektedir. Çizelge 2’nin ilk iki satırı, gayrimenkul yatırım ortaklıklarının geliştirdiği kapalı yerleşmelerin en yoğun olduğu bölgeleri; Eyüp, Sarıyer ve Ümraniye ilçelerini tanımlamaktadır. Bu ilçelerde araştırmanın örneklem kümesini oluşturan kapalı yerleşmelerin %38,5’i, gayrimenkul yatırım ortaklıklarının geliştirdiği yerleşmelerin ise % 93,4’ü yer almaktadır.

Eyüp ve Ümraniye, kentsel konumları açısından birbirlerine uzak olmalarına karşın, benzer özelliklere sahip ilçelerdir.

Bu ilçeler ve bu ilçelere bağlı beldeler, İstanbul genelinde kapalı yerleşme üretiminin en yoğun olduğu alanlardır. Öyle ki, araştırmanın örneklem kümesini oluşturan, 1990 sonrası İstanbul’da inşa edilmiş 96 kapalı yerleşmenin 24’ü Ümraniye ilçesinde, 10’u Eyüp ilçesinde yer almaktadır. Diğer yandan her iki ilçenin gelişimi de 1990’lardan sonra başlamıştır ve her iki ilçe de kent merkezlerine uzak olmakla birlikte otoyol bağlantılarının gelişimi sayesinde merkezi noktalara erişimin görece kolay olduğu bir konumda bulunmaktadır. Bununla birlikte Eyüp ilçesinde inşa edilen kapalı yerleşmelerin tamamı, Ümraniye ilçesinde inşa edilen kapalı yerleşmelerin de % 83’ü belde belediyelerinde, diğer bir deyişle imar

koşullarının esnek olduğu bölgelerde üretilmiştir.

Esnek imar koşulları “gayrimenkul yatırım ortaklıkları”nın bu ilçelere ilgisini attıran nedenlerden biri olarak değerlendirilebilir.

“Gayrimenkul yatırım ortaklıkları” tarafından geliştirilen kapalı yerleşmelerin yoğun olduğu ilçelerden biri de Sarıyer’dir.

Araştırmanın örneklem kümesini oluşturan yerleşmelerin sadece %4’ü Sarıyer ilçesinde bulunmaktadır. Hem kapalı yerleşme yoğunluğu hem de diğer özellikleri açısından Sarıyer ilçesi, Ümraniye ve Eyüp ilçelerinden farklı özelliklere sahiptir. İstanbul’un eski yerleşim alanlarından biri olmasına rağmen, bu ilçede inşa edilen yerleşmeler yeni imara açılan Zekeriyaköy gibi ormanlık alanlarda ya da Rumeli Feneri gibi deniz kıyısında bulunan mahallelerdir.

Bu anlamda “gayrimenkul yatırım ortaklıkları”nın sayfiye özelliği gösteren bu bölgelere ilgi duyması anlamlı gözükmektedir.

Diğer yandan “gayrimenkul yatırım ortaklıkları” çok düşük bir oranda (%6,7) olsa da Kadıköy ve Silivri ilçelerinde de faaliyet göstermektedirler.

• 1990 öncesi kurulmuş inşaat firmaları ağırlıklı olarak 1950’lerden bu yana yap-sat modeliyle üretim yaptıkları kent merkezlerinde yer alan kapalı yerleşmeleri projelerini geliştirmişlerdir. Çizelge 2’nin üçüncü ve dördüncü satırı, “1990 öncesi kurulmuş inşaat firmaları”nın ağırlıklı olarak rol aldığı ilçeleri temsil etmektedir. “1990 öncesi kurulmuş inşaat firmaları”nın geliştirdiği yerleşmelerin en yoğun olduğu bölgeler; Kadıköy, Beşiktaş, Şişli ve Silivri ilçeleridir. Bu ilçelerde araştırmanın örneklem kümesini oluşturan yerleşmelerin % 27,1’i, “1990 öncesi kurulmuş inşaat firmaları”nın geliştirdiği yerleşmelerin % 50’si yer almaktadır.

169

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Beşiktaş, Şişli ve Kadıköy ilçeleri, kentin önemli merkezleri olmakla birlikte, merkezi iş alanlarının yoğunlaştığı bölgeler olmaları bağlamında da benzer özelliklere sahiptirler. Bu ilçeler 1950’lerden itibaren küçük ölçekli inşaat firmaları tarafından yap-sat ile üretilmiş bir konut dokusuna sahiptir. 1990 öncesi kurulmuş inşaat firmalarının bu ilçelerde yoğun olarak faaliyet göstermesi, bu firmaların 1950’lerden bu yana tüm dinamiklerine hakim oldukları bölgeleri tercih ettiklerini düşündürmektedir.

Diğer bir deyişle Beşiktaş, Şişli ve Kadıköy inşaat firmalarının yap-sat sürecinden bu yana imar mevzuatlarına hakim oldukları, yerel ilişki ağları ve siyasi otoritelerle bağlantılarının olduğu bölgelerdir.

Silivri ise, diğer ilçelerden farklı olarak sayfiye yeri olma özelliğini sürdüren bir ilçedir. “1990 öncesi kurulmuş inşaat firmaları”nın Silivri’de inşa ettiği konutlar genellikle “ikinci konut” olarak kullanılmaktadır. Bu anlamda Silivri, 1990 öncesi kurulmuş inşaat firmalarının yirminci yüzyılın son çeyreğinden itibaren ikinci konut üretiminde yoğun olarak faaliyet gösterdikleri bir bölgedir. Dolayısıyla Silivri ilçesi de “1990 öncesi kurulmuş inşaat firmaları” için yeni bir alan değildir. İnşaat firmaları çoğunlukla geliştirdikleri kapalı yerleşme projelerinin yapım aşamasını da üstlenmektedir, bu anlamda yerleşmelerin konumlarını belirlerken daha önce inşaat yaptıkları alanları tercih etmeleri anlamlı görünmektedir.

• 1990 sonrası kurulmuş inşaat firmaları kentin farklı bölgelerinde yer alan kapalı yerleşme projelerini geliştirmişlerdir.

ilçesinde, %4,2’si Beşiktaş ve Şişli ilçesinde, %8,3’ü Kartal, Pendik ve Tuzla ilçelerinde, % 8,3’ü de Büyük Çekmece, Küçük Çekmece ve Üsküdar ilçelerinde yer almaktadır.

• Kapalı yerleşmelerin büyük ölçekli projeler olması nedeniyle küçük müteahhitler, genellikle proje özelinde işbirliği yaparak, konsorsiyumlar oluşturarak bu projeleri geliştirmişlerdir. “Küçük müteahhit konsorsiyumları” ağırlıklı olarak yap-sat üretiminde rol aldıkları bölgelerde kapalı yerleşme projeleri geliştirmişlerdir. Çizelge 2’nin beşinci satırı, küçük müteahhit konsorsiyumları”nın gayrimenkul geliştirici olarak rol aldığı Bakırköy ilçesini tanımlamaktadır.

Bakırköy ilçesinde, araştırmanın örneklem kümesini oluşturan yerleşmelerin %2,1’i, “küçük müteahhit konsorsiyumları” tarafından geliştirilen yerleşmelerin ise % 25’i yer almaktadır.

Bakırköy’ün merkezinde, Florya, Yeşilköy, Yeşilyurt ve benzeri semtlerinde yap-sat modeli ile küçük ölçekli üretim yapan müteahhitler, kapalı yerleşme gibi büyük ölçekli bir proje geliştirmek söz konusu olduğunda işbirliği yapma gereği duymuşlar ve bu amaçla sürekli olmayan konsorsiyumlar oluşturmuşlardır.

Diğer yandan “küçük müteahhit konsorsiyumları” Kartal, Pendik, Tuzla, Üsküdar, Büyük Çekmece, Küçük Çekmece ilçelerinde de faaliyet göstermektedirler.

1990 sonrası kurulmuş inşaat firmaları ağırlıklı olarak -%41,7- Ümraniye ilçesinde faaliyet göstermektedir. Diğer yandan 1990 sonrası kurulmuş inşaat firmalarının geliştirdiği yerleşmelerin %12,5’i Eyüp ve Sarıyer ilçesinde, %25’i Kadıköy ve Silivri 170

• Farklı sektörlerde faaliyet göstermelerine karşın konut sektöründeki yatırımların artması ile birlikte kapalı yerleşme üretiminde rol almaya başlayan firmalar ağırlıklı olarak kentin 1980’lerden sonra gelişen bölgelerinde inşa edilen kapalı

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

yerleşme geliştirmişlerdir.

F.Çizmeci, H.Önel

projelerini

Çizelge 2’nin altıncı satırı, “farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar”ın9 ağırlıklı olarak kapalı yerleşme projesi geliştirdikleri Kartal, Pendik ve Tuzla ilçelerini temsil etmektedir.

Bu ilçelerde araştırmanın örneklem kümesini oluşturan yerleşmelerin % 10,1’i, “farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar”ın geliştirdiği yerleşmelerin ise % 41,7’si yer almaktadır. “Farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar”ın ağırlıklı olarak bu ilçelere ilgi göstermesi, kentin sanayi bölgeleri olarak gelişen bu ilçelerin genellikle söz konusu firmaların diğer alanlardaki üretim faaliyetlerini sürdürdükleri bölgeler olmasından kaynaklanmaktadır.

Diğer yandan “farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar”ın geliştirdiği kapalı yerleşmelerin %16,7’si Ümraniye ilçesinde, %16,7’si Kadıköy ve Silivri ilçesinde, %25’i Büyük Çekmece, Küçük Çekmece ve Üsküdar ilçelerinde yer almaktadır.

Büyük Çekmece, Küçük Çekmece ve Üsküdar ilçelerini tanımlamaktadır.

Araştırmanın örneklem kümesini oluşturan yerleşmelerin % 21,9’unun yer aldığı bu ilçelerde, “farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmaların işbirliği sonucu oluşan konsorsiyumlar”ın ya da “inşaat sektörünün malzeme üretimi alanında faaliyet gösteren firmalar”ın geliştirdiği üstlendiği kapalı yerleşmelerin % 66,7’si yer almaktadır. Bu firmaların geliştirdiği kapalı yerleşmeler genellikle kent merkezlerine uzak, yeni gelişmekte olan Büyük Çekmece ve Küçük Çekmece ilçelerde yer almaktadır. Tek istisna gibi görünen Üsküdar ilçesidir.

Ancak bu firmaların Üsküdar’da geliştirdiği yerleşmeler, orman içerisinde, manzaraya hakim, kentin sıkışık dokusundan farklı bir konumda yer alan Çengelköy ya da Kandilli gibi semtlerde bulunmaktadır.

• “Farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmaların işbirliği sonucu oluşan konsorsiyumlar”ın ya da “inşaat sektörünün malzeme üretimi alanında faaliyet gösteren firmalar”ın geliştirdiği kapalı yerleşmeler kentin periferisinde yer almaktadır. Çizelge 2’nin son satırı, “farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmaların işbirliği sonucu oluşan konsorsiyumlar”ın ya da “inşaat sektörünün malzeme üretimi alanında faaliyet gösteren firmalar”ın geliştirdiği kapalı yerleşmelerin en yoğun olduğu

9 Kapalı yerleşme üretiminde rol alan gayrimenkul geliştirici profillerinden biri “farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar”dır. Bu firmalar, kuruluşlarından itibaren tekstil, finans, ilaç gibi farklı üretim kollarında faaliyet göstermelerine karşın kapalı yerleşme üretiminin yaygınlaşması ile bu alanda da faaliyet göstermeye başlamışlardır.

171

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Kapalı yerleşmelerde yer alan yapı tipleri ile farklı gayrimenkul geliştirici profilleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmaktadır.

Çizelge 3. Kapalı yerleşmelerde yer alan yapı tipleri ile farklı gayrimenkul geliştirici profilleri arasındaki ilişki

172

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

F.Çizmeci, H.Önel

Kapalı yerleşmelerde yer alan konutların yapı tipleri ile gayrimenkul geliştirici profilleri arasındaki ilişkinin analizinden elde edilen sonuçlar, Çizelge 3’de görsel olarak ifade edilmiştir. Grafiğinin sütunları yapı tipi değişkenlerini, satırları gayrimenkul geliştirici profillerini ifade etmektedir. Çizelge 3, aynı zamanda her bir gayrimenkul geliştiricisi tarafından üretilen yapı tiplerinin oransal büyüklüğünü de ifade etmektedir. Grafiğin son sütunu, kapalı yerleşmelerin % 15,6’sının gayrimenkul yatırım ortaklıkları (GYO) tarafından, %4,2’sinin küçük müteahhit konsorsiyumları tarafından, %4,2’sinin farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar tarafından, %25’inin 1990 sonrası kurulmuş inşaat firmaları tarafından, % 20,8’inin 1990 öncesi kurulmuş inşaat firmaları ve yapı malzemesi üreticileri tarafından, %30,2’sinin 1990 öncesi kurulmuş inşaat firmaları ve farklı sektörlerin işbirliği tarafından geliştirildiğini göstermektedir. Bu dağılımın yapı tipleri açısından nasıl şekillendiği ise aşağıda maddeler halinde betimlenmiştir.

• Gayrimenkul yatırım ortaklıkları ağırlıklı olarak ikiz evlerden oluşan kapalı yerleşme projelerini geliştirmişlerdir. Çizelge 3’ün birinci satırı, kapalı geliştiren yerleşmelerin %15,6’sını gayrimenkul yatırım ortaklarını (GYO) ifade etmektedir. Gayrimenkul yatırım ortaklıkları, ikiz evlerden oluşan yerleşmelerin %50’sinin, farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmelerin %23,3’ünün, bloklardan oluşan yerleşmelerin %37,5’inin, apartmanlardan oluşan yerleşmelerin %7,5’inin geliştiriciliğini üstlenmişlerdir. Bu anlamda GYO’lar, ikiz evlerden oluşan yerleşmeleri en yoğun, bloklardan oluşan yerleşmeleri yoğun, farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmeleri orta yoğunlukta üreten bir gayrimenkul geliştiricisi profilini temsil etmektedir.

Ağırlıklı olarak kentin yeni gelişmekte olan bölgelerinde faaliyet göstermeleri bağlamında GYO’ların, bu bölgelerde ağırlıklı olarak ikiz evlerden oluşan yerleşme projelerini geliştirmeleri anlamlı gözükmektedir.

•

Küçük müteahhit konsorsiyumları ağırlıklı olarak ikiz evlerden oluşan kapalı yerleşme projelerini geliştirmişlerdir.

Çizelge 3’ün ikinci satırı, kapalı yerleşmelerin %4,2’sini geliştiren küçük müteahhit konsorsiyumlarını ifade etmektedir.

Küçük müteahhit konsorsiyumları, ikiz evlerden oluşan yerleşmelerin %25’ini, apartmanlardan oluşan yerleşmelerin %7,5’ini geliştirmişlerdir.

Bu anlamda küçük müteahhit konsorsiyumları, ikiz evlerden oluşan yerleşmeleri en yoğun, apartmanlardan oluşan yerleşmeleri yoğun olarak geliştiren bir profili temsil etmektedir.

•

1990 sonrası kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar ağırlıklı olarak ikiz evlerden ve tek evlerden oluşan kapalı yerleşme projelerini geliştirmişlerdir.

Çizelge 3’ün üçüncü satırı, kapalı yerleşmelerin %4,2’sinin geliştiren “1990 sonrası kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren gayrimenkul geliştiricileri ifade etmektedir. 1990 sonrası kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren gayrimenkul geliştirciler ikiz evlerden oluşan yerleşmelerin %25’ini, tek evlerden oluşan yerleşmelerin %25’ini, farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmelerin %6,7’sini geliştirmişlerdir. Bu anlamda 1990 sonrası kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar ikiz evlerden ve tek evlerden oluşan yerleşmeleri en yoğun, farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmeleri yoğun olarak geliştiren bir profili temsil etmektedir.

173

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

•

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

1990 sonrası kurulmuş inşaat firmaları ağırlıklı olarak tek evlerden oluşan kapalı yerleşme projelerini geliştirmişlerdir.

Çizelge 3’ün dördüncü satırı, kapalı yerleşmelerin %25’ini geliştiren “1990 sonrası kurulmuş inşaat firmaları”nı ifade etmektedir. 1990 sonrası kurulmuş inşaat firmaları, tek evlerden oluşan yerleşmelerin %50’sini, farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmelerin %30’unu, bloklardan oluşan yerleşmelerin %25’ini, apartmanlardan oluşan yerleşmelerin %25’ini, residence’lerden oluşan yerleşmelerin %10’unu geliştirmişlerdir. Bu anlamda 1990 sonrası kurulmuş inşaat firmaları, tek evlerden oluşan yerleşmeleri en yoğun, farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmeleri yoğun olarak geliştiren bir profili temsil etmektedir.

•

1990 öncesi kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar ve yapı malzemesi üreticileri ağırlıklı olarak bloklardan ve apartmanlardan oluşan yerleşmeleri geliştirmişlerdir.

Çizelge 3’ün beşinci satırı, kapalı yerleşmelerin %20,8’ini geliştiren 1990 öncesi kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmaları ve yapı malzemesi üreticilerini ifade etmektedir. 1990 öncesi kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar ve yapı malzemesi üreticileri, farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmelerin %23,3’ünü, bloklardan oluşan yerleşmelerin %25’ini, apartmanlardan oluşan yerleşmelerin %25’ini, residence’lerden oluşan yerleşmelerin %10’unu geliştirmişlerdir. Bu anlamda 1990 öncesi kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar ve yapı malzemesi üreticileri, bloklardan ve apartmanlardan oluşan yerleşmeleri en yoğun, farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmeleri yoğun olarak geliştiren bir profili temsil etmektedir.

•

1990 öncesi inşaat firmaları ve farklı sektörlerin işbirliği tarafından ağırlıklı

olarak residence’lardan oluşan kapalı yerleşme projelerini geliştirmişlerdir. Çizelge 3’ün altıncı satırı, kapalı yerleşmelerin %30,2’sini geliştiren 1990 öncesi inşaat firmalarını ve farklı sektörlerin işbirliğini ifade etmektedir. 1990 öncesi inşaat firmaları ve farklı sektörlerin işbirliği tarafından, tek evlerden oluşan yerleşmelerin %25’i, farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmelerin %23,3’ü, bloklardan oluşan yerleşmelerin %12,5’i, apartmanlardan oluşan yerleşmelerin %35’i, residence’lerden oluşan yerleşmelerin %80’i geliştirilmiştir. Bu anlamda 1990 öncesi inşaat firmaları ve farklı sektörlerin işbirliği, residencelerden oluşan yerleşmeleri en yoğun, apartmanlardan oluşan yerleşmeleri yoğun olarak geliştiren bir profili temsil etmektedir.

5.DEĞERLENDİRME Gayrimenkul geliştiricilerin deneyim ve eğilimleri, yerleşmelerin kentsel konumlarının ve yerleşmelerde yer alan konutların yapı tiplerinin belirlenmesinde farklılık yaratmaktadır.

Kapalı yerleşmelerin kentsel konumları irdelendiğinde bu yerleşmelerin geliştiren aktörlerin profilleri ile yerleşme inşa etmek üzere seçilen alanlar arasında anlamlı bir ilişki olduğu saptanmıştır. İnşaat firmaları”nın ağırlıklı olarak kent merkezlerindeki ilçelerde, gayrimenkul yatırım ortaklıklarının, salt işi inşaat olmayan farklı sektörlerde de faaliyet gösteren firmaların ve inşaat sektörünün malzeme üretimi alanında faaliyet gösteren firmaların ise ağırlıklı olarak kentin periferisinde yeni gelişen ilçelerde kapalı yerleşme geliştirdikleri belirlenmiştir. Diğer bir deyişle yeni gelişmekte olan bölgelerde konut piyasasına yeni -90’lı yıllardan sonrakatılan aktörlerin, kentin merkezini oluşturan eski yerleşim bölgelerinde ise ağırlıklı olarak uzun yıllardır konut piyasasında varlık gösteren aktörlerin proje geliştirdiği söylenebilir.

174

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

F.Çizmeci, H.Önel

Bunun temel nedenlerinden biri; konut piyasasında uzun yıllardır faaliyet gösteren aktörlerin imar mevzuatlarına hakim oldukları, yerel ilişki ağları, siyasi otoritelerle bağlantılarının olduğu, çevre ve muhit sahibi oldukları bölgeleri tercih etme, sektöre yeni katılan aktörlerin ise daha esnek imar koşullarına sahip periferide yeni gelişmekte olan alanlarda faaliyet gösterme eğiliminde olmalarıdır.

Residence’lardan oluşan yerleşmeler üçüncü sırada yer almaktadır (%10). Bu yapı tipi yeni bir format olmasına karşın kent için arsa büyüklüğünün küçük olduğu bölgelerde düşeyde yükselerek daha çok konut üretme imkanı sağlaması açısından tercih edilen yapı tiplerinden biridir. Diğer yandan tüketicilere kent merkezinde şimdiye kadar olmayan farklı bir seçenek sunması açısından önemli bir yapı tipidir.

Kapalı yerleşmelerde yer alan konutların yapı tipleri irdelendiğinde bu projeleri geliştiren aktörlerin profilleri ile yapı tipleri arasında anlamlı bir ilişki olduğu saptanmıştır.

Gayrimenkul geliştiriciler tarafından en az uygulanan yapı tiplerinin ikiz evler (%4) ve tek evler (%8) olduğu görülmektedir. Bu yapı tipleri genellikle kentin periferisinde yer alan büyük arsalarda inşa edilen yerleşmelerde kullanılmıştır.

Kapalı yerleşme üretiminde rol alan her bir gayrimenkul geliştirici profilinin ağırlıklı olarak ürettiği bir yapı tipinden söz etmek mümkündür.

Gayrimenkul yatırım ortaklıkları ve küçük müteahhit konsorsiyumları ağırlıklı olarak ikiz evlerden oluşan yerleşme projelerini, 1990 sonrası kurulmu inşaat firmaları ağırlıklı olarak tek evlerden oluşan yerleşme projelerini, 1990 öncesi kurulmuş farklı sektörlerde faaliyet gösteren firmalar ve yapı malzemesi üreticileri ağırlıklı olarak bloklardan ve apartmanlardan oluşan yerleşme projelerini geliştirmişlerdir. 1990 öncesi inşaat firmaları ve farklı sektörlerin işbirliği ile ise ağırlıklı olarak residence’lardan oluşan yerleşme projeleri geliştirilmiştir.

Gayrimenkul geliştiricileri tarafından en çok üretilen yapı tipi apartmandır (%40).

Apartmanın en çok üretilen yapı tipi olmasının en temel nedeni; aktörlerin en deneyimli olduğu yapı tiplerinden biri olmasıdır.

Farklı tiplerin birarada yer aldığı yerleşmeler %30 oranı ile ikinci sırada yer almaktadır.

Bu yapı tipinin tercih edilmesinin en temel nedenlerinden biri; tek bir yerleşme içerisinde farklı seçenekler sunma inkanı sağlamasıdır.

KAYNAKLAR Sassen, Saskia (1996): Metropolen des Weltmarkts.

Die neue Rolle der Global Cities. Frankfurt am Main - New York. Öktem, B., (2005), Küresel Kent Söyleminin Kentsel Mekanı Dönüştürmedeki Rolü: Büyükdere-Maslak Aksı, 25-76, İstanbul’da Kentsel Ayrışma, Bağlam Yayınları, İstanbul.

Harvey, D., (2008), Umut Mekanları, Metis Yayınları, İstanbul.

Becker, S., (2005), “Logik des Privaten” Fragmentierung in der argentinischen Stadt und Gesellschaft, Thesenpapier, Institut für Städtebau, Universität Karlsruhe. http://www.stba.uni-karlsruhe.de/03-projekte/03stdteb_thes/these_sbeck.pdf.

Glasze, G., (2002), “Wohnen hinter Zäunen – bewachte Wohnkomplexe als Herausforderung für die Stadtplanıng, Opladen: Leske und Budrich.

McKenzie, E., (1994), Privatopia, Yale University Press.

Caldeira, T.P.R., (1999), “Duvarlar İnşa Etmek -Sao Paulo’da Yeni Mekansal Ayrımlaşma Yapısı”, Birikim Dergisi,123: 87-96.

Roitman, S., (2005), “Who Segregates Whom? The Analysis of a Gated Community in Mendoza, Argentina”, Housing Studies 20: 303-321.

175

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Blakely, E. J., Synder, M.G, (1997), Fortress America – Gated Communities in the United States, Brookings Institution Press, Washington, D.C. Alver, K., (2007), Steril Hayatlar – Kentte Mekansal Ayrışma ve Güvenlikli Siteler, Hece Yayınları, Ankara.

Lebart, L., (1994), Complemantary Use of Correspondence Analysis and Cluster Analysis, s:162-178, Correspondence Analysis in the Social Sciences, (ed:M.Greenacre, J.Blasius), Elsevier Academic Press, London.

Güvenç, M., (2007), “İstanbul 2010: Beyoğlu Yakasının İşyeri-Konut İlişkileri”, Toplumsal Tarih Dergisi, 159:28-33.

Blasius, J. (2005), Korrespondenzanalyse, Oldenburg Verlag, München.

Güvenç, M., (2005), “Toplumsal-Mekansal Farklılaşmayı Haritalamak: 1990 Sayımından Ankara Manzaraları”, s.184-197, Cumhuriyet’in Ankarası, Tansı Şenyapılı (Ed), ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayınları, Ankara.

Seidenstücker, S., (2002), Das Gesundheitsverhalten von Migranten in Deutschland - eine explorative Analyse, Dissertation, Institut für Sportwissenschaft der Universität Stuttgart.

Chauchat, J., H., Risson, A., (1998), “Bertin’s Graphics and Multidimensionel Data Analysis”, s:3745, Visualization of Categorical Data, (ed; J.Blasius, M.Greenacre), Elsevier Academic Press, USA.

176

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

MODERN MİMARLIK MİRASI KAVRAMI: TANIM VE KAPSAM Dr. Elvan Ebru OMAY POLAT1, Doç. Dr. Cengiz CAN Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Restorasyon Anabilim Dalı, Beşiktaş, İstanbul omay@yildiz.edu.tr, cecan@tnn.net ÖZET Modern mimarlık ürünleri 20. yüzyıl sonunda kültür mirasının bir parçası olma niteliğiyle yeni bir kimlik kazanmıştır.

Modern mimarlığın kültür varlığı olarak kabulü ve mirasın bu yeni bileşeninin tanım ve içeriğinin tartışılması süreci koruma kuramının dinamizmini vurgulaması açısından önemlidir. Mevcut koruma kavram ve ölçütleri, modern mimarlık mirasının katılımıyla tanımları ve içeriklerinin niteliği ve niceliği bağlamında yeniden tartışılmıştır. Türkiye’nin modern mimarlık mirasının tanım ve kapsamı ise, uluslararası platformda yaşanan yenilikleri değerlendirmenin yanı sıra, kendine özgü koşulları bağlamında tartışılmalıdır.

Anahtar Kelimeler: Koruma kuramı, modern mimarlık mirası, 20. yüzyıl mirası ABSTRACT THE CONCEPT OF MODERN ARCHITECTURAL HEITAGE: DEFINITON AND CONTENT Modern architecture has a new identity as being part of cultural heritage at the end of the 20th century. The acceptance of modern architecture as cultural heritage and the discussions on its definition and content is important in terms of pointing at the significance of conservation theory.’s dynamic character. The existing heritage and values are reevaluated with the quality and quantity of the definition and content of modern architectural heritage. The definition and content of Turkey’s modern heritage should not only be discussed in terms of the changes in the international conservation field but also in the context of its own conditions.

Keywords: Conservation theory, modern architectural heritage, 20th century architectural heritage

1

Omay Polat, E.E.,(2008), “Türkiye’nin Modern Mimarlık Mirasının Korunması: Kuram ve Yöntem Bağlamında Bir Değerlendirme” YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, yayımlanmamış doktora tezi.

177

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

E.O.Polat, C.Can

1.GİRİŞ Koruma kavramı, Dünya Mirası Anlaşması çerçevesinde; “anıtlar, yapı grupları ve sitlerle tanımlanan kültürel mirası anlamak, malzemesinin korunmasını sağlamak ve gerekli olduğu halde tanıtımı, restorasyonu ve gelişimi için kullanılan yöntemlerin tümü” olarak tanımlanmaktadır2.

Korumanın nesnesi olan kültürel mirasın ve onun bileşenlerini oluşturan kültür varlığının tanımının ve kapsamının anlaşılmasına ve nasıl korunacağına ilişkin tartışmalar, 18. yüzyılın sonundan itibaren korumanın kendi başına bir disiplin olarak ele alınmasını gerektirecek biçimde yoğunlaşmıştır.

Kültür varlığını temsil eden ilk kavram olan “anıt”ın içeriği zaman içinde farklılaşmıştır.

17. yüzyılın sonunda arkeolojiyle bağlantılı olarak kullanılan bu kavram, daha sonraki dönemlerde hafıza ve toplumsal bellekle bağlantılı olarak kullanılmış, estetikle ilişkili değeri de ön plana çıkmaya başlamıştır.

Fransız İhtilali sonrasında Fransa’nın yeni ulusal kimliğini oluşturmak için anıtlar kullanılmış ve sözlük anlamında güç, ihtişam ve güzellik ön plana çıkmıştır.

Günümüze yaklaşıldığında, yapının güzelliği ve yüceliğinin yanı sıra, teknik açıdan önemli oluşu da anıt kavramının bir parçası olmuştur.

Kültürel mirasın tanımı, kapsamı, ölçeği ve koruma yöntemleri, 19. yüzyılın kuram ve pratiğe katkıları ile şekillenmiştir. 20. yüzyılda modernizmin etkisindeki korumanın çelişkili yönleri, 1964 tarihli Venedik Tüzüğü’nün uluslararası düzeyde kabul edilmesi ile daha istikrarlı bir yapıya oturtulmaya çalışılmıştır.

Bu dönemde koruma, mevcut olanı muhafaza etmeye yönelik yaklaşımıyla durağan bir alan olarak algılanma eğilimindedir. Ancak bu genel kabulün aksine, mimarlık düşüncesi ve pratiğindeki değişimlerle de bağlantılı olarak devingen

2

Bkz. http://whc.unesco.org/en/conventiontext

bir tavır sergilemektedir. Bu devingen tavır, 20. yüzyıl sonunda modern mimarlık mirasının gündeme gelişiyle birlikte yeniden kendini göstermiştir. Korumanın bu yapısı, bu disiplini ilgilendiren sorunların çeşitli ulusal ve uluslararası toplantılarda tartışılarak dönemin gerekliliklerine ve koşullarına göre değişen alt başlıkları konu alan tüzük ve bildirgelerle desteklenmesini gerektirmektedir.

Kuramsal yapı, 1980’lerden itibaren koruma kuramı ve ölçütlerinin yeniden tartışılmasını gerekli kılan bir alanda yoğunlaşmıştır: 20. yüzyılın sona ermesiyle, bu yüzyıl yapılarının kültürel mirasın bir parçası olarak yeni bir kimlik kazanması. Bu konuyla ilgili tartışmalar, başlangıçta “20. yüzyıl mimari mirası” başlığı altında ele alınmıştır. Ancak 20. yüzyıl başına tarihlenen Art Nouveau, Art Deco gibi üsluplar koruma bağlamında değerlendirildiğinde estetik, malzeme, strüktür açısından kültür varlığı kimliğiyle kamuoyunda da kabul gören mirasla ortak nitelikler taşımaktadır. 1920’lerde Modern Hareket ile başlayan dönemin ürünleri ise; değişen tasarım anlayışları, yeni malzemeler, yeni teknolojiler ve yeni üretim sistemlerinin kullanıldığı, bir başka deyişle değişimin şekillendirdiği yapı ve yapı gruplarıdır. Bu mirasın tanımı ve içeriği üzerine gelişen tartışmalar, koruma kuram ve pratiğinin dinamizmini canlandırmada etkili olmuştur.

2.MODERN MİMARLIK MİRASI KAVRAMININ ORTAYA ÇIKIŞI Jencks, modernizmin etkisinin sona erişini yıkımla tarihlendirmektedir; St. Louis Missouri’de 5 Temmuz 1972’de saat 15.32de Pruitt-Igoe konut kompleksinin dinamitle yıkılması, mimarlık tarihi açısından bir dönemin kapanışını sembolize ederken, koruma uzmanları açısından da yeni bir dönemin başlangıcına işaret etmektedir: Modern mimarlığın kültür mirası olarak tanımlanması. Yirminci yüzyılın başında modernizm ile çatışan ve

178

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

bu çatışmadan beslenen koruma kuramı, yakın geçmişe ait bir mimarlığın ürünlerinin korunması konusuna çekinceli yaklaşmıştır.

Ancak 1970’lerden itibaren, özellikle de yıkımların etkisi ile modern mimarlığın kültür varlığı olarak tanımı ve kabulü konusu koruma kuramcılarınca ele 3 alınmaya başlamıştır .

Bu konuda yapılan çalışmalar irdelendiğinde iki temel görüşün birbiriyle çatıştığı izlenmektedir. Bunlardan biri, modern mimarlık mirasının mevcut koruma kuramı, ölçütleri ve pratiği ile değerlendirilebileceği yönündedir. Diğer görüş ise, bu mirasın ürünlerini ortaya çıkaran kuram ve pratiğinin, mevcut koruma kuramının yeniden tartışılmasını gerekli kıldığını ve kuramsal alandaki yeni yaklaşımların pratikte de etkisi olacağını savunmaktadır4.

Her iki görüşü savunanların ortak noktası, 20. yüzyılda üretilen, özellikle de modernist mimarlığın ürünlerinin korunması gerekli mirasın bir parçası olarak kabulünün kolay olmayışıdır. Korumanın bu temel sorunu, aslında modern mimarlık ürünlerinden önceki dönemler için de geçerli olmuştu. 19. yüzyılın tarihselci yaklaşımının ürünleri, Historisizm, Art Nouveau, savaş öncesi ve

3

Farklı kaynaklarda modern mimarlığın koruma kapsamında ele alınmasını yıkım, tehdit ve koruma kararları ile ilişkilendirerek tarihlendirmektedir. Sanat tarihçisi Gottfried Kiesow, bu tarihin 1975’de Frankfurt’taki Mart Stam’ın Hellerhof siedlung’unun korunmasının gündeme gelmesiyle başladığını söyler. (Aktaran, Wohlleben, 1990:18) Frank Lloyd Wright’ın 1915 tarihli Tokioter Imperial Oteli, birçok deprem yaşadıktan sonra 1968’de yıkılmıştır. 1960 yılında 1919’da Auguste Perret tarafından inşa edilen Esder Fabrikası, Mendelsohn’un Stuttgart’da 1924’de inşa edilen Kaufhaus Schocken’ı, 1955’e dek ayakta kalabilmiş, Louis Kahn’ın 1954 tarihli Philadelphia Sağlık Müdürlüğü 1973’de yıkılmıştır.

4 Tartışmalar değerlendirildiğinde dört temel farklılık ortaya çıkmaktadır: Toplumda bu yapıların korunması gerekli anıt olarak algılanmasındaki sorunlar; koruma ölçütlerinin, özellikle eskilik/yenilik değerinin yeniden tartışılması; bu dönem yapılarında kullanılan farklı malzeme ve yapım teknikleri ile ilgili özellikler ve işlev değişiklikleri.

sonrası dönem ve 1950’lerin mimarisi koruma kapsamında hep gecikmeyle ve tereddütle ele alınmıştır. Koruma kuramı üzerine yazılarında bu konuyu ele alan Mörsch, bu yaklaşımı “Korumacıların yakın geçmişi koruma altına almaları tarihçilerin bir dönemi geçmişe dahil etmelerinden daha geç olmaktadır” sözleriyle eleştirmektedir [1]. Choay, Ruskin’in, geleneksel mimarlık ile modern yapı arasındaki farkı vurgularken; anonim ve standartlaşmış modern yapının, süreklilik ve onun izlerini taşımadığını, cam ve çelikle üretilen yapıların yüzeylerinde geçen zamanın izini görmenin mümkün olmayacağını söylediğini aktarmaktadır [2].

Yakın geçmişe ait 20. yüzyıl mimarlığı, korunması gerekliliğini ispatlamış ve tarihselliği daha geniş bir kamuoyu tarafından kabul edilmiş olan dönemler farklı algılanmaktadır. Barok, historisist, geleneksel ve ulusalı ön plana çıkaran mimarlık ürünleri sonradan karalanmış ve reddedilmiş, ancak hüküm sürdükleri dönemde Modern Hareket’in asla yaşamadığı bir kabullenişi yaşayabilmişlerdir. Historisizm, geleceği olmayan/yok olan bir tarihselliği tanımlarken, Avangard modern, geçmişi olmayan/sadece geleceğe yönelik ve tarihsellikten uzak bir dönemi tanımlamaktadır. Genel bir kabul gören bu görüş, erken modern dönemin yapılarını korunması gerekli yapılar olarak görmeyi zorlaştırmış ve bu nedenle, Modern Hareket’i tanıtan yayınlarla bu yapılara tarihsellik kazandırılmaya çalışılmıştır.

Modern Hareket’in mimari ürünleri, aslında toplumsal gerekliliklere yönelik yaklaşımlar taşımalarına rağmen, varoluşlarının ilk anından itibaren anavatanı Avrupa’da dahi toplumun büyük bir kesimi tarafından reddedilmiştir. Bu reddedişi destekleyenler, bu yapıları estetik olmayan, soğuk, insancıllıktan uzak, entelektüel yapılar olarak tanımlamaktaydı [3]. Almanya’da geleneksel mimariyi savunanlar ile modern

179

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

E.O.Polat, C.Can

mimarinin öncüleri arasındaki tartışmalar II. Dünya Savaşı sonrasında güçlenmiştir.

“Sovyet tekdüzeliği” tanımı ile nitelenen modern mimarlık ürünleri, yapılan değişikliklerle “yumuşatılmıştır”5. Ancak korumanın temel yaklaşımı gereği, her dönemde kültür varlıklarının temsil ettiği, tanık olduğu ve korunmaya değer yapıları olduğunun yadsınmaması üzerinde durulmalıdır.

Mörsch, bu konudaki tartışmaların genel çerçevesini çizerken “temelde hiçbir zaman dilimi yoktur ki, onun inşa edilmiş tanıkları bize bir şeyler anlatmasın” diyerek mevcut kültür mirasın kapsamının genişlemesinin gerekliliğini vurgulamaktadır [1].

Korumanın bu döneme özgü “yeni” sorunları ise, modern mimarlığın pratiğinden yola çıkan ve kuramında da etkili olan karakteristik özellikleridir.

Yapıların çoğunun temel tasarım ölçütü olan“geçicilik” kavramının temeli, yapı ona uygun şekilde tasarlandığı işleve hizmet etmediği zaman yıkılır, ya da değiştirilir düşüncesine dayanmaktadır [4].

Bu yaklaşım, kuramsal tartışmaların temelini oluşturan “bu mimari korunmalı mı veya korunabilir mi” sorusu bağlamında 6 Kuramsal yaklaşımların tartışılmıştır : çekimser kalması, koruma kuramını pratiğin

5

Modernizmin genelde yanlış giden yönleri vurgulanarak kötü gösterilmiştir: Kötü ve ranta dayalı bir planlama, zayıf konstrüksiyon, mekân duygusunun eksikliği, sosyal yapının ele alınışındaki eksikler ya da hiç değerlendirilmeyişi gibi. Bu mimariye bakış, savaşın bitişinin ardından da değişmemiştir. 1956 yılında Le Corbusier’nin Weissenhof Siedlung’daki evinin yıkımı güçlükle önlenebilmiştir. Dönemin Belediye Başkanı Klett’in başvurusu sonucunda, yerleşim 1958 yılında tescil edilmiştir.

6 Bu girişimin temelinde bir paradoks yatmaktaydı: geleceğe ve değişime adanmış yapıların korunması entelektüel açıdan haklılığı nasıl kanıtlanacaktı? Modern hareketin mimarları geçirgen sınırlar oluşturdular; şeffaf duvarlar, hareketli tesisatlar ve taşınabilir konutlar inşa ettiler. Zamana dayanıklı olmayan, strüktürlerinde kaçınılmaz sonu yansıttılar. Kaleler ve sığınaklar inşa etmediler. Bu geçirgen strüktürlerin korunması bu nedenle zordur (Cunningham, 1998:4).

gerisinde bırakmıştır. Modern yapıların nasıl korunması gerektiğine ilişkin kuramsal tartışmalarla eşzamanlı olarak temelini geleneksel yöntemlere dayandıran restorasyon uygulamaları sıklıkla gerçekleştirilmiştir [5]. Erken dönem modernist yapılar, kullanılan malzemenin oldukça dayanıksız olduğu, yapım sistemlerinin, malzemelerin ve uygulama yöntemlerinin deneysel olarak hızla değiştiği bir dönemin ürünleridir. Yapım sistemi ve malzeme özellklerinin daha önceki dönemlerden farklı bir şekilde bakımsız bir görüntü sunan yaşlanma izleri, kamuoyunda koruma duygusu uyandırmaktan oldukça uzaktır. Modern mimarlığın korunması için, sonsuz gençliği korumayı amaçlayan, eskimenin izlerinden arınmış, yenilik değeri ve estetiğin temel alındığı bir koruma kuramının geliştirilebilir oluşu üzerinde durulmuştur. Modern yapıları koruma eylemi, yüzyıl başında Riegl’ın değerler sistemine dayalı, özgün malzeme ve eskimenin izlerinin kabul gördüğü koruma kuramının üzerinde yeniden düşünülmesini gerekli kılmaktadır.

Genç görüntüyü korumak demek, özgün malzemenin sürekli değişimini ya da rekonstrüksiyonunu gerekli kılmaktadır. Bu döneme ait eğitim, sağlık ve yönetim yapıları gibi büyük ölçekli kamusal yapıların korunma şansı daha yüksek olmuştur, çoğu bugün de aynı işlevle kullanılmaktadır.

Ancak bu durum, bu dönemin en karakteristik yapıları söz konusu olduğunda değişmektedir: Konut yerleşimleri ve konut yapıları. Tutumluluk, minimal ve ekonomik tasarım anlayışı “yoksullar için tasarım” olarak da adlandırılmıştır ve değişime, yeniliğe ve yıkıma yatkın bir anlayışla müdahale görmüştür [1].

1980’lerde kuramsal düzeyde yoğunlaşan tartışmalar, 1990’larda kurumlaşmalara, yasal düzenlemelere ve pratiğe yansımıştır.

Bu konuya ilginin artışında, 1989 yılının ardından erken modern mimarlığının önemli örneklerini barındıran Rusya’da, Orta ve

180

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Doğu Avrupa’da komünizmin çöküşü etkili olmuştur. Bu bölgelerde iyi durumda ancak belgelenmemiş, unutulmuş yapılar ve hatta toplu konut alanları koruma bağlamında yeniden keşfedilmiştir.

Bu yapıların keşfedildiği dönem, Batılı ülkelerin de kendi modern mimarlık ürünlerinin yok olduğunu, bakımsızlık dolayısıyla zarar gördüğünü keşfettiği dönemdir [6].

Duiker’in Hollanda Hilversum’daki Zonnenstraal Sanatoryumu’nun bakımsızlığı ve yapılabilecek müdahalelerin gündeme gelmesi DOCOMOMO’nun (Documentation and Conservation of Modern Movement) kuruluşunun temel nedenlerinden biri olmuştur. Bu alandaki ilk uygulamalardan bir diğeri, İngiltere’de ilk betonarme konut yapısı olan “Torilla”nın kurtarılmasıdır.

Ancak bu tarihten sonra kaybedilen birçok yapı da olmuştur. Moskova’daki Narkomfin binası, restorasyonu için düzenlenen kampanyalara rağmen büyük ölçüde tahrip olmuştur.

UNESCO, DOCOMOMO, ICOMOS, Avrupa Konseyi, mAAN gibi birçok uluslararası kuruluş, 1990’lardan itibaren 20. yüzyıl mirası üst başlığında modern mirasın belgelenmesi ve korunması ile ilgili çalışmalar yürütmektedir.

3.MODERN MİMARLIK MİRASI’NIN KAPSAMI 19. yüzyılın sonundaki endüstrileşmenin şehirlerde yoğunlaşan kitleler için konut üretimiyle başlayan süreç, konutun temel tasarım problemi olduğu bir dönemdir.

Modern mimarlık mirasının kapsamı yapılar açısından ele alındığında, konutların önemli bir yer teşkil ettiği görülmektedir. Özellikle konut yapılarında estetik prensipler ya da bir üslup olarak değil, kullanıcı ve çevresi için düşünülen bir yaşam biçimi için tasarlanmıştır. Günün ileri teknolojilerinin kullanımıyla üretilen malzemeler ve yeni uygulanmaya başlayan yapım sistemleri ile inşa edilen sağlıklı, hijyenik yapılar, yeni

yaşam kültürünün farklılaşan yönlerini yansıtan yapılardır. Toplumsal yapının değişen ihtiyaçlarına cevap vermeyi amaçlayan düşünce sistemi, ayrıca eğitim, sağlık, endüstri, ulaşım, spor, eğlence gibi farklı işlevlere yönelik yapılarda ve farklı ölçeklerde tasarlanan konut yapılarında yeni yapı tiplerini ortaya çıkarmıştır.

Değişen toplumsal ihtiyaçlara göre üretilen ve sıradan olmanın tercih edildiği tasarımlar, korunması gerekli kültür varlığı için tanımlanan ve kabul görmesini kolaylaştıran görkemli, anıtsal niteliklerini yansıtmamaktadır.

Henket’in modern mimarlığın temel yaklaşımlarını koruma bağlamında da değerlendirdiği gibi, anıtsallık, ağırlık, koruyuculuk ve dayanıklılığın yerine, şeffaflık, açıklık, hafiflik ve geçiciliği yansıtan modern mimarlık ürünleri, ikon ya da anıt olarak değil, aksine sıradan olana, kitlelerin ihtiyaçlarına cevap vermek için tasarlanmıştır [4].

Kuruluş amacı modern mirası korumak olan DOCOMOMO, bu mirasın kapsamını belirlerken “tarihi referansların olmadığı, süsleme ve dekorasyon yerine işleve, tekniğe ya da mekânsal şartlara dayalı modern tasarım ilkelerini barındıran ürünler” tanımını kullanmıştır [6]. Ancak bu tanımlamada DOCOMOMO’nun kuruluşunda modern mirasın kapsamında ele aldığı Modern Hareket ve onun “monolitik” olma niteliğini ön plana çıkmaktadır. Geniş coğrafyalara yayılan modern mimarlığın yapısının sadece bu niteliklerle tanımlanması, sınırlayıcı olmuştur. Kapsamı genişleten bölgesel varyasyonlar ve gelenekselden etkilenen örnekler de mirasın bir parçası olarak değerlendirilmektedir. Sharp, 1920’lerin ortalarından itibaren Art Nouveau, Kübist ve Art Deco yaklaşımlarının üslupsal ve yaratıcı özelliklerinden beslenen ve modern miras kapsamında değerlendirilen bu yaklaşımları “Almanya’nın “Neues Bauen” in işlevsel sanatı, Fransızların betonarme

181

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

E.O.Polat, C.Can

deneyleri, makine çağı sanatı, Rus Konstrüktivizmi’nin sosyal ve politik temelleri, uluslararası üslubun “işlevsel” yaklaşımı ve bunların bölgesel varyasyonları” olarak listelemektedir [6].

1991 tarihli Avrupa Konseyi kararının dördüncü ölçütünde de modern mirasın kapsamına yönelik bir öneri getirilmiş; inşa edilen her ürünün; seri üretim ürünleri, kamusal alanlar, büyük yerleşimler ve yeni kentlerin de modern mimarlık kapsamında değerlendirilmesi önerilmiştir.

Modern mirasın hangi zaman diliminde inşa edilmiş ürünleri kapsadığı konusu, korunması gerekli, tescillenmesi önerilen örnekler söz konusu olduğunda önem kazanmaktadır. Modern mirasın kapsadığı dönemle ilgili tartışmalarda, özellikle zaman boyutu açısından nasıl bir sınırlama getirilebileceği üzerinde de durulmaktadır.

Bu zaman aralığı yasal düzeyde birçok ülkede geriye dönük 50 ya da 30 yıla indirgenmiştir. Ancak nitelikleriyle modern miras kapsamında değerlendirilen ve yasal sınırlamaların dışına çıkan daha yakın tarihlere ait yapılar da sıklıkla tescillemiştir7.

Bugün DOCOMOMO; modern mimarlık ürünlerini kapsayan zaman aralığını 1920’lerden 1970’lere dek getirmektedir8.

peyzaj tasarımları olarak üç temel grupta değerlendirmiştir. Detaylı bir sınıflandırma ise; tekil yapılar, sitler, mahalleler, kentsel gelişim alanları, bahçeler ve peyzaj düzenlemeleri ve bunların yanı sıra, altyapı, mevcut yapılara ekler, iç mekân düzenlemeleri, mobilyalar ve endüstri ürünleri gibi modernizmin işlevsellik ve teknolojik gelişmeleri barındıran farkı ölçeklerde ürünleri barındırmaktadır. Bu değerlendirme sonucunda modern mirasın korunması gerekli örnekleri seçilirken, üç kategori belirlemiştir: Yerel, uluslararası ve global. Yerel ve uluslararası envanter kapsamlı olarak DOCOMOMO envanter listelerinde ve yerel çalışmalarda bir araya getirilirken, global ölçekteki örnekler Dünya Mirası Listesi’nde yer almaktadır.

Sharp, envanter ve tescil çalışmalarına ikonik örneklerle başlandığını, daha sonra modernizmin “monolitik” ya da “klonlanmış bir operasyon” olmadığını gösteren ve modernizmin yerel manifestolarının örneği olan yapıların da miras kapsamına alındığını,9 DOCOMOMO Genel Envanter listesinde bölgesel ve teknik farklılıklar gösteren ve “Modern Hareket” olarak tanımlanan farklı yaklaşımların varlığını destekleyen 600’ün üzerinde yapı olduğunu vurgulamaktadır [6].

DOCOMOMO, modern miras kapsamında ele alınan ürünleri; yapılar, yerleşimler ve

Türkiye’nin Kapsamı

Modern mimarlık ürünlerinin kültür mirası kavramı kapsamında değerlendirilmesi konusu, 1980’lerden itibaren, Modernizm etkisinde şekillenen merkez coğrafyayı tanımlayan Batı ülkelerinde koruma kuram ve pratiğinin gündemindeki temel konulardan biri olmuştur.

7

Hollanda’da yasa 50 yıl sınırlaması getirmiştir, ancak yasanın aksine 1970 yılında 1940’ların sonuna uzanan bir miras listesi hazırlanmıştır (Kuipers, 2000:12). İngiltere örnek alınarak Avrupa’nın birçok ülkesinde 30 yıl sınır kabul edilmiştir. Toulier, (2000:57) 30 yıl sınırının, mimarinin ekonomik olarak yıpranma payı temel alınarak belirlendiğini söylemektedir. Wyss (1990:96), geriye dönük 30 yıllık bir sınırlama getiriliyorsa, bu zaman dilimini nesil değişimi ile açıklamanın miras açısından yetersiz olduğunu ve kültür mirası olarak tanımlanan yapıların bir önceki nesilden daha uzak bir geçmişe ait olarak algılanmasının kabul gördüğünü vurgulamaktadır.

8 DOCOMOMO’nun ABD’de 2004 yılında düzenlenen “Savaş Sonrası Modernizmi” konulu 8. Kongresi’nde zaman sınırı 1975 olarak kabul edilmiştir (www.docomomo.org).

Modern

Mimarlık

Mirasının

Türkiye’nin Modernist dönemini tanımlayan yapıların kültür mirasının bir parçası olarak değerlendirilmesi, koruma ve restorasyon çalışmalarında kuramsal alanda, uygulamada ve yasal alanda

9

182

Yeni uluslararası seçim ölçütleri (www.docomomo.com).

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

karşılaşılabilecek sorunlar, 2000’li yıllarda başlayan bir süreçte uzmanlardan oluşan kısıtlı bir çevrede tartışılmaktadır. Bu durum, Türkiye’nin modern miras konusunda koruma sürecinin ilk aşaması olan “farkına varma” ve “kaygı duyma” sürecinin yaşadığını göstermektedir. Bu miras, fiziksel özellikleri ile alışılagelmiş mimari miras imgesini, “eski eser” görüntüsünü dolayısıyla kimliğini yansıtmamaktadır.

Türkiye’nin modern mimarlık mirasının tanımı, kapsamı, kültürel miras bağlamındaki statüsü ve koruma sorunları, korumanın bu yeni alanının tartışma başlıklarıdır.

Modern mimarlık ürünlerinin miras kapsamında değerlendirilmesi için tarihselliğinin kabul görmesi, tarihyazımının bir parçası olması önemli bir parametredir.

Türkiye’nin 20. yüzyıldaki modernleşme sürecinin mimarlık alanında temsili, birbirini takip eden süreçte, birbirine tepki vererek mimarlık pratiğinde söz sahibi olan “ulusal” ve “modernist” yaklaşımlar ile tanımlanmaktadır. Üretimi örnekleyen ikonik yapılar, büyük oranda siyasallık ve Cumhuriyet’in ideolojisi üzerinden okunmaktadır. Ankara modernist yüzüyle ön plana çıkarken, İstanbul modernizmin etkisiyle kaybettikleriyle anılmaktadır.

Kent planlaması yine siyasallıktan bağımsız olarak değerlendirilmemektedir. İstanbul’un 1950’li yılları Menderes yıkımları ile özdeşleştirildiğinden, bu yılların nitelikli yapıları politik gelişmelerin geri planında kalmıştır ve olumsuz yönleriyle ön plana çıkmaktadır.

Tarihi çevre koruma sorunlarını ele alan metinlerde de bu yaklaşım izlenmektedir: Modern mimarlık ürünleri, üretildikleri süreçte geleneksel çevreyi tehdit eden ve bu nedenle dışlanan bir mimarlık olarak tanımlanmıştır. Bu eleştiriyi doğrulayan örneklerin varlığı yadsınamaz. Ancak tarihi çevreye katkıda bulunan ve uyumlu anonim bir mimarlığın varlığı üzerinde durulmamaktadır. Modern mimarlık ve şehircilik anlayışını, yıkımla

özdeşleştirilmek tek boyutlu bir bakış açısı olacaktır. Bu mimariye bakış açısı gelecekte, geçen zamanın tanımladığı mesafeden bakıldığında objektif bir yapı kazanacaktır. Bugün koruma alanındaki belgeleme çalışmaları tarihi merkezlerdeki geleneksel doku tespiti ile sınırlı 10 kalmaktadır .

Modern mirasın kapsamında değerlendirilen mimarlık ürünlerinin Türkiye’de inşa edilen örneklerinin korunması, Türkiye’nin modernleşme sürecinin ve 20. yüzyıl başında yaşanan siyasi devrimin toplumsal ve kültürel etkilerinin anlaşılması açısından önem taşımaktadır. Cumhuriyetin ilk yıllarından 1960’ların sonuna dek uzanan dönem, hayatın her alanında gerçekleşen değişimleri içselleştirme uğraşının mimariye de yansıdığı bir süreç olarak tanımlanmaktadır. Cumhuriyet ideolojisinin yansımalarını; farklılaşan mimari yaklaşımlar, kamu ve endüstri alanları için üretilen farklı işlevli yeni yapı türleri, kamusal alanların oluşumu ve kentsel ölçekte projelerde gözlemlemek mümkündür. Mimarın tasarımcı kimliğinin öne çıkması, yeni malzeme ve yapım tekniklerinin kullanımı, modern mimarlığın temel konularından biri olan konut sorununun tartışılması ve geleneksel mekân çözümlerinin tümel tasarım ürününe dönüştüğü örnekler bu değişimi tanımlamaktadır.

Cumhuriyet dönemi mimarlığı konusunda temel kaynakların en önemlisi, 1931 yılında yayınlanmaya başlayan Arkitekt dergisidir.

Yayına başladığı dönemin mimarlık mesleğini konu alan tek dergisi ile tüm dünyada bu dönemde yaygınlaşan Modern mimarlığın tanıtıldığı ve Cumhuriyet’in mimarlığı ile ilişkilendiren sınırlı sayıdaki yayınlar birinci grubu oluşturur. 1970’li

10

Son yıllarda yapılan TÜBA’nın kültür envanteri çalışmalarında, Modernist mirasın gündeme gelmesi ile paralel olarak Cumhuriyet Döneminin anonim mimarlık örnekleri de belgelenmektedir.

183

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

E.O.Polat, C.Can

yıllardan itibaren yapılan Cumhuriyet dönemi kent ve mimarlık tarihi yazımı çalışmaları ise ikinci grubu tanımlamaktadır.

Söz edilen kaynaklar, dönemin mimarlık ortamını ve yapılarını tanıtmada öncülük etmektedir. Gerek uluslararası, gerek Türkiye ölçeğinde koruma sorunlarının ortaya konması, bu dönem mimarlığının kültür varlığı olarak yeniden değerlendirilmesiyle gerçekleşecektir.

Bu tablo, Türkiye’de de modern mimari mirasın korunması konusunun, ilgili ölçütlerin, yasaların ve uygulama ölçütlerinin yeniden gözden geçirilerek farklı boyutlarda tartışılması gerekliliği ortaya çıkarmaktadır. Bu konuda, Mimarlar Odası ve DOCOMOMO Türkiye Çalışma Grubu’nun etkinlikleri bir başlangıç olmuştur. Mimarlar Odası Bursa Şubesi’nin 2001 yılında düzenlediği “20. Yüzyıl Mimari Mirası” konulu kongre, bu konunun Türkiye’de tartışıldığı ilk toplantılardan biridir11.

DOCOMOMO Türkiye Çalışma Grubu’nun 2002 yılında kurulmasıyla Türkiye’de modern mimarlık ve koruma konusunda çalışan mimar ve akademisyenleri bir araya getirme sürecinde önemli bir adım atılmıştır12. Bu çalışmalar modern mirasın kamuoyunda gündeme gelmesinde ve belgelenmesinde önemli rol oynamaktadır.

Modernist yaklaşımı içeren 20. yüzyıl mimarlığı için son yıllarda farklı seçkiler oluşturulmuştur. Bu seçkiler belli ölçütlere

11

TMMOB Mimarlar Odası Bursa Şubesi’nin 25–26 Mayıs 2001 tarihinde düzenlediği “20. Yüzyıl Mimari Mirası” temalı 13. Yapı ve Yaşam Kongresi, bu konudaki görüş alışverişi ve tartışma platformu oluşturmada fayda sağlamıştır.

12 Çalışma grubu, Likör Fabrikası, Kayseri Sümerbank Fabrikası, İnönü Stadyumu ve Adana’da bazı yapıların tescili konusunda çalışmalar yapmış, Kasım 2004 tarihinde ODTÜ Mimarlık Fakültesi’nde “Modernizm’in Yerel Açılımları” konulu poster sunuşlarıyla, farklı illerdeki yapıların tanıtımı sağlanmıştır. DOCOMOMO-Türkiye Çalışma Grubu’nun ilkeleri ve etkinlikleri hakkında detaylı bilgi için bkz: http://www.docomomo.org.tr.

dayanan 1970’ler, Mimarlık Dergisi, Yapı Dergisi, Arredamento Mimarlık (100 yılın 100 yapısı) ve 2003 yılında Türkiye’de 20.

Yüzyıl Mimari Mirası’na bakışı belirlemek amacıyla Mimarlar Odası tarafından bir anket düzenlenmiştir. Anket sonuçları ile birlikte bu dönemi temsil eden yapılar ve mirasa yönelik ölçütler ortaya konmaya çalışılmıştır.

Erken Cumhuriyet Dönemi olarak adlandırılan ve Cumhuriyet’in kuruluşundan 1950’lere uzanan süreçte Modernist yaklaşımlarla inşa edilen yapılarının gerek tescil edilmesi gerek kamuoyunda mimari miras olarak kabul görmesi konusunda görüş birliği sağlanmıştır. Bu dönemin tarihselliğinin daha tanımlanabilir oluşu, nesnel bir değerlendirmeyi olanaklı kılmaktadır. Yapıldığı dönemde tartışma yaratmış, mimarlık tarihinde belli dönemeçleri, “direnç” ve “kırılma” noktalarını belgeleyen yapılar ve mimarlık literatüründe yer alan ikonik değer kazanmış örneklerin korunması konusundaki kabul sağlanmıştır. Bu yapılar, Cumhuriyet dönemi Türk mimarlığının tarihyazımında temsilcisi oldukları kırılma noktalarının ürünleri olarak da önemlidirler.

Modernizmin periferisindeki Türkiye’nin Modernist mimarlık mirası, uluslararası düzeyde kabul edilen ikonik örnekler, kendi coğrafyası ve kültür ortamının özelliklerini yansıtan yapıların dönemin önde gelen mimarlarınca tasarlanmış kimi örnekleri, Modernist mimarinin ortak özellikleri ve değerlerini taşımaktadır, ancak vernaküler olarak tanımlanabilecek anonim mimarlık örnekleri de bu miras kapsamında değerlendirilmelidir.

Türkiye’de günümüzdeki koruma ve restorasyon anlayışı, 1964’de uluslararası ölçekte kabul edilen Venedik Tüzüğü temel alınarak oluşturulmuştur. 1973 yılından itibaren yasal düzenlemelerin artması ve uluslararası ölçekte koruma ve tarihi çevre bilincinin gelişmesi, konunun kamuoyunda daha fazla yaygınlaşmasını sağlamıştır.

184

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Yasal düzenlemelerdeki bazı boşluklar, tescil kararlarında belirsizliklere neden olmaktadır. Bu sorun, modern mimarlık mirası ile ilgili kararlarda belirginleşmektedir.

Modern mirasın korunma sorunları konusundaki tartışmalar Türkiye’nin koruma alanına yansımadan, pratikte modern mirasın örneklerine çeşitli müdahaleler yapılmıştır.

Batı’dan alınan kuramsal altyapı ise, bu alanda çok fazla araştırma ve tartışma olmaması nedeniyle statik bir yapıya sahiptir.

Modern mimarlık mirasının gündeme getirdiği tartışma ortamı, bu yapıyı değiştirmek için bir fırsat olarak değerlendirilmelidir.

5.DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Mimarlık ve şehircilik alanındaki değişikliklerin koruma alanı ile ilişkisine bakıldığında, koruma olgusunun desteklendiği ya da olumsuzlandığı süreçler yaşandığı görülmektedir.

Tarihselcilik, romantik akım, endüstrileşme ve modernizmin etkileri, 19. yüzyılda modern koruma kuramının bilimsel bir nitelik kazanmasında ve restorasyon uygulamalarında görülmüştür. Kuram ve uygulamadaki yaklaşımlar değişirken, korunması gerekli kültür varlığı tanım, ölçek ve içerik açısından farklılaşmıştır. 20. yüzyıl başında, korumanın temel kavramı olarak nitelendirilebilecek özgünlük ve değerlendirme ölçütleri içerik ve öncelik açısından değişmiştir.

Türkiye’nin modern mimarlık mirasına yönelik koruma ölçütleri ve onlara atfedilen değerler ve içerikleri incelendiğinde, modern mimarlık mirasının kimlik kazanma ve koruma sürecinde eskilik, estetik, tarihi belge değeri dışında yeni değerler tanımlanması bir gereklilik olarak ortaya çıkmaktadır.

başlamıştır. Bunun nedeni, yıkım, değişiklik gibi tehditlerle gündeme gelen yapı ve yapı gruplarının modern mirasın bir parçası olarak yeni bir kimlikle değerlendirilme çabasıdır. Yıkım tehdidinin gündemde oluşu, ekonomik ve işlevsel değerlerin de varlığının sorgulanmasını gerekli kılmaktadır.

Bu örneklerde tarihi kent merkezleri ile olan ilişki koruma kararlarında belirleyici olmaktadır. Tarihi dokuda inşa edilen modernist mimarlık örnekleri, bu örnekler özelinde görüldüğü gibi tarihi çevrede bir “kırılma noktası” ya da dokunun sürekliliğini kesintiye uğratan yeni yapı olarak algılanma eğilimindedir. Yapı ve yapı gruplarının modernist yaklaşımın tarihi çevrenin sürekliliğine katkısı olarak değerlendirilmesi niteliğin algılanmasının önünde bir engel oluşturmaktadır.

Koruma kuramının modern mimarlık mirasının korunmasını yönlendiren alanında yapılacak kuramsal çalışmaların yaygınlaşması, mimarlık tarihi ve koruma kuramındaki boşlukların doldurulması açısından gerekli görülmektedir. Bu konuda var olan sınırlı sayıdaki yayının artması, konuya ilişkin temel kavramların tartışılması ve içeriklerinin netleşmesi açısından önem taşımaktadır.

“20. yüzyıl mimarlığı”, “modern mimarlık”, “Cumhuriyet Dönemi mimarlığı” ve “Erken Cumhuriyet Dönemi mimarlığı” gibi üslup veya zaman aralığına dayalı olabilecek farklı kavramların içeriğinin belirsizliği, yapıların miras olarak kimlik kazanması sürecinde olumsuz bir etki yaratmaktadır. Modern mimarlık mirasını kültür mirasının tanımlı bir bileşeni olarak değerlendirmeye olanak sağlayacak mimarlık tarihi ve koruma kuramını konu alan çalışmaların yapılması gereklidir. Bu çalışmalar, uluslararası ya da Türkiye’ye özgü değer ve ölçütlerin belirlenmesinde önem taşımaktadır.

Bu değerler, Türkiye’nin koruma tarihinde ilk olarak uzmanların ilgisinin ötesinde kamuoyunun gündeminde yer almaya 185

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

E.O.Polat, C.Can

KAYNAKLAR [1] Mörsch, G., (1990), “Das Neue Bauen als Herausforderung an die Denkmalpflege”, Unsere Kunst-denkmaeler, L.Dosch (ed.), Bern, 1:3-7.

[2]. Choay, F., (1997), Das architektonische Erbe, eine Allegorie, Geschichte und Theorie der Baudenkmale, Vieweg.

[3]. Wyss, A., (1990), “Die Zwanziger JahreAkzeptanz und Zeitgrenze”, Unsere Kunstdenkmaeler, L.Dosch (ed.), Bern, 1:88-97.

[4] (Henket, H.J., (1998), “Has the Modern Movement any Meaning for Tomorrow?”, Konservierung Der Moderne?, ICOMOS Hefte Des Deutschen National Komitees XXIV, München, 2225.

[5] Wohlleben, M., (1989), Konservieren oder restaurieren?, Verlag der Fachvereine, Zurich.

[6] Sharp, Dennis, (2000), “Registering the Diaspora of Modern Architecture”, The Modern Movement in Architecture, Selections from the DOCOMOMO Registers, Dennis Sharp, Catherine Cooke (ed.), 010 Publishers, Rotterdam.

186

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

KENTSEL ÇÖKÜNTÜ BÖLGELERİNİN ÖRGÜTLENMESİ ve YENİDEN KULLANIM A. Devrim IŞIKKAYA1, Prof. Hakkı ÖNEL Adres: Ekin Sokak. No:34/8 Yeşilyurt, İstanbul devrimi@superonline.com ÖZET Kentsel dönüşüm senaryosu, kentin öncelikle fiziksel ve sosyal yapısına bağlı olarak, kentin özgün belleğini ve dokusunu dikkate almalıdır. Projenin temasını, yerel sosyal ve fiziksel değerler belirlemeli, ekonomik, ekolojik ve eşitlikçi ilkeler proje başlangıcı, süreci ve sonucunda belirleyici olmalıdır. Dönüşüm projesinin bir uzlaşma projesi olduğu unutulmamalı, örgütlenmeler tabana yayılı, demokratik ve yatayda genişlemeli, organizasyon biçimi şeffaf ve demokratik ortaklıklara dayanmalı, ancak tüm ortaklıklar kamu liderlikli olmalıdır. Kamusal örgütler, projenin büyük ortağı ve son karar mercii ya da konuların adil biçimde karara bağlanmasında rol oynayıcı olmalıdır. Proje ve uygulamanın mali kaynakları, bölgenin iç sosyal ve fiziksel potansiyeline bağlı dinamiklerin doğru örgütlenmesi ile oluşabilir. Dönüşüm proje ve uygulamasının sermayesi, yine projenin kendisi olabilmelidir. Bunun için, bölge dönüşüm projesinin değerinin paylaşılması, parsel bazında değer paylaşımı yerine benimsenmelidir. Proje, iki türlü ekonomik değer üretebilir. Söz konusu değerlerin ilki, proje kapsamında üretilmiş yapı ya da yapı gruplarının mülkiyet değerleri, ikincisi ise işletim değerleridir. Yine bölgenin kesin bir mülkiyet değerleri sistemine sahip olmasının temini şarttır. Planlama ilkeleri kapsamında temel hedef, kenti, özgün sosyal ve fiziksel ortamı içerisinde üretmek, varsıllık ve yoksulluğa bağlı kopmaları, yarıkları dikmek, kentin zirve ve çukur bölgeleri arasındaki farkı azaltmaktır. Bu bakımdan dönüşüm projesi sonrası bölge, kente entegre olabilmelidir.

Anahtar Kelimeler: Kapitalizm, Kentsel Çöküntü Bölgesi, Metropol, Kentsel Dönüşüm, Kamusal Alan ABSTRACT ORGANIZATION and RE-USE of URBAN RUINED REGIONS Stated briefly, primarily in consistency with the physical and social structure of the city, the scenario of urban transformation should consider the genuine core memory and texture of the city. Social and physical values should identify the theme of the project; economic, ecological and egalitarian principles should act as determinants at the beginning of the project, throughout the process of the project and at the result of the project. It should not be forgotten that the transformation project is a project of compromise; organizations should disperse to the bottom, be democratic and expand horizontally. The organization type should rely on open and democratic collectivism; however, this collectivism should be based upon public leadership. Public organizations as the main shareholders of the project and the final decision-making authority should have an impact on the taking of fair decisions. The financial resources for the project and its implementation can be created by the proper organization of the dynamics which are dependent on the internal social and physical potential of the region. The capital for the transformation project and its implementation, should again be the project itself. In order to accomplish this, the value of the transformation project of the region should be shared in lieu of value sharing on the basis of parcel of land. The project can generate two kinds of economic values.

The first of the said value is the property value of the structures or groups of structures created within the scope of the project, the second is the going concern value. Assurance of the region’s possession of absolute property values is essential. Within the context of planning principles the fundamental objective is to produce the city within its genuine social and physical setting and sew ruptures and cleavages related to prosperity and poverty, and to decrease the difference between peak and cavity regions of the city. In this regard, after the completion of the transformation project the region should be able to integrate itself to the city.

Keywords: Capitalism, Urban Ruined Regions, Metropolis, Urban Transformation, Common Space

1

“KENTSEL ÇÖKÜNTÜ BÖLGELERİNİN ÖRGÜTLENMESİ Ve YENİDEN KULLANIMI”, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü

187

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

D.Işıkkaya, H.Önel

1.GİRİŞ 20. yüzyılın sonu itibari ile dünya pazarı, küreselleşmiş bir ekonomi ve buna bağlı kültürel bütünleşmecilik, neredeyse tüm dünya kentlerine, bölgesel kentlere ya da kentsel bölgelere, yani metropollere ve bir çok büyük kente egemen olmuştur. Bugün, aynı zamanda, küresel kapitalizme bağlı olarak, varsıllık ve yoksulluk ikililiği üzerinden toplumsal dizgelerin, sosyal değerlerin parçalandığı, bir karşıtlıklar evreni yaşanmaktadır [1].

Metropoller, söz konusu varsıllık ve yoksulluğun, zirve ve çöküntü bölgelerinde, yan yana, ancak birbiri ile neredeyse ilişkisiz biçimde yaşandığı, kapitalist sistemin üretim ve tüketim iklimleridir. Söz konusu büyük dünya kentleri, özellikle 20. yüzyılın son çeyreğinden bu yana, ekonomik anlamda, varsıllık – yoksulluk biçimleri ve mülkiyet değerleri bağlamında, ikili sosyal ve fiziksel yapılanmaların, ötekilendirmelerin ortamıdır denilebilir.

Sadece yoksulluk bölgeleri kentsel çöküntü alanları değildir. Aslında afet ya da savaş geçirmiş kent içi bölgeler, güncel işlevini yitirmiş ve terk edilmiş tarihi kent merkezleri, kullanım dışı kalmış ve kentin içinde konumlanmış sanayi ve liman yerleşimleri de, kapitalizmin güncel döngüsünün dışında yer almaları bakımından, sistemin birer çöküntü bölgesi olarak değerlendirdiği, sürekli ancak düzensiz biçimde büyüyen ve gelişen metropollerin karanlık, çukur alanlarıdır.

Bu anlamda, bir çok dünya kentinin, ancak özellikle 3. dünya metropollerinin ortak sorunu, kentsel çöküntü bölgeleri ve kapitalist odakların yerleştiği zirve alanlar arasındaki kenarlaşmalar, kent bölgelerinin yarılarak birbirinden sosyal ve dolayısıyla çoğunlukla fiziksel olarak kopmaları, adalaşmalarıdır. Kentin, parçalı ve süreksiz gelişiminin ana temasını, birbirinden kopuk, birbirini tanımlamayan, sosyal ve fiziksel oluşum koşulları bakımından birbirinden

son derece farklı yerleşimler, yani sosyal ve mekansal anlamda karışım yerine kutuplaşmalar biçimlendirmektedir.

2.KENTSEL ÇÖKÜNTÜ BÖLGELERİNİN DÖNÜŞÜMÜ 20. yüzyılın küresel kapitalist rekabet ortamı bağlamında, büyük dünya kentlerinin söz konusu kar yarışlarında geriye düşmemesi, kentin bulunduğu bölge ve ülke açısından büyük önem taşımaktadır. Yarıştan geri kalmamak amacını taşıyan her büyük kentin, öncelikle, sosyal ve fiziksel açıdan dengeli gelişmesi ve büyümesi, mevcut tüm yer altı ve yerüstü kaynaklarını optimum değerlerde kullanabilmesi gerekmektedir.

Son çeyrek yüzyıldır bu gerçeğin farkında olan kapitalizm, kentin fiziksel ve sosyal yapılanmalarını, bir bakıma kentin coğrafyasını yeniden haritalandırmanın gerekliliğini bir biçimde kavramıştır.

1980’lerden bu yana, kentsel dönüşüm kavramı altında, birçok metropolde ve büyük kentlerde, kentin dengeli ve sürekli gelişiminin sağlanması amacıyla, kentsel çöküntü bölgelerine yönelik yenileme çalışmaları proje ve uygulama kapsamında yürütülmektedir.

Bu bağlamda, yoksulluğa bağlı çöküntü bölgelerinin, dönüşüm proje senaryoları ve uygulamaları incelendiğinde, söz konusu dönüşüm sürecindeki örgütlenme ve organizasyonlar, yaratılan finans kaynakları, proje senaryoları, projelendirme biçimleri ve uygulama yöntemleri, küçük istisnalar dışında, bir çok yönden birbirine benzemektedir.

Kapsamlı olarak belirtmek gerekirse, kentsel dönüşüm organizasyonları ve örgütlenme biçimleri, çoğunlukla kamu liderlikli, kamu – özel sektör ortaklıklarına bağlı, gerçek kamu olan toplum ve bölge sakininin, küçük ortak konumunda pay sahibi olabildiği sosyal yapılanmalar olmuşlardır. Söz konusu organizasyon ve örgütlenme biçimlerini belirleyen en büyük

188

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

etken, dönüşüm proje ve uygulaması için yaratılan, ulusal ya da uluslar arası düzeyde, kamusal ve çoğunlukla özel sektörel finans kaynakları ve güç odaklarının tutumudur. Dönüşüm proje ve uygulamasının finansmanı, genellikle bölgenin kendi iç sosyo-ekonomik ve kültürel yapısı, mülkiyet organizasyonlarından değil, büyük ölçüde dış kaynaklarca sağlandığından, proje organizasyon ve örgütlenme biçimleri, bölge sakininin ötekileştirilebildiği, hatta yok sayılabildiği, anti-demokratik, şeffaf olmayan düzenler olabilmektedir. Bu durum, şüphesiz ki, proje uygulaması sonrası bölgenin yeni kulanım biçimlerine de yansıyabilmektedir.

Dönüşüm proje senaryosu, çıkış noktasını, bölge, kent ve hatta ülkenin içinde bulunduğu sosyal ve fiziksel koşullar şekillendirmediği takdirde, projelendirme süreci, organizasyon ve örgütlenmeler, yaratacağı sosyal ortam ve buna bağlı mekan anlayışı bakımından projenin kendisi, bölgeye ve kente yabancı kalabilmektedir.

Kurgusunu, o bölgenin, kentin ve ülkenin sosyokültürel ve ekonomik yapısını ve ihtiyaçlarını, fiziksel şartlarını dikkate almadan oluşturan dönüşüm proje uygulamaları sonucunda bölge, öncelikle mevcut sakinini yitirmekte, bölge el değiştirmektedir.

Bölge nüfusunun, dönüşüm sonrası yer değiştirmesinin temel sebebi, projeye bağlı üretilen konut stoğunun, dönüşüm finans kaynaklarının dayatması ve borçlanmalar dolayısıyla, senaryo gereği üst gelir gruplarının hedeflenmesi sonucu, varsıl kesimin eline geçmesidir.

Bölge sosyal ve fiziksel yapısına yabancı dönüşüm senaryoları sonucu, yoksulluğa bağlı çöküntü bölgeleri, sosyal ve fiziksel açıdan kentle entegrasyonunu iyice yitirebilmektedir. Senaryolar, özgün kentsel doku ve mimari üretimini gerçekleştirememektedir. Bölge, dönüşüm

sonrası, anonim bir şehircilik ve mimari dile sahip olmakta, bu anlamda kent belleğinin aşınmasına yol açmaktadırlar.

Dönüşüm projelerinin ana temasını, bölgenin ve kentin ihtiyacını duyduğu düşünülen konut sorununun çözümünün bir parçası olabilmek oluşturmakta, bölge, kentin asıl meselesi olabilen çok merkezlilik doğrultusunda çok işlevli olarak tasarlanamamaktadır. Dengeli özel ve kamusal alan dağıtımının yapılamadığı, genellikle konut hakim işlevli bölgeler, dönüşüm sonrası kendi ekonomik döngülerini, yani iç işleyişlerini sağlayamadıkları gibi, nicelik ve nitelik olarak yetersiz kamusal mekanları ile kentle bütüncül bir ilişkiye geçememektedir. Daha açık bir ifade ile çöküntü bölgesi, kentsel yenileme sonrası daha kapalı bir yerleşim alanına dönüşmekte, kentle entegrasyon sağlanamamakta, kentteki adalaşmalar artmaktadır.

Bugün, her ülkenin, o ülke kentlerinin ve o kentlerin içinde veya çeperinde konumlanmış çöküntü bölgelerinin sosyokültürel, ekonomik ve fiziksel özellikleri, birbirlerine göre büyük farklılıklar barındırmaktadır. Söz konusu farklılıklara bağlı olarak, çöküntü bölgeleri için öngörülen dönüşüm senaryolarında da farklılıkların olacağı, tek bir kentsel dönüşüm senaryosu uygulamasının her çöküntü bölgesi için sosyal ve fiziksel bakımdan çözüm oluşturamayacağı son derece açıktır.

Bölgenin dönüşümü ile ilgili üretilen politikalar, ülke gelişim ve planlama politikaları ile diyalektik bir ilişki içinde olmadığı sürece, geçerliliklerini yetirmek durumundadırlar.

Bu da, dönüşüm politikasının uygulanmamasına, ya da uygulandıktan sonra ülke, kent ve bölgenin fiziksel ve sosyal gerçekliğine yabancı kalmasına yol açmaktadır. Söz konusu yerel gerçeklikten uzaklaşıldığı takdirde, bölge kullanıcısının, yani yoksulun yararına olan her şey zararına gelişmekte, bölge,

189

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

orada yaşayanın, o kentin ve hatta ülkenin bir parçası olmaktan çıkmakta, tanımsız global-kapitalist bir yok mekana dönüşmektedir. Bu durumda, kentteki söz konusu sosyal ve fiziksel gelişim dengesizliği büyümekte, kentsel yarıklar fiziksel ve sosyal anlamda derinleşmektedir.

3.YENİ BİR KENTSEL DÖNÜŞÜM MODEL KURGUSU Burada, tek bir dönüşüm modelinden bahis etmek imkansızdır. Ulusal ve uluslar arası kentsel çöküntü bölgeleri içinde bulundukları birbirinden farklı sosyal ve fiziksel şartlar bakımından incelendiğinde, bölge dönüşüm proje ve uygulama örnekleri gözden geçirildiğinde, yeni bir dönüşüm modelinin ancak oluşum koşullarından, proje üretimi ve yönetimindeki genel yaklaşım ilkelerinden, uygulama yöntem biçimlerinden söz etmek mümkün olabilir. Öncelikle belirtmek gerekirse, kentsel dönüşüm proje ve uygulamaları, kentin bölgeleri arası entegrasyonu sağlamaya yönelik, kenti üreten, kenti bir bütün olarak ele alan yapıda olmalıdır. Bölgenin ve bölge nüfusunun ihtiyacını duyabileceği yapısal dönüşümünün sağlanması bakımından [2] proje senaryosu bölge sakini ile birlikte oluşturulmalı, toplum, proje ve uygulama sürecinde aktif rol oynamalıdır. Böylelikle dönüşüm, bölgenin, bölgenin bulunduğu kentin ve ülkenin gerçekten ihtiyacını duyduğu yönde sosyal ve fiziksel olarak gelişebilir. Bölgenin, kentin diğer bölgeleri ile entegrasyonunun sağlanması ve kentin çekim merkezlerinden biri olabilmesi için, sadece barınma değil bir çok işlevin yerine getirilebildiği bir alana dönüştürülmesi, bölge halkının sağlık, eğitim, istihdam problemlerinin çözümü bakımından da önemlidir. Bu noktada, dönüşüm sonrası parsel bazında değil proje bazında değer paylaşımı tercih edilmelidir. Proje bazından değer paylaşımı sayesinde, hem proje kendi kendisini ödeyebilecek, hem dönüşüm istihdam, barınma, sağlık ve eğitim gibi konularda sürdürülebilir olacak,

hem de bölge bu yolla kentle gerçek anlamda entegrasyon sağlayacaktır. Özel ve kamusal mekanların tasarımı bu anlamda son derece önemlidir.

Proje, finans kaynaklarını kendi iç dinamiklerinden yaratabilmelidir.

Proje bazında üretilecek değerin gerek mülkiyet gerekse işletme değerinin kamu liderlikli ortaklaşa adil paylaşımı; oluşturulacak arazi bankası ve yaratılacak özel fonların kontrolünü ve yönetimini sağlayacak iç şirketleşmeler ile projenin sermayesini, bölgenin sahip olduğu emeğe ve birikime dayalı sosyoekonomik değerleri ve fiziksel potansiyeli üretebilir.

Yeni dönüşüm modeli organizasyon ilkeleri ve buna bağlı örgütlenmeler, tabana dayalı, şeffaf ancak mutlaka kamu liderlikli olmalıdır. Burada, kamu kuruluşlarının liderlik ettiği, çok yönlü, demokratik, şeffaf ve etkileşimli ortaklıklardan bahis edilmektedir. Sivil toplum kuruluşları, uzman ekipler, yönetici grup, girişimci ve halk arasında diyalogu sağlayan, ara yüzü oluşturan bir role sahip olmalıdır.

Kentsel dönüşüm aslında temelinde bir uzlaşma projesidir. Ancak, uzlaşmanın sağlanmasında kamu kuruluşlarının liderlik ve hakemlik etmeleri, gereken yerlerde tıkanıklıkların aşılmasını sağlayıcı etkinlikte rol oynamaları son derece yararlıdır.

Yeni bir dönüşüm modelinin güdeceği temel politikalar, buna bağlı planlama ve tasarım ilkeleri, bölgenin, kentin ve ülkenin sosyal ve fiziksel gerçekleriyle uyumlu olması şarttır. Ekolojik ve ekonomik değerlerin, eşitliğin doğru biçimde uygulanması şarttır.

Kent belleğinin pekiştirilmesi, kent kimliğinin korunması ve kentin özgün üretiminin sağlanması dönüşüm politikasının içinde olmalıdır. Bölgeye uzun vadeli yatırımın teşviki, sürdürülebilir ekonomik ve sosyal yaşam, kentin konut ve altyapısal problemlerinin çözümü, yine modelin temel ilkeleri içindedir.

190

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

Proje bütünü içinde, yapılacak analizler, sağlanacak interaktif katılım sayesinde deneysellikleri, ve güncellikleri ile proje senaryosunu, kurgusunu, genel politikayı, planlama ilkelerini ve tasarımı doğrudan etkileyebilmelidir. Proje politikası, planlama ilkeleri, tasarım ve uygulama biçim ve yöntemleri birbirlerini etkileyen geri dönüşümlü süreçlerdir. Özellikle üçüncü dünya ülke metropollerindeki çöküntü bölge sakinlerinin uygulama safhasına katılımının sağlanması, bölgeyi sahiplenmeleri, projeye emeklerini koyarak ortak olmaları ve yeni bir meslek öğrenmeleri açısından son derece önemlidir. Özetle yinelemek gerekirse, her bölgeye göre devingen bir kapsam içerecek olan dönüşüm projelerinin geliştirilmesini sağlayacak yeni model temel ilkeleri; • yenilikçi yaklaşım ve yöntemlerin ortaya çıkarılması, • uygulanabilir ve yaygınlaşabilir modellerin yaratılması, • yerel zenginlik, kimlik potansiyellerin kullanılması, • katılımcı ve işbirlikçi uygulanması,

ve

yöntemlerin

• ekonomik ve çevresel (ekolojik) değerlerin dikkate alınması ve yeniden yaratılması, • yeni bir üretken, paylaşımcı ve adil kamu anlayışının tasarlanması olarak özetlenebilir.

4. KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN ÖN KOŞULU OLARAK KAMUSAL MEKAN Kapitalist güç odaklarınca bugün, zaman, mekan ve daha genişlemiş haliyle coğrafyalar bir biçimde hakimiyet altına

alınmaktadır. Kentler, ülkeler arasında yaratılan ticari eksenler, varsıllık ve yoksulluk durumları üzerinden tanımlanan, yeniden tarif edilen kitleler, kabulcü ya da dışlayıcı bölgelemeler ve bu anlayışın simgelerinin bir bölümünü oluşturan, haz ya da korku mekanları, anıtlar, yasak mekanlar, kontrol mekanizmaları, çalışmanın, üretim ve tüketimin ritüel mekanları, aslında bugün şeylerin uçlarını kapatan, birleştiren ve giderek nesnelleşen, objelerin biriktirildiği objelerin üretimi mimarlık yolu ile tasarlanmaktadır [3].

Günümüzde kent, artık açık uçlu, potansiyeller ile dolu, bir araya getirici, eşitlikçi ve üretken kamusallığı ile antik kentin tam tersi yönde, daha çok çeşitli projelerin bir araya getirildiği, zamanında sabitleştirildiği, arazi ve iklimin sürüp giden etkenliğinin egemen olduğu, kapalı bir ortamlar bütünü olarak düşünülür. Öyleyse bugün, planlamanın ve tüm diğer sosyal disiplinlerin bundan sonra cevabını vermesi gereken soru, bu koşullar altında ve yeni toplumsal kabuller ve umutlar bağlamında şu olmalıdır: Eğer toplumsal hayat, toplumsal eşitliği ve herkesin refahını geliştirecek biçimde rasyonel olarak planlanacak ve kontrol edilecekse, o zaman üretim, tüketim ve toplumsal etkileşimin zaman ve mekan haritalandırılması nasıl olmalıdır?

Bütün ayrılmışlıklara rağmen ya da bunları ortaya çıkaran yapısal engelleri ortadan kaldırarak eşit ve özgür (değerlerin nasıl tanımlanacağı değişecektir) bir ortak yaşam; adil ve çoğul bir kimlik ya da kolektif tecrübe nasıl mümkün kılınabilir?

Bu soruya bir yanıt biçiminde, bugün yapılması gereken, hem farklılıkları hem de benzerlikleri bulunan bireyler ve ortak düzlenimler arasındaki iletişime dayanan yeni bir modernliğin doğmasını sağlayacak koşulları yaratmaktır [1].

191

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

K.S.Kayıhan, S.Tönük

Henüz daha planlama sürecinde, tasarımcılar, kentteki sosyal kutuplaşmayı yok edecek, kent yarıklarını dikecek, varsıl ve yoksul kesimi, öteki ve berikiyi samimi ve üretken, dayanışmacı ve saygın bir kamusal ortaklığa ve iletişime teşvik etme endişesi taşımalıdırlar. Söz konusu edilen kamusallık inşası gerçekleşmediği takdirde, dönüşüme uğratılmak istenilen çöküntü bölgesinin, kentle entegrasyonunun fiziksel ve sosyal anlamda gerçekleşmesi pek mümkün gözükmemektedir. Böyle bir inşa anlayışından yoksun dönüşüm projelerinin de, tam tersine,aslında tartışmasız büyük bir kent problemi olan sosyal kutuplaşma mekanlarının üretimine katkıda bulunduğunu gösterir.

Bugün Marx’ın [4] da belirtmiş olduğu gibi, mülk sahibi sınıf, beş para ödemeden kamusal alanı çalmıştır. Kamusallık, yerel zeminiyle birlikte mekanını kaybetmiş, şeffaflığını ve anlaşılabilirliğini yitirmiştir [5].

Depolitize olmuş kamu mekanları, transferlerin yapıldığı, geçip gidilen, kişisel bir pasif deneyim alanıdır. Özel hayatın kutsandığı kentin en önemli unsuru, günün en büyük kısmının geçtiği ev olmuştur [7].

Oysa mekanının yitiren kamusal alan, birinci yönüyle, mekansal bir kavram; toplumsal yaşantımız içinde fikirlerin, ifadelerin ve tecrübenin üretildiği, açığa çıktığı ve paylaşıldığı, dolanıp yayıldığı ve müzakere edildiği toplumsal alanları (kamusal mekanlar); bu süreçte ortaya çıkan anlam içeriğini (kamuoyu, kültür, tecrübe) ve bu anlam üretim sürecini oluşturan ya da bu süreç içinde oluşan kolektif gövdeleri, ulusal birimlerden ulus altı birliklere ve giderek ulus üstü ve küresel düzleme dek uzanan kamuları tanımlamaktadır [7].

Bir toplumda var olan kamusal alanın genişliğini ve sınırlarını, düşünce, ifade, bilgiye erişme, tartışma, toplanma, örgütlenme ve tanınma özgürlüklerinin gelişmişliği ve ayırt etmeksizin herkesi

kapsayıcılığı, yani eşitlik, farklılıklar belirlemektedir [7].

çokluk

ve

Bu bağlamda, çağdaş bir kentsel planlama ilkesi olarak öncelikle ve ivedilikle düşünülmesi gereken konulardan biri de, bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarını ve kentsel çelişkileri en aza indirecek, kentlerdeki yaşam kalitesini arttıracak, kapsayıcı aktif katılımı odağına alan bir kamu yönetim sisteminin ve kamusallığın kurulması, kurgulanması ve böylesi bir sistem içinde merkezi ve yerel yönetim birimlerinin tamamlayıcılık ve bütünlük ilkeleri uyarınca çalışmalarının sağlanmasıdır.

5.SONUÇ Toplumu değiştirmek, yaşamı değiştirmek, eğer ele geçirilen mekanın üretimi gerçekleşmiyorsa bir anlam ifade etmemektedir [8].

Kentsel dönüşüm modelleri, hem mekanın hem de kullanıcının değişimi ile ilgili sorumluluk yüklüyorsa, Tekeli’nin [2] ifade ettiği gibi yapısal bir değişimden söz etmek mümkün olabilmektedir. Özgürlüğün, yaratıcılığın ve adil paylaşımın ortamı olarak kamusal alan, kurulacak üretimci ve paylaşımcı iletişime ev sahipliği yapabilmelidir. Öteki ve beriki aradasındaki mesafelere saygı duyan, ama aynı zamanda da iletişimi yaratan, gizli bir anlaşma gerektirmeyen, ama karşılıklı saygı isteyen, her iki tarafında birbirini eşit görmesini gerektiren ve bütün bunların başka bir güç tarafından benimsetilmediği bir arkadaşlık ilişkisinin [1] kurulması ancak güçlü bir kamu imgesi ile mümkündür.

Birçok az gelişmiş ülkede ve Türkiye’de de kamu, toplumdan öte hatta topluma karşıt soyut bir otoriter sistem olarak tanımlanmaktadır. Kamunun ve toplumun aslında aynı kavramlar olarak yeniden örtüştürülmesi gerekmektedir. Söz konusu gelişimci, paylaşımcı ve üretken ilişkiler bütününün kurulmasında en büyük katkı kamusal alana ve kente geri dönmesi

192

YTÜ Mim. Fak. E-Dergisi Cilt 3, Sayı 2, 2008

koşulu ile sanat ve oyun sağlanması mümkündür.

YTÜ Arch. Fac. E-Journal Volume 3, Issue 2, 2008

aracılığıyla

Bugün tam tersine, kent ortamı sanattan uzaklaştırılmıştır. Sanat, kentin elinden alınmış ve boş zamanları doldurmak için belli yerlere özgü bir deneyim haline gelmiştir. Kentten ayrılan duygu, incinebilir ve korunmasız bir duruma gelmiş, duygudan ayrılan kent, yabancılığa ve düşmanlığa tanıklık edebilen değişmez bir arka plan olarak kalmıştır [6].

[7] Özbek, M., (2004), “Kamusal Alan Kavramının Kamusallaşması ve Kamu Otoritelerinin Kamusal – Özel Alan Söylemleri”, Kamusal Alan, Hil Yayın, 12:99-106 [8] Lefebvre, H., (1973), Writings on Cities, Blackwell Publishers, Londra [9] Tschumi, B., (1996), Architecture Disjunction, The MIT Press, Boston

Bugün neredeyse içine nesnelerin yerleştirildiği yine nesnel bir şey haline getirilmiş [9], parçalı ilişkiler kurdurtan, kutuplaşmaların, adalaşmaların, yarılmaların, süreksizliğin ortamı, genetik olarak aktarılıyormuş gibi görünen, biyolojik olarak belirlenen somut mekanın içine, olabildiği ölçüde algısal ve simgesel mekanı zerk etmek, parçalanmış ve süreksizleşmiş mekanı, zamanı, toplumu bir başka ifade ile öteki ve berikiyi birbirine yaklaştıracaktır.

Bu anlamda, yeni kentsel dönüşüm modelinin kurgulayacağı kamusallığın oluşum ilkeleri, yapısal dönüşümün tetikçisi olarak son derece büyük önem taşımaktadır.

KAYNAKLAR [1] Touraine, A., (2005), Eşitliklerimiz ve Farklılıklarımızla Birlikte Yaşayabilecek miyiz?, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 132-146 [2] Tekeli, İ., (2003), “Değişen Kent Çeperleri, Saçaklanma, Kentsel Etek, Kırsal Etek”, Mimarist, 1:27-34 [3] Koolhaas, R.,Mau, B., (1995), S,M,L,XL, Rem Koolhaas and The Monacelli Pres, New York, 214221 [4] Marx, K., (2003), Yabancılaşma, Sol Yayınları, İstanbul, 81-82 [5] Habermas, J., (2004), Öteki Olmak, Ötekiyle Yaşamak, Siyaset Kuramı Yazıları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 32-33 [6] Benevolo, L., (1995), Avrupa Tarihinde Kentler, Afa Yayıncılık A.Ş., İstanbul, 91-97

193

and