MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 5
ΠΩΛ ΜεϊΣΟΝ
ΜΕτακαπιταλισμοσ Ένας οδηγός για το μέλλον
ﱨﱧ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 6
ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Paul Mason, Postcapitalism © ©
Copyright 2015 by Paul Mason. All rights reserved Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2015
Έτος 1ης έκδοσης: 2016 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑφΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα ☎ 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5999-2
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
ΜΕΡΟΣ Α΄ 11. Ο νεοφιλελευθερισμός ράγισε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35 12. Μακρά κύματα, βραχεία μνήμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 13. Είχε δίκιο ο Μαρξ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 14. Το παρατεταμένο, παραμορφωμένο κύμα . . . . . . . . . . . . . . . . 155
ΜΕΡΟΣ Β΄
15. Οι προφήτες του μετακαπιταλισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 16. Προς μια ελεύθερη μηχανή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 17. Όμορφοι ταραχοποιοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
ΜΕΡΟΣ Γ΄
18. Περί μεταβάσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 19. Βάσιμοι λόγοι για να πανικοβληθούμε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 10. Σχέδιο Μηδέν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 8
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 9
Στον Κάλουμ, στην Άνια, στον Ρόμπι και στον Τζέιμς
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 10
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 11
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο δρόμος για τον ποταμό Δνείστερο περνά μέσα από παγωμένα δάση, δίπλα από ετοιμόρροπα σπίτια και εγκαταλειμμένους σιδηροδρομικούς σταθμούς. Το χρώμα που κυριαρχεί είναι εκείνο της σκουριάς. Το παγωμένο νερό τρέχει γάργαρο. Είναι τόσο ήσυχα, που ακούγονται ως και τα μικρά κομμάτια τσιμέντου να αποκολλούνται από τη γέφυρα που παραπαίει από την εγκατάλειψη. Ο Δνείστερος είναι το γεωγραφικό σύνορο ανάμεσα στον καπιταλισμό της ελεύθερης αγοράς και στο σύστημα που έχει στήσει ο Βλαντιμίρ Πούτιν. Χωρίζει τη Μολδαβία, μία χώρα της Ανατολικής Ευρώπης, από την Υπερδνειστερία, έναν αυτονομημένο δορυφόρο της Ρωσίας, που ελέγχεται από τη Μαφία και τις μυστικές υπηρεσίες. Στην πλευρά της Μολδαβίας, ηλικιωμένοι κάθονται στα πεζοδρόμια για να πουλήσουν τη λιγοστή πραμάτεια τους, προϊόντα που καλλιεργούν και παρασκευάζουν: γογγύλια, τυριά, πίτες. Οι νέοι είναι ελάχιστοι, ενώ ένας στους τέσσερις ενηλίκους δουλεύει στο εξωτερικό. Ο μισός πληθυσμός κερδίζει λιγότερα από 5 δολάρια τη μέρα. Ένας στους δέκα ζει σε επίπεδα φτώχειας ανάλογα με εκείνα της Αφρικής.1 Η χώρα δημιουργήθηκε την εποχή που ο φιλελευθερισμός έκανε τα πρώτα του βήματα, όταν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση και κατέφθασαν οι δυνάμεις της αγοράς. Πολλοί όμως από τους χωρικούς με τους οποίους συνομιλώ θα προτιμούσαν το αστυνομοκρατούμενο κράτος του Πούτιν από την
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 12
ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
ταπεινωτική ένδεια της Μολδαβίας. Ο γκρι κόσμος των χωματόδρομων και των σκυθρωπών προσώπων είναι δημιούργημα του καπιταλισμού και όχι του κομμουνισμού. Και ο καπιταλισμός δεν βρίσκεται πια στην ακμή του. Σίγουρα, η Μολδαβία δεν είναι μία τυπική ευρωπαϊκή χώρα. Σε τόπους όμως σαν και αυτόν, που βρίσκονται στο περιθώριο του κόσμου μας, μπορούμε να δούμε καθαρότερα την υποχώρηση της οικονομικής πλημμυρίδας και να ιχνογραφήσουμε τον τρόπο που συνδέεται η οικονομική στασιμότητα με την κοινωνική κρίση, την ένοπλη σύρραξη και τη διάβρωση της δημοκρατίας. Η οικονομική αποτυχία της Δύσης υποσκάπτει την πίστη μας σε αξίες και θεσμούς, που κάποτε θεωρούσαμε αδιαφιλονίκητα. Στα παγκόσμια χρηματοοικονομικά κέντρα, πίσω από τις γυάλινες προσόψεις, τα πράγματα μπορεί ακόμα να δείχνουν ρόδινα. Από το 2008, τρισεκατομμύρια δολάρια επίπλαστου χρήματος έχουν διοχετευτεί σε τράπεζες, επενδυτικούς ομίλους, δικηγορικές εταιρείες και γραφεία συμβούλων, προκειμένου να παραμείνει σε λειτουργία το παγκόσμιο σύστημα. H προοπτική όμως για το απώτερο μέλλον του καπιταλισμού είναι δυσοίωνη. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ (OECD), η ανάπτυξη στον αναπτυγμένο κόσμο θα είναι «ασθενική» για τα επόμενα πενήντα χρόνια. Η ανισότητα θα φθάσει στο 40%. Ακόμα και στις αναπτυσσόμενες χώρες, η ανάπτυξη θα έχει ξεθυμάνει ως το 2060.2 Οι οικονομολόγοι του ΟΟΣΑ παραήταν ευγενικοί για να το ομολογήσουν, ας το ξεκαθαρίσουμε επομένως εμείς: Για τον αναπτυγμένο κόσμο οι καλύτερες εποχές του καπιταλισμού ανήκουν στο παρελθόν, για τον υπόλοιπο κόσμο θα έχουν παρέλθει όσο εμείς θα βρισκόμαστε ακόμα εν ζωή. Η κρίση που ξεκίνησε το 2008 ως οικονομική μεταμορφώθηκε σε κοινωνική, οδηγώντας σε μαζικές διαμαρτυρίες και ταραχές. Τώρα πια, καθώς οι επαναστάσεις μετατρέπονται σε εμφύλιες συρράξεις και οξύνουν τις στρατιωτικές εντάσεις μεταξύ πυρηνικών υπερδυνάμεων, η κρίση έχει γίνει παγκόσμια.
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 13
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Σε μία πρώτη ανάγνωση, φαίνεται να υπάρχουν μόνο δύο σενάρια. Στο πρώτο σενάριο, η παγκόσμια ελίτ γαντζώνεται στην εξουσία και για τα επόμενα δέκα ή είκοσι χρόνια φορτώνει το κόστος της κρίσης στους εργαζομένους, τους συνταξιούχους και τους φτωχούς. Η παγκόσμια τάξη, όπως επιτάσσουν το ΔΝΤ (IMF), η Παγκόσμια Τράπεζα και ο Διεθνής Οργανισμός Εμπορίου, επιβιώνει, αλλά με μειωμένη δύναμη. Το κόστος για τη σωτηρία της παγκοσμιοποίησης το σηκώνουν οι καθημερινοί άνθρωποι στον αναπτυγμένο κόσμο. Η ανάπτυξη όμως παραμένει στάσιμη. Στο δεύτερο σενάριο, η συναίνεση καταρρέει. Κόμματα της Άκρας Δεξιάς και της Άκρας Αριστεράς κερδίζουν την εξουσία καθώς οι καθημερινοί άνθρωποι αρνούνται να πληρώσουν το τίμημα της λιτότητας. Τα κράτη από τη μεριά τους προσπαθούν να φορτώσουν το κόστος της κρίσης το ένα στις πλάτες του άλλου. Και ενώ η παγκοσμιοποίηση παραμένει, οι παγκόσμιοι θεσμοί αποδυναμώνονται και στην πορεία οι συγκρούσεις που μαίνονται την τελευταία εικοσαετία (οι πόλεμοι των ναρκωτικών, οι εθνικισμοί που αναδύθηκαν μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, οι τζιχαντιστές, η ανεξέλεγκτη μετανάστευση και οι πολέμιοί της) ανάβουν φωτιές στο κέντρο του συστήματος. Σε αυτό το σενάριο, ακόμα και ο υφιστάμενος υποκριτικός σεβασμός στο διεθνές δίκαιο εξανεμίζεται. Τα βασανιστήρια, η λογοκρισία, οι αυθαίρετες προφυλακίσεις και οι μαζικές παρακολουθήσεις γίνονται συνηθισμένα εργαλεία στα χέρια του κράτους. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για μία παραλλαγή των όσων συνέβησαν κατά τη δεκαετία του 1930 και κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι δεν θα επαναληφθούν. Και στα δύο σενάρια, οι σοβαρότατες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, της δημογραφικής γήρανσης και της πληθυσμιακής αύξησης εμφανίζονται γύρω στο 2050. Αν δεν καταφέρουμε να δημιουργήσουμε μία βιώσιμη παγκόσμια τάξη πραγμάτων και να αποκαταστήσουμε τον δυναμισμό της οικονομίας, μετά το 2050 θα ακολουθήσει το χάος.
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 14
ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
Θέλω, λοιπόν, να προτείνω ένα εναλλακτικό σενάριο: Πρώτα σώζουμε την παγκοσμιοποίηση απορρίπτοντας τον νεοφιλελευθερισμό και μετά σώζουμε τον πλανήτη (και τον εαυτό μας από τις εντάσεις και τις ανισότητες) αφήνοντας πίσω μας τον καπιταλισμό. Το εύκολο είναι να απορρίψουμε τον νεοφιλελευθερισμό. Τα κινήματα διαμαρτυρίας, οι ριζοσπάστες οικονομολόγοι και τα ριζοσπαστικά πολιτικά κόμματα της Ευρώπης συμφωνούν όλο και περισσότερο για τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να επιτευχθεί κάτι τέτοιο. Πρέπει να ελεγχθεί το μεγάλο κεφάλαιο, να αντιστραφεί η λιτότητα, να γίνουν επενδύσεις στην πράσινη ενέργεια και να στηριχτεί η υψηλόμισθη εργασία. Μετά, όμως, τι; Όπως κατέδειξε η περίπτωση της Ελλάδας, οποιαδήποτε κυβέρνηση αψηφά τη λιτότητα έρχεται αυτομάτως αντιμέτωπη με τους παγκόσμιους θεσμούς που προστατεύουν το πλουσιότερο 1%. Μετά τη νίκη του ΣΥΡΙΖΑ, κόμματος της ριζοσπαστικής Αριστεράς, τον Γενάρη του 2015, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ), αρμόδια για την προστασία της σταθερότητας των ελληνικών τραπεζών, τράβηξε την πρίζα από αυτές ακριβώς τις τράπεζες, προκαλώντας διαφυγή καταθέσεων ύψους 20.000.000.000 ευρώ. Αυτό εξανάγκασε την αριστερή κυβέρνηση να επιλέξει μεταξύ χρεωκοπίας και υποταγής. Δεν υπάρχουν πρακτικά, ούτε στοιχεία από τις ψηφοφορίες, ούτε περαιτέρω εξηγήσεις για το τι ακριβώς έκανε η ΕΚΤ. Τον ρόλο της ενημέρωσης ανέλαβε, τελικά, η δεξιά γερμανική εφημερίδα Stern: «Είχαν τσακίσει» την Ελλάδα.3 Η κίνηση ήταν συμβολική και στόχευε στην αναθέρμανση της κεντρικής ιδέας του νεοφιλελευθερισμού ότι δεν υπάρχει εναλλακτική πρόταση, ότι όλοι οι δρόμοι εκτός καπιταλισμού οδηγούν στην καταστροφή –παρόμοια με αυτή που έλαχε στη Σοβιετική Ένωση– και ότι η εξέγερση εναντίον του καπιταλισμού ισοδυναμεί με εξέγερση εναντίον της φυσικής και αιώνιας τάξης πραγμάτων. Η παρούσα κρίση δεν σηματοδοτεί μόνο το τέλος του νεοφι-
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 15
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
λελεύθερου μοντέλου, αλλά αποτελεί και σύμπτωμα της μακροπρόθεσμης ασυμβατότητας μεταξύ των συστημάτων της αγοράς και μίας οικονομίας που βασίζεται στην πληροφορία. Το βιβλίο αυτό έχει ως στόχο να εξηγήσει γιατί η αντικατάσταση του καπιταλισμού δεν αποτελεί πλέον ένα ουτοπικό όνειρο, να δείξει ότι οι βασικές δομές μίας μετακαπιταλιστικής οικονομίας υπάρχουν ήδη εντός του παρόντος συστήματος και να καταδείξει με ποιο τρόπο αυτές οι δομές μπορούν να επεκταθούν άμεσα.
Ο νεοφιλελευθερισμός είναι το δόγμα των αχαλίνωτων αγορών. Ο καλύτερος δρόμος προς την ευημερία είναι η ατομική επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος, και οι αγορές είναι η μόνη δίοδος μέσω της οποίας μπορεί να εκφραστεί αυτό το προσωπικό συμφέρον. Το δόγμα αυτό λέει επίσης ότι το κράτος πρέπει να είναι μικρό (με εξαίρεση τις μονάδες αποκατάστασης της τάξης και τη μυστική αστυνομία), ότι η χρηματοοικονομική κερδοσκοπία είναι καλή, ότι η ανισότητα είναι καλή, ότι η ανθρωπότητα από τη φύση της είναι ένα σύνολο αδίστακτων ατόμων σε αέναο ανταγωνισμό. Το κύρος του νεοφιλελευθερισμού βασίζεται πάνω σε απτά επιτεύγματα. Τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια προκάλεσε τη μεγαλύτερη μεγέθυνση της ανάπτυξης από καταβολής κόσμου και οδήγησε στη ραγδαία εξέλιξη των τεχνολογιών πληροφοριών και επικοινωνιών (ΤΠΕ).* Στην πορεία, ωστόσο, επανέφερε την ανισότητα σε επίπεδα κοντά σε αυτά που βρισκόταν πριν από εκατό χρόνια και πυροδότησε γεγονότα που θέτουν εν αμφιβόλω την επιβίωση της ανθρωπότητας. * Το σύνολο των επαγγελματικών τομέων οι οποίοι σχετίζονται με τη μελέτη, σχεδίαση, ανάπτυξη, υλοποίηση, συντήρηση και διαχείριση υπολογιστικών πληροφοριακών συστημάτων, κυρίως όσον αφορά εφαρμογές λογισμικού και υλικό υπολογιστών. Βασίζονται στην ανάπτυξη, εγκατάσταση και συντήρηση προϊόντων πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών, με στόχο την παραγωγή, αποθήκευση, διαχείριση και μετάδοση πληροφοριών κάθε τύπου. (Σ.τ.Ε.)
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 16
ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
Ο εμφύλιος στην Ουκρανία, που έφερε τις ρωσικές ειδικές δυνάμεις στις όχθες του Δνείστερου, ο θρίαμβος του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία και στο Ιράκ, η άνοδος των φασιστικών κομμάτων στην Ευρώπη, η παράλυση του ΝΑΤΟ καθώς οι λαοί των κρατών-μελών του δεν συναινούν στις στρατιωτικές επεμβάσεις, δεν συνιστούν γεγονότα ανεξάρτητα προς την οικονομική κρίση. Όλα σηματοδοτούν την αποτυχία της νεοφιλελεύθερης τάξης πραγμάτων. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, εκατομμύρια ανθρώπων αντιστάθηκαν στον νεοφιλελευθερισμό, αλλά σε γενικές γραμμές απέτυχαν. Ο λόγος, πέραν όλων των λαθών τακτικής και της καταστολής, είναι απλός: Ο καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς είναι μία ξεκάθαρη και δυνατή ιδέα, ενώ οι δυνάμεις που βρίσκονται στο απέναντι στρατόπεδο φαίνεται ότι υπερασπίζουν κάτι παλιό, κατώτερο και ασυνάρτητο. Στις τάξεις του 1% ο νεοφιλελευθερισμός ακολουθείται με θρησκευτική ευλάβεια. Όσο πιο πιστά τον υπηρετεί κάποιος, τόσο καλύτερα αισθάνεται και τόσο πλουσιότερος γίνεται. Ακόμα και μέσα στις τάξεις των φτωχών, την εποχή που το σύστημα ήταν στην ακμή του, οποιαδήποτε κίνηση έξω από τους κανόνες του νεοφιλελευθερισμού χαρακτηριζόταν παράλογη. Δεν υπήρχε άλλη επιλογή από τον δανεισμό, τους ελιγμούς στις παρυφές του φορολογικού συστήματος και την πιστή εφαρμογή ακόμα και των πιο ανούσιων κανόνων στον εργασιακό χώρο. Για δεκαετίες οι εχθροί του καπιταλισμού επαναπαύονταν στην ασυναρτησία τους. Από το κίνημα της αντιπαγκοσμιοποίησης της δεκαετίας του 1990 ως το κίνημα «Occupy»* και ακόμα παραπέρα, το κίνημα υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης απέρριψε την ιδέα ενός συνεκτικού προγράμματος χάριν του «Ένα “Όχι”, Πολλά “Ναι”».** Η έλλειψη συνάφειας εξηγείται αν σκεφτεί κανείς ότι η μόνη εναλλακτική ήταν εκείνο που η ** To κίνημα «Καταλάβετε» (Σ.τ.Μ.) ** «One No, Many Yeses»: Παγκόσμιο αντικαπιταλιστικό σύνθημα. (Σ.τ.Μ.)
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 17
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Αριστερά του 20ού αιώνα αποκαλούσε «σοσιαλισμό». Προς τι ο αγώνας υπέρ μίας μεγάλης αλλαγής, αν, στην πραγματικότητα, πρόκειται για υπαναχώρηση σε μεγαλύτερο κρατικό έλεγχο και οικονομικό εθνικισμό, για οικονομίες που θα λειτουργούν μόνο όταν όλοι θα συμπεριφέρονται πανομοιότυπα ή θα υποτάσσονται σε μία βίαιη ιεραρχία; Με τη σειρά της αυτή η απουσία ξεκάθαρης εναλλακτικής πρότασης εξηγεί γιατί τα περισσότερα κινήματα διαμαρτυρίας δεν κερδίζουν ποτέ. Επειδή κατά βάθος δεν το επιθυμούν. Τα κινήματα διαμαρτυρίας έχουν ακόμα και όρο για αυτή την κατάσταση:4 «Αποφυγή της νίκης».* Για να αντικατασταθεί ο νεοφιλελευθερισμός, χρειάζεται να υπάρξει κάτι εξίσου δυνατό και αποτελεσματικό. Όχι απλώς μία λαμπρή ιδέα για το πώς θα μπορούσε να λειτουργεί ο κόσμος, αλλά ένα νέο, ολιστικό μοντέλο που δεν θα απαιτεί εξωτερική βοήθεια για να λειτουργήσει και θα έχει εμφανώς καλύτερα αποτελέσματα. Θα πρέπει να βασίζεται σε μικρομηχανισμούς και όχι σε διατάγματα και πολιτικές. Θα πρέπει να δουλεύει αυθόρμητα. Στο βιβλίο αυτό, υποστηρίζω ότι υπάρχει μία ξεκάθαρη εναλλακτική πρόταση, ότι μπορεί να είναι παγκόσμια και ότι μπορεί να οδηγήσει σε ένα μέλλον ουσιαστικά καλύτερο από εκείνο που έχει να προσφέρει ο καπιταλισμός μετά τα μέσα του 21ου αιώνα. Το όνομα της εναλλακτικής πρότασης; Μετακαπιταλισμός.
Ο καπιταλισμός δεν είναι μόνο μία οικονομική δομή ή ένα σύνολο κανόνων και θεσμών. Είναι ολόκληρο το σύστημα (κοινωνικό, οικονομικό, δημογραφικό, πολιτισμικό, ιδεολογικό) που απαιτείται ώστε μία αναπτυγμένη κοινωνία να λειτουργεί μέσω των αγορών και της ιδιοκτησίας. Το σύστημα συμπεριλαμβάνει εταιρείες, αγορές και κράτη, συμπεριλαμβάνει όμως και εγκληματικές οργανώσεις, μυστικά δίκτυα εξουσίας, θαυματοποιούς * «Refusal to Win». (Σ.τ.Μ.)
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 18
ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
στις φτωχογειτονιές του Λάγκος, εκτός ελέγχου αναλυτές στη Γουόλ Στριτ. Καπιταλισμός είναι το εργοστάσιο της Primark* που κατέρρευσε στο Μπαγκλαντές, είναι όμως και οι έφηβες που ξεσαλώνουν στα εγκαίνια καταστήματος της Primark στο Λονδίνο, ξετρελαμένες με την προοπτική φθηνών αγορών. Αν εξετάσουμε τον καπιταλισμό ως ολοκληρωμένο σύστημα, θα μπορέσουμε και να διακρίνουμε ορισμένα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του. Ο καπιταλισμός είναι ένας ζωντανός οργανισμός: Έχει έναν κύκλο ζωής με αρχή, μέση και τέλος. Είναι ένα περίπλοκο σύστημα που λειτουργεί ανεξαρτήτως του ελέγχου ατόμων, κυβερνήσεων, ακόμα και υπερδυνάμεων. Οδηγεί σε αποτελέσματα που συχνά είναι αντίθετα με τις προθέσεις των ανθρώπων, όσο ορθολογικές κι αν είναι αυτές. Ο καπιταλισμός είναι επίσης φιλομαθής, γι’ αυτό διαρκώς αναπροσαρμόζεται και όχι πάντα με μικρά βήματα. Στα κρισιμότερα σημεία καμπής μεταμορφώνεται και μεταλλάσσεται αντιδρώντας στον κίνδυνο, δημιουργώντας μοτίβα και δομές αδιανόητα για τις προηγούμενες γενιές. Το βασικότερο ένστικτο επιβίωσής του είναι η ενίσχυση της τεχνολογικής εξέλιξης. Αν εκτός από τις τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών συνυπολογίσουμε και την παραγωγή τροφίμων, τις μεθόδους αντισύλληψης ή ακόμα και την παγκόσμια υγεία, θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια υπήρξαμε μάρτυρες της μεγαλύτερης ώθησης των ανθρώπινων δυνατοτήτων στην Ιστορία. Οι τεχνολογίες όμως που έχουμε δημιουργήσει δεν είναι συμβατές με τον καπιταλισμό, ούτε στην τρέχουσα μορφή του, ούτε μάλλον και σε οποιαδήποτε άλλη. Από τη στιγμή που ο καπιταλισμός δεν μπορεί να προσαρμοστεί στις τεχνολογικές εξελίξεις, ο μετακαπιταλισμός γίνεται απαραίτητος. Από τη στιγμή που συμπεριφορές και οργανώσεις προσαρμοσμένες στην εκμετάλλευση των τεχνολογικών εξελίξεων θα αρχίσουν να λειτουργούν αυτόματα, ο μετακαπιταλισμός γίνεται εφικτός. * Primark: Εταιρεία πολυκαταστημάτων ένδυσης. (Σ.τ.Μ.)
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 19
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Αυτό, εν συντομία, αποτελεί και το επιχείρημα του βιβλίου. Ο καπιταλισμός είναι ένα σύνθετο, ευπροσάρμοστο σύστημα, που όμως έχει χάσει την ικανότητα για περαιτέρω προσαρμογή. Αυτό το επιχείρημα, βέβαια, βρίσκεται σε απόλυτη διάσταση με την κρατούσα οικονομική θεωρία. Στα χρόνια της εκρηκτικής ανάπτυξης, οι οικονομολόγοι είχαν αρχίσει να πιστεύουν ότι το σύστημα που αναδύθηκε μετά το 1989 ήταν μόνιμο. Αποτελούσε την τέλεια έκφραση του ορθολογισμού, με κάθε πρόβλημα επιλύσιμο από πολιτικούς και κεντρικούς τραπεζίτες, οι οποίοι το μόνο που έπρεπε να κάνουν ήταν να πειράξουν τις ρυθμίσεις στον πίνακα ελέγχου «δημοσιονομικών και νομισματικών πολιτικών». Όταν οι οικονομολόγοι κατάλαβαν ότι οι νέες τεχνολογίες ενδεχομένως να μην ταιριάζουν με τις παλιές κοινωνικές δομές, εκτίμησαν ότι η κοινωνία πολύ απλά θα αυτορρυθμιζόταν με βάση αυτές τις τεχνολογίες. Η τόση αισιοδοξία ήταν δικαιολογημένη καθώς στο παρελθόν είχαν παρατηρηθεί ανάλογες προσαρμογές. Μόνο που σήμερα κάθε διεργασία προσαρμογής βρίσκεται σε παύση. Η πληροφορία διαφέρει από όλες τις προηγούμενες τεχνολογίες. Όπως θα εξηγήσω, έχει την έμφυτη τάση να διαλύει τις αγορές, να καταστρέφει την ιδιοκτησία και να αποδομεί τη σχέση μισθού-εργασίας. Αυτό αποτελεί το υπόβαθρο της κρίσης που βιώνουμε.
Αν έχω δίκιο, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι η Αριστερά κατά τη μεγαλύτερη περίοδο του προηγούμενου αιώνα δεν κατάλαβε τι μορφή θα είχε το τέλος του καπιταλισμού. Στόχος της παλιάς Αριστεράς ήταν η διά της βίας καταστροφή των δυνάμεων της αγοράς. Κινητήρια δύναμη θα ήταν η εργατική τάξη, που θα δρούσε είτε στις κάλπες είτε στα οδοφράγματα. Κινητήριος μοχλός το κράτος. Η ευκαιρία θα εμφανιζόταν λόγω των συχνών επεισοδίων οικονομικής κατάρρευσης.
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 20
ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
Εκείνο όμως που κατέρρευσε κατά τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια είναι τελικά το πρόγραμμα της Αριστεράς. Το κατέστρεψε η αγορά. Ο ατομικισμός αντικατέστησε τη συλλογικοποίηση και την αλληλεγγύη, ενώ το παγκόσμιο εργατικό δυναμικό που αυξήθηκε θεαματικά μπορεί να θυμίζει το «προλεταριάτο», αλλά πλέον δεν σκέφτεται, ούτε συμπεριφέρεται ακριβώς σαν τέτοιο. Όποιος τα έζησε όλα αυτά και μίσησε τον καπιταλισμό, είχε μία τραυματική εμπειρία. Στην πορεία, όμως, η τεχνολογία έχει δημιουργήσει μία νέα διέξοδο, την οποία πρέπει να ενστερνιστούν τα υπολείμματα της παλιάς Αριστεράς και όποιες άλλες δυνάμεις επηρεάζονται από αυτήν· ειδάλλως, θα αφανιστούν. Όπως φαίνεται, ο καπιταλισμός δεν θα εξαλειφθεί με βεβιασμένες μεθόδους. Θα εξαλειφθεί όταν δημιουργηθεί κάτι πολύ πιο δυναμικό, σχεδόν αόρατο μέσα στο παλιό σύστημα, το οποίο, συν τω χρόνω, θα κάνει αισθητή την παρουσία του και θα ξαναστήσει την οικονομία πάνω σε καινούργιες αξίες, συμπεριφορές και νόρμες. Όπως και με τη φεουδαρχία πριν από πεντακόσια χρόνια, ο θάνατος του καπιταλισμού θα επιταχυνθεί από εξωγενείς αποσταθεροποιητικούς παράγοντες και θα πάρει μορφή με την εμφάνιση ενός νέου είδους ανθρώπου. Αυτή η διαδικασία έχει ήδη ξεκινήσει. Τρεις επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών κατά τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια κάνουν εφικτό τον μετακαπιταλισμό. Πρώτον, οι τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών έχουν μειώσει την αναγκαιότητα για εργατικό δυναμικό, έχουν κάνει δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ εργασίας και ελεύθερου χρόνου και έχουν καταστήσει χαλαρή τη σχέση μισθού-εργασίας. Δεύτερον, τα πληροφοριακά αγαθά υπονομεύουν την ικανότητα των αγορών να καθορίζουν σωστά τις τιμές. Και αυτό διότι οι αγορές βασίζονται στην ανεπάρκεια των προϊόντων για να καθορίσουν τις τιμές, ενώ η πληροφορία βρίσκεται σε αφθονία. Το σύστημα, για να αμυνθεί, χρειάζεται να δημιουργήσει μονοπώλια πρωτόγνωρης κλίμακας για τα τελευταία διακόσια
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 21
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
χρόνια. Τέτοια μονοπώλια όμως είναι αδύνατον να αντέξουν υπό τις παρούσες συνθήκες. Τρίτον, γινόμαστε μάρτυρες μίας αυθόρμητης άνθησης της συνεργατικής παραγωγής. Εμφανίζονται αγαθά, υπηρεσίες και οργανισμοί, που δεν ανταποκρίνονται στις οδηγίες των αγορών και των διοικητικών ιεραρχιών. Το μεγαλύτερο πληροφοριακό αγαθό του κόσμου, η Wikipedia,* παρήχθη από τη δωρεάν εργασία 27.000 εθελοντών και ακυρώνει τις επιχειρήσεις παραγωγής και εμπορίας εγκυκλοπαιδειών, αφαιρώντας συνάμα από τις επιχειρήσεις διαφήμισης έσοδα της τάξης των 3.000.000.000 δολαρίων τον χρόνο. Μεγάλα τμήματα της οικονομικής ζωής, απαρατήρητα σχεδόν στις σκοτεινές γωνίες και στα κενά του συστήματος των αγορών, έχουν αρχίσει να κινούνται σε διαφορετικό ρυθμό. Εναλλακτικά νομίσματα, τράπεζες χρόνου, κοοπερατίβες και αυτοδιαχειριζόμενοι χώροι πολλαπλασιάζονται, τις περισσότερες φορές χωρίς να γίνονται αντιληπτά από τους επαγγελματίες οικονομολόγους και συχνά ως άμεσο αποτέλεσμα της διάλυσης των παλιών δομών μετά την κρίση του 2008. Νέες μορφές ιδιοκτησίας, νέες μορφές δανεισμού, νέα νομικά συμβόλαια. Τα δέκα τελευταία χρόνια έκανε την εμφάνισή της μία καινούργια κουλτούρα του «επιχειρείν», που τα μίντια αποκαλούν «οικονομία διαμοιρασμού».** Δημοφιλείς όροι, όπως τα «κοινά» και η «ομότιμη παραγωγή»,*** κυκλοφορούν ευρέως, αλλά ελάχιστοι μπήκαν στον κόπο να διερευνήσουν τι σημαίνουν όλα αυτά για τον καπιταλισμό. Πιστεύω ότι αυτό δίνει μία διέξοδο, υπό την προϋπόθεση όμως ότι αυτές οι ήπιες δράσεις θα καλλιεργηθούν, θα τονωθούν και θα προστατευτούν διά της ριζικής αλλαγής του ρό-
*** Η Wikipedia ή Βικιπαίδεια είναι μία διεθνής, διαδικτυακή, ελεύθερου περιεχομένου, εξελισσόμενη διά συνεργασίας εγκυκλοπαίδεια. (Σ.τ.Μ.) *** Sharing economy. (Σ.τ.Μ.) *** Peer production. (Σ.τ.Μ.)
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 22
ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
λου των κυβερνήσεων. Για να γίνει αυτό, θα πρέπει να αλλάξει και ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την τεχνολογία, την ιδιοκτησία, ακόμα και την εργασία. Όταν θα έχουμε πια συνθέσει τα στοιχεία του νέου συστήματος, τότε θα πρέπει να είμαστε σε θέση να λέμε στον εαυτό μας και στους άλλους ότι αυτό δεν αποτελεί έναν μηχανισμό επιβίωσης, ούτε καταφύγιο από τον νεοφιλελευθερισμό, αλλά έναν νέο τρόπο ζωής υπό διαμόρφωση. Σύμφωνα με το παλιό σοσιαλιστικό σχέδιο, το κράτος παίρνει τον έλεγχο των αγορών, τις χρησιμοποιεί προς όφελος των φτωχών αντί των πλουσίων και έπειτα μετατοπίζει βασικούς τομείς της παραγωγής εκτός αγορών και εντός μίας κεντρικά ελεγχόμενης οικονομίας. Τη μοναδική φορά που κάτι τέτοιο δοκιμάστηκε (στη Ρωσία μετά το 1917), δεν λειτούργησε. Το αν θα μπορούσε να έχει λειτουργήσει παραμένει ένα καλό ερώτημα, αλλά δεν είναι καθόλου επίκαιρο. Στις μέρες μας, το τοπίο για τον καπιταλισμό έχει αλλάξει. Είναι παγκόσμιο, πολυδιασπασμένο, προσανατολισμένο σε μικρής κλίμακας επιλογές, περιστασιακή εργασία και πολλαπλές δεξιότητες. Η κατανάλωση έχει γίνει η νέα μορφή προσωπικής έκφρασης, ενώ εκατομμύρια ανθρώπων έχουν συνδέσει την τύχη τους με το χρηματοοικονομικό σύστημα, πράγμα που παλιότερα δεν έκαναν. Στο καινούργιο τοπίο όμως έχουν χαθεί και τα γνώριμα μονοπάτια. Ωστόσο, έχει ανοίξει ένας άλλος δρόμος. Η συνεργατική παραγωγή, που αξιοποιεί την τεχνολογία δικτύων για να παραγάγει υπηρεσίες και αγαθά, τα οποία λειτουργούν μόνο όταν είναι δωρεάν ή κοινόχρηστα, δείχνει τον δρόμο έξω από το σύστημα των αγορών. Τα κράτος θα πρέπει να δημιουργήσει το πλαίσιο λειτουργίας, ενώ ο μετακαπιταλιστικός τομέας της οικονομίας θα συνυπάρξει ενδεχομένως με τον τομέα των αγορών για δεκαετίες. Οι αλλαγές αυτές είναι ήδη πραγματικότητα. Τα δίκτυα προσδίδουν ρεαλιστικότητα στο μετακαπιταλιστικό σχέδιο. Μπορούν να αποτελέσουν τη βάση ενός συστήμα-
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 23
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
τος εκτός αγορών, που θα αυτοαναπαράγεται και δεν θα χρειάζεται να στήνεται ξανά και ξανά κάθε πρωί στην οθόνη του υπολογιστή κάποιου κομισάριου. Στη διαδικασία μετάβασης θα εμπλέκονται το κράτος, η αγορά και η συνεργατική παραγωγή που κινείται έξω από τα όρια της αγοράς. Για να γίνει όμως η μετάβαση πραγματικότητα, το σχέδιο της Αριστεράς, είτε μιλάμε για τις συλλογικότητες διαμαρτυρίας, είτε για τα μαζικά σοσιαλδημοκρατικά και φιλελεύθερα κόμματα, πρέπει να επαναρρυθμιστεί. Μάλιστα, από τη στιγμή που ο κόσμος θα κατανοήσει την επιτακτικότητα αυτού του μετακαπιταλιστικού σχεδίου, θα πάψει να είναι ιδιοκτησία της Αριστεράς και θα αποτελέσει εργαλείο ενός πολύ πιο διευρυμένου κινήματος, για το οποίο προφανώς θα χρειαστούμε καινούργιο λεξιλόγιο.
Ποιος μπορεί να γίνει ο φορέας της αλλαγής; Για την παλιά Αριστερά, ήταν η βιομηχανική εργατική τάξη. Πριν από διακόσια και πλέον χρόνια, ο ριζοσπάστης δημοσιογράφος Τζον Θέλουολ προειδοποιούσε όσους έχτιζαν εργοστάσια στην Αγγλία ότι δημιουργούσαν μία νέα και επικίνδυνη μορφή δημοκρατίας: «Κάθε μεγάλη βιοτεχνική και βιομηχανική μονάδα αποτελεί ένα είδος πολιτικοποιημένης κοινωνίας. Καμία κοινοβουλευτική πράξη δεν μπορεί να τη φιμώσει και κανείς δικαστικός δεν μπορεί να τη διαλύσει».5 Σήμερα ολόκληρη η κοινωνία είναι ένα εργοστάσιο και τα δίκτυα επικοινωνιών που είναι απαραίτητα για τη διεκπεραίωση των καθημερινών εργασιών και την παραγωγή κέρδους αντιβουίζουν από τη διαδεδομένη γνώση και τη δυσφορία. Σήμερα το δίκτυο είναι εκείνο που, όπως πριν από διακόσια χρόνια η βιοτεχνία, «δεν μπορεί να φιμωθεί ή να διαλυθεί». Είναι αλήθεια ότι σε κρίσιμες στιγμές μπορούν να κλείσουν το Facebook, το Twitter, ακόμα και ολόκληρο το Διαδίκτυο ή το δίκτυο των κινητών τηλεφώνων, οδηγώντας την οικονομία
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 24
ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
σε παράλυση. Είναι αλήθεια ότι μπορούν να αποθηκεύσουν και να παρακολουθήσουν κάθε κιλομπάιτ πληροφορίας που παράγουμε. Δε μπορούν όμως να επαναφέρουν την προ πεντηκονταετίας αμαθή και ανυποψίαστη κοινωνία, που ακολουθούσε ιεραρχίες και ήταν υποχείριο της προπαγάνδας, εκτός αν (όπως συμβαίνει στην Κίνα, στη Βόρεια Κορέα και στο Ιράν) αφαιρέσουν βασικά κομμάτια της σύγχρονης ζωής. Κάτι τέτοιο θα έμοιαζε, όπως περιγράφει ο κοινωνιολόγος Μανουέλ Καστέλς, με απόπειρα διακοπής της ηλεκτροδότησης μίας χώρας.6 Ο πληροφοριακός καπιταλισμός δημιούργησε εκατομμύρια δικτυωμένους ανθρώπους, που μπορεί να γίνονται αντικείμενο οικονομικής εκμετάλλευσης, αλλά ταυτόχρονα βρίσκονται ένα κλικ μακριά από τη γνώση ολόκληρης της ανθρωπότητας. Αποτέλεσμα, η δημιουργία του νέου φορέα της ιστορικής αλλαγής: του μορφωμένου και συνδεδεμένου ανθρώπου.
Το αποτέλεσμα ήταν να εμφανιστεί, μετά το 2008, μία νέα μορφή εξέγερσης. Αντιπολιτευτικά κινήματα κατέβηκαν στους δρόμους αποφασισμένα να μείνουν μακριά από τις δομές εξουσίας και τις καταχρήσεις που συνοδεύουν τις ιεραρχίες, αλλά και να οχυρωθούν απέναντι στα λάθη της Αριστεράς του 20ού αιώνα. Οι αξίες, οι φωνές και το ήθος αυτής της δικτυωμένης γενιάς ορθώθηκαν τόσο ξεκάθαρα εντός των νέων εξεγέρσεων, ώστε τα μίντια πίστεψαν αρχικά ότι όλες οι εξεγέρσεις, από τους Ισπανούς indignados* ως την Αραβική Άνοιξη,** είχαν προ** Indignados (ισπανικά στο πρωτότυπο): Αγανακτισμένοι. O συγγραφέας χρησιμοποιεί τον όρο για να περιγράψει όλα τα κινήματα κατάληψης πλατειών εκείνης της περιόδου. (Σ.τ.Μ.) ** Έτσι ονομάστηκε το κύμα διαδηλώσεων και διαμαρτυριών στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, που εκδηλώθηκε από τις 18 Δεκεμβρίου του 2010. Κοινό γνώρισμα των διαδηλώσεων ήταν οι μαζικές διαμαρτυρίες με καμπάνιες, απεργίες, πορείες, καθώς και η χρήση Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης όπως το Facebook, το Twitter και το YouTube, για την οργάνωση, την ε-
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 25
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
κληθεί μέσω Facebook και Twitter. To 2013-2014, ξέσπασαν εξεγέρσεις σε ορισμένες από τις πιο εικονικά αναπτυσσόμενες οικονομίες: στην Τουρκία, στη Βραζιλία, στην Ινδία, στην Ουκρανία και στο Χονγκ Κονγκ. Εκατομμύρια κατέβηκαν στους δρόμους, πρωτοστατούσης για άλλη μία φορά της δικτυωμένης γενιάς. Μόνο που αυτή τη φορά η δυσαρέσκειά τους πήγαζε από την καρδιά των προβλημάτων του καπιταλισμού. Στην Κωνσταντινούπολη, τον Ιούνιο του 2013, στα οδοφράγματα γύρω από το πάρκο Γκεζί, συνάντησα γιατρούς, προγραμματιστές, υπαλλήλους ναυτιλιακών εταιρειών, λογιστές. Ήταν όλοι τους μορφωμένοι επαγγελματίες, που δεν θεωρούσαν ότι η ετήσια αύξηση του ΑΕΠ της χώρας κατά 8% μπορούσε να αντισταθμίσει την υφαρπαγή του σύγχρονου τρόπου ζωής τους από τους κυβερνώντες ισλαμιστές. Στη Βραζιλία, τη στιγμή που οι οικονομολόγοι πανηγύριζαν την άνθηση μίας νέας μεσαίας τάξης, αυτή αποδεικνυόταν ότι αποτελούνταν από χαμηλόμισθους εργάτες που είχαν αποδράσει από τις φτωχογειτονιές για να μεταβούν σε έναν κόσμο σταθερής μισθοδοσίας και τραπεζικών λογαριασμών. Εκεί όμως εξαπατήθηκαν οικτρά και κατέληξαν να ζουν χωρίς βασικές ανέσεις, στο έλεος μίας βίαιης αστυνομίας και μίας διεφθαρμένης κυβέρνησης. Κατέκλυσαν τους δρόμους κατά εκατομμύρια. Στην Ινδία, οι διαμαρτυρίες πυροδοτήθηκαν το 2012 με αφορμή τον ομαδικό βιασμό και τη δολοφονία μίας φοιτήτριας. Και σε αυτή την περίπτωση, οι διαμαρτυρίες έδειξαν καθαρά ότι η μορφωμένη και δικτυωμένη γενιά δεν πρόκειται να ανεχτεί για πολύ ακόμα τον πατερναλισμό και την οπισθοδρόμηση. Οι περισσότερες από αυτές τις εξεγέρσεις ατόνησαν. Η Αραβική Άνοιξη είτε κατεστάλη, όπως στην Αίγυπτο και στο Μπαχρέιν, είτε τελματώθηκε λόγω του ισλαμισμού, όπως στη Λιβύη και τη Συρία. Στην Ευρώπη, η κατασταλτική δράση της αστυπικοινωνία και την ενημέρωση περί των προσπαθειών των κρατών της περιοχής για άσκηση καταπίεσης και λογοκρισίας. (Σ.τ.Ε.)
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 26
ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
νομίας σε συνδυασμό με τη δημιουργία κοινού μετώπου όλων των πολιτικών κομμάτων υπέρ της λιτότητας ανάγκασε τους Αγανακτισμένους να υποχωρήσουν σε μία πένθιμη σιωπή. Οι εξεγέρσεις όμως κατέδειξαν ότι η επανάσταση σε μία τόσο πολυσύνθετη κοινωνία, όπου η πληροφορία είναι βασική κινητήρια δύναμη, θα είναι εντελώς διαφορετική από τις επαναστάσεις του 20ού αιώνα. Χωρίς την ύπαρξη μίας ισχυρής εργατικής τάξης, οργανωμένης έτσι ώστε να μπορεί να φέρει γρήγορα στο προσκήνιο τα κοινωνικά ζητήματα, οι εξεγέρσεις συχνά βαλτώνουν. Η τάξη όμως δεν αποκαθίσταται ποτέ πλήρως. Αντί η μετάβαση από τη θεωρία στην πράξη να γίνει μία κι έξω, όπως συνέβη στην περίπτωση των ριζοσπαστών του 19ου και του 20ού αιώνα, οι δυνάμεις καταστολής ριζοσπαστικοποίησαν τους νέους ανθρώπους με τρόπο που ταλαντεύεται μεταξύ θεωρίας και πράξης. Οι συλλήψεις, τα βασανιστήρια και οι συστηματικές παρενοχλήσεις εξακολουθούν, τίποτα όμως δεν μπορεί να καταστείλει την αντίσταση στον κόσμο των ιδεών και των σκέψεων. Στο παρελθόν, η επαναστατική σκέψη ήταν άνευ ουσίας χωρίς την αντίστοιχη δύναμη. Πόσες και πόσες γενιές επαναστατών δεν σπατάλησαν τη ζωή τους κρυμμένοι σε σοφίτες, γράφοντας οργισμένα ποιήματα και αναθεματίζοντας την αδικία του κόσμου και τη δική τους ανικανότητα; Σε μία οικονομία της πληροφορίας, η σχέση μεταξύ σκέψης και δράσης μεταβάλλεται. Στις κατασκευές που γίνονται με χρήση προηγμένων τεχνολογιών, το κάθε αντικείμενο πρώτα σχεδιάζεται ψηφιακά και «κατασκευάζεται» εικονικά, ενώ όλη η διαδικασία, από την αρχή ως το τέλος, γίνεται βάσει υπολογιστικών μοντέλων. Κάθε λάθος εντοπίζεται και διορθώνεται στο στάδιο του σχεδιασμού, ακολουθώντας μεθόδους που θα ήταν αδιανόητες πριν από την έλευση των τρισδιάστατων εξομοιώσεων. Κατ’ αντιστοιχία, μπορούμε να πούμε ότι το ίδιο ισχύει και για τον σχεδιασμό ενός μετακαπιταλιστή. Στην κοινωνία της πληροφορίας τίποτα δεν πάει χαμένο, καμία σκέψη, καμία συ-
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 27
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ζήτηση και κανένα όνειρο, είτε γίνεται σε προσφυγικό καταυλισμό, είτε σε κελί φυλακής, είτε σε κάποια συνάντηση «δημιουργικής μηχανικής» μίας νεοφυούς εταιρείας. Κατά τη μετάβαση σε μία μετακαπιταλιστική οικονομία, η δουλειά που έχει γίνει στο στάδιο του σχεδιασμού μπορεί να περιορίσει τα λάθη στο στάδιο της εφαρμογής. Ο σχεδιασμός του μετακαπιταλιστικού κόσμου, όπως συμβαίνει και στην ανάπτυξη λογισμικού, μπορεί να γίνει σπονδυλωτά. Διαφορετικοί άνθρωποι σε διαφορετικά μέρη και με διαφορετικές ταχύτητες μπορούν να δουλέψουν για τον σχεδιασμό του, διατηρώντας παράλληλα και μία σχετική αυτονομία μεταξύ τους. Δεν χρειαζόμαστε πλέον ένα ολοκληρωμένο σχέδιο, αλλά μία εργασία σπονδυλωτού σχεδιασμού. Το βέβαιο, πάντως, είναι ότι το χρειαζόμαστε κατεπειγόντως. Στόχος μου δεν είναι να προσφέρω μία οικονομική στρατηγική ή έναν οδηγό οργάνωσης. Στόχος μου είναι να χαρτογραφήσω τις νέες αντιφάσεις του καπιταλισμού, ώστε οι πολίτες, τα κινήματα και τα κόμματα να αποκτήσουν πιο ακριβείς συντεταγμένες που θα τους διευκολύνουν στο ταξίδι το οποίο προσπαθούν να κάνουν. Η βασικότερη αντίφαση των ημερών μας βρίσκεται μεταξύ της δυνατότητας για δωρεάν άφθονα αγαθά και πληροφορίες, και του συστήματος των μονοπωλίων, των τραπεζών και των κυβερνήσεων, που πασχίζει να διατηρήσει τα πράγματα ιδιωτικοποιημένα, εμπορεύσιμα και σε ανεπάρκεια. Όλα καταλήγουν στην πάλη ανάμεσα στο δίκτυο και στην ιεραρχία, ανάμεσα στις παλιές κοινωνικές δομές, που στήθηκαν γύρω από τον καπιταλισμό, και τις νέες κοινωνικές δομές, που δίνουν μία εικόνα του μέλλοντος.
Ενόψει αυτής της αλλαγής, το στοίχημα για την ελίτ του σύγχρονου καπιταλισμού είναι τεράστιο. Όσο έγραφα αυτό το βι-
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 28
ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
βλίο, η βασική μου δουλειά ως δημοσιογράφου ειδησεογραφικού πρακτορείου με ταξίδεψε σε τρεις χαρακτηριστικές συγκρούσεις που δείχνουν πόσο αδίστακτη θα είναι η αντίδραση της ελίτ. Στη Γάζα, τον Αύγουστο του 2014, πέρασα δέκα μέρες σε μία κοινότητα που εξολοθρεύεται συστηματικά από βομβαρδισμούς, εναέριες επιθέσεις και ελεύθερους σκοπευτές. Χίλιοι πεντακόσιοι νεκροί, το ένα τρίτο παιδιά. Τον φεβρουάριο του 2015, είδα το Κογκρέσο τον ΗΠΑ να χειροκροτεί με πάθος επί είκοσι πέντε λεπτά τον άνθρωπο που έδωσε την εντολή για αυτές τις επιθέσεις. Στη Σκωτία, τον Σεπτέμβρη του 2014, βρέθηκα εν μέσω ενός ξαφνικού και απολύτως μη αναμενόμενου ριζοσπαστικού μαζικού κινήματος υπέρ της ανεξαρτητοποίησης από τη Βρετανία. Εκατομμύρια νέοι, βρίσκοντας την ευκαιρία να αποκοπούν από ένα νεοφιλελεύθερο κράτος και να κάνουν μια νέα αρχή, επέλεξαν να πουν «Ναι». Ηττήθηκαν, αν και με μικρή διαφορά, υπό την πίεση των μεγάλων επιχειρήσεων, που απειλούσαν να φύγουν από τη Σκωτία, και των απειλών της Τράπεζας της Αγγλίας ότι θα σαμποτάρει την επιθυμία της Σκωτίας να συνεχίσει να χρησιμοποιεί τη βρετανική στερλίνα. Τέλος, στην Ελλάδα, το 2015, είδα την ευφορία να μετατρέπεται σε θλίψη καθώς ένας λαός, που ψήφισε για πρώτη φορά εδώ και εβδομήντα χρόνια Αριστερά, έβλεπε τις δημοκρατικά εκφρασμένες επιθυμίες του να ματαιώνονται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Σε καθεμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις, ο αγώνας για δικαιοσύνη προσέκρουσε πάνω στις δυνάμεις που πραγματικά κυβερνούν τον κόσμο. Το 2013, επιβλέποντας τη βραδυπορούσα εξέλιξη της λιτότητας στη Νότια Ευρώπη, οικονομολόγοι της JP Morgan το είπαν χωρίς περιστροφές: Για να επιβιώσει ο νεοφιλελευθερισμός, πρέπει να εξασθενήσει η δημοκρατία. Προειδοποιούσαν ότι η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ισπανία είχαν «χρόνια προβλή-
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 29
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ματα πολιτικής φύσης»: «Τα Συντάγματα και οι πολιτικοί συμβιβασμοί στη νότια περιφέρεια, που θεσπίστηκαν την επομένη της πτώσης του φασισμού, έχουν χαρακτηριστικά που αποτρέπουν την περαιτέρω ενσωμάτωση της περιοχής».7 Με άλλα λόγια, οι λαοί που αγωνίστηκαν για τη θεσμοθέτηση αξιοπρεπών συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας, με αντάλλαγμα μία ειρηνική μετάβαση από τα δικτατορικά καθεστώτα της δεκαετίας του 1970, τώρα πρέπει να τα απεμπολήσουν όλα, ώστε τράπεζες σαν την JP Morgan να επιβιώσουν. Στις μέρες μας, δεν υπάρχει κάποια Σύμβαση της Γενεύης για να καθορίσει τους κανόνες της σύρραξης μεταξύ ελίτ και λαών. Οι πάνοπλοι αστυνομικοί έγιναν η πρώτη γραμμή άμυνας απέναντι στους ειρηνικούς διαδηλωτές. Ηλεκτροφόρα πιστόλια, όπλα που χρησιμοποιούν ήχους υψηλής έντασης για τον έλεγχο του πλήθους και δακρυγόνα σε συνδυασμό με την αδιάκριτη παρακολούθηση, την παρείσφρηση και την παραπληροφόρηση είναι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται κατά κόρον από τις δυνάμεις επιβολής του νόμου. Την ίδια ώρα οι κεντρικές τράπεζες, για τις λειτουργίες των οποίων οι περισσότεροι δεν έχουν ιδέα, είναι έτοιμες να σαμποτάρουν τη δημοκρατία, προκαλώντας μαζική φυγή κεφαλαίων, όταν αντινεοφιλελεύθερα κινήματα βρίσκονται κοντά στη νίκη, όπως συνέβη στην Κύπρο το 2013, στη Σκωτία λίγο μετά και τέλος στην Ελλάδα. Οι ελίτ και οι υποστηρικτές τους έχουν στοιχηθεί για να υπερασπίσουν τις βασικές τους αρχές: το μεγάλο κεφάλαιο, τους χαμηλούς μισθούς, τη μυστικοπάθεια, τον μιλιταρισμό, την πνευματική ιδιοκτησία και την παραγωγή ενέργειας από ορυκτά καύσιμα. Τα άσχημα νέα είναι ότι ελέγχουν σχεδόν όλες τις κυβερνήσεις στον πλανήτη. Τα καλά νέα είναι ότι στις περισσότερες χώρες δεν απολαμβάνουν ούτε τη δημοφιλία ούτε τη συναίνεση των απλών ανθρώπων. Σε αυτό όμως το χάσμα μεταξύ χαμηλής δημοτικότητας και μεγάλης δύναμης ελλοχεύει ο κίνδυνος. Όπως διαπίστωσα στις όχθες του ποταμού Δνείστερου, μία δικτατορία που προσφέ-
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 30
ΜΕΤΑΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
ρει φθηνό φυσικό αέριο και θέσεις εργασίας για νέους στον στρατό φαντάζει καλύτερη από ένα δημοκρατικό καθεστώς που εγκαταλείπει τους πολίτες στην παγωνιά και την πείνα.
Σε τέτοιες καταστάσεις, η ιστορική γνώση είναι πολύ πιο σημαντική από όσο μπορεί να διανοηθεί κανείς. O νεοφιλελευθερισμός, με την εμμονή του στον οριστικό και αμετάκλητο χαρακτήρα των ελεύθερων αγορών, προσπάθησε να ξαναγράψει ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας ως μία ιστορία «των λαθών που έγιναν πριν από αυτόν». Από τη στιγμή όμως που κάποιος αρχίσει να αναλογίζεται την ιστορία του καπιταλισμού, μοιραία θα αναρωτηθεί ποια γεγονότα, εν μέσω όλου του χάους, αποτελούν μέρος ενός επαναλαμβανόμενου μοτίβου και ποια αποτελούν μέρος μίας αναπότρεπτης αλλαγής. Παρότι στόχος του βιβλίου είναι να συνθέσει ένα πλαίσιο για το μέλλον, κάποια αποσπάσματα αφορούν το παρελθόν. Το Μέρος Ι ασχολείται με την κρίση και την κατάληξή της στο σημερινό αποτέλεσμα. Το Μέρος ΙΙ σκιαγραφεί μία νέα, ολοκληρωμένη θεωρία του μετακαπιταλισμού. Το Μέρος ΙΙΙ εξερευνά τη μορφή που μπορεί να έχει η μετάβαση στον μετακαπιταλισμό. Είναι κάτι τέτοιο ουτοπικό; Οι ουτοπικές σοσιαλιστικές κοινότητες στα μέσα του 19ου αιώνα απέτυχαν επειδή η οικονομία, η τεχνολογία και το ανθρώπινο κεφάλαιο δεν είχαν αναπτυχθεί επαρκώς. Με τις τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών, μεγάλα τμήματα του ουτοπικού σοσιαλιστικού σχεδίου γίνονται πλέον εφικτά: από τις κοοπερατίβες ως τα κοινόβια και ως την έκρηξη της απελευθερωμένης συμπεριφοράς, που επανακαθορίζει την ανθρώπινη ελευθερία. Όχι, ουτοπία σήμερα είναι οι ελίτ, περιχαρακωμένες στον δικό τους κόσμο, σαν τους χιλιαστές του 19ου αιώνα. Η δημοκρατία των μονάδων καταστολής, των διεφθαρμένων πολιτικών, των διαπλεκόμενων εφημερίδων και του κράτους που ε-
MASON_METAKAPITALISMOS DDDD_Layout 1 24/3/16 10:59 π.μ. Page 31
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ποπτεύει τα πάντα φαντάζει τόσο κίβδηλη και εύθραυστη, όσο η Ανατολική Γερμανία πριν από τριάντα χρόνια. Κάθε ανάγνωση της ιστορίας της ανθρωπότητας πρέπει να αφήνει και ένα περιθώριο στην πιθανότητα καταστροφής. Είναι μία ιδέα που έχει καταντήσει εμμονή στην κυρίαρχη κουλτούρα. Μας στοιχειώνει στις ταινίες με ζόμπι και στις ταινίες με κοσμογονικές καταστροφές, μας στοιχειώνει στη μετααποκαλυπτική ερημιά ταινιών όπως Ο δρόμος* και Elysium. Γιατί, όμως, ως νοήμονα όντα, δεν δημιουργούμε εικόνες μίας ιδανικής ζωής, μίας τέλειας κοινωνίας; Εκατομμύρια ανθρώπων έχουν αρχίσει να αντιλαμβάνονται ότι τους πούλησαν ένα όνειρο που δεν θα ζήσουν ποτέ. Στη θέση του χρειαζόμαστε κάτι παραπάνω από μερικά διαφορετικά όνειρα. Χρειαζόμαστε ένα συνεκτικό σχέδιο που θα βασίζεται στη λογική, σε αποδείξεις, σε δοκιμασμένες στρατηγικές, ένα σχέδιο που θα συμβαδίζει με την οικονομική ιστορία και θα είναι βιώσιμο για τον πλανήτη μας. Ένα σχέδιο που πρέπει άμεσα να ξεκινήσουμε να υλοποιούμε.
* Το σενάριο της ταινίας είναι βασισμένο στο μυθιστόρημα του Κόρμακ ΜακΚάρθυ Ο δρόμος, μτφρ.: Αύγουστος Κορτώ, Αθήνα, Έκδόσεις Καστανιώτη, 2009. (Σ.τ.Ε.)