ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 5
ΧΟΥΜΠΕΡΤ ΖΑΪΠΕΛ
ΠΟΥΤΙΝ Q
Η εξουσία εκ των έσω ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ
ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΠΑΥΛΟΥ, ΓΙΩΤΑ ΛΑΓΟΥΔΑΚΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 6
ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Hubert Seipel, Putin – Innenansichten der Macht © ©
Copyright by Hoffmann und Campe Verlag, Hamburg, 2015 Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2016
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ : Ελένη Μαρτζούκου
Έτος 1ης έκδοσης: 2016 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6070-7
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Η Αυτοκρατορία του Κακού και οι καλοί Ένας πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
1. Ο συνήθης ύποπτος
Το ερώτημα για τον ένοχο μετά την κατάρριψη του επιβατικού αεροσκάφους MH17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2. Καταγωγή και πράξη Πώς το παρελθόν καθορίζει τη σχέση μεταξύ Πούτιν και Μέρκελ . . . . . 33 3. Νέοι κανόνες ή παιχνίδι χωρίς κανόνες Ο Πούτιν και η αξίωση των ΗΠΑ να είναι μοναδική υπερδύναμη . . . . . 45 4. Δούναι και λαβείν – Ένας προσωρινός λογαριασμός Η Ρωσία και η γεωπολιτική της Δύσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 5. Επιθυμία και πραγματικότητα Ο νέος παλιός πρόεδρος και το κίνημα διαμαρτυρίας του 2012 . . . . . . . 62 6. Η εξουσία και το τίμημά της, ή Εκκλησία και κράτος Η αναγέννηση της ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ως πολιτικής δύναμης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 7. God’s own country στα ρωσικά, ή Μια χώρα στην αναζήτηση της ιστορίας της Πώς το παρελθόν οφείλει να ενισχύσει τη συλλογική αυτοπεποίθηση . . . 87 8. Κατάσκοποι ή πράκτορες της κοινωνίας των πολιτών Ο Πούτιν και ο ρόλος ξένων ανθρωπιστικών οργανώσεων στη Ρωσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 9. Η ηθική ως πολιτικό όπλο Ομοφυλοφιλία και Pussy Riot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 8
8~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
10. Η επιστολή του Μπερεζόφσκι, ή Χαιρετίσματα από το παρελθόν Τα χρόνια του Πούτιν στην Αγία Πετρούπολη . . . . . . . . . . . . . . . 11. Το Κρεμλίνο, ή Ρωσική ρουλέτα Πώς το ρωσικό κράτος λεηλατήθηκε τη δεκαετία του ’90 . . . . . . . . 12. Η αποτυχία ως ευκαιρία και οι συνθήκες Ο Πούτιν εγκαταλείπει την Αγία Πετρούπολη και εγκαθίσταται στη Μόσχα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. Άφιξη στο Κρεμλίνο Η ανέλιξη, ή Learning by doing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. Η επέκταση της εμπόλεμης ζώνης Ο πόλεμος στην Τσετσενία και η άμυνα έναντι των ολιγαρχών . . . . 15. Εξουσία και μέσα μαζικής ενημέρωσης Η βύθιση του «Κουρσκ» και οι συνέπειές της . . . . . . . . . . . . . . . 16. Οι σκιές του παρελθόντος Η υπόθεση Μιχαήλ Χοντορκόφσκι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17. Η δοκιμή Το ΝΑΤΟ και ο πόλεμος στη Γεωργία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18. Σότσι και «ήπια ισχύς» Πώς η Συρία και ένας πληροφοριοδότης αναζωπυρώνουν την ένταση μεταξύ Μόσχας και Ουάσινγκτον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19. Απογοήτευση και ελευθερία Η σκληρή διελκυστίνδα για την Ουκρανία . . . . . . . . . . . . . . . . . 20. Συμφωνία και εμπιστοσύνη Η εξέγερση στο Κίεβο και η απάντηση του Πούτιν στην Κριμαία . . 21. Πόλεμος και ειρήνη Πώς χιλιάδες νεκροί εξανάγκασαν τις δύο πλευρές να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις στο Μινσκ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . 113 . . . 126
. . . 135 . . . 142 . . . 153 . . . 172 . . . 179 . . . 199
. . . 221 . . . 246 . . . 267
. . . 284
Η ψυχρή ειρήνη Ένας επίλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
321
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 9
«Φτάνουν πια οι παραφορές, καιρός να βάλουμε μυαλό. Κι όλ’ αυτά, όλο αυτό το Εξωτερικό, κι όλη αυτή η Ευρώπη σας, όλ’ αυτά είναι φαντασία και τίποτ’ άλλο, κι όλοι εμείς, στο Εξωτερικό, είμαστε μια φαντασία [...] θυμηθείτε τα λόγια μου, θα το διαπιστώσετε κι ο ίδιος!» Φιοντόρ Μ. Ντοστογέφσκι, Ο ηλίθιος (μτφρ. Άρης Αλεξάνδρου)
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 10
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 11
Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑλΟΙ
Ένας πρόλογος
Στις αρχές Μαρτίου του 2015 ένα ερώτημα αποτελούμενο από τέσσερις μόνο λέξεις απασχολούσε τα ΜΜΕ παγκοσμίως: Πού είναι ο Πούτιν; Ο Βλαντίμιρ Πούτιν είχε μέρες να εμφανιστεί δημόσια. Μάλιστα είχε ακυρώσει και ένα προγραμματισμένο σύντομο ταξίδι στο Καζακστάν. Όμως συνέβη και κάτι πολύ πιο ασυνήθιστο: Ο Ρώσος πρόεδρος δεν παρευρέθηκε ούτε καν στην ετήσια εορτή της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας,* που λάμβανε χώρα εκείνη την εβδομάδα στη Μόσχα. Η σχετική δημόσια συζήτηση κατέληγε σε μία μόνο εξήγηση: Όταν ο πρόεδρος, ο οποίος πριν από δεκαετίες είχε ξεκινήσει την επαγγελματική του ζωή ως πράκτορας της Υπηρεσίας Πληροφοριών Εξωτερικού,** δεν εμφανιζόταν σε μια τέτοια οικογενειακή γιορτή, ήταν ολοφάνερο πως δεν μπορεί παρά να είχε συμβεί κάτι ασυνήθιστο. Το ερώτημα ήταν: Τι; Αρχικά κυκλοφόρησε ένα αθώο σενάριο: Ο άνθρωπος, έλεγε ο κόσμος, έχει κρυολόγημα ή γρίπη, η οποία ήταν σε έξαρση εκείνη την εποχή στη Μόσχα. Όταν όμως ο Ντμίτρι Πεσκόφ, ο υπεύθυνος του Γραφείου Τύπου του προέδρου, άρχισε να βγάζει σε εικοσιτετράωρη βάση ανακοινώσεις που έλεγαν ότι λόγω της ουκρανικής κρίσης ο πρόεδρος είχε απλώς
* ФСБ (προφέρεται Εφ Ες Μπε) = Федеральная служба безопасности, η κύρια υπηρεσία ασφαλείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας· ασχολείται κυρίως με τις εσωτερικές υποθέσεις. (Σ.τ.Μ.) ** СВР (προφέρεται Ες Βε Ερ) = Слу́жба вне́шней разве́дки, η υπηρεσία πληροφοριών της Ρωσικής Ομοσπονδίας για το εξωτερικό. (Σ.τ.Μ.)
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 12
12 ~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
πάρα πολλά σημαντικά πράγματα να κάνει και δεν μπορούσε να εμφανίζεται διαρκώς στην τηλεόραση, οι φήμες οργίασαν. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν δεν εμφανιζόταν στην τηλεόραση τη στιγμή που το Κρεμλίνο δεν έχανε ευκαιρία να πλέκει καθημερινά το εγκώμιο του πρώτου πολίτη της χώρας; Κι όταν πια ο Πεσκόφ πρόσθεσε πως η χειραψία του Πούτιν ήταν, όπως πάντα, τόσο δυνατή ώστε κινδύνευες να σου σπάσει τα δάχτυλα, τίποτα πια δεν μπορούσε να αποκλειστεί. Το συγκεκριμένο σχήμα λόγου ήταν γνωστό από τα χρόνια του Γέλτσιν και χρησιμοποιούνταν κάθε φορά που ο τότε πρόεδρος είτε ήταν πολύ άρρωστος είτε τα επίπεδα αλκοόλ στο αίμα του ήταν τόσο υψηλά, ώστε δεν ήταν σε θέση να σταθεί όρθιος σε δημόσια εμφάνιση. Ένα σχήμα λόγου από τα παλιά, που δεν προμήνυε τίποτα καλό. Τι είχε συμβεί; Μήπως ο Πούτιν είχε υποστεί εγκεφαλικό επεισόδιο; Μήπως είχε γίνει πραξικόπημα από τον στενό του περίγυρο; Μήπως τον κρατούσαν φυλακισμένο κάπου στο υπόγειο του Κρεμλίνου; Ή μήπως επρόκειτο απλώς για ένα πανούργο τέχνασμα με στόχο τον αντιπερισπασμό από τα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα; Ένας πρώην προεδρικός σύμβουλος έγραψε στο μπλογκ του πως υπέρμαχοι της σκληρής γραμμής είχαν ρίξει τον πρόεδρο, ότι του είχαν επιβάλει κατ’ οίκον περιορισμό και ότι υποκινητής ήταν η ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Λίαν συντόμως, σύμφωνα πάντα με τον πρώην σύμβουλο, θα έβγαινε ανακοίνωση στην τηλεόραση –το Kreml speak στα καλύτερά του– που θα έλεγε πως ο Πούτιν έκανε ένα διάλειμμα για ξεκούραση, που το είχε κερδίσει επάξια μετά τα στραπάτσα της περασμένης χρονιάς. Σαφής ένδειξη, σκέφτηκαν μερικοί, ότι οι μάχες για τη διαδοχή προφανώς δεν είχαν αναδείξει ακόμα νικητή. Ως και ο εκπρόσωπος Τύπου του Λευκού Οίκου ρωτήθηκε από δημοσιογράφους εάν η Ουάσινγκτον ήξερε πού βρισκόταν ο Πούτιν και εάν ο Μπαράκ Ομπάμα είχε ενημερωθεί για την εξαφάνισή του, ούτως ώστε να αποτρέπονταν απρόβλεπτες α-
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 13
∏ ∞À∆√∫ƒ∞∆√ƒπ∞ ∆√À ∫∞∫√À ∫∞π √π ∫∞§√π
~ 13
ντιδράσεις. Ο εκπρόσωπος Τύπου ωστόσο, εμφανώς εκνευρισμένος, δεν έδωσε ικανοποιητική απάντηση. Είχε ήδη πολλή δουλειά με τον Αμερικανό πρόεδρο, είπε, δεν μπορούσε να είναι ενήμερος για το πού βρισκόταν την κάθε στιγμή και ο Ρώσος πρόεδρος. Ας ρωτούσαν τις αρμόδιες ρωσικές αρχές. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, είτε αυτά λέγονται facebook, twitter ή όπως αλλιώς, οι θεωρίες συνωμοσίας οργίαζαν όσο περνούσαν οι ώρες. Υπήρχαν και ορισμένες εικασίες που ήταν εξαιρετικά απλές: Η Neue Zürcher Zeitung έγραψε ότι η νέα σύντροφος ή σύζυγος του Πούτιν είχε γεννήσει στην Ελβετία και ότι για τον λόγο αυτό ο άνθρωπος είχε πάρει μερικές μέρες άδεια. Η αναστάτωση που βιώσαμε την άνοιξη του 2015 είναι χαρακτηριστική όταν πρόκειται για τον Βλαντίμιρ Πούτιν. Δεν περνά μέρα που να μην διαβάσουμε στις εφημερίδες για τον Ρώσο πρόεδρο, και κατά κανόνα δεν πρόκειται για κάτι θετικό. Αν κατ’ εξαίρεση αυτό που του καταλογίζεται δεν είναι ιδιαίτερα κακό, σίγουρα πάντως θα κατηγορηθεί ότι υπερεκτίμησε για άλλη μια φορά τον εαυτό του ή ότι συμπεριφέρθηκε ανάρμοστα – ένας πολιτικός άνδρας που προφανώς δεν κατάλαβε τα σημεία των καιρών, αλλά ο οποίος είναι με κάποιον τρόπο τόσο σημαντικός, ώστε δεν μπορείς να αποφύγεις να αναφερθείς σ’ αυτόν. Τόσο σημαντικός που ακόμα και οι πολιτικοί μας είναι αναγκασμένοι να τον συναντούν σφίγγοντας τα δόντια. Δεν υπάρχει άλλος πολιτικός ξένης χώρας που να μνημονεύεται τόσο πολύ όσο ο Βλαντίμιρ Βλαντίμιροβιτς Πούτιν. Κι όμως, ό,τι γράφεται γι’ αυτόν δεν διαφέρει από τα όσα λέγονταν άλλοτε για την πάλαι ποτέ Σοβιετική Ένωση. Ως επί το πλείστον πρόκειται για συμπεράσματα βασισμένα στην καφεμαντεία. Κρεμλινολόγοι που επινοούν κάθε μέρα νέες θεωρίες, χωρίς οι ίδιοι να έχουν πρόσβαση στα κέντρα εξουσίας. Πράγμα που, ομολογουμένως, δεν είναι και απλό. Για την ξαφνική εξαφάνισή του τον Μάρτιο του 2015 ο Πούτιν έδωσε μια κοινότοπη εξήγηση. «Είχα βαρύ κρυολόγη-
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 14
14 ~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
μα και πυρετό. Γι’ αυτό αποσύρθηκα για μερικές μέρες», ήταν η απάντησή του μερικές εβδομάδες αργότερα σε μια συζήτηση, όταν ρωτήθηκε για την απροσδόκητη απουσία του. «Είναι προφανές ότι είχα υποτιμήσει το ενδιαφέρον που υπάρχει για το πρόσωπό μου», ειρωνεύτηκε κατόπιν εμφανώς χαρούμενος. «Από όλες τις εικασίες για το τι είχα απογίνει, περισσότερο μου άρεσε εκείνη με την Ελβετία και το νέο μου βλαστάρι – δεν είναι και άσχημα για έναν άνδρα στην ηλικία μου». Ο Πούτιν έχει επίγνωση του ενδιαφέροντος που υπάρχει για το άτομό του. Και του αρέσει να το χρησιμοποιεί. Πάει καιρός τώρα που έχει ξεγράψει οριστικά την πιθανότητα η εικόνα που έχουν για κείνον στο εξωτερικό να αλλάξει όσο θα είναι εν ζωή. Ο Πούτιν δεν συγκαταλέγεται μόνο στη Γερμανία στην κατηγορία εκείνη των ξένων πολιτικών που μπαίνουν στο στόχαστρο των δημοσιογράφων περισσότερο κι απ’ ό,τι το ντόπιο πολιτικό προσωπικό «πρώτης γραμμής». Στη Δύση οι πάντες τον υποπτεύονται ότι μόνο κακά έχει κατά νου. Εδώ και χρόνια έχει μπει στο στόχαστρο των γερμανικών κυρίαρχων ΜΜΕ, τα οποία ωστόσο ενίοτε σημειώνουν ότι ο διάδοχος ή οι διάδοχοί του πιθανώς να είναι χειρότεροι. Κοντολογίς, υπονοούν ότι από εκείνη τη γωνιά του πλανήτη δύσκολα μπορεί να περιμένει κανείς κάτι καλό. Συνήθως ξεχνούν ασφαλώς ότι ο Πούτιν έχει εκλεγεί επανειλημμένως από την πλειοψηφία των Ρώσων. Κι όποτε δεν το ξεχνούν, συχνά αναφέρονται σε αυτό με την υποσημείωση πως τα αποτελέσματα των εκλογών στη Ρωσία είναι κατά κανόνα νοθευμένα. Οι δημοσκοπήσεις στη Ρωσία αποτυπώνουν μια άλλη εικόνα: Στην πατρίδα του η δημοτικότητα του Πούτιν ανέρχεται αυτή τη στιγμή σε ποσοστό ρεκόρ, που ξεπερνά το 80%. Με άλλα λόγια, στη Γερμανία ο Βλαντίμιρ Πούτιν δεν είναι απλώς αντικείμενο δυσφήμισης. Εδώ και μια δεκαετία αποτελεί επίσης μέρος της δημόσιας συζήτησης. Ένα σταθερό μέγεθος, αμφιλεγόμενο και αναντικατάστατο ως επιφάνεια στην οποία προβάλλονται όλα τα δεινά του κόσμου. Ένας παλιός γνώ-
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 15
∏ ∞À∆√∫ƒ∞∆√ƒπ∞ ∆√À ∫∞∫√À ∫∞π √π ∫∞§√π
~ 15
ριμος που πια δεν μπορείς να τον φανταστείς να απουσιάζει από τη ζωή σου, κι ας απαιτούν κάποιοι διαρκώς την παραίτησή του. Η αντιπαράθεση γύρω από την Ουκρανία συνέβαλε ώστε ο Βλαντίμιρ Πούτιν να καταστεί σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό η ενσάρκωση του Κακού. Η σύγκρουση στην Ουκρανία συνιστά εξαρχής μια στερεότυπη αφήγηση για το Καλό και το Κακό, για τον ηρωικό αγώνα της δημοκρατικής διεθνούς κοινότητας ενάντια στις σκοτεινές μηχανορραφίες ενός Ρώσου δυνάστη. Είναι η συνέχεια μιας αντίληψης της οποίας το δημοφιλές copyright διεκδικεί επάξια ο Ρόναλντ Ρίγκαν από τότε που, ως πρόεδρος των ΗΠΑ, στιγμάτισε για πρώτη φορά ενώπιον μιας συγκέντρωσης φονταμενταλιστών Ευαγγελιστών τη Σοβιετική Ένωση ως «evil empire», ως «Αυτοκρατορία του Κακού», πράγμα που βρήκε αποδοχή από το κοινό. Μετά την κατάρριψη του μαλαισιανού επιβατικού αεροσκάφους MH17 πάνω από την ανατολική Ουκρανία, πολλά μίντια παρουσίαζαν τον Βλαντίμιρ Πούτιν ως τον μοναδικό κληρονόμο της σκοτεινής εκείνης εποχής, ο οποίος έπρεπε να πολεμηθεί. Ύπουλος, μα δυστυχώς και πονηρός και έξυπνος συγχρόνως. Ένας άνθρωπος που δεν λέει να πάψει να προκαλεί κακό, μολονότι η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες και συνομιλεί μαζί του. Και έχει συνομιλήσει πολλές φορές μαζί του. Θαρρείς και η σύγκρουση μπορεί να λυθεί με λογοθεραπεία και όχι με χειροπιαστά ανταλλάγματα στη βάση πολιτικών συμφερόντων. Η δυτική ειδησεογραφία τον παρουσιάζει ως κάποιον που αποκλειστικός του στόχος είναι η ανοικοδόμηση της πάλαι ποτέ Σοβιετικής Ένωσης – σε βάρος της Βαλτικής και της Πολωνίας. Βέβαια για όσους το ισχυρίζονται αυτό δεν έχει καμιά σημασία ότι ένα τέτοιο σενάριο είναι απίθανο, καθώς τα κράτη αυτά είναι από καιρό μέλη του ΝΑΤΟ και κάθε παρόμοια προσπάθεια θα προκαλούσε, βάσει της σύμβασης με το ΝΑΤΟ, αμέσως τον επόμενο παγκόσμιο πόλεμο.
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 16
16 ~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
Εν τω μεταξύ η υστερία έχει κάπως κοπάσει. Η Ουκρανία δυσκολεύεται να δημιουργήσει έστω και κατ’ ελάχιστον τις δημοκρατικές εκείνες συνθήκες που για την υλοποίησή τους πολλοί άνθρωποι έστησαν οδοφράγματα και πολλοί άλλοι δολοφονήθηκαν. Και οι επιστήμονες ερίζουν όλο και περισσότερο για το αν ευσταθεί η παθιασμένη θέση της Δύσης που υμνεί την Ευρωπαϊκή Ένωση ως μια ένωση ελευθερίας σε αντίθεση με το αποικιακό κράτος της Ρωσίας, που ως καταρρέουσα αυτοκρατορία απλώς αρνείται να αποδεχτεί την αποδέσμευση της Ουκρανίας.
ΕξΟΥσΙΑ ΚΑΙ ΑπΟψΗ
Η περίπτωση του Βλαντίμιρ Πούτιν καθώς και η περίπτωση της Ουκρανίας άνοιξαν επιπλέον μια δημόσια συζήτηση για την αξιοπιστία των ΜΜΕ. Δεν συμμερίζονται όλοι την άποψη έμπειρων αρθρογράφων και ανταποκριτών τηλεοπτικών καναλιών πως αποκλειστική ευθύνη για τη σύγκρουση φέρει η Ρωσία. Από την έναρξη της κρίσης το ZDF και το ARD κατακλύζονται από διαμαρτυρίες τηλεθεατών για τη μονόπλευρη πληροφόρηση σε ό,τι αφορά τον Πούτιν και την Ουκρανία. Όχι αδικαιολόγητα. Η Συμβουλευτική και Ελεγκτική Επιτροπή του ARD π.χ. άσκησε έντονη κριτική στον τηλεοπτικό σταθμό για τον τρόπο πληροφόρησης. Λόγω των παραπόνων, το UBI* έλεγξε εξονυχιστικά μια σειρά από εκπομπές και κατέληξε σε παρόμοια συμπεράσματα. Η ειδησεογραφική κάλυψη από το ARD ήταν ασαφής και «μεροληπτική», αποφάνθηκε επικριτικά τον Ιούνιο του 2014 και παρουσίασε έναν μακρύ κατάλογο από εξόφθαλμες αστοχίες. Η έκθεση τόνιζε πως αφενός δεν φωτίστηκαν οι «στρατηγικές βλέψεις του ΝΑΤΟ ως προς την επέκταση στα ανατολικά», και αφετέρου οι ανταποκριτές δεν * Η γερμανική Αρχή Ραδιοτηλεόρασης. (Σ.τ.Μ.)
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 17
∏ ∞À∆√∫ƒ∞∆√ƒπ∞ ∆√À ∫∞∫√À ∫∞π √π ∫∞§√π
~ 17
εξέτασαν πιο προσεκτικά τον ρόλο του Συμβουλίου της Μαϊντάν ή των «ακραία εθνικιστικών δυνάμεων, ιδίως του Σβομπόντα». Σύμφωνα με το επίσημο πόρισμα της επιτροπής του ARD: «Βάσει των παρατηρήσεών της, η Συμβουλευτική και Ελεγκτική Επιτροπή κατέληξε στο συμπέρασμα πως η ειδησεογραφική κάλυψη της ουκρανικής κρίσης δημιουργούσε εν μέρει την εντύπωση μεροληπτικής αντιμετώπισης, με κυρίαρχη την τάση να στρέφεται κατά της Ρωσίας και των ρωσικών θέσεων».1 Παρόμοια ήταν τα πράγματα και με τις μεγάλες ημερήσιες εφημερίδες. Η Frankfurter Allgemeine Zeitung, η Zeit ή η Süddeutsche Zeitung δέχτηκαν χιλιάδες διαμαρτυρίες με επικριτικά σχόλια. Αναγνώστες δήλωναν πως η θεώρηση των εφημερίδων ήταν μεροληπτική και απειλούσαν με ακύρωση των συνδρομών τους. Ωστόσο πολλοί δημοσιογράφοι δεν αμφιβάλλουν έκτοτε τόσο για τον τρόπο που οι ίδιοι παρουσιάζουν τα γεγονότα, όσο για την κριτική ικανότητα της πελατείας τους, η οποία κατά την άποψή τους μειώνεται και δυσκολεύει τη σωστή ερμηνεία των τεκταινομένων. Πράγμα που γι’ αυτούς συνιστά μια επιπλέον απόδειξη του πόσο αποτελεσματική είναι στη Γερμανία η ρώσικη προπαγάνδα. Η αντίληψη πως στη σχετική δημόσια συζήτηση οι επικρίσεις αυτές δεν είναι αποκλειστικά έργο «βαλτών» του Πούτιν κερδίζει μεν έδαφος στα κατεστημένα ΜΜΕ, αλλά με πολύ αργούς ρυθμούς. Η ερμηνευτική αυθεντία των δημοσιογράφων αμφισβητείται καιρό τώρα. Αυτό δεν αλλάζει ιδιαίτερα ούτε με τις «καθημερινές επιθέσεις σε ηλίθιους, αμαθείς πολιτικούς», όπως δήλωσε αυτάρεσκα ο [Γερμανός υπουργός Εξωτερικών] Φρανκ-Βάλτερ Στάινμαγερ σε μια ομιλία του τον Νοέμβριο του 2014 επικρίνοντας τη σχέση πολιτικής και δημοσιογραφίας. Πρέπει να τηρείται η απαιτούμενη απόσταση, όπως είπε, και αυτό μπορεί να γίνει μόνο «εάν και οι δημοσιογράφοι αποφεύγουν τον πειρασμό να είναι πολιτικοί. [...] Δεν είναι. Οι πολιτικοί δεν είναι δημοσιογράφοι, και οι δημοσιογράφοι δεν είναι πολιτικοί». Ο μάλλον μετρημένος υπουργός Εξωτερικών είχε 2o
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 18
18 ~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
μερικά ακόμα πράγματα να προσάψει στα μίντια: «Όταν καμιά φορά ξεφυλλίζω το πρωί τις εφημερίδες, έχω την αίσθηση πως το εύρος των απόψεων που παρουσιάζονται έχει υπάρξει και μεγαλύτερο», δήλωσε ο Στάινμαγερ. «Η πίεση για συμμόρφωση που ασκείται στους δημοσιογράφους μού φαίνεται αρκετά μεγάλη».2 Η έντονη συζήτηση γύρω από τον Βλαντίμιρ Πούτιν βασίζεται κατά κύριο λόγο σε επιχειρήματα περί πολιτικής ορθότητας. Αυτή η πολιτική ορθότητα ωστόσο δεν έχει και μεγάλη σχέση με μια αναλυτική εξέταση της εξωτερικής πολιτικής. Πρόκειται για μια προσπάθεια η προσωπική άποψη του καθενός να καταστεί δεσμευτική για όλους και για όλα. Χωρίς να λαμβάνονται υπόψη ενοχλητικές ιεραρχήσεις και προτεραιότητες. Τουναντίον, όλα πρέπει να γίνουν τώρα, αμέσως. Κατά προτίμηση σύμφωνα με τη λάιφ στάιλ συνταγή του καθενός: Πού είναι καλύτερα να φάω χορτοφαγικά απόψε το βράδυ; Τι θα φορέσω, και γιατί ο Βλαντίμιρ Πούτιν δεν νομοθετεί επιτέλους τον γάμο μεταξύ ομοφυλοφίλων στη Ρωσία; Οι δημοσιογραφικές μας σχέσεις με τη νέα Ρωσία είναι ένα συναισθηματικό κοκτέιλ συμπάθειας και γερμανικής μεγαλομανίας. Αμέσως μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης Γερμανοί δημοσιογράφοι έγραψαν, στο πνεύμα της νέας αντίληψης περί ενός κοινού δρόμου, χιλιάδες άρθρα με καλοπροαίρετες συμβουλές και αυστηρές προειδοποιήσεις για τυχόν λανθασμένες κατευθύνσεις. Δεν πάψαμε ποτέ να μοιράζουμε συμβουλές περί ορθής συμπεριφοράς, και νομίζουμε ότι ξέρουμε πολύ καλά με ποιον τρόπο το «failed state» Ρωσία θα μπορούσε να κάνει επιπλέον βήματα στην πορεία του προς τη Δύση. Η ρώσικη πολιτική ωστόσο μόνο υπό όρους εμφανίζεται δεκτική απέναντι στο γερμανικό μεταρρυθμιστικό ενδιαφέρον. Και σε καμιά περίπτωση δεν είχε συμφωνηθεί η κατεύθυνση της πορείας. Και έτσι η σχέση έληξε σύντομα, όπως κατά κανόνα λήγουν τα ανεκπλήρωτα πάθη – με αμοιβαία πικρία. Το χρονικό των προσδοκιών που γεννήθηκαν στη Γερμα-
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 19
∏ ∞À∆√∫ƒ∞∆√ƒπ∞ ∆√À ∫∞∫√À ∫∞π √π ∫∞§√π
~ 19
νία για τη Ρωσία του Πούτιν είναι το αποτέλεσμα μιας πλάνης που καλλιεργήθηκε πολύ καιρό. «Μετά το τέλος του κομμουνισμού επικράτησε η υπόθεση πως η Ρωσία και η Ευρώπη ήταν ταγμένες στις ίδιες αξίες», έγραψε απογοητευμένος σε ένα κύριο άρθρο του ένας συντάκτης της εβδομαδιαίας εφημερίδας Die Zeit, και δεν ήταν ο μόνος.3 Μόνο που αυτή η αυθαίρετη υπόθεση περί ίδιων αξιών, η οποία επικράτησε και θεωρούνταν δεδομένη πέραν πάσης αμφιβολίας, δεν ανταποκρινόταν ιδιαίτερα στην κοινωνική πραγματικότητα εκείνης της εποχής. Το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης δεν είχε θεμελιωθεί σε μια συμφωνία μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης με στόχο τη δημιουργία ενός νέου τύπου Ρώσου πολίτη στη βάση των δυτικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η κατάρρευση της πάλαι ποτέ Σοβιετικής Ένωσης ήταν αποτέλεσμα μιας γιγαντιαίας οικονομικής χρεοκοπίας, καθώς και της ανικανότητας μιας πολιτικής και γραφειοκρατικής κυρίαρχης ελίτ να την προβλέψει και να την αποτρέψει. Ο Γκορμπατσόφ ήταν εκείνος που προκάλεσε την αρχή του τέλους της Σοβιετικής Ένωσης – και όχι οι συντάκτες κύριων άρθρων. Το 2008, με μια ανοιχτή επιστολή του προς τους Γερμανούς δημοσιογράφους, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ διαμαρτυρήθηκε για τη συκοφάντηση της Ρωσίας: «Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά την πληθώρα των δημοσιευμάτων στη Γερμανία, δύσκολα μπορεί να αλλάξει αυτή η εντύπωσή του, είναι λες και έχει να κάνει με μια στοχευμένη καμπάνια, λες και όλοι αντλούν από μία και μοναδική πηγή που περιέχει μια χούφτα θέσεις (στη Ρωσία δεν υπάρχει δημοκρατία· η ελευθερία του λόγου περιορίζεται· επιβάλλεται μια ύπουλη ενεργειακή πολιτική· οι έχοντες την εξουσία διολισθαίνουν όλο και περισσότερο προς τη δικτατορία κ.ο.κ.)».4 Απεναντίας, η άποψη για «τους Ρώσους ως λαό» στη χώρα μας είναι κάπως καλύτερη. Ο ρώσικος πληθυσμός –έτσι ελπίζουμε– είναι τουλάχιστον πρόθυμος να διδαχτεί. Αν και οι άμοιροι Ρώσοι, σύμφωνα με την εκτίμηση πολλών ανταποκρι-
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 20
20 ~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
τών, δυστυχώς δεν ξέρουν πώς να ξεφορτωθούν τον πρόεδρό τους, τον Βλαντίμιρ Πούτιν. Τον ψηφίζουν ξανά και ξανά.
Ποιος είναι λοιπόν ο Βλαντίμιρ Πούτιν; Ποια είναι τα κίνητρά του; Τι τον σημάδεψε; Το παρόν βιβλίο συνιστά μια προσπάθεια προσέγγισης του κόσμου του Βλαντίμιρ Βλαντίμιροβιτς Πούτιν. Ούτε επιστημονική πραγματεία είναι, ούτε εγείρει την αξίωση της τελειότητας. Συνάντησα πρώτη φορά τον Ρώσο πρόεδρο τον Ιανουάριο του 2010 στη Μόσχα για μια συνέντευξη με θέμα το ενεργειακό. Τότε ο Πούτιν μόλις ολοκλήρωνε μια πολιτική περίοδο ως πρωθυπουργός μεταξύ της δεύτερης και της τρίτης θητείας του ως προέδρου, επειδή το ρωσικό σύνταγμα δεν επιτρέπει πάνω από δύο συνεχόμενες θητείες στην προεδρία. Μιλήσαμε για ένα ντοκιμαντέρ για την τηλεόραση. Δέχτηκε τους όρους μου, δηλαδή να μην του παρουσιάσω προς έγκριση ούτε το ντοκιμαντέρ, ούτε τις συνεντεύξεις που πήραμε στη διάρκεια των μηνών που κράτησαν τα γυρίσματα πριν το ντοκιμαντέρ αυτό μεταδοθεί από τη γερμανική τηλεόραση το 2012. Μια συμφωνία που ισχύει και για το παρόν βιβλίο. Το Εγώ ο Πούτιν: Ένα πορτρέτο [Ich, Putin – ein Porträt], που γυρίστηκε για το ARD,5 ήταν η αφορμή για μια σειρά νέων συναντήσεων και συνομιλιών, οι οποίες έκτοτε επαναλήφθηκαν τακτικά στη Μόσχα, στο Σότσι, στην Αγία Πετρούπολη, στο Βλαδιβοστόκ ή και σε ταξίδια στο εξωτερικό. Το ντοκιμαντέρ ήταν η απαρχή της σχέσης μου με τον Ρώσο πρόεδρο. Το μέσο συναλλαγής μεταξύ πολιτικών και δημοσιογράφων είναι η πληροφόρηση και η εμπιστοσύνη. Λειτουργεί μόνο με την προϋπόθεση ότι και οι δύο παίρνουν στα σοβαρά τον συνομιλητή τους. Η επίθεση στους πολιτικούς είναι δημοφιλής τακτική, ωστόσο συμβάλλει ελάχιστα στο να αποκομίσει κανείς κάποιες γνώσεις. Οι μέθοδοι της πολιτικής και των ΜΜΕ είναι, το δίχως άλλο, παρόμοιες. Οι πολιτικοί προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τους δημοσιογράφους,
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 21
∏ ∞À∆√∫ƒ∞∆√ƒπ∞ ∆√À ∫∞∫√À ∫∞π √π ∫∞§√π
~ 21
και οι δημοσιογράφοι εκμεταλλεύονται τους πολιτικούς. Αυτό ισχύει τόσο στο Βερολίνο όσο και στην Ουάσινγκτον και τη Μόσχα, αδιάφορο αν οι πολιτικοί λέγονται Μέρκελ, Ομπάμα ή Πούτιν. Το ζητούμενο είναι η δημοσιότητα – εκεί στηρίζονται και οι δύο αυτές επαγγελματικές ομάδες. Η εγγύτητα είναι προϋπόθεση προκειμένου κάποιος να αποκομίσει πληροφορίες που να μην είναι «στημένες». Τα υπόλοιπα εξαρτώνται από το πόσο καλά κατέχει την τέχνη του. Παράλληλα με τις συνομιλίες που είχα με τον Πούτιν, μίλησα και με πολλούς συνοδοιπόρους του στη Μόσχα, αλλά και με πολιτικούς στο Βερολίνο, τις Βρυξέλλες ή την Ουάσινγκτον. Ορισμένοι από αυτούς δεν έχουν πρόβλημα να παραθέσω τις δηλώσεις τους, άλλοι πάλι δεν θέλουν να τους κατονομάσω. Είναι κι αυτό μέρος του επαγγέλματος. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν ως πολιτικός υποδύεται σχεδόν όλους τους ρόλους, αρκεί να του είναι χρήσιμοι, όπως άλλωστε και οι συνάδελφοί του στη Δύση. Ωστόσο αυτός επιμένει στον διαχωρισμό της δημόσιας από την προσωπική του ζωή. Για να προστατεύσει τον εαυτό του, αλλά και την οικογένειά του. Δεν επιτρέπει να δουν το φως της δημοσιότητας οικογενειακά στιγμιότυπα, ούτε ιστορίες που συνήθως διαβάζει κανείς σε σκανδαλοθηρικά ή λάιφ στάιλ περιοδικά και αφορούν την οικογένεια ή άλλες προσωπικές σχέσεις διάσημων προσώπων. «Προκαλώ το ενδιαφέρον των ΜΜΕ επειδή είμαι πολιτικός και πρόεδρος της Ρωσίας», δηλώνει. «Οι κόρες μου δεν κατέχουν πολιτικό αξίωμα, και οι προσωπικές μου σχέσεις δεν αφορούν την πολιτική, είναι ιδιωτική μου υπόθεση». Αυτό το τήρησα. Μεταξύ άλλων και επειδή συμμερίζομαι αυτή την άποψη. Η πολιτική είναι το θέμα. Η πολιτική καθορίζεται από την ιστορία, από συγκεκριμένα συμφέροντα, από τη συλλογική μνήμη μιας χώρας – και φυσικά από την επικαιρότητα. Πράγμα που επίσης κατέδειξε η κατάρριψη του μαλαισιανού επιβατικού αεροσκάφους MH17 στα ανατολικά της Ουκρανίας το 2014, η οποία έριξε τη θερμοκρασία στις σχέσεις Δύσης-Ρωσίας πολύ
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 22
22 ~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
υπό το μηδέν. Τα πράγματα με τον Βλαντίμιρ Πούτιν δεν είναι διαφορετικά απ’ ό,τι είναι με τον Μπαράκ Ομπάμα ή με την Άνγκελα Μέρκελ. Κάθε χώρα καλλιεργεί το δικό της αφήγημα για την ιστορία της. Ο Ρώσος πρόεδρος δεν θα διατηρούσε για δεκαπέντε και πλέον χρόνια ανώτατα πολιτικά αξιώματα εάν λάμβανε τις αποφάσεις του βάσει προσωπικών προτιμήσεων, αποκομμένος από τη ρωσική ιστορία, χωρίς να δίνει την πρέπουσα βαρύτητα στις εσωτερικές συγκρούσεις και στα παιχνίδια εξουσίας στη διεθνή σκακιέρα. Οι σημαντικοί σταθμοί της ζωής του βαίνουν παράλληλα με εποχές-ορόσημο για τη χώρα του. Την παιδική του ηλικία την περνάει στην Αγία Πετρούπολη τα χρόνια της σταθερής σοβιετικής κανονικότητας. Η κατάρρευση της χώρας τον βρίσκει τη στιγμή που εγκαθίσταται στην ιδιαίτερη πατρίδα του για να εργαστεί ως δικηγόρος στις διοικητικές υπηρεσίες του δήμου, αφού προηγουμένως είχε υπηρετήσει πέντε χρόνια στη Δρέσδη ως κατάσκοπος. Ένα δυο χρόνια αργότερα παρακολουθεί ως υπάλληλος στη διοίκηση του Κρεμλίνου την αποσύνθεση του κράτους. Και κατά τη διάρκεια της χαοτικής περιόδου της διακυβέρνησης Γέλτσιν μαθαίνει πολύ γρήγορα πώς λειτουργούν οι μηχανισμοί της εξουσίας. Έκτοτε ως πρόεδρος προσπαθεί να ανυψώσει την τραυματισμένη αυτοπεποίθηση του έθνους του, έχοντας ως σημείο αναφοράς την ιστορία και τη συλλογική μνήμη της χώρας του, από την τσαρική αυτοκρατορία και τις συνθήκες στην πάλαι ποτέ Σοβιετική Ένωση έως την Ορθόδοξη Εκκλησία – είτε αυτό αρέσει στη Δύση είτε όχι. Η διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς τα ρωσικά σύνορα από το 1999 και μετά –συνδυαζόμενη με έναν βομβαρδισμό συμβουλών από την Ουάσινγκτον και το Βερολίνο που παροτρύνουν τη Ρωσία να υιοθετήσει επιτέλους τις δικές τους πολιτικές αντιλήψεις– συνιστά για τον Πούτιν συνειδητή επέκταση της ζώνης συγκρούσεων του Ψυχρού Πολέμου. Με εκτιμήσεις που αρκετά συχνά πέφτουν έξω και έχουν συν τοις άλλοις επιβαρύνει τις σχέσεις της προερχόμενης από την Α-
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 23
∏ ∞À∆√∫ƒ∞∆√ƒπ∞ ∆√À ∫∞∫√À ∫∞π √π ∫∞§√π
~ 23
νατολική Γερμανία καγκελαρίου Άνγκελα Μέρκελ και του Βλαντίμιρ Πούτιν. Το παρόν βιβλίο αφορά τον συσχετισμό μεταξύ ανταγωνιστικών συμφερόντων, καθώς και την οπτική γωνία υπό την οποία βλέπει τα πράγματα ο Βλαντίμιρ Πούτιν έτσι όπως την περιέγραψε κατά τη συνάντησή μας. Είναι το χρονικό μιας προαναγγελθείσας σύγκρουσης, η οποία το 2014 έφτασε στην κορύφωσή της. Ενώ τον Φεβρουάριο του 2014 η Ρωσία γιόρταζε στο Σότσι τους χειμερινούς Ολυμπιακούς αγώνες ως μείζον εθνικό γεγονός, διαδηλωτές στο Κίεβο, στην πλατεία Μαϊντάν, την πλατεία Ανεξαρτησίας, έριχναν την ουκρανική κυβέρνηση μετά από μακροχρόνια αντιπαράθεση μεταξύ Δύσης και Ρωσίας. Η απάντηση του Βλαντίμιρ Πούτιν ήταν η προσάρτηση της Κριμαίας. «Η δαιμονοποίηση του Βλαντίμιρ Πούτιν δεν συνιστά στρατηγική· είναι το άλλοθι για την απουσία στρατηγικής», διέγνωσε ο άλλοτε ισχυρός άνδρας Χένρι Κίσινγκερ.6 Όμως το άλλοθι αυτό είναι συγχρόνως και όπλο, και αυτό είναι το θέμα του βιβλίου.
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 24
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 25
[ 1]
Ο σΥνΗθΗσ ΥπΟπΤΟσ
Το ερώτημα για τον ένοχο μετά την κατάρριψη του επιβατικού αεροσκάφους MH17
Ο μονότονος θόρυβος των κινητήρων του προεδρικού αεροσκάφους τύπου Ιλιούσιν II-96 αποκοιμίζει τους περισσότερους επιβάτες. Η πτήση από Ρίο ντε Τζανέιρο προς Μόσχα διαρκεί πάνω από δώδεκα ώρες. Οι προηγούμενες ημέρες ήταν ένας συνηθισμένος μαραθώνιος, από αυτούς που φέρνει μαζί της μια εξαήμερη επίσημη επίσκεψη σε τέσσερις χώρες. Όμως εκείνη την 17η Ιουλίου 2014 ο Βλαντίμιρ Βλαντίμιροβιτς Πούτιν είναι σε γενικές γραμμές ικανοποιημένος από το ταξίδι στη Λατινική Αμερική. Η Κούβα, η Νικαράγουα, η Αργεντινή και η Βραζιλία του επεφύλαξαν εξαιρετικά θερμή υποδοχή, με τα συμβόλαια για μελλοντικές συνεργασίες στους τομείς της ενέργειας και των εξοπλισμών να έχουν ήδη υπογραφεί. Οι προσδοκίες είχαν ικανοποιηθεί και στην επίσημη συνάντηση των κρατών-μελών των BRICS –έτσι ονομάζεται η οικονομική συμμαχία μεταξύ Βραζιλίας, Ρωσίας, Ινδίας, Κίνας και Νότιας Αφρικής–, η οποία εκείνη τη χρονιά πραγματοποιήθηκε στη Βραζιλία λόγω του Παγκόσμιου Πρωταθλήματος Ποδοσφαίρου. Επί δύο χρόνια ο Ρώσος πρόεδρος, από κοινού με τον Κινέζο ομόλογό του Σι Τζινπίνγκ, τη Βραζιλιάνα οικοδέσποινα Ντίλμα Ρούσεφ, τον Ινδό πρωθυπουργό Ναρέντρα Μόντι και τον Νοτιοαφρικανό πρόεδρο Τζέικομπ Ζούμα, κατέβαλλε μεγάλες προσπάθειες ώστε να υλοποιηθεί το σχέδιο για την ίδρυ-
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 26
26 ~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
ση δύο τραπεζών. Τώρα είχαν υπογράψει όλοι και είχαν διαθέσει γι’ αρχή 100 δισ. δολάρια. Στόχος της συμμαχίας των BRICS είναι να δημιουργήσουν μελλοντικά ένα ισχυρό τραπεζικό σύστημα, ανταγωνιστικό της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Διότι εκεί τον πρώτο λόγο έχουν κυρίως βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες, όπως οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το αγγλοαμερικανικό οικονομικό μοντέλο είναι αγκάθι στο μάτι των εκπροσώπων 3 δισεκατομμυρίων πολιτών, δηλαδή περίπου του 40% του παγκόσμιου πληθυσμού. Η ίδρυση των τραπεζών στοχεύει στη μεγαλύτερη ελευθερία πολιτικών κινήσεων. Εν ολίγοις όλα κύλησαν ομαλά – αν ο Βλαντίμιρ Πούτιν παρέβλεπε το τετ α τετ που είχε στο Ρίο ντε Τζανέιρο με τη Γερμανίδα καγκελάριο. Η συνομιλία με την Άνγκελα Μέρκελ –η οποία έγινε στις 13 Ιουλίου, στην εξέδρα των επισήμων του σταδίου Μαρακανά πριν από τον τελικό του Παγκόσμιου Πρωταθλήματος Ποδοσφαίρου– δεν ήταν ιδιαίτερα εποικοδομητική. Η σύντομη συνάντησή τους δεν μπόρεσε να βελτιώσει τις τεταμένες, λόγω της ουκρανικής κρίσης, σχέσεις μεταξύ Γερμανίας και Ρωσίας. Η Γερμανίδα καγκελάριος και ο πρόεδρος Πούτιν είχαν συμφωνήσει σε προγενέστερη χρονική στιγμή να αρχίσουν οι συνομιλίες μεταξύ φιλορώσων αυτονομιστών και ουκρανικής κυβέρνησης. Η Άνγκελα Μέρκελ είχε δεσμευτεί να θέσει το ζήτημα στον Ουκρανό πρόεδρο. Στη Βραζιλία η καγκελάριος διαβεβαίωσε τον Πούτιν πως είχε θέσει το θέμα επανειλημμένα. Μόνο που μέχρι τότε δεν είχαν αλλάξει και πολλά. Η κρίση συνεχιζόταν. Όλες οι συμφωνίες στις οποίες είχαν καταλήξει οι υπουργοί Εξωτερικών της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Ουκρανίας και της Ρωσίας προκειμένου να εξομαλυνθεί η κατάσταση είχαν καταρρεύσει εντός 48 ωρών. Πάντως ο τελικός του Πρωταθλήματος ήταν συναρπαστικός. Οι Γερμανοί κέρδισαν την Αργεντινή μόλις στην παράταση. Σε σαράντα λεπτά το Ιλιούσιν θα προσγειωθεί στη Μόσχα. Ο Ντμίτρι Πεσκόφ, ο εκπρόσωπος Τύπου του Πούτιν, φέρνει
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 27
√ ™À¡∏£∏™ À¶√¶∆√™
~ 27
τα έγγραφα που αφορούν επικείμενες συναντήσεις. Τίποτα το ιδιαίτερο, ρουτίνα. Εκτός από την τηλεφωνική συνομιλία με τον Αμερικανό πρόεδρο μετά την προσγείωση του αεροσκάφους, η οποία έχει συμφωνηθεί από καιρό. Όχι βέβαια ότι ο Πούτιν εκτιμά ιδιαίτερα τις συνομιλίες με τον Μπαράκ Ομπάμα. Με το πέρασμα του χρόνου η αμοιβαία αντιπάθεια όλο και αυξανόταν. Το ύφος ηθικής υπεροχής που έχει ο Αμερικανός πρόεδρος στις δημόσιες εμφανίσεις του με θέμα τη Ρωσία εκνευρίζει τον Πούτιν. Όπως πρόσφατα εκείνη η επίθεση όπου ο Ομπάμα περιγέλασε τη Ρωσία ως περιφερειακή δύναμη και τον Ρώσο πρόεδρο ως αφηρημένο μαθητή του τελευταίου θρανίου.1 Μέχρι τώρα η στάση του Βλαντίμιρ Πούτιν είναι συγκρατημένη και δεν έχει προβεί σε προσωπικές επιθέσεις. Ο Ρώσος πρόεδρος όμως επιτίθεται συστηματικά στην αξίωση των ΗΠΑ να είναι η μοναδική υπερδύναμη. Οι δημόσιες δηλώσεις από πλευράς της Ουάσινγκτον πριν την επανεκλογή του Πούτιν το 2012 –σύμφωνα με τις οποίες ο Ομπάμα προτιμούσε ως πρόεδρο τον απερχόμενο πρόεδρο Μεντβέντεφ παρά τον Πούτιν– επίσης δεν συνέβαλαν στην προαναγγελθείσα επανέναρξη των σχέσεων μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας. Μετά το πραξικόπημα στην πλατεία Μαϊντάν του Κιέβου μάλιστα επικρατεί σε σταθερή βάση πολύ χαμηλή πολιτική θερμοκρασία – με καλές προοπτικές να οδηγηθούμε σε μια νέα εποχή ψυχρού κλίματος μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Ο Πούτιν μπορεί να φανταστεί το περιεχόμενο της τηλεφωνικής συνομιλίας που εκκρεμεί. Ο σύμβουλός του σε θέματα εξωτερικής πολιτικής Γιούρι Ουσακόφ τον έχει ήδη ενημερώσει για τις νέες κυρώσεις της Ουάσινγκτον. Οι ΗΠΑ αποσκοπούν να αποκόψουν τα μεγάλα ρωσικά πιστωτικά ιδρύματα, όπως την Γκάζπρομ Μπανκ και τη ρωσική κρατική Τράπεζα Ανάπτυξης, από τις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές. Το ρωσικό προεδρικό αεροσκάφος δεν είναι το μοναδικό που κινείται στον ανατολικοευρωπαϊκό εναέριο χώρο, σε ύψος 11.000 μέτρων. Μολονότι στην ανατολική Ουκρανία μαίνονται
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 28
28 ~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
ισχυρότατες μάχες, δεν έχει εκδοθεί απαγορευτικό πτήσεων. Και πολλές αεροπορικές εταιρείες επιμένουν να χρησιμοποιούν τους παραδοσιακούς αεροδιαδρόμους προς την Άπω Ανατολή για να αποφύγουν το αυξημένο κόστος εναλλακτικών διαδρομών. Μερικά λεπτά αργότερα η ουκρανική Υπηρεσία Ελέγχου Εναέριας Κυκλοφορίας στο Ντνιπροπετρόφσκ θα έρθει σε επαφή με τους Ρώσους συναδέλφους της στο Ροστόφ. Η Υπηρεσία Ελέγχου στο Ντνιπροπετρόφσκ δεν βλέπει πλέον στο ραντάρ το επιβατικό αεροσκάφος ΜΗ17. Η πτήση της Malaysia Air με 298 επιβαίνοντες, η οποία ξεκίνησε από το Άμστερνταμ με προορισμό την Κουάλα Λουμπούρ, δεν δίνει πια σημεία ζωής. Από την τελευταία επικοινωνία έχουν περάσει δύο λεπτά. Ο λακωνικός διάλογος μεταξύ των Ουκρανών και των Ρώσων ελεγκτών εναέριας κυκλοφορίας στις 16:22 τοπική ώρα συνιστά ένα ψυχρό ντοκουμέντο της σοβαρότερης κρίσης μεταξύ Ανατολής και Δύσης μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου: Ντνίπρο προς Ροστόφ: Ροστόφ, βλέπετε την πτήση της Malaysia στο ραντάρ; Ροστόφ προς Ντνίπρο: Όχι, μοιάζει σαν να εξαφανίστηκε. Ντνίπρο προς Ροστόφ: Ούτε απαντούν που τους καλούμε. Τους είχαμε δώσει οδηγίες για αλλαγή πορείας, επιβεβαίωσαν και... Ροστόφ προς Ντνίπρο: Αυτό μόνο, ε; Ντνίπρο προς Ροστόφ: Ναι, εξαφανίστηκε. Εσείς δεν βλέπετε κάτι; Ροστόφ προς Ντνίπρο: Δεν βλέπουμε τίποτα.2
Η πρώτη είδηση που μεταφέρει ο διευθυντής της ρωσικής Υπηρεσίας Ελέγχου Εναέριας Κυκλοφορίας στον Βλαντίμιρ Πούτιν αμέσως μετά την προσγείωση στο Βνούκοβο, το παλαιότερο αεροδρόμιο της Μόσχας, είναι η πτώση του αεροσκάφους MH17. Η αποκλεισμένη περιοχή Βνούκοβο 3 προορίζεται απο-
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 29
√ ™À¡∏£∏™ À¶√¶∆√™
~ 29
κλειστικά για κυβερνητικά αεροσκάφη. Στη συνέχεια ο επικεφαλής του Κρεμλίνου σηκώνει το ακουστικό. Η συνομιλία με τον Μπαράκ Ομπάμα εξελίσσεται όπως ήταν αναμενόμενο. Οι νέες κυρώσεις, σύμφωνα με την επιχειρηματολογία του Αμερικανού προέδρου, είναι απάντηση στο ότι η Ρωσία εφοδιάζει με όπλα τους αντάρτες της ανατολικής Ουκρανίας. Από εδώ και στο εξής, τον ενημέρωσε ο Μπαράκ Ομπάμα, τέσσερα μεγάλα ρωσικά πιστωτικά ιδρύματα δεν θα έχουν πρόσβαση σε μακροπρόθεσμα δάνεια στη διεθνή χρηματοπιστωτική αγορά. Επίσης θα απαγορευτεί και σε άλλες εταιρείες να δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά σε χώρες της Δύσης. Ωστόσο αναμενόμενη είναι και η απάντηση του Βλαντίμιρ Πούτιν. Αυτού του είδους οι κυρώσεις, λέει ο Ρώσος πρόεδρος, στρέφονται εναντίον των ίδιων των ΗΠΑ και μακροπρόθεσμα βλάπτουν μόνο τα εθνικά συμφέροντα των Αμερικανών. Στη συνέχεια ο Πούτιν ενημερώνει τον Ομπάμα για την πτώση του μαλαισιανού επιβατικού αεροσκάφους στην Ουκρανία, την οποία προφανώς ο Αμερικανός πρόεδρος δεν είχε μάθει ακόμα. Το περιστατικό δεν συζητείται περαιτέρω. Όταν λίγο καιρό αργότερα μιλήσαμε για τα τραγικά γεγονότα εκείνης της ημέρας, ο Πούτιν θυμήθηκε πως η συζήτηση στράφηκε γρήγορα πάλι στις κυρώσεις. Λίγο αργότερα, κι ενώ η πτήση του Ομπάμα κατευθύνεται προς τη στρατιωτική αεροπορική βάση Άντριους, ο Νταν Φάιφερ, σύμβουλος του προέδρου, τον ενημερώνει για τις πρόσφατες εξελίξεις, για τις κατηγορίες που εξαπολύει ο Ουκρανός πρόεδρος Πέτρο Ποροσένκο σε όλα τα τηλεοπτικά κανάλια παγκοσμίως. Η κατάρριψη, σύμφωνα με τον Ποροσένκο, προκλήθηκε από ρωσικό πύραυλο. Οι ειδήσεις ανατρέπονται κάθε λεπτό που περνάει. Η Ουάσινγκτον τίθεται σε επιφυλακή. Στον Λευκό Οίκο οι κειμενογράφοι συντάσσουν ανακοινώσεις για τον μιντιακό πόλεμο που επίκειται τις επόμενες ημέρες. Την καμπάνια συντονίζει ο Τζος Έρνεστ, ο εκπρόσωπος Τύπου του Ομπάμα, ο οποίος κρατά ενήμερο τον πρόεδρο. Ο α-
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 30
30 ~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
ντιπρόεδρος Τζο Μπάιντεν έρχεται σε τηλεφωνική επικοινωνία με τον Ουκρανό πρόεδρο Ποροσένκο και του ζητά να του μεταφέρει τις νεότερες πληροφορίες που έχει στη διάθεσή του το Κίεβο. Ο μηχανισμός του Κρεμλίνου βρίσκεται επίσης σε αναβρασμό. Ο Ντμίτρι Πεσκόφ ξεφυλλίζει μια τελευταία φορά το κείμενο της ανακοίνωσης το οποίο έχουν συντάξει οι συνάδελφοί του στο κτήριο του Προεδρικού Γραφείου στην Παλιά Πλατεία, ακριβώς απέναντι από την Κόκκινη Πλατεία, προτού ο Ρώσος πρόεδρος μιλήσει, λίγο μετά τα μεσάνυχτα, στις τηλεοπτικές κάμερες από την προεδρική κατοικία Νόβο-Ογκαριόβο στα περίχωρα της Μόσχας.3 Μετά το συλλυπητήριο μήνυμα και την τήρηση ενός λεπτού σιγής, ο Βλαντίμιρ Πούτιν υπόσχεται να κάνει τα πάντα ώστε να διαλευκανθούν τα αίτια της τραγωδίας. Ωστόσο ταυτόχρονα διασαφηνίζει ποια θεωρεί ο ίδιος ως την πραγματική αιτία του δυστυχήματος. Αυτό δεν θα είχε συμβεί, λέει, «αν δεν υπήρχαν οι εχθροπραξίες στην ανατολική Ουκρανία. Και γι’ αυτήν τη φοβερή τραγωδία την ευθύνη φέρει αναμφίβολα η χώρα στης οποίας την επικράτεια συνέβη». Η απάντηση από πλευράς της Ουάσινγκτον δεν αργεί. Μερικές ώρες αργότερα ο Μπαράκ Ομπάμα δηλώνει από τον Λευκό Οίκο: «Υπάρχουν αποδείξεις πως το αεροσκάφος καταρρίφθηκε από πύραυλο εδάφους-αέρος ο οποίος εκτοξεύτηκε από περιοχή ελεγχόμενη από αυτονομιστές τους οποίους στηρίζει η Ρωσία». Η ισχύς της έκρηξης ήταν τέτοια, που διασκόρπισε τα συντρίμμια του Boeing 777-200ER σε ακτίνα 35 χιλιομέτρων, κοντά στην πόλη Τορέζ της ανατολικής Ουκρανίας. Οι πρώτες εικόνες δείχνουν κομμάτια του αεροσκάφους από τα οποία βγαίνει καπνός, διαμελισμένα πτώματα και οπλισμένους μαχητές με γένια. Μια εικόνα, η οποία κάνει τον γύρο του κόσμου, δείχνει ένα μέλος φιλορωσικής παραστρατιωτικής ομάδας να σηκώνει δήθεν θριαμβευτικά το λούτρινο ζωάκι ενός νεκρού παιδιού. Η χειρονομία αυτή θα βρεθεί στο επίκεντρο της επικαιρότητας, ως απόδειξη για την έλλειψη ενδοιασμών των αυτο-
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 31
√ ™À¡∏£∏™ À¶√¶∆√™
~ 31
νομιστών. Στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα στιγμιότυπο αποκομμένο από μια μεγαλύτερης διάρκειας βιντεοσκοπημένη σκηνή, η οποία αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο: Ο άνδρας, αφού δείχνει το λούτρινο ζωάκι στους δημοσιογράφους, το αποθέτει προσεκτικά κάτω και κάνει τον σταυρό του.4 Η παρουσίαση ενός τέτοιου αποσπάσματος σαν να ήταν όλη η αλήθεια είναι χαρακτηριστική της σύγκρουσης γύρω από την Ουκρανία. Από την έναρξή της η κάθε πλευρά προσπαθεί να παρουσιάσει τη δική της θέση ως τη μόνη ορθή, χωρίς να λαμβάνει υπόψη της την ιστορία, τα γεγονότα και τα συμφέροντα. Τόσο ο ουκρανικός στρατός όσο και οι φιλορώσοι αυτονομιστές διαθέτουν κοντά στο σημείο συντριβής αντιαεροπορικούς πυραύλους «Made in Russia», τύπου Buk-M1, που είναι ικανοί να πλήξουν αεροσκάφη όπως το MH17 σε μεγάλο ύψος. Ανάμεσα σε αυτούς που πιστεύουν πως η πιο εύλογη έως τώρα υπόθεση εργασίας είναι ότι ένας τέτοιος πύραυλος εδάφους-αέρος έκοψε μεμιάς το νήμα της ζωής 298 αμέτοχων ανθρώπων σε αυτό τον υψηλής κυκλοφορίας αεροδιάδρομο μεταξύ Ανατολής και Δύσης είναι και ο Φρεντ Βεστερμπέκε. Ο Ολλανδός εισαγγελέας είναι επικεφαλής μιας διεθνούς ομάδας που ερευνά την τραγωδία και η οποία εξετάζει και πληροφορίες που έρχονται από τη ρωσική πλευρά, σύμφωνα με τις οποίες η κατάρριψη του επιβατικού αεροπλάνου ενδεχομένως να έγινε από ουκρανικό μαχητικό αεροσκάφος. Ο Βεστερμπέκε έχει επίγνωση του εξαιρετικά ευαίσθητου χαρακτήρα των ερευνών του.5 Ο ίδιος και η ομάδα του θα χρειαστούν μήνες για να μελετήσουν διεξοδικά τις χιλιάδες φωτογραφίες, τα βίντεο και τις μαρτυρίες. Έναν χρόνο μετά την καταστροφή οι ΗΠΑ δεν έχουν διαθέσει ακόμα φωτογραφίες από τους διαστημικούς δορυφόρους τους, οι οποίες θα μπορούσαν να συμβάλουν ώστε να διαλευκανθούν πέραν πάσης αμφιβολίας τα αίτια της τραγωδίας. Ένοχος για την κατάρριψη θεωρείται για άλλη μια φορά ο
ZAIPEL_PUTIN sel_Final_Layout 1 07/07/2016 5:06 ΜΜ Page 32
32 ~
¶√À∆π¡ – ∏ ∂•√À™π∞ ∂∫ ∆ø¡ ∂™ø
άνθρωπος που επί σειρά ετών κάνει τη φαντασία των ανθρώπων να οργιάζει – ο Βλαντίμιρ Βλαντίμιροβιτς Πούτιν, γεννηθείς το 1952, για τρίτη φορά πρόεδρος της Ρωσίας. «Σταματήστε τον Πούτιν τώρα!» είναι ο τίτλος του περιοδικού Der Spiegel μετά την κατάρριψη, υποβάλλοντας την ιδέα πως ο ισχυρός άνδρας του Κρεμλίνου πυροδότησε τον πύραυλο αυτοπροσώπως. «Εδώ, στην ερημιά της ανατολικής Ουκρανίας, αποκαλύφθηκε το πραγματικό πρόσωπο του Πούτιν. Ο Ρώσος πρόεδρος στέκει εμπρός μας όχι πλέον ως πολιτικός ηγέτης, αλλά ως παρίας της παγκόσμιας κοινότητας».6 (Μήνες αργότερα ο σημερινός αρχισυντάκτης του περιοδικού Κλάους Μπρινκμπόιμερ θα παραδεχτεί αυτοκριτικά ότι επρόκειτο για ατυχή τίτλο.) «Η ενοχή βαραίνει τη Ρωσία», σχολιάζει η Süddeutsche Zeitung χωρίς ίχνος αμφιβολίας μέχρι και σήμερα.7 «Επίδειξη ισχύος», σχολιάζει η Frankfurter Allgemeine Zeitung και απαιτεί ένταση των εξοπλιστικών προγραμμάτων. «Η Δύση πρέπει να ενισχύσει την οικονομική, πολιτική και στρατιωτική αμυντική ετοιμότητά της, αλλά και να την επιδείξει».8 Και την επόμενη ημέρα ο εκδότης της Handelsblatt Γκάμπορ Στάινγκαρντ αποφαίνεται «πως τα λόγια αυτά ακούγονται σαν ένα έμμεσο κάλεσμα για επιστράτευση».9