TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 3
ΣΕΙΡΑ: ΣΚΕΨΗ, ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ
Διεύθυνση: Θανάσης Θ. Νιάρχος ΚΩΣΤΑΣ ΤΣΟΚΛΗΣ
«Εν τέλει», πάλι ο Λόγος είναι!
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 4
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 5
Από την προετοιμασία της περφόρμανς «Τsoclis. Εμείς». Κώστας Τσόκλης, Νίκος Φινοκαλιώτης, Τζουλιάνο Γκόρι, 2019
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 6
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΤΣΟΚΛΗ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ j
Κανένας περίπατος δεν πρέπει να μένει χωρίς αμοιβή, 1995 Άντε τώρα να παραπονεθείς στο Θεό, 2009 «Εν τέλει», πάλι ο Λόγος είναι!, 2019
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 7
ΚΩΣΤΑΣ ΤΣΟΚΛΗΣ
«Εν τέλει», πάλι ο Λόγος είναι! ﱣﱢ Χαιρετισμός της Α.Θ. Παναγιότητος του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 8
©
Copyright Κώστας Τσόκλης – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2019
1η έκδοση: Ιούνιος 2019 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα
% 210-330.12.08 – 210-381.63.10 FAX: 210-382.25.30 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com
ISBN 978-960-03-6590-0
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Χαιρετισμός του Πατριάρχη Βαρθολομαίου . . . . . . . . Αυτοβιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ένα είδος αμοιβαίας, αξιοπρεπούς συγγνώμης . . . . . . Από τις πράξεις τους και τα καμώματά τους . . . . . . . Ξέρω, ξέρω, όπως ξέρετε κι εσείς . . . . . . . . . . . . . . . . Προτείνω να φορολογηθούν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Με κουράζει και με αποκαρδιώνει... . . . . . . . . . . . . . . O φύλακας διάβολος που κρύβω μέσα μου . . . . . . . . . Η βεβαιότητα είναι ανασταλτική . . . . . . . . . . . . . . . . Για μια Σχολή Καλών Τεχνών στη Φλώρινα . . . . . . . . Πολιτισμός είναι ό,τι δεν έφτιαξε ο Θεός . . . . . . . . . . . Με την κεφαλή που έχω, σας προσκυνώ! . . . . . . . . . . Nα μην επιτρέπεις ούτε στην ευτυχία ούτε στη δυστυχία να σου αλλάξουν πορεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο πρώτος ζωγράφος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Φύση και τέχνη ή μάλλον Θεός και άνθρωπος . . . . . . . Nα γιατί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μπα που να ’τρωγα τη γλώσσα μου . . . . . . . . . . . . . . Ναι, την είδα την έκθεση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Για τη Γερμανία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Για τον Γιάννη Σακελλαράκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Για τον Θανάση Λάλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
15 21 37 46 51 55 59 63 67 70 74 76 81 85 88 102 106 108 112 115 117
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 10
Για το Παρίσι (1959-1985) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Για τη Μιράντα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Για τον Γύζη, από τον Κώστα Τσόκλη . . . . . . . . . . . . Σημείωμα του Κώστα Τσόκλη ως σκηνοθέτη . . . . . . Πώς προέκυψε το θέατρο; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Φίλε Μπρούνο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kι έρχεται ένα τζιζζ, το ηλεκτρόδιο του Θεού... . . . . . Aν ξέρατε τι θυμό κρύβω μέσα μου! . . . . . . . . . . . . . . Ο λαός μας είναι χαλασμένος όπως και όσο οι άρχοντές του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δυστυχώς, η δυστυχία ενέπνεε πάντα τους καλλιτέχνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μέσα στην τρικυμία των γεγονότων . . . . . . . . . . . . . Κι όμως, έχει η ψυχή μου τόση ανάγκη να θαυμάσει, να συγκινηθεί! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο βανδαλισμός ως πηγή έμπνευσης . . . . . . . . . . . . . . Ο βεβηλών αυτό, θανάτω θανατωθήσεται . . . . . . . . . Aχ, παιδιά μου, παιδιά μου! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τέχνη αρχαία και τέχνη σύγχρονη . . . . . . . . . . . . . . . Δυο φορές στη ζωή μου κόντεψα να τρελαθώ . . . . . . . Το Τι, το Πώς και το Γιατί της Τέχνης . . . . . . . . . . . . Ξανάγινα με τη φαντασία μου νέος . . . . . . . . . . . . . . . Η αιώνια ιστορία του Αδάμ και της Εύας . . . . . . . . . . Δέκα σημεία όρασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Εν τέλει», πάλι ο Λόγος είναι! . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
119 121 123 131 134 140 143 148 168 174 182 194 203 205 208 213 261 269 310 313 318 321
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 11
Στη Φάνια
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 12
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 13
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 14
Tην επιμέλεια του βιβλίου είχαν η Ελένη Τσόκλη, η Χρυσάνθη Κουτσουράκη και ο ίδιος ο καλλιτέχνης.
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 15
ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ Α.Θ. ΠΑΝΑΓΙΟΤΗΤΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ ΕΙΣ ΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΕΩΣ ΤΟΥ κ. Κ. ΤΣΟΚΛΗ ΕΙΣ ΤΟ ΣΙΣΜΑΝΟΓΛΕΙΟΝ ΜΕΓΑΡΟΝ
(25 Μαρτίου 2010)
Ἱερώτατοι Ἀδελφοί,
Ἐντιμότατε κ. Γενικὲ Πρόξενε τῆς Ἑλλάδος, Ἀγαπητὲ κ. Τσόκλη, Ἀγαπητοὶ λοιποὶ συμπαρόντες, Μὲ μεγάλην χαρὰν καλωσορίζομεν εἰς τὴν Πόλιν μας, τὴν Πολιτιστικὴν Πρωτεύουσαν τῆς Εὐρώπης διὰ τὸ 2010, τὸν ἀγαπητὸν καὶ διακεκριμένον καλλιτέχνην κ. Κώσταν Τσόκλην καὶ τὴν Ἔκθεσίν του « Ἡ ἀπρονοησία τοῦ Προμηθέα». Ὁ κ. Τσόκλης μὲ τὴν «Ζωντανὴ Ζωγραφική» του εἶναι πολὺ γνωστὸς εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν. Ὅλοι ἐνθυμούμεθα τὶς «Ἀναστάσεις» ποὺ εἶχε ἐκθέσει τὸ 2003 εἰς τὸ Τὸπ Χανέ, εἰς τὰ πλαίσια τῶν ἑλληνοτουρκικῶν πολιτιστικῶν πρωτοβουλιῶν, μὲ τὶς με15
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 16
γεθυμένες ἐκεῖνες παλαιὲς ἀσπρόμαυρες φωτογραφίες ἀστικῶν οἰκογενειῶν Ρωμηῶν καὶ Τούρκων τῆς Πόλεως, ὅπου μὲ εἰδικὲς παρεμβάσεις τεχνολογίας καὶ ἤχου παρουσίαζε μίαν οἱονεὶ «ἀνάστασιν νεκρῶν». Ἡ Ἔκθεσις ἐκείνη δὲν ἔχει ἀφήσει μόνον καλὰς ἀναμνήσεις, ἀλλὰ καὶ μίαν βαθυτέραν ἐκτίμησιν πρὸς τὸ πρόσωπον καὶ τὸ πρωτοποριακὸν καλλιτεχνικὸν ἔργον τοῦ κ. Τσόκλη. «Μὲ τὴν ἔκθεσιν ἐκείνην», ὃπως εἶπε ἡ κ. Μπερὰλ Μαντρά, ὑπεύθυνος τοῦ εἰκαστικοῦ προγράμματος τοῦ «Istanbul 2010 Avrupa Κültür Βaşkenti», «ὁ Tσόκλης ὄχι μόνον εἰσῆλθε εἰς ἔναν προσωπικὸν διάλογον μὲ τὴν Τουρκίαν, ἀλλὰ ἔφερε συγχρόνως εἰς τὴν ἐπικαιρότητα τὴν εὐθύνην ποὺ ἀπαιτοῦσε ἡ κοινὴ συλλογικὴ μνήμη». Τοῦτο εἶναι ὁπωσδήποτε σημαντικὸν διὰ τὴν καλλιέργειαν καλλιτέρων σχέσεων μεταξὺ τῶν δύο λαῶν, ἐρειδομένων, πρὸς τοῖς ἄλλοις, καὶ ἐπὶ τῆς ψυχραίμου καὶ ἐντίμου θεωρήσεως τοῦ παρελθόντος. Τὴν μεγάλην ἐκτίμησιν πρὸς τὸν κ. Τσόκλην καὶ τὴν προσφοράν του φανερώνει ἀναμφιβόλως ἡ πρόσκλησίς του καὶ πάλιν, μόλις μετὰ ἀπὸ ὀλίγα ἒτη, εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν, διὰ νὰ μετάσχῃ εἰς τὰς ἐκδηλώσεις «Πόλις, Πολιτιστικὴ Πρωτεύουσα τῆς Εὐρώπης, 2010», ἀπὸ τὸν ὁμώνυμον κρατικὸν φορέα τῆς χώρας. Καὶ ἰδού, μὲ τὴν συνεργασίαν τοῦ φορέως αὐτοῦ, τοῦ Γενικοῦ Προξενείου τῆς Ἑλλάδος καὶ τοῦ Κρατικοῦ Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης (ποὺ κι ἐκείνη ὑ16
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 17
πῆρξε Πολιτιστικὴ Πρωτεύουσα τῆς Εὐρώπης τὸ 1997, καὶ τὴν ἐτίμησε καὶ αὐτὴν ὁ κ. Τσόκλης μὲ μίαν ὡραίαν μεγάλην ἑνότητα ἔργων γλυπτικῆς, ζωγραφικῆς, video καὶ φωτογραφίας ὑπὸ τὸν τίτλον «Ἄρτεμις»), ὁ πολυτάλαντος καλλιτέχνης μᾶς παρουσιάζει σήμερον τὴν «Ἀπρονοησίαν τοῦ Προμηθέως», ἐν συνεργασίᾳ μετὰ τοῦ σκηνοθέτου κ. Χρόνη Πεχλιβανίδη καὶ τοῦ ἀρχιτέκτονος καὶ φωτογράφου κ. Γεωργίου Τριανταφύλλου, εἰς τοὺς φιλόξενους χώρους τοῦ Σισμανογλείου Μεγάρου. Ἡ ἔμπνευσις, κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ κ. Τσόκλη, ἐδόθη ἀπὸ τὰς καταστροφικὰς πυρκαϊὰς τοῦ 2007 καὶ ἀφορᾷ εἰς τὴν κακὴν χρῆσιν τῆς φωτιᾶς. Φλεγόμεναι, λοιπόν, φωτογραφίαι, γύρω μας, προβολαί, πολλὰ μικρὰ ζωγραφικὰ μὲ ἀποφθέγματα τῆς πείρας καὶ τῆς σοφίας τοῦ καλλιτέχνου εἰς τὴν τουρκικήν, μυθολογικοὶ ἥρωες ποὺ συναντοῦν ἥρωας τῆς ζωῆς μέσα ἀπὸ τὸν ὑλιστῆρα τῆς ἐμπειρίας τοῦ φλεγομένου καλοκαιριοῦ τοῦ 2007, μᾶς δίδουν τὴν αἴσθησιν ὄτι καὶ ἐμεῖς εὑρισκόμεθα ἐν μέσῳ φλογῶν! Βέβαια, ὡς Χριστιανοί, πιστεύομεν εἰς τὴν δρόσον τοῦ Πνεύματος, ἡ ὁποία ἠμπορεῖ νὰ ἐξουδετερώσῃ τὸ «καταναλίσκον πῦρ» καὶ νὰ τὸ ἀποπέμψῃ εἰς τὸ «ἐξώτερον σκότος», ἀλλὰ χρειάζεται καὶ ἡ ἐγρήγορσις, ἡ φρόνησις, ἡ σύνεσις, ὁ «ξυνὸς λόγος» τοῦ Ἡρακλείτου, ὁ κοινὸς νοῦς τῆς λογικῆς, ὁ ὁποῖος επιβάλλει τὸ κατὰ περίστασιν δέον, ὥστε νὰ εἴμεθα Προ17
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 18
μηθεῖς καὶ νὰ μὴ χρειάζεται νὰ γινώμεθα Ἐπιμηθεῖς, ἀλλ’ ἡ ζωή μας νὰ εἶναι εἰκὼν τῆς «φλεγομένης» μέν, λόγῳ τῶν ἀναποφεύκτων πολλῶν καὶ ποικίλων δυσμενῶν περιστάσεων, ὅμως «μὴ κατακαιομένης βάτου», εἰς δὲ τὸ τέλος νὰ ἀπολαύσωμεν τὸν Θεὸν ὡς «φλόγα δροσίζουσαν δικαίους» καὶ ἀείζωον φῶς, καὶ ὄχι σὰν «τὸ φῶς ποὺ καίει» τοῦ ποιητοῦ (Κ. Βάρναλης). Ὁπωσδήποτε ἡ διὰ τῆς ἐπιτυχοῦς συζεύξεως τέχνης καὶ συγχρόνου τεχνολογίας λαμπρὰ εἰκαστικὴ παραγωγὴ τοῦ κ. Τσόκλη μᾶς προβληματίζει θετικῶς, μᾶς ἀφυπνίζει, μᾶς ἐμπνέει, μᾶς θέτει κατενώπιον τῶν εὐθυνῶν καὶ τοῦ χρέους μας, μᾶς παρηγορεί, μᾶς ἀνοίγει παράθυρα διὰ νὰ βλέπωμεν ὄχι μόνον «Ζωντανὰ πορτρέτα», « Ὁδοιπόρους», «Φυλακισμένα πουλιά», «Σταυρωμένα γεράκια» καὶ «Καμακωμένα ψάρια», ἀλλὰ καὶ «Ἀναστάσεις» καὶ «Ἀγγέλους τοῦ μέλλοντος» καὶ ἄλλα πολὺ φωτεινότερα, παρηγορητικὰ καὶ ἐλπιδοφόρα. Καὶ μὲ ὅλα αὐτά, «Ἄντε τώρα νὰ παραπονεθῇς στὸν Θεό», ὁ Ὁποῖος ἐχάρισεν εἰς τὴν ἐποχήν μας ἕναν Τσόκλη! Τὸν καμαρώνομεν εἰς τὴν θαλερότητα τῶν ὀγδοήκοντα ἀνοίξεῶν του, αἱ ὁποῖαι εὐχόμεθα νὰ ὑπερβοῦν τὰς ἑκατόν! Τὸν βεβαιοῦμεν ὅτι δὲν ἔχει προσθέσει ἁπλῶς «ἕνα πετραδάκι σ’ αὐτὸ ποὺ ἀποκαλεῖται πολιτιστικὴ πυραμίδα», ἀλλὰ λίθους εὐμεγέθεις, «μαστορικὰ δουλεμένους» καὶ σπουδαίους, οἱ ὁποῖοι ὄχι 18
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 19
μόνον μᾶς ἐπιτρέπουν νὰ τοῦ ποῦμε «μπράβο, Τσόκλη, καλὰ τὰ λὲς καὶ ἀκόμη καλλίτερα τὰ τεχνουργεῖς», ἀλλὰ καὶ νὰ ἀναμένωμεν ὅτι καὶ ἄλλοι προικισμένοι νεώτεροι καλλιτέχναι θὰ ἀκολουθήσουν τὸν δρόμον τὸν ὁποῖον ἐκεῖνος ἄνοιξε.
19
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 20
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 21
Αυτοβιογραφία
Φαίνεται πως ήρθε ο καιρός να κάνω αυτό που δεν αποφάσιζα: να διηγηθώ δηλαδή εκείνα που αποκόμισα από τη ζωή κι από την τέχνη, καθώς και όσα θυσίασα γι’ αυτές, γιατί ήταν πάντα μέσα μου, σαν δυο αντίπαλοι που υποχρεώθηκαν να συνυπάρξουν χωρίς ποτέ να κατορθώσουν να κρύψουν την αντιζηλία τους. Από τον καιρό ακόμη που ήμουνα δωδεκάχρονο παιδί κι άρχισα να δουλεύω σαν βοηθός στα ντεκόρ των κινηματογράφων, χρειάστηκε να στερηθώ ένα σωρό παιδικές χαρές και να βασανίσω το σώμα μου και την ψυχή μου για να ανταποκριθώ στις μικρές τότε υποχρεώσεις που το πρώιμο ταλέντο μου στη ζωγραφική μού επέβαλλε. Τώρα, μετράω τα συν και τα πλην και διαπιστώνω ακόμα μια φορά ότι δεν έπαιξα σωστά το παιχνίδι μου. Ούτε τις ικανοποιήσεις μιας μετρίως επιτυχούς ζωής περιφρόνησα (όπως θα έπρεπε), για να κρατήσω την τέχνη μου σε ακραιφνώς δραματικά επίπεδα, ούτε όμως (όπως θα ήθελα) παραμέλησα την τέχνη μου, για να ζήσω μια φυσικά έντονη ζωή, παίρνοντας απ’ αυτήν περισσό21
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 22
τερες χαρές και λύπες. Σίγουρο είναι πως αφέθηκα (θες από φόβο, θες από φιλοδοξία) να παρασυρθώ από κάθε είδους νεωτερισμούς, χωρίς να σκεφθώ πως οι νεωτερισμοί τελειωμό δεν έχουν. Και τώρα βρίσκομαι στη δραματικά γελοία θέση ενός δρομέα που συνεχίζει να τρέχει ενώ οι νικητές της δικιάς του κούρσας έχουν ανέβει ήδη στο βάθρο. Κι αυτός επιμένει να μπερδεύεται στα πόδια των αθλητών της επόμενης κούρσας (γενιάς). Θέλω να θυμηθώ πόση συγκίνηση έπαιρνα από την τέχνη και γιατί αποφάσισα από τόσο μικρός να της αφιερωθώ. Το μόνο που θυμάμαι είναι το πόσο μ’ έκαναν να ονειρεύομαι, όταν ήμουν παιδί, κάτι μικροί πίνακες ζωγραφικής που πλανόδιοι πωλητές είχαν κρεμασμένους σ’ ένα καλάμι και γύριζαν στις γειτονιές της Αθήνας και τους πουλούσαν για ένα τίποτα (εσύ με καταλαβαίνεις, Πεσσόα, αδελφή μου ψυχή). Τοπία με δέντρα μεγάλα, με σκιές, ακρογιαλιές με βαρκούλες, έρημα εξοχικά φτωχόσπιτα, ποταμάκια, σύννεφα… Βλέπεις, είχα από παιδί την τάση να συγκινούμαι από την ερημιά και την εγκατάλειψη. Στα χρόνια που πέρασα κοντά στη σοβαρή τέχνη και στις αγωνίες της, λίγες φορές πήρα χαρά, σπάνια η τέχνη μ’ έκανε να ονειρευτώ, να συγκινηθώ, να νιώσω πλήρης, ευτυχισμένος. Συχνά θαύμασα, συχνά θέλησα κι εγώ, συχνά διδάχτηκα, μα σπάνια, σπάνια συγκινήθηκα, σπάνια ονειρεύτηκα μέσω της τέχνης. 22
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 23
Γι’ αυτό, κρατάω σαν πολύτιμο αγαθό τις λίγες συγκινήσεις που πήρα από έργα συναδέλφων, παλιών και νέων, καθώς και κάποιες άλλες στιγμές, όταν αντιλαμβανόμουν ότι το δικό μου έργο (ξεπερνώντας το θαυμασμό) κατόρθωνε να ακουμπήσει πραγματικά την ψυχή κάποιων ανθρώπων. Τι έρευνες, τι ιστορικότητες, τι πρωτοτυπίες, τι ικανότητες είχα την ευκαιρία να δω και ίσως να επιδείξω! Κι όμως, τίποτα. Μια απρόσωπη δικτατορία μού επέβαλλε σεβασμό προς την τέχνη, με όποια μορφή κι αν αυτή μού παρουσιαζόταν. Ενώ μέσα μου κάτι έκλαιγε, κάτι επαναστατούσε. Εγώ, παρά τα φαινόμενα, είμαι ένας άυλος, μυστικός καλλιτέχνης. Τα καλύτερα έργα μου τα έχω δει μόνο εγώ. Είναι εκείνα που όλοι γνωρίζουμε, αλλά σε άλλη βερσιόν, που δεν μπόρεσα ποτέ να πραγματοποιήσω. Σχεδόν όλες μου οι προσπάθειες να υλοποιήσω αυτές τις φαντασιώσεις γκρεμίστηκαν στο βάραθρο της ανικανότητας ή της απροσεξίας μου, με ελάχιστες εξαιρέσεις, που δεν τολμώ καν να τις αναφέρω, από φόβο μήπως κι αυτές τις ολοκληρώνει η φαντασία μου, ενώ η πραγματικότητά τους είναι άλλη. Γι’ αυτό ίσως μου είναι δύσκολο να παραδεχτώ ότι ο δρόμος μου πλησιάζει στο τέρμα του και η προσφορά μου στην τέχνη είναι αυτή, μόνο αυτή που μέχρι τώρα είναι. Ελπίζω πάντα (ηλιθίως ίσως) ότι απλώς παρεμβάλλεται στο δρόμο μου ένα ζωγραφι23
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 24
σμένο παραπέτασμα τέρματος, σαν ντεκόρ θεάτρου, που δεν έχω παρά να βρω τρόπο να το σκίσω, να το διαπεράσω, για να βρεθώ και πάλι ελεύθερος οδοιπόρος σε έναν ατέρμονα δρόμο, πάνω στον οποίο, περπατώντας, θα διαλυθώ σιγά σιγά, μέσα σ’ ένα φως εκτυφλωτικό, αποκαλυπτικό, αφήνοντας πίσω μου κάποια χαρακτηριστικά ίχνη, ξασπρισμένη ώχρα ζεστή, κόκκαλα πεθαμένου ζώου. Αυτή είναι η αλήθεια μου, και ας με συγχωρήσουν οι πιθανοί θαυμαστές μου για την προδοσία. Εξάλλου, ξέρουν, ή θα έπρεπε να ξέρουν, τα όριά μου. Ίσως θέλησα να φορτώσω την τέχνη με ιδιότητες που δεν της ανήκουν, να της ζητήσω ευθύνες για πράγματα που δεν είναι της αρμοδιότητάς της, και εκεί τους πρόδωσα. Αλλά τότε γιατί; Γιατί όλα αυτά τα λόγια, τα έργα, οι σχολές, τα κινήματα, τα βιβλία, οι εκθέσεις, τα χρήματα, τα βραβεία, οι σπουδές, τα υλικά, τα μουσεία; Φοβάμαι ότι κάτι μέσα μου έχει νεκρώσει. Μήπως (ελπίδα μου τελευταία) η τέχνη έγινε για μένα σαν την ανάγκη της τροφής, που, έστω κι αν δεν ικανοποιεί τη γεύση μου, είναι απαραίτητη για τη ζωή μου, και την τρώω όχι για την απόλαυση, αλλά για τις θρεπτικές της ουσίες; Φαίνεται πως δεν αγαπάω την τέχνη όπως νόμιζα πως την αγαπώ. Κι όμως, γι’ αυτή ζω, και αυτήν τρομοκρατικά προτείνω στους άλλους για να υπάρξω. 24
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 25
Ξεκίνησα να γράφω για τη ζωή μου, όμως αυτό δεν θα είχε νόημα αν αυτή μου η ελάχιστη περιπέτεια δεν μυθοποιηθεί φορώντας το ένδυμα της τέχνης, το ένδυμα του καλλιτέχνη. Μια και χωρίς αυτό, συγκριτικά με άλλες ζωές, δεν έχει κανένα ενδιαφέρον τίποτα, για κανέναν. Μέχρι τα δεκαοχτώ μου χρόνια, εκτός από την ανάγκη να καταναλώσω το πείσμα και τις ικανότητές μου για να κερδίσω το ψωμί μου, υποθέτω ότι θα έπρεπε να έπαιρνα και κάποια χαρά όταν σχεδίαζα για τον εαυτό μου ή και ζωγράφιζα, πιστεύοντας ότι, όταν μια μέρα θα αφιερωνόμουν στην πραγματική τέχνη, θα είχα σαν φίλους τους μεγάλους καλλιτέχνες (ή μάλλον ζωγράφους) του παρελθόντος. Δεν θα ξεχάσω πόσες και πόσες φορές, μεταξύ άλλων πραγμάτων, αντέγραφα τις Μαντόνες του Ραφαέλλο σαν μινιατούρες μέσα σε θαλασσινά κοχύλια. Κάπου πρέπει να βρίσκονται αυτά τα κοχύλια, αν δεν ξαναγύρισαν στη θάλασσα. Για να μορφωθώ, διάβαζα ό,τι μου τύχαινε, και αγαπούσα ό,τι θαύμαζα ή ό,τι με έκανε να ονειρευτώ. Το ερωτικό πάθος δεν είχε μπει ακόμα στη ζωή μου. Ιδέα δεν είχα για την ιστορικότητα ή την αναγκαιότητα της συνεχούς ανανέωσης του αμπαλάζ των μορφών της τέχνης. Ήμουν ένας έφηβος γεμάτος συμπλέγματα κατωτερότητας και ανωτερότητας συγχρόνως. Κάτι μέσα μου μου έλεγε πως αξίζω πολλά, όμως οι εξωτερικές συνθήκες δεν δικαιολογούσαν τα 25
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 26
φερσίματά μου. Αντί να συνεχίσω το σχολείο σαν τους φίλους μου, εγώ δούλευα εξαντλητικά, ντυμένος φτωχικά και κατοικώντας σε άθλια υπόγεια. Ως αντιστάθμισμα, προσπαθούσα να στηριχτώ στην ικανότητά μου να αποστηθίζω στίχους, στην αντοχή μου απέναντι στις δυσκολίες της ζωής και στο ταλέντο μου στη ζωγραφική. Αφάνταστα εύθικτος, σε σημείο να βάζω τα κλάματα στην παραμικρή παρατήρηση των μαστόρων μου, και παραφερόμενος ποικιλοτρόπως απέναντι στους φίλους όταν νόμιζα πως ήθελαν να με θίξουν, κρεμάστηκα κυριολεκτικά πάνω στην τέχνη. Και σκέφτομαι τώρα πόσο πιο καλλιτέχνης ήμουνα τότε, που δούλευα με απέραντο πάθος, χωρίς να νοιάζομαι ούτε για την τύχη των έργων μου ούτε για χρήματα ούτε για ιστορική συνέπεια ούτε για δόξες, αλλά για να υπάρχω απλώς, και αυτό μου αρκούσε. Όμως δεν ήξερα πως ήμουν καλλιτέχνης, πίστευα πως ήμουν ζωγράφος. Αυτό το μεγάλο δώρο ο Θεός μού το φύλαγε για αργότερα. Από αγάπες, μια παιδική σχέση στα δεκατρία μου, που κράτησε κάνα εξάμηνο, ίσως και χρόνο, δεν θυμάμαι καλά, και μετά τίποτε άξιο μνήμης μέχρι τα δεκαεννιά μου. Δουλειά και διάβασμα. Επηρεασμένος μέχρι το κόκκαλο από τους μαστόρους μου, ιδιαίτερα τον Βακιρτζή, που τον λάτρευα, έκανα κι εγώ τον κομμουνιστή, χωρίς καλά καλά να καταλαβαίνω, ούτε, φυσικά, να ξέρω για τι πράγμα μιλούσα. 26
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 27
Αργότερα, νέος άντρας στο Παρίσι πια, προσπάθησα να κατανοήσω, διαβάζοντας αποσπασματικά και ασύνδετα φιλοσοφία, ιστορία και εφημερίδες. Λίγα κατάλαβα. Η τέχνη, η τέχνη ήταν ο χώρος μου, και εκεί ήξερα πάντα γιατί μίλαγα, για ποιον μιλούσα. Από γράψιμο, αν και πάντα είχα την έφεση ή έστω απλώς την επιθυμία, μέχρι το 1970 δεν είχα τίποτε δημοσιεύσει. Ασκούσα αυτή μου την κλίση σε γράμματα που έστελνα σε φίλους και στις γυναίκες που αγαπούσα και με αγαπούσανε. Όταν αναπολώ τα παιδικά μου χρόνια, στεναχωριέμαι. Με δυσαρέσκεια κάθομαι τώρα και γράφω, αφού δεν αναγνωρίζω τον εαυτό μου σε κανένα από τα περασμένα στάδια της ζωής μου, και νιώθω πως, από δημιουργός, μετατρέπομαι σε βιογράφο κάποιου άλλου, αφού, αντί να μιλήσω για τον εαυτό μου, μιλάω για ένα πρόσωπο ή, μάλλον, για πολλά πρόσωπα που έφεραν απλώς το όνομά μου. Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Αναμνήσεις ανάκατες παιδικές. Όλα θαμπά κι όλα διάφανα συγχρόνως πριν από τη ζωγραφική, πριν από τον πόλεμο του ’40: τα αδέλφια μου, η υπέροχη μυρωδιά της μητέρας μου τις λίγες φορές που με έπαιρνε στην αγκαλιά της, η αντιπάθεια (ή τι;) του πατέρα μου παρά τη συγγένεια των ενδιαφερόντων μας, τα μεσημέρια του καλοκαιριού που σκάλιζα φλούδες δέντρων και έραβα ρουχαλάκια σ’ εκείνες τις μικρές μι27
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 28
κρές γυμνές κουκλίτσες, η δασκάλα μου της πρώτης δημοτικού, η κυρία Δήμητρα… η θρεψίνη, τα ξεφουσκωμένα τόπια στο υπόγειο… τα κοτσάνια από τα φιδόχορτα στου Φιλοπάππου, που μ’ αυτά έφτιαχνα τραπεζάκια και καρεκλίτσες… ο λαμπτήρας που έβγαλα μπαίνοντας από το σπασμένο παράθυρο και τον αντάλλαξα για μια φραντζόλα ψωμί… και οι μπόγοι στο δρόμο μετά την έξωση, με την αγία μητέρα μου καθισμένη επάνω… τα κουκιά με τη μελίγκρα και τους φουντωτούς «κόσμους» στις Τζιτζιφιές, οι χουρμαδιές και το συνεχώς σπασμένο κεφάλι του Γιάννη του αδελφού μου… τα δυο αδέλφια γείτονες που περπατάγανε με τα χέρια πάνω στη μάντρα και τρώγανε τα σκατά τους, ο σκύλος μας, που λύσσαξε και μας δάγκωσε όλους, το περπάτημα από τις Τζιτζιφιές στον Βοτανικό για το αντιλυσσικό εμβόλιο, τα κοτοπουλάκια που έβλεπα στο ρέμα και λαχταρούσα να είχα ένα δικό μου (κάτι που ποτέ δεν απόκτησα), τα χέλια που ψαρεύαμε στις εκβολές του Κηφισού, το ψάρι που έπιασα με τα χέρια… Αυτό όμως που μαρκάρισε τη ζωή μου ήταν το ψάξιμο στους δρόμους της γειτονιάς μου με την ελπίδα να βρω κάτι χρήσιμο. Και έβρισκα! Με αποκορύφωμα την ημέρα που έψαχνα παρακαλώντας την Παναγία να βρω ένα δίφραγκο και το βρήκα! Και αγόρασα δέκα καραμέλες Τσάρλεστον λαχειοφόρες, από τις οποίες οι εφτά κέρδιζαν. Από τότε δεν έπαψα 28
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 29
να ψάχνω στους δρόμους και να επικαλούμαι την έμπνευση. Αλλά τώρα πια ξέρω πώς να μεταμορφώνω τις πέτρες, τα παλιόξυλα, το χώμα σε έργα τέχνης, σε χρήματα, σε διασημότητα. Λένε πως οι παιδικές εμπειρίες καθορίζουν όλη μας τη ζωή, και μερικώς έχουν δίκιο. Ένας άλλος όμως ισχυρός παράγοντας είναι οι εκάστοτε μόδες, οι οποίες, εκμεταλλευόμενες την επιθυμία μας να συμμετέχουμε στη διαμόρφωση των γεγονότων, εισχωρούν μέσα μας και εκτρέπουν ή παραποιούν τα βιώματά μας. Πραγματικά, δεν ξέρω να πω αν αξίζει τον κόπο να αφιερώσεις το υπόλοιπο της ζωής σου στην προσπάθεια μορφοποίησης των παιδικών σου βιωμάτων-αναμνήσεων ή αν είναι σωστότερο να τα αφήσεις να ενεργούν υπόγεια κι εσύ να ζεις σαν πρωτόπλαστος, προσπαθώντας να εκφράσεις το εκάστοτε σήμερα. Και όποιο από τα προηγούμενα βιώματά σου βρει χώρο στην καινούργια σου πραγματικότητα, ας διασωθεί. Όπως περιφρόνησα τις ζωγραφικές μου ικανότητες, έτσι νομίζω πως θα έπρεπε να δείξω αδιαφορία και για το συγκινησιακό μου μπαγκάζ και να το δω όχι σαν αποταμίευση, αλλά ως πιθανό παράγοντα διαμόρφωσης του συνεχώς μεταβαλλόμενου προσώπου μου. Έτσι και μόνο έτσι παραμένεις ζωντανός, κι ας μη φτάσεις ποτέ στην απόλυτη φόρμα, στον απόλυτο Λόγο, που μ’ αυτόν συμμετέχεις στην υπόθε29
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 30
ση της τέχνης. Ας αντιπροσωπεύσεις όχι κάποια ιστορική στιγμή, αλλά τη ροή του χρόνου και των γεγονότων. Από τους λίγους καλλιτέχνες της γενιάς μου που εκτιμώ και μιλώ γι’ αυτούς, κανένας τους δεν ξέφυγε από την παγίδα της αυτοαναγνώρισης, κανένας τους από την παγίδα του εαυτού του. Όμως αυτή η παγίδα, που τους κρατά δέσμιους (ας το πούμε και αυτό), είναι συγχρόνως γι’ αυτούς μια άγκυρα σωτηρίας. Εγώ νιώθω να συγκρατούμαι από πολλά εύθραυστα και ασαφή νήματα ελαστικά, που μου επιτρέπουν να μετακινούμαι λίγο μπρος, λίγο πίσω. Μια ψευδαίσθηση αυτοαμφισβήτησης. Ξέρω πως αυτό δυσκολεύει τους άλλους να εντοπίσουν το ακριβές στίγμα μου, και πιθανώς να τους αποθαρρύνει. Έτσι, νιώθω συχνά μόνος και απροστάτευτος, παρά τους πολλούς θαυμαστές και φίλους. Ακολούθησα τη μοίρα μου και δεν θα επιτρέψω στους βρικόλακες του χθεσινού μου εαυτού να πίνουν το σημερινό αίμα μου. Αλλά ας επανέλθουμε στα γεγονότα. Τα χρόνια του πολέμου και της γερμανικής κατοχής τα πέρασα στο υπόγειο ενός σπιτιού που δεν υπάρχει πια, στην οδό Μαυρομιχάλη 72. Εκεί έζησα μαζί με τα έξι αδέλφια μου και τους γονείς μου μέχρι το 1957, είκοσι σχεδόν χρόνια, μέσα σε δύο κάμαρες, ένα χολ και μια άθλια κουζίνα γεμάτη κατσαρίδες, μην έχοντας την παραμικρή γωνιά για ν’ ακουμπήσω την ψυχή μου, 30
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 31
κάτι αποκλειστικά προσωπικό μου. Όταν αργότερα δυο τρία από τα αδέλφια μου παντρεύτηκαν και έφυγαν από το σπίτι, κατάφερα να αγοράσω από τα παλιατζίδικα ένα μικρό κομοδίνο μ’ ένα συρταράκι που κλείδωνε, και αυτό ήταν για χρόνια πολλά το καταφύγιο της σκέψης μου και των αισθημάτων μου… Ας προσπαθήσω να θυμηθώ τον ενθουσιασμό από τις νίκες της Αλβανίας, τους βομβαρδισμούς του Πειραιά που βλέπαμε από την Αθήνα σαν βεγγαλικά μιας τρομακτικής γιορτής, την είσοδο των Γερμανών με τις μοτοσικλέτες, το κρύο και την πείνα του ’41, τους αμέτρητους και πολύμορφους θανάτους γύρω μου, τις ψείρες, την οικογενειακή μας κωμωδία, όπου μέσα σ’ αυτό το μικρό σπίτι είχαμε χωριστεί σε δύο οικογένειες, από τη μία η μητέρα μου με τα τρία μεγάλα παιδιά, που δούλευαν και έβγαζαν κάτι ψευτοχρήματα για να ζήσουν (ή μάλλον για να μην πεθάνουν) τα τέσσερα μέλη της μιας οικογένειας, και απ’ την άλλη ο πατέρας μου, που είχε την ευθύνη των τεσσάρων μικρών. «Η οικογένειά σας», λέγαμε, «και η οικογένειά μας». Ήταν κι αυτό μια διασκέδαση, μια αντιπαλότητα, μια μορφή ευτυχίας… Θυμάμαι τους ανάπηρους από τον πόλεμο ζητιάνους, που τους βλέπαμε τη μια μέρα ζωντανούς ακόμη, και την άλλη τούς βρίσκαμε νεκρούς από το κρύο και την πείνα στο δρόμο… Τους τραγικούς νυχτερινούς πωλητές να διαλαλούν (σαν Μοίρες ή σαν Κατά31
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 32
ρες) τις πιο παράξενες και ευτελείς πραμάτειες τους, ρόκα, σαλέπι, τσάι του βουνού… τους κλέφτες, τις κάθε λογής ατιμίες, τους ήχους του τρόμου. Μπότες, ριπές, συνθήματα από το χωνί του ΕΑΜ, μπλόκα, τα γκαζοζέν λεωφορεία… την πρώτη μου δουλειά σε δικηγορικό γραφείο, μόλις τέλειωσα το δημοτικό, και τον τρόμο μου κάθε φορά που χτύπαγε το τηλέφωνο και έπρεπε να απαντήσω και να σημειώσω ποιος ήτανε (γιατί αυτό το εργαλείο μού ήταν ξένο, το φοβόμουν, δεν καταλάβαινα τι μου έλεγαν…). Θυμάμαι ακόμη, με αδικαιολόγητη νοσταλγία, το τραπεζάκι που φορτωνόμουν στην πλάτη κάθε πρωί μέχρι τη γωνία Χαριλάου Τρικούπη και Μεθώνης, όπου το στήναμε με τον αδελφό μου τον Γιάννη και πουλάγαμε χύμα τσιγάρα στους περαστικούς, το «μαγαζάκι» μας όπως το λέγαμε… Το καρβουνιάρικο-μανάβικο στην απέναντι γωνία, που διατηρούσαν δύο σπουδαστές της Χημείας, δυο θαυμάσια, αξιαγάπητα παιδιά, που ήταν μπλεγμένα στην Αντίσταση και φάνταζαν στα μάτια μας σαν ήρωες… Θυμάμαι που δούλεψα για λίγο καιρό κοντά σ’ έναν άθλιο ζαχαροπλάστη, σ’ ένα υπόγειο, έναν άντρακλα γεμάτο μαύρες τρίχες σαν πίθηκο, που είχε ένα χάλκινο στρογγυλό καζάνι κι έφτιαχνε καραμέλες και τις κουβάλαγα εγώ στα μαγαζιά όπου τις πούλαγε. Και, επιτέλους, την πρώτη μου επίσημη επαφή με την τέχνη στο εργαστήρι του Αλμαλιώτη, όπου δούλεψα 32
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 33
σχεδόν ένα χρόνο και σταμάτησα όταν μου κλέψανε τα παπούτσια, που τα είχα βάλει για γκολ ποστ στην οδό Καλλιδρομίου… Τις μελοδραματικές ατάκες του πατέρα μου όταν κάποτε νόμισε ότι ένα πολύτιμό του γραμματόσημο είχε χαθεί… Αλλά, προπάντων, το βράδυ της αποχώρησης των Γερμανών από την Αθήνα, με τις φωτιές και το ολονύκτιο εκθαμβωτικό γλέντι, το ανακατεμένο με φόβο, γιατί διαδιδόταν ότι οι Γερμανοί είχαν υπονομεύσει τον Λυκαβηττό με εκρηκτικά, που θα τα πυροδοτούσαν από στιγμή σε στιγμή και θα τίναζαν την Αθήνα στον αέρα… Την αγωνία του θανάτου από τις ριπές των πολυβόλων των Γερμανών όταν βρεθήκαμε στο λόφο του Στρέφη, όπου το ΕΑΜ είχε στήσει ένα φλεγόμενο σύνθημα, και τα όνειρα που ο φόβος αυτός γέννησε μέσα μου και με καταδίωκαν για χρόνια πολλά… Το άγριο ξύλο που παίζαμε με τα παιδιά από άλλες γειτονιές στους δρόμους, τους πετροπόλεμους, τα αίματα, τα μπορντέλα… τη Γιασεμή, μια άθλια, βρόμικη πουτάνα που ζούσε για ένα διάστημα σ’ ένα ελεεινό υπόγειο της οδού Μεθώνης και μας διηγιότανε (παιδιά εμείς έντεκα δώδεκα χρόνων) τις φρικτές ιστορίες της ζωής της… Το ξύπνημα του ερωτικού ενστίκτου και άλλα πολλά που δεν θα έπρεπε να παραλείψω. Και μέσα σ’ αυτά η τέχνη. Πώς επέζησε, πώς επιβίωσε αυτό μου το πάθος, πού έβρισκε χώρο και κέφι να ασκηθεί; Και μετά, ο Δεκέμβρης του ’44, ο θάνατος, ο τρό33 2 – «Εν τέλει», πάλι ο Λόγος είναι!
TSOKLIS_EN TELEI_EIKONES sel_Final.qxp_Layout 1 15/05/2019 13:37 Page 34
μος, η πείνα ξανά, τα τανκς που ρίχνανε με μυδράλια πάνω από τα κεφάλια μας, οι ωραίοι νεκροί που κάποιος ελεύθερος σκοπευτής, κρυμμένος σε κάποια ταράτσα, επιλεκτικά δολοφονούσε, τα μολυβένια στρατιωτάκια που έφτιαχνα και πούλαγα στην πλατεία Κολωνακίου –την ελεύθερη ζώνη–, τα τσιγάρα που πούλαγα από παράθυρο σε παράθυρο περνώντας ανάμεσα από διασταυρούμενα πυρά, τα ερείπια από τα ανατιναγμένα σπίτια μέσα στα οποία ψάχναμε για να βρούμε κάτι χρήσιμο, παίζοντας με το θάνατο, που δεν μας λυπήθηκε όλους. Εκατομμύρια εικόνες, που η μια καβαλάει την άλλη, τραγικές και λαμπρές συγχρόνως, που είναι αδύνατον να περιγραφούν. Μαύρες αναμνήσεις, σας εξορκίζω, στο όνομα της τέχνης, χαθείτε από τη συνείδησή μου, κι αν βρείτε κάποια σχισμή στο σήμερά μου, τρυπώστε, αλλά μην περιμένετε βοήθεια από μένα, ούτε ευγνωμοσύνη να περιμένετε. Σας έδωσα περισσότερα από ό,τι μου δώσατε, μου χρωστάτε, δεν σας χρωστάω.
34