IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 3
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ ﱣﱢ
ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
ΓΙΑΝΝΗΣ Φ. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 4
Στο εξώφυλλο: Ο θάλαμος 5 στις φυλακές της Αίγινας, από τον πολυτάλαντο Δημήτρη Ξυριτάκη, σκιτσογράφο και χαράκτη, δικηγόρο και συγγραφέα μελετών για την εγκληματικότητα στην Κρήτη. Τον αείμνηστο Δημήτρη, που ήταν γενναίος και τολμηρός, τον ονόμαζα πάντα «το παλικάρι της Κρήτης». Οι ένοικοι του θαλάμου: Αριστερά, στα κρεβάτια τους, ο Σπύρος Πλασκοβίτης και ο Σωτήρης Δέδες. Καθήμενοι: Φοίβος Ι. Ιωαννίδης, Παύλος Ζάννας, Γιώργος Γιαννόπουλος. Όρθιος ο Μανώλης Παπαϊωάννου και ξαπλωμένος ο Δημήτρης Ξυριτάκης.
©
Copyright Φοίβος Ι. Ιωαννίδης – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2019
1η έκδοση: Μάρτιος 2020 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα
% 210-330.12.08 – 210-381.63.10 FAX: 210-382.25.30
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com
ISBN 978-960-03-6638-9
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 5
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΜΕ ΚΑΘΟΡΙΣΑΝ ΑΠΟ ΝΩΡΙΣ
Εν αρχή ην οι γεννήτορες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η μάχη και η κατάληψη της Κρήτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η αντίσταση στην Κρήτη και ο ρόλος των Άγγλων πρακτόρων. Ίδρυση και δράση Ανωτάτης Επιτροπής Αγώνος Κρήτης (ΑΕΑΚ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο ασυρματιστής Κώστας Καραΐνδρος . . . . . . . . . . . . . . . Ο πατέρας σκοτώθηκε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο τάφος και η κατασκευή του μνημείου . . . . . . . . . . . . . . Η τελετή της απελευθέρωσης στη Σητεία . . . . . . . . . . . . .
13 24
37 46 52 60 65
ΑΝΗΣΥΧΑ ΜΑΘΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΦΟΙΤΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ
Στο Ηράκλειο μετά τον πόλεμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αριστέα – τρεις ιστορίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Στο Κολλέγιο Αθηνών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επιστροφή στο Ηράκλειο – Λύκειο «Κοραής» . . . . . . . . . . . . 5
71 74 77 93
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 6
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
Εξετάσεις για το Πανεπιστήμιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Στη Νομική Αθηνών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Σωτηρία Μπέλλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Γνωριμία με την Κυβέλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 ΕΙΣΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Στον πρώτο Ανένδοτο Αγώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 1963: Δολοφονία Γρηγόρη Λαμπράκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Εκλογική νίκη της Ένωσης Κέντρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Αποστασία: 15 Ιουλίου 1965 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Η μεγάλη γκάφα των Ανακτόρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Με τον Γεώργιο και τον Ανδρέα Παπανδρέου στο δεύτερο Ανένδοτο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Προς τη δικτατορία: τρία ενδιαφέροντα επεισόδια . . . . . . . . . . 185 1966: Σύλληψη συνωμοτών αξιωματικών . . . . . . . . . . . . 185 Τζον Ντέι: Μάρτιος 1967 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Τα λάθη και οι διαφωνίες των Παπανδρέου . . . . . . . . . . . 189 Η γνωριμία και ο γάμος με τη Μαριώ. Η γέννηση του Γιάννη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ
21 Απριλίου: Διαδήλωση στο Ηράκλειο. Η δίκη
της αδερφής μου Κάτιας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Οι πρώτες συνωμοτικές επαφές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Στην παρανομία στα Ανώγεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Πυροβολισμοί και εκρήξεις στο Ηράκλειο. Η περίεργη και απίστευτη ιστορία της σύλληψής μου . . . . . . . . . . . . . . . . 219 6
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 7
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
Είκοσι μέρες εφιαλτικών ανακρίσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Η ιστορία του χάρτη κάτω από το πλακάκι . . . . . . . . . . . 229 Ανάκριση στο Ηράκλειο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Η δίκη στο Έκτακτο Στρατοδικείο Χανίων . . . . . . . . . . . . . . 256 Συμπαράσταση Γάλλων: Τηλεγραφήματα Φρανσουά Μιτεράν, Πιερ Μεντές-Φρανς, Ρομπέρ Μπαντεντέρ . . . . . . . . 263 ΦΥΛΑΚΕΣ
Αίγινα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Κυριακή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 Αρβανίτης Βορονώφ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 Υπόθεση Παναγούλη. Κηδεία Γεωργίου Παπανδρέου . . . 298 Μεταγωγή στο Ηράκλειο. Δίκη για παράνομο παρκάρισμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Επιστροφή στην Αίγινα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Θεοχάρης Στυπαγγίδης: στη φυλακή για έναν καφέ . . . . 322 Τα «βασάνια»: Σημαιωνάκης – Αργυράκης – Ζάβρας – Μπαρμπαγιαννάκης – Γάκος – Λαβίδας – Ο Λοχίας – Νίκος Κοκκινάκης: ο φίλος και έμπιστος σύνδεσμος με τον υπαρχιφύλακα Νυσταζάκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Ο πονηρός πρεσβευτής των ΗΠΑ Χένρι Τάσκα . . . . . . . . 339 Χαλκίδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 Κορυδαλλός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354 Μουράτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Η νύχτα των μεγάλων μαχαιριών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Ο δικαστής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 Ο γύφτος με τον κόρακα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360 Το κρασί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Διάσωση αρχείου φυλακών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 7
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 8
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΦΥΛΑΚΙΣΗ ΕΩΣ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ
Αναθεωρητικό Στρατοδικείο, 9.6.1973 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367 Ο Αλέκος Παναγούλης και η Οριάνα Φαλάτσι στην Κρήτη . . . 370 Επανεγκατάσταση στο Ηράκλειο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ
Κατάρρευση της Χούντας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 1974: «Νέες Πολιτικές Δυνάμεις» και εκλογές . . . . . . . . . . . . . 398 «Σοσιαλιστική Πρωτοβουλία» – «Συμμαχία των 5» . . . . . . . . 403 Συνέδριο Σοσιαλιστικού Κόμματος Πορτογαλίας, 1976 . . . . 407 Συνέδριο Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Σουηδίας, Στοκχόλμη, Οκτώβριος 1976 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 1976: Η δίκη των βασανιστών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413 Δικηγορία στα ποινικά δικαστήρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417 Μπαντουβάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428 Δύο σημαντικοί άνθρωποι: Γκύντερ Γκρας, Μαξ βαν ντερ Στουλ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 1978: Γέννηση της Μυρτώς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436 1982: Υποψήφιος δήμαρχος Ηρακλείου . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439 1987-1989: Στη Διοίκηση του ΙΚΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451 ΜΟΠ Πληροφορικής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 Αξονικοί τομογράφοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 «Βίλα Καζούλη» – Cherchez la femme . . . . . . . . . . . . . . . . 470 Υπόθεση Κοσκωτά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472 Και δύο παρανομίες μου: «Αυγή» και «Θέατρο Τέχνης» . . . 477 Εκλογές Ιουνίου 1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 480 8
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 9
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
Στη Βουλή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484 Κοινοβουλευτική δραστηριότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488 1993-1995: Υφυπουργός Κοινωνικών Ασφαλίσεων . . . . . . . . . 492 Στην κυβέρνηση Σημίτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500 Πρόεδρος της Επιτροπής Αναθεωρήσεως του Συντάγματος . . . . 507 21.12.2000: Ομιλία για τον Προϋπολογισμό . . . . . . . . . . . . . . 512 Αποχώρηση από την πολιτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514
ΨΗΦΙΔΕΣ
2003: Η δίκη της 17 Νοέμβρη. Μάρτυρας υπεράσπισης
του Γ. Σερίφη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523 10 Μαΐου 2005: Επεισόδιο σε εκδήλωση στο Πολυτεχνείο . . . . 527 Φάκελος πολιτικών φρονημάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 Μίκης – Μάνος: Από τους λίγους σώζεται αυτός ο τόπος . . . . 536 ΕΝ ΕΙΔΕΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539
9
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 10
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις, αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου, αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου. Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ
Ιθάκη
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 11
ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΜΕ ΚΑΘΟΡΙΣΑΝ ΑΠΟ ΝΩΡΙΣ
h
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 12
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 13
Εν αρχή ην οι γεννήτορες.
ΧΡΟΝΙΑ ΤΩΡΑ, πολλοί καλοί φίλοι και συγγενείς, μα κυρίως τα
παιδιά μου, ο Γιάννης και η Μυρτώ, επιμένουν να καταγράψω την περιπετειώδη ζωή μου. Αρχίζω λοιπόν μια εξιστόρηση, όχι όμως πλήρη, μιας ζωής που κρατάει ήδη ογδόντα τέσσερα χρόνια. Προτίμησα να αναφερθώ συνοπτικά στις πιο σημαντικές και κρίσιμες στιγμές που με διαμόρφωσαν, ψυχικά και διανοητικά, ώστε να γίνω αυτός που τελικά είμαι. Πιστεύω ότι όλοι διαμορφωνόμαστε ως προσωπικότητες, περισσότερο ή λιγότερο, από τους γονείς μας. Ανάλογα και με τις περιστάσεις βέβαια. Σε ό,τι με αφορά προσωπικά, όσο μεγάλωνα όλο και πιο πολύ συνειδητοποιούσα ότι η επιρροή των γονιών μου είχε, και έχει ακόμη και σήμερα, επηρεάσει τον τρόπο που σκέπτομαι και είναι καθοριστική στις αποφάσεις μου, ιδίως στις δύσκολες συνθήκες και στις κρίσιμες εποχές. Στην περίπτωσή μου ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι από τα πρώτα παιδικά μου χρόνια, στη Γερμανοϊταλική κατοχή, η οικογενειακή μας ζωή άλλαξε τελείως, λόγω του έντονου πατριωτισμού του πατέρα μου στον επικίνδυνο και σκληρό αγώνα του κατά των κατακτητών, από τους οποίους τελικά και σκο13
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 14
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
τώθηκε στις 11 Μαΐου του 1944 – λίγο πριν από την απελευθέρωση. Αλλά και της μητέρας μου η επιρροή υπήρξε για μένα καθοριστική, ιδίως τα πολύ δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν μετά την απελευθέρωση και συνέπεσαν με την πρώιμη εφηβεία μου. Οι γονείς μου θεωρώ ότι ήταν ιδιαίτερα προικισμένοι και ξεχωριστοί άνθρωποι. Τον πατέρα μου ουσιαστικά τον γνώρισα από τις διηγήσεις της μητέρας μου, που σε όλη της τη ζωή μας μιλούσε γι’ αυτόν με ανυπόκριτο σεβασμό στη μνήμη του, αλλά και από τη μελέτη του σπάνιου αρχείου του, το οποίο εκείνη κατόρθωσε εν πολλοίς να περισώσει. Ο Γιάννης Ιωαννίδης γεννήθηκε στις Λιθίνες Σητείας το 1903. Η μητέρα του Αικατερίνη, το γένος Γιαννακαντωνάκη, πέθανε μετά από δύο χρόνια στη γέννα του δεύτερου παιδιού, μαζί με το παιδί. Έτσι ο Γιάννης έμεινε ορφανός από μητέρα σε ηλικία μόλις δύο ετών. Ο πατέρας του Γεώργιος Ιωαννίδης ήταν δάσκαλος από το Σταυροχώρι. Μετά το θάνατο της γυναίκας του εγκαταστάθηκε στην Ιεράπετρα, όπου ξαναπαντρεύτηκε και απέκτησε άλλα έξι παιδιά. Ως καταξιωμένος εκπαιδευτικός, με ιδιαίτερη μόρφωση, εκτιμήθηκε από τους συμπολίτες του, που τον εξέλεξαν και δήμαρχο της πόλης. Ο Γιάννης έμεινε στις Λιθίνες με τον παππού του και, αφού τελείωσε το Δημοτικό, μετέβη στη Νεάπολη όπου υπήρχε τότε το μοναδικό Γυμνάσιο του νομού Λασιθίου. Τις δύο τελευταίες τάξεις του Γυμνασίου τις έκανε στο Ηράκλειο, στο Λύκειο «Κοραής», που ήταν τότε μακράν το καλύτερο σχολείο της Κρήτης. Κατόπιν ο Γιάννης ανέβηκε στην Αθήνα για σπουδές στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δικηγόρησε αρχικά στην Αθήνα και αμέσως μετά έγινε μέλος του Δικηγορικού Συλλόγου Λασιθίου. Άνοιξε το δικηγορικό του γραφείο πρώτα στην Ιεράπετρα και μετά στη Σητεία. Σε πολύ μικρό χρονικό διά14
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 15
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
στημα διακρίθηκε ως ένας από τους καλύτερους δικηγόρους του νομού και απέκτησε πολύ μεγάλη πελατεία. Το 1932 νυμφεύθηκε την Αριστέα Περάκη από το Ηράκλειο, τη μητέρα μου, μια μοναδική γυναίκα. Η μητέρα μου είχε σπουδάσει στο περίφημο τότε Διδασκαλείο Ηρακλείου, από το οποίο είχαν αποφοιτήσει σπουδαίες γυναίκες, όπως η Έλλη Αλεξίου και η Γαλάτεια Καζαντζάκη. Καθότι αριστούχος, διορίστηκε αμέσως δασκάλα σε σχολείο που φοιτούσαν Τουρκάκια, πριν από την ανταλλαγή των πληθυσμών, που έγινε μετά τη Μικρασιατική καταστροφή. Αποτέλεσμα της ανταλλαγής αυτής ήταν να φύγουν από την Κρήτη είκοσι πέντε χιλιάδες Τουρκοκρητικοί και να εγκατασταθούν στην Κρήτη είκοσι δύο χιλιάδες πεντακόσιοι πρόσφυγες από τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας. Η μητέρα μου είχε πάθος με τη μόρφωση, ήθελε να συνεχίσει τις σπουδές της και παρά τις αντιρρήσεις της οικογένειάς της ενεγράφη στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δυστυχώς όμως είχε ένα ατύχημα, με σοβαρό κάταγμα στο πόδι της, και εξαναγκάστηκε κάτω από την πίεση της οικογένειάς της να επιστρέψει στο Ηράκλειο. Ανήσυχο πνεύμα όπως ήταν, μετά την επιστροφή της σπούδασε λογιστική και διπλογραφία. Έτσι προσελήφθη στη μεγαλύτερη τότε εξαγωγική εταιρεία της Κρήτης, την εταιρεία Λιοπυράκη, και έγινε επικεφαλής του Λογιστηρίου, καθώς εκτιμήθηκαν αμέσως οι ικανότητές της και το γεγονός ότι μπορούσε να παρακολουθεί την αλληλογραφία που γινόταν στα γαλλικά, γλώσσα που ήξερε. Έχοντας κερδίσει την εμπιστοσύνη των ιδιοκτητών αλλά και των συναδέλφων της στην εταιρεία, παρέμεινε σε αυτήν μέχρι που παντρεύτηκε με τον πατέρα μου. Η Αριστέα ήταν μια πολύ μορφωμένη, θα έλεγα σοφή, γυναίκα, με έντονη προσωπικότητα και σπάνιες ικανότητες και α15
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 16
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
Το βιβλιάριο εγγραφής της Αριστέας Περάκη στη Νομική Σχολή.
κόμα πιο σπάνιες αρετές. Είχε την τύχη να ζήσει και να εργαστεί πριν από το γάμο της στο Ηράκλειο τη δεκαετία 19201930, εποχή μεγάλης οικονομικής και πνευματικής ακμής της αστικής τάξης της πόλης. Τέσσερα παιδιά έκανε μέσα σε έξι χρόνια αυτό το όμορφο ζευγάρι. Η Ελευθερία-Λύντια γεννήθηκε το 1934, εγώ το 1936, στις ειδούς του Μαρτίου, ο Μάριος το 1938 και η Κάτια το 1940. Το σπίτι μας στη Σητεία, που χτίστηκε από το 1933 έως το τέλος του 1935, είναι ένα ευρύχωρο σπίτι με μεγάλη αυλή, περιφραγμένη με επιμελημένο μαντρότοιχο και κομψά μασίφ κιγκλιδώματα, περιμετρικά παρτέρια γεμάτα λουλούδια, αγιόκλημα, τριανταφυλλιές, γιασεμί και δυο μεγάλες κρεβατίνες που κάνουν ακόμη νοστιμότατα σταφύλια «φράουλες». Διατηρούνται ευτυχώς μέχρι σήμερα, χωρίς όμως το συνεχόμενο κήπο, στον οποίο ο πατέρας μου, που είχε μεράκι με τα λουλούδια και τα δέντρα, είχε φυτέψει πορτοκαλιές, λεμονιές, μια συκιά, μια αχλαδιά, ακόμη και έναν λωτό. Δυστυχώς, πάνω στις μεγά16
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 17
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
Η Αριστέα Περάκη με τα παιδιά της (από αριστερά) Λύντια, Μάριο και Φοίβο Ιωαννίδη.
λες φτώχειες μας, όταν μεγαλώσαμε και σπουδάζαμε και τα τέσσερα αδέλφια, ο κήπος με τα οπωροφόρα δέντρα πουλήθηκε και στη θέση του κτίστηκε μια τριώροφη οικοδομή. Το σπίτι αυτό είναι από πολλές απόψεις εξαιρετικό. Όχι μόνο γιατί σχεδιάστηκε από δύο εξαιρετικούς πολιτικούς μηχανικούς και κτίστηκε από σπουδαίους μαστόρους υπό την επίβλεψη ενός πολύ καλού εργολάβου, του Ψαρομάτη, αλλά και γιατί χρησιμοποιήθηκαν πρώτης ποιότητας υλικά. Τα δάπεδα στα υπνοδωμάτια φτιάχτηκαν με ξυλεία από κυπαρίσσια της Χαλκιδικής και στα υπόλοιπα δωμάτια μπήκαν εξαιρετικά πλακάκια. Η μητέρα μου βοηθούσε πολύ τον πατέρα μου, δακτυλογραφώντας όλα τα δικόγραφά του, ο οποίος, όπως μου διηγήθηκε η ίδια, πολλές φορές τα βράδια, ενώ έγραφε αγωγή σε μια υπόθεση, ταυτόχρονα υπαγόρευε στη μητέρα μου, που δακτυλογραφούσε, προτάσεις σε άλλη υπόθεση. Είχαμε δύο οικιακές βοηθούς, υπηρέτριες τις λέγαμε τότε, που βοηθούσαν τη μητέρα μου, και μια γκουβερνάντα που ερχό17
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 18
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
Το σπίτι του Γιάννη Ιωαννίδη στη Σητεία, στην οδό που φέρει πλέον το όνομά του.
ταν μια φορά την εβδομάδα και μας δίδασκε γαλλικά, τη μεγαλύτερη αδελφή μου και μένα. Θυμάμαι τον υπερδραστήριο πατέρα μου, όταν γύριζε από το γραφείο του, να φοράει μια ολόσωμη μπλε φόρμα, σαν μπλου τζιν, να κατεβαίνει στον κήπο ολόχαρος για να ασχοληθεί με τα δέντρα και τα λουλούδια του. Έπαιρνε μαζί του την κατά δύο χρόνια μεγαλύτερη αδερφή μου την Ελευθερία-Λύντια και μένα, για να τον βοηθούμε υποτίθεται, στην πραγματικότητα όμως για να μαθαίνουμε τα απαραίτητα για τις καλλιέργειες και την περιποίηση των φυτών. Στις γιορτές των Χριστουγέννων ανέβαινε πάντα στην Αθήνα για να αγοράσει δώρα για τη μητέρα και για μας, τα παιδιά του. Από ό,τι θυμάμαι, την τελευταία φορά, πριν από τον πόλεμο, είχε φέρει, εκτός από τα συνήθη δώρα, και όργανα γυμναστικής για τη Λύντια και μένα. Ως γνήσια προοδευτικός άνθρωπος έλεγε «εμένα η κόρη μου από δεκαέξι χρονών θα γυρίζει μόνη της την 18
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 19
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
Ευρώπη». Λάτρευε τη φύση και είχε από εκείνη την εποχή αυτό που θα λέγαμε σήμερα οικολογική συνείδηση. Ο Γιάννης Ιωαννίδης, παράλληλα με την επαγγελματική καταξίωσή του ως ένας από τους πιο διακεκριμένους δικηγόρους του νομού Λασιθίου, είχε αναπτύξει έντονη πολιτική δραστηριότητα στους κόλπους του κόμματος των Φιλελευθέρων, όντας φανατικός οπαδός και θαυμαστής του μεγάλου Ελευθερίου Βενιζέλου. Αλλά και η μητέρα μου ήταν πολιτικοποιημένη και φανατική βενιζελική, όπως ήταν και ο δάσκαλος πατέρας της, που είχε εκλεγεί και πληρεξούσιος της Επαρχίας Μαλεβιζίου, βουλευτής δηλαδή, στην Κρητική Εθνοσυνέλευση. Το 1935, με το κίνημα του Βενιζέλου, ο πατέρας μου συνελήφθη και καταδικάστηκε ως επικεφαλής του Κινήματος στη Σητεία από το Έκτακτο Στρατοδικείο Σούδας. Έμεινε στις φυλακές Χανίων και Ηρακλείου αρκετούς μήνες και δημεύτηκε το σύνολο της περιουσίας του, ακόμη και ένα αμπέλι στο Ηράκλειο, που ήταν προίκα της μητέρας μου. Σε μια εποχή γεροντοκρατούμενη, είναι αληθινά εντυπωσιακό πώς κατάφερε αυτός ο άνθρωπος σε πολύ νεαρή ηλικία, όντας υπερδραστήριος, να συνδυάζει επαγγελματική καταξίωση, οικογενειακή ζωή και έντονη πολιτική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικό είναι ότι από πολύ νέος είχε επικοινωνία με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, μεταξύ άλλων και για τα θέματα του συνδυασμού του κόμματος στο νομό Λασιθίου, όπως φαίνεται από το παρακάτω τηλεγράφημα του μεγάλου Βενιζέλου που βρήκα στο αρχείο του, στο οποίο δίνει οδηγίες στα στελέχη των Φιλελευθέρων, με μέριμνα επανόρθωσης της αδικίας που θεωρούσε ότι είχε υποστεί σε προηγούμενες εκλογές ο σταθερός από την εποχή του Θερίσου φίλος του Καταπότης:
19
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 20
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
Ο Γιάννης Ιωαννίδης στις φυλακές Νεαπόλεως μετά το Βενιζελικό Κίνημα του 1935.
Τηλεγράφημα προς Ιωάννη Ιωαννίδη εξ Αθηνών Κύριος Καταπότης ένεκα αδυναμίας συνεργασίας του με Κοθρήν μου είχε προτείνει αρχικώς να σχηματίσει καθαρώς φιλελεύθερον τοπικόν συνδυασμόν Σητείας. Την πρότασιν ταύτην είχα δεχθεί. Ακολούθως επειδή ο Παπαδάκης δεν εδέχθη να λάβει μέρος εις τον αυτόν συνδυασμόν εματαιώθη η συγκρότησις αυτού στοπ. Τότε Καταπότης επρότεινε να καταρτίσει συνδυασμόν αυτού και Μηλιαρά βεβαιώνων ότι θα αποσπάσει από Λαϊκούς μεγάλον αριθμόν ψήφων και πιθανώς ματαιώση επιτυχία λαϊκού υποψηφίου. Στοπ. Εδέχθην και πρότασιν τούτην. Προσωπικοί φίλοι κυρίου Καταπότη θα ψηφίσουν τον ανεξάρτητο συνδυασμό. Στο ερώτημα πού πρέπει να δώσουν την ψήφο τους οι Φιλελεύθεροι είναι φανερόν ότι πρέπει να δώσουν την ψήφον εις 20
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 21
Τηλεγράφημα του Ελ. Βενιζέλου στον Ι. Ιωαννίδη. 21
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 22
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
φιλελεύθερον συνδυασμόν ο οποίος θα έχει την εικόνα μου ως έμβλημα. Όπως δε συνέστησα και διά της εκκλήσεως που απηύθυνα προς τους φιλελεύθερους εκλογείς Λασιθίου διά του τύπου στοπ. Αποτελεί βέβαια ανωμαλίαν σοβαράν ότι ο κ. Καταπότης μέλος της Κυβερνήσεως δεν υποστηρίζει τον κυβερνητικόν συνδυασμόν αλλ’ έχω τη γνώμη ότι εις παρελθούσας εκλογάς είχατε αδικήσει κ. Καταπότην σταθερόν από της εποχής του Θερίσου φίλον και διά να επανορθώσω την αδικίαν ταύτην τον προσέλαβα ως μέλος της κυβερνήσεως και εδέχθην να ενεργήσει αυτοτελώς εις τας εκλογάς στοπ. Διά τούτο θα παρακαλέσω όσοι φιλελεύθεροι δεν είναι προσωπικοί φίλοι του κυρίου Καταπότη να εργασθούν υπέρ Φιλελευθέρου συνδυασμού και να αφήσουν και εκείνον να εργασθεί με τους προσωπικούς φίλους του με τους Ανεξάρτητους στοπ. Από το λόγον μου στα Χανιά ελπίζω να εννοήσουν όλοι οι φίλοι πόσην μεγάλην σημασίαν θα έχει η έκβασις της παρούσης εκλογής. Βενιζέλος
Ενδεικτική από το αρχείο του πατέρα μου είναι επίσης και μια ιδιόγραφη επιστολή του 1934 που έλαβε από τον Νικόλαο Πλαστήρα, από τις Κάννες όπου ήταν εξόριστος: Cannes 12.9.34 Αγαπητέ μου φίλε κ. Ιωαννίδη Έλαβα το από 20 Αυγ. γράμμα σας και σας είμαι εξαιρετικώς ευγνώμων διά την αγάπην και την αφοσίωσίν σας. Με συνεκίνησαν βαθύτατα αι τόσον λογικαί και μελετημέναι κρίσεις σας επί της εν γένει πολιτικής κατάστασεως ως και των αιτίων, τα οποία επροκάλεσαν την σημερινήν εξάρθρωσιν του κράτους. Σας συγχαίρω με όλη μου την καρδιά διά τας τόσον υγιείς αντιλήψεις σας ως προς το κυβερνητικόν σύστημα υπό το ο22
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 23
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
Επιστολή του Ν. Πλαστήρα στον Ι. Ιωαννίδη: 12.9.1934.
ποίον ως και εγώ φρονώ είνε δυνατόν η χώρα να εύρη την ποθητή γαλήνην. Μετά την πολυετή επίδρασιν επί του κρατικού οργανισμού του δηλητηρίου του φαύλου κομματισμού και του εθνικού διχασμού, κανένα φάρμακο δεν είνε αποτελεσματικόν παρά μόνο μια ριζική χειρουργική επέμβασις, αλλιώς ας περιμένουμεν μοιρολατρικώς τον αφανισμόν της πατρίδας. Το κατ’ εμέ θα πράξω ότι είνε δυνατόν προς την κατεύθυνσιν αυτήν με την πεποίθησιν ότι λίαν προσεχώς θα έχωμεν έκδηλα και τα αποτελέσματα, εφόσον μάλιστα υπάρχουν ιδεολόγοι όπως υμείς, και απόστολοι υγειών αρχών. Θα μου κάμνη πολύ μεγάλη ευχαρίστησιν αν κάποτε θα λαμβάνω και νέα σας Με πολλήν αγάπη και εκτίμησιν Υμέτερος Νικόλαος Πλαστήρας
23
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 24
Η μάχη και η κατάληψη της Κρήτης.
ΛΙΓΕΣ ΜΕΡΕΣ πριν αρχίσει η Μάχη της Κρήτης ένα αγγλικό αε-
ροπλάνο έκανε αναγκαστική προσγείωση στο Μακρύ Γιαλό, στα νότια παράλια της επαρχίας Σητείας. Ο πατέρας μου, που ειδοποιήθηκε σχετικά, παρέλαβε τους δύο Άγγλους αεροπόρους, τους όποιους φιλοξενήσαμε στο σπίτι μας για λίγες ημέρες, έως ότου τους πήρε ο Άγγλος πρόξενος στο Ηράκλειο. Τις ημέρες που μείνανε κοντά μας τους άρεσε να παίζουν μαζί μου και μου έδωσαν δώρο ένα σουγιά που άνοιγε από δυο μεριές, από τη μια ήταν ο σουγιάς και από την άλλη ένα σιδερένιο σουβλί. Μου τράβηξαν και μια φωτογραφία με τσιγάρο στο χέρι, προμήνυμα, φαίνεται, ότι θα γινόμουν ο φανατικός καπνιστής, που είμαι, φευ, ακόμα. Τη φωτογραφία μαζί με τις ευχαριστίες τους μας έστειλαν από το Ηράκλειο πριν φύγουν για την Αίγυπτο. Η μάχη της Κρήτης είναι η μοναδική προσπάθεια κατάληψης μιας μεγάλης νήσου, με εκτεταμένη ενδοχώρα, από αέρος. Οι Άγγλοι, και προσωπικά ο Τσώρτσιλ, γνωρίζοντας την ιδιαίτερη στρατηγική σημασία της Κρήτης, πίστευαν ότι μπορούσαν να την κρατήσουν ελεύθερη παρά την κατάληψη ολόκληρης της υπόλοιπης Ελλάδας. Γι’ αυτό διατηρούσαν σοβαρές στρατιωτικές δυνάμεις από Άγγλους, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς, που ανήρχοντο περίπου σε 35.000 άνδρες. Παρά την τρομακτική υ24
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 25
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
Με τσιγάρο στο χέρι, 5 ετών, φωτογραφία τραβηγμένη στην αυλή μας από Άγγλους αεροπόρους.
περοχή των Γερμανών στον αέρα, οι Άγγλοι εξακολουθούσαν να ελέγχουν ολόκληρη τη Μεσόγειο με το στόλο τους. Η από αέρος επίθεση των Γερμανών έγινε με 1.370 αεροπλάνα και 14.000 αλεξιπτωτιστές με βαρύ και σύγχρονο οπλισμό. Προσπάθησαν με εκτεταμένους βομβαρδισμούς στο Ηράκλειο, στα Χανιά και στο Ρέθυμνο και χιλιάδες θύματα από τον άμαχο πληθυσμό, να καταστρέψουν τις πόλεις και ιδίως τα λιμάνια τους. Αποπειράθηκαν επίσης να αποβιβάσουν στην Κρήτη στρατιωτικές δυνάμεις με εκατοντάδες καΐκια που είχαν επιτάξει. Με την υπεροχή που είχαν όμως στην θάλασσα, οι Άγγλοι κατόρθωσαν να τα βυθίσουν όλα και ας είχαν σοβαρές απώλειες σε πλοία από τις αεροπορικές επιθέσεις. Επικεφαλής των δυνάμεων άμυνας στη Νήσο ήταν ο Νεοζηλανδός στρατηγός Φράιμπεργκ, στον οποίο όμως καταλογίζεται ως μεγάλο τακτικό λάθος η αποτυχία αποτροπής της κατάλη25
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 26
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
ψης του αεροδρομίου στο Μάλεμε των Χανίων, μετά από ηρωικές μάχες σώμα με σώμα, μετά από την οποία ο Φράιμπεργκ οπισθοχώρησε στην ενδοχώρα. Οι Γερμανοί υπέστησαν μεγάλες απώλειες, ωστόσο όταν κατόρθωσαν να κατεβάσουν μηχανοκίνητες μονάδες στο Μάλεμε, προχώρησαν πια και κατέλαβαν Ρέθυμνο και Ηράκλειο. Στις μάχες σε Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο πολέμησαν γενναία και οι Κρητικοί εθελοντές. Χιλιάδες ήταν οι νεκροί και οι τραυματίες και από τις δύο πλευρές. Οι απώλειες όμως των Γερμανών σε αλεξιπτωτιστές ήταν τόσο μεγάλες, ώστε δεν χρησιμοποιήθηκαν έκτοτε μέχρι και το τέλος του πολέμου. Στις μάχες στο Ηράκλειο σκοτώθηκε και ο Άγγλος αρχαιολόγος, ο διάδοχος του Έβανς, Τζον Πεντέλμπερυ, ο οποίος δεν ήταν μόνο επικεφαλής της αγγλικής Αρχαιολογικής Αποστολής αλλά και αρχηγός των μυστικών υπηρεσιών της χώρας του στην Κρήτη, που την είχε αγαπήσει με πάθος, όπως και τους Κρητικούς. Όντας τρομερός πεζοπόρος, είχε διανύσει όλη τη νήσο από τη μία άκρη έως την άλλη. Ήταν μονόφθαλμος, το ένα του μάτι ήταν γυάλινο. Οι Γερμανοί, που ήξεραν το ρόλο του, πληροφορήθηκαν το θάνατό του, αλλά για να βεβαιωθούν τον ξέθαψαν. Χιλιάδες ήταν τα θύματα και από Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς. Γι’ αυτό έρχονται έκτοτε κάθε χρόνο στην Κρήτη οι επιζήσαντες, για να παραβρεθούν στα μνημόσυνα που γίνονται στα πεδία των μαχών στο Ηράκλειο, στο Ρέθυμνο, στη Σούδα, στα Χανιά. Σε μια απ’ αυτές τις τελετές, τη δεκαετία του 1990, όντας υφυπουργός Κοινωνικών Ασφαλίσεων, εκπροσώπησα την κυβέρνηση και συγκινήθηκα βαθιά όταν άκουσα την Ωδή σ’ αυτούς που έπεσαν σ’ εκείνες τις μάχες. Ένας Αυστραλός αντελήφθη τη συγκίνησή μου και με ρώτησε σχετικά. Του απάντησα 26
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 27
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
ότι είχα ζήσει ως παιδί πολύ έντονα τα γεγονότα της Μάχης της Κρήτης και της Κατοχής λόγω της δράσης του πατέρα μου. Τον παρακάλεσα λοιπόν να μου πει τους στίχους της Ωδής, που τους βρήκα συγκλονιστικούς. Μου τους έγραψε σε ένα πρόχειρο χαρτί: ODE TO THE FALLEN
They shall grow not old, as we that are left grow old Age shall not weary them, nor the years condemn At the going down of the sun, and in the morning we will remember them Lest we forget. O BIN YON, ποιητής της Ωδής
Όταν λοιπόν άρχισε η Μάχη της Κρήτης, με την πρωτοφανή για την εποχή επίθεση από αέρος, ο πατέρας μου, για να μας προστατέψει από ενδεχόμενους βομβαρδισμούς, πήρε όλη την οικογένεια, τη μητέρα μου, τα τέσσερα παιδιά ηλικίας από ενός έως πέντε χρονών, μαζί και την υπηρέτριά μας, την Καλλιόπη και πήγαμε στο μοναστήρι του Αϊ-Γιάννη του Καψά, που βρίσκεται στη νοτιοανατολική άκρη της Κρήτης, κτισμένο πάνω σε ένα μεγάλο βράχο με θέα στο Λιβυκό πέλαγος. Απέναντι από το μοναστήρι, σε μικρή απόσταση, είναι το Κουφονήσι, ένα νησάκι που από την αρχαιότητα είχε παίξει σημαντικό ρόλο. Σώζονται ακόμα λίγα ίχνη της μινωικής εποχής. Το νησί γνώρισε μεγάλη ακμή κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, γιατί εκεί παράγονταν η πολύτιμη πορφύρα, από τα κοχύλια που ήταν διάσπαρτα στις ακτές του. Στο νησάκι υπήρχε ένας φάρος, ιδιαίτερα σημαντικός για τη ναυσιπλοΐα. Στη θάλασσα, όπως προανέφερα, αντίθετα με ό,τι 27
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 28
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
συνέβαινε στον αέρα, κυριαρχούσε ο αγγλικός στόλος. Γι’ αυτό οι Γερμανοί ήθελαν να καταστρέψουν το φάρο. Εκείνη την ημέρα, τέλος Μαΐου 1941, είδαμε από το μοναστήρι να πλησιάζει και να αράζει ένα καΐκι στην ακτή ακριβώς μπροστά από τη μονή. Λίγη ώρα μετά είδαμε –για πρώτη φορά στη ζωή μας– ένα αεροπλάνο να ορμά κάθετα προς το νησί και να βομβαρδίζει το φάρο και λίγο μετά δεύτερο αεροπλάνο να κάνει το ίδιο. Ήταν τα περίφημα Στούκας. Όταν χάθηκαν και διαλύθηκαν οι καπνοί και η σκόνη, διαπιστώσαμε ότι είχαν πετύχει το στόχο τους. Ο φάρος είχε καταστραφεί. Νωρίς το απόγευμα είδαμε να βγαίνουν από το αραγμένο καΐκι δυο-τρεις άνδρες και να ανεβαίνουν το τραχύ μονοπάτι προς τη μονή. Μπροστά πήγαινε ένας πανύψηλος άνδρας με στολή. Όταν έφτασαν και μπήκαν στη μικρή αυλή, έκπληκτοι παρατηρήσαμε ότι ο ψηλός άνδρας είχε ένα σκουλαρίκι στο αριστερό αυτί. Από τότε, στις πολλές σχετικές συζητήσεις που κάναμε για το περιστατικό τον ονομάζαμε «σκουλαρικά». Η υπηρέτρια, η Καλλιόπη, που με κρατούσε από το χέρι, ρώτησε το σκουλαρικά αν είναι Γερμανός και εκείνος απάντησε στα ελληνικά «όχι, είμαι Άγγλος». Η Καλλιόπη τότε του απάντησε «τα συγχαρητήριά μου!» Εμφανίστηκε μετά από αυτό ο πατέρας μου, που είχε κρυφτεί στο πίσω μέρος του μοναστηριού για την περίπτωση που ο ψηλός ήταν Γερμανός. Ο σκουλαρικάς έβγαλε το πηλήκιό του, μπήκε στο μικρό εκκλησάκι, έβγαλε από το πορτοφόλι του όσα χρήματα είχε, τα άφησε στο παγκάρι και εξήγησε ότι είναι ίσως το τελευταίο καΐκι με Άγγλους που φεύγει από την Κρήτη για την Αίγυπτο, αφού η Κρήτη είχε ήδη καταληφθεί από τους Γερμανούς. Πρόσθεσε ότι πήγαιναν αρχικά στο Κουφονήσι απέναντι, για να πάρουν νερό που χρειάζονταν για το ταξίδι. Όταν εί28
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 29
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
δε το εκκλησάκι άλλαξε γνώμη και ήρθε προς το μοναστήρι, πράγμα που τους έσωσε. Γιατί αν είχαν πάει στο νησί τα Στούκας που βομβάρδιζαν το φάρο θα τους είχαν δει και βέβαια θα βούλιαζαν το καΐκι. Στη συνέχεια, συζήτησε πολλή ώρα με τον πατέρα μου αλλά κανείς μας, ούτε η μητέρα μου, δεν έμαθε ποτέ το περιεχόμενο της συζήτησης. Το σούρουπο πια, ο σκουλαρικάς με τους συνοδούς του, αφού συνεννοήθηκε με τον πατέρα μου, πήγαν μαζί στο καΐκι, κάτι ξεφόρτωσαν, το έκρυψαν στο φαράγγι που είναι ακριβώς δίπλα στο βράχο του μοναστηριού κι έφυγαν. Την υπόλοιπη ιστορία του σκουλαρικά, δηλαδή του υποπλοίαρχου του αγγλικού Βασιλικού Ναυτικού Μάικλ Κάμπελινγκ αφήνω να τη μάθετε από την παρακάτω επιστολή που έστειλε μετά τον πόλεμο στη μητέρα μου ο Ιωάννης Σταμπεδάκης, καπετάνιος του καϊκιού. Εν Ρόδω την 2α Απριλίου 1947 Κυρία Ιωαννίδου χαίρε. Σας εκφράζω τα βαθύτατά μου συλλυπητήρια για τον σκληρό χαμό του αείμνηστου κυρίου σας, του λαμπρού ανδρός της κοινωνίας και αγνού Έλληνος πατριώτου. Πολλές φορές ρωτούσα για εσάς και είχα πληροφορηθεί ότι κατοικείτε στο Ηράκλειον αλλά κανείς δεν γνώριζε να μου ορίσει ακριβώς τη διεύθυνσή σας. Επιτέλους επικοινωνήσαμε τη ευγενή φροντίδι του κυρίου Παλίδου, έστω και αργά. Θέλω όμως να με πιστεύσετε ότι οπωσδήποτε θα σας συναντούσα, γιατί βέβαια υπό τόσους κρισίμους στιγμάς δεν ήτο δυνατόν να σας ξεχάσω ποτέ. Τον θάνατον του αειμνήστου κυρίου σας είχα δυστυχώς πληροφορηθεί προ τριών ετών, εις το Κάιρο ακόμη, από το γιατρόν κ. Παΐζη. Είμαι ο ίδιος όπου ήρθα εις Άγιο Ιωάννη Καψά την 30ήν Μαΐου 1941 ημέραν Παρασκευήν και λίαν πρωί. Το πλοιάριό 29
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 30
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
μου ονομάζετο «Αθανάσιος Μιαούλης», κυβερνήτης ήμουν ο ίδιος. Όταν φύγαμε το δείλι της ίδιας ημέρας κατηυθύνθημεν διά Μάρσα Ματρούχ. Την επομένην, Σάββατον, μας επετέθη Γερμανικό αεροπλάνον, εφόνευσε τον Άγγλον ταγματάρχη, έναν Άγγλον μηχανικόν, ετραυμάτισε τον Μάικλ Κάμπελινγκ και έτερους δύο. Κατορθώσαμε το ρίξαμε κάτω και αφού ενταφιάσαμε τους νεκρούς εις τον υγρόν τάφον εξακολουθήσαμε το ταξίδιόν μας και την μεσημβρίαν της 2ας Ιουνίου απεβιβάσθημεν εις Μάρσα Ματρούχ. Αναχωρήσαμεν διά Αλεξάνδρειαν την 4η Ιουνίου ’41, την επομένη εφθάσαμε εκεί όπου παρέμεινα ολίγους μήνες και κατόπιν εγώ μεν πήγα και διοργάνωσα την βάσιν Κύπρου, ο δε υποπλοίαρχος του Αγγλικού Βασιλικού Ναυτικού Μάικλ Κάμπελινγκ σας επεσκέφθη στην Κρήτη κατ’ επανάληψη. Μάλιστα δε είχον την πληροφορίαν ότι εξανατραυματίσθη την μίαν φοράν, την δε δευτέραν ασθένησε βαρέως από κοιλιακόν τύφον και εσώθη ως εκ θαύματος. Έκτότε είχα μάθει ότι ξαναπήγε με μικρόν κουρσάρικον πλοίον εις την Αίγιναν, συνελήφθη από τους Γερμανούς, μετεφέρθη εις στρατόπεδο αιχμαλώτων εις Γαλλίαν και προ δύο εβδομάδες της εισβολής, τον Μάιο του 1944, ετουφεκίσθη παρά των Γερμανών γιατί ασφαλώς θα είχαν ανακαλύψει ότι και κλειστός εις στο στρατόπεδον θα τους είχε κάμει κάποια μεγάλη ζημιά. [...] Πάντως το φριχτό τέλος του ήρωος υπολποιάρχου Μάικλ Κάμπελινγκ όπου σας ενδιαφέρει (αυτός με το σκουλαρίκι στο αυτί) ήτον τόσο σκληρόν και άχαρον. Ευρίσκομαι εδώ τώρα κυρία Ιωαννίδου, ιδιώτης βέβαια. Βιοπαλεύω από δύο σχεδόν έτη μετά την απόλυσή μου από την υπηρεσία και μετά 54 συνεχών μηνών τραχύ αγώνα στη θάλασσα. Δυστυχώς δε εκείνο το θρυλικό πλοιάριό μου την 21η Ιανουαρίου 1947 κατεστράφη εις Κω από απροσεξία των ψαράδων μου, όπου το εργάζοντο, και το πούλησα όπως ήτο 30
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 31
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
ναυαγισμένον. Δεν θα μου πιστεύσετε δε πόσον ακόμην είμαι λυπημένος. Διαβιβάσατε τους εγκαρδίους μου χαιρετισμούς εις τα αδέλφια σας και επιφυλάσσομαι να σας συναντήσω όταν θα έρθω εις Ηράκλειον. Σας χαιρετώ, Ιωάννης Σταμπεδάκης
Λίγο μετά το περιστατικό στον Καψά γυρίσαμε στο σπίτι μας στη Σητεία. Ο νομός Λασιθίου είχε παραχωρηθεί, μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς, στους Ιταλούς, που ήλθαν από τα ιταλοκρατούμενα τότε Δωδεκάνησα. Η Σητεία και το λιμάνι της είχαν ιδιαίτερη σημασία γι’ αυτούς, λόγω της γειτνίασης με Κάσο-Κάρπαθο και τα άλλα Δωδεκάνησα. Στη Σητεία η ιταλική Κομαντατούρα εγκαταστάθηκε σ’ ένα οίκημα απέναντι από το σπίτι μας – πράγμα που είχε εξοργίσει τον πατέρα μου, που πέραν από φλογερός πατριώτης ήταν και πολύ τολμηρός άνθρωπος. Στο γραμμόφωνό μας ακούγαμε συχνά τα τραγούδια της Βέμπο για τον ηρωικό και νικηφόρο αγώνα των Ελλήνων στα αλβανικά βουνά. Ακόμη και σήμερα, εβδομήντα τόσα χρόνια μετά, κάθε φορά που τα ακούω, ιδίως το «Παιδιά, της Ελλάδος παιδιά...», συγκινούμαι. Ο πατέρας μου, βλέποντας τους Ιταλούς στρατιωτικούς και την ιταλική σημαία να κυματίζει στην Κομαντατούρα, εξοργισμένος με πήρε από το χέρι, βγήκαμε στην αυλή και αφού με έβαλε πάνω σε μια κολόνα του περιμετρικού τοίχου της αυλής, μου είπε να τραγουδήσω το «Κορόιδο Μουσολίνι», πράγμα που εγώ μετά χαράς έκανα, μην έχοντας βέβαια συναίσθηση του κινδύνου. Άκουσα όμως τη μητέρα μου να του φωνάζει «Είσαι τρελός! Θα μου σκοτώσουν το παιδί». Μετά από λίγο ο πατέρας μου γελώντας με κατέβασε και μπήκαμε στο σπίτι, όπου η μη31
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 32
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
τέρα μου θυμάμαι, πολύ θυμωμένη, ξαναείπε τον πατέρα μου τρελό. Ύστερα από λίγες μέρες οι Ιταλοί έκαναν επίταξη στα τρία ισόγεια δωμάτια του σπιτιού μας και εγκαταστάθηκαν μερικοί στρατιώτες. Οι στρατιώτες αυτοί, ως μεσογειακοί, ήταν πρόσχαροι, χαμογελαστοί και τους άρεσε να παίζουν μ’ εμάς τα παιδιά όταν βγαίναμε στην αυλή ή στον κήπο. Ο πατέρας μου όμως μας είχε πολύ αυστηρά απαγορεύσει να παίζουμε και να χαριεντιζόμαστε μαζί τους. Όταν αντιλήφθηκε ότι για να μας προσεγγίζουν μας έδιναν καραμέλες και σοκολατάκια, μας απαγόρευσε να παίρνουμε οτιδήποτε, τονίζοντας ότι όποιος το τολμούσε θα έτρωγε πολύ ξύλο. Είχα καταλάβει ότι οι Ιταλοί στενοχωριόντουσαν που δεν δεχόμασταν τα δωράκια τους και, ενώ τους απέφευγα, τους λυπόμουν. Μετά περίπου από ένα ή δυο μήνες οι Ιταλοί έφυγαν και άφησαν ελεύθερα τα τρία ισόγεια. Χαρακτηριστικό εκείνης της εποχής και του τρόπου που ο πατέρας μου συμπεριφερόταν είναι το επεισόδιο που έχει καταγράψει σε κείμενό του στην εφημερίδα Πατρίς (17.5.2010) ο γνωστός δάσκαλος Γιάννης Γ. Μαρουκλής, γείτονάς μας στη Σητεία, απόσπασμα του οποίου παραθέτω: ΕΦΗΒΙΚΕΣ ΜΝΗΜΕΣ ΕΝΟΣ ΣΗΤΕΙΑΚΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΗΡΩΑ ΙΩΑΝΝΙΔΗ.
[...] Θα ήταν το τέλος του 1941. Κατοχή. Οι Ιταλοί διαφέντευαν το νομό μας. Στη Σητεία υπήρχε μια φρουρά Γερμανών για την υποστήριξη του ασύρματού τους και ενός φωτεινού σηματοδότη που δούλευε όλη τη νύχτα στην πιο ψηλή κορφή απέναντι από τη Σητεία και πάνω από το χωριό Ρούσσα Εκκλησιά. Οι αντιστασιακές ομάδες δεν είχαν φαίνεται οργανωθεί ακόμη 32
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 33
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
και ο ήρωάς μας Γιάννης Ιωαννίδης ήταν μαζί με την οικογένειά του στο καινούργιο σπίτι, που μόλις πρόλαβε να οργανώσει πριν τον πόλεμο, ένα σπίτι ωραίο, άνετο, περίβλεπτο. Ένα Δεκεμβριάτικο μεσημέρι του ’41 [...], βλέπω ένα Ιταλό στρατιώτη, γνωστό στη Σητεία για τα καλά ελληνικά που ήξερε, γιατί είχε κάμει, λέει, στα Δωδεκάνησα διερμηνέας, όπως και εδώ. Ο στρατιώτης προχωρεί αεράτος με βήμα παρέλασης και φτάνει στην είσοδο, στη σιδερένια αυλόπορτα. Προχωρεί στην αυλή και φτάνει στην κυρία είσοδο. Χτυπά το ρόπτρο της ωραίας πόρτας και περιμένει. Σε λίγο η πόρτα ανοίγει και παρουσιάζεται ο Ιωαννίδης. Παρατηρώ, ακίνητος και με το χτυποκάρδι της περιέργειας, ότι το γλυκό ύφος του και το μόνιμο μειδίαμα που χαρακτήριζαν πάντα την παρουσία του, ανακόπηκαν. Πήρε στάση απωθητική, σοβαρή, ψυχρή, μόλις αντίκρισε τον Ιταλό στρατιώτη. — Τι θέλετε, παρακαλώ; Και ο Ιταλός χαιρετά σε στάση προσοχής με το χέρι στο καπέλο του. — Κύριε Ιωαννίδη, ο κ. διοικητής μας σας παρακαλεί να μας διαθέσετε τα σερβίτσια σας, που μάθαμε ότι είναι πλήρη, για να περιποιηθούμε τον στρατηγό μας ΚΑΡΤΑ που ήρθε από τα Δωδεκάνησα. Θα σας τα επιστρέψουμε ακέραια όσα θα καταμετρήσουμε. Και ο Γιάννης Ιωαννίδης, σαν να τον βλέπω τώρα, ορθώνει το κορμί του υπερήφανος, φτιάχνει τη γραβάτα του, παίρνει ύφος αυστηρό, που πρώτη φορά είχα δει και λέει κοφτά: — Σερβίτσια έχω, αλλά για τον κατακτητή ΟΧΙ!, και συγχρόνως σπρώχνει την πόρτα, που κλείνει βίαια με πολύ κρότο. Ο Ιταλός ξαφνιάστηκε με αυτή την κίνηση και έκαμε μια νευρική οπισθοχώρηση. Σταμάτησε σαν ταπεινωμένος, κάτι που ίσως δεν μπορούσε φαίνεται να αποδεχθεί, προσβλήθηκε προφανώς, νευρίασε πολύ και χτυπώντας με την αρβύλα του την ξύλινη πόρτα, είπε: 33 2
o
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 34
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
— Είσαι κερατάς και θα δεις... και έφυγε τροχάδην. Έντρομος εγώ βγήκα στα σκαλιά του απέναντι σπιτιού με τη σκέψη πως κάτι άσχημο θα επακολουθήσει στο σπίτι του Ιωαννίδη με αυτήν την επαναστατική του συμπεριφορά. Ο Φοίβος εξακολουθεί να παίζει με τα νερά της βρύσης. Ήταν μόλις 5 χρονών. Ύστερα από μερικές μέρες, όταν ήρθε η εξαδέλφη μου στο σπίτι μας, μας είπε ότι οι Ιταλοί πήγαν την ίδια μέρα με επεισοδιακό τρόπο, πήραν όλα τα σερβίτσια, τα κατέγραψαν, τα συσκεύασαν και τα επέστρεψαν σώα. Έτσι καταγράφηκε στη μνήμη μου το περιστατικό αυτό, που έδειξε πως ο ήρωας Γιάννης Ιωαννίδης ήταν ασυμβίβαστος επαναστάτης και στην πιο ειρηνική σύμπραξη με τους κατακτητές.
Στην ωραία αυτή αφήγηση, που δείχνει το χαρακτήρα του ανθρώπου αλλά και τις συνθήκες υπό τις οποίες προκινδύνευαν όσοι συμμετείχαν τότε ενεργά στην Αντίσταση, ας προσθέσω εδώ και κάποιες προσωπικές μου αναμνήσεις. Όπως περιγράφω σε επόμενο κεφάλαιο, συνεχείς ήταν οι προσπάθειες του πατέρα μου να ενημερώνει το στρατηγείο της Μέσης Ανατολής στην Αίγυπτο για κάθε κίνηση των Γερμανοϊταλικών στρατευμάτων, καθώς και την κίνηση πλοίων και αεροπλάνων που εστέλλοντο κυρίως για την τροφοδοσία των στρατευμάτων του Ρόμελ καθώς και του ανεφοδιασμού του σε καύσιμα κ.λπ. Μερικές φορές έπρεπε να σταλούν σημειώματα με πληροφορίες στον ασύρματο που ήταν εγκαταστημένος εναλλάξ στα σητειακά χωριά Συκιά, Σταυροχώρι, Σκορδύλο και τελευταία στον Μαρουλά Λιθινών. Όταν όμως οι πληροφορίες έπρεπε να διαβιβαστούν επειγόντως, ενώ είχε ήδη νυχτώσει και απαγορευόταν αυστηρά η κυκλοφορία, ο πατέρας μου, με την πεποίθηση ότι οι Γερμανοϊτα34
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 35
ΜΙΑ ΖΩΗ ΓΕΜΑΤΗ
λοί δεν θα υποπτεύονταν ένα μικρό παιδί αν το συναντούσαν στο δρόμο, και επειδή οι σύνδεσμοι που χρησιμοποιούσε έμεναν σε σπίτια κοντά στο δικό μας, μου έδινε μικρά μασουράκια λεπτού χαρτιού τυλιγμένα, στα οποία ήταν γραμμένες οι πληροφορίες που έπρεπε να σταλούν στο συμμαχικό στρατηγείο, για να τα πάω στα σπίτια των συνεργατών του, με την εντολή αν εμφανιστούν οι Γερμανοί στο δρόμο να τα καταπιώ !! Ήμουν 7 χρονών τότε, και μην έχοντας συναίσθηση του κινδύνου δεν φοβόμουν τους Γερμανούς, φοβόμουν όμως το σκοτάδι μια και φυσικά στο δρόμο δεν υπήρχε καθόλου φωτισμός. Κάθε φορά όμως που συνέβαινε αυτό άκουγα τη μητέρα μου να του φωνάζει και να προσπαθεί να τον αποτρέψει, ενώ ο πατέρας μου της έλεγε «Μη φοβάσαι, δεν θα πειράξουν ένα μικρό παιδί». Δεν διεκδικώ βέβαια αντιστασιακές δάφνες και τίτλους, όπως δυστυχώς πολλοί που κατάφερναν να αναγνωριστούν ως αντιστασιακοί από τη βρεφική τους ηλικία... Εγώ απλώς υπάκουα σε ό,τι μου έλεγε ο πατέρας μου, χωρίς να ξέρω τι κάνω, και χωρίς επίγνωση του κινδύνου. Όταν έφτανα στα σπίτια των συνεργατών του, θυμάμαι δύο από αυτά, του Ν. Κοκκινάκη και του Γεωργίου Συλιγνάκη του εργολάβου, τύχαινα πάντοτε εξαιρετικής υποδοχής και απ’ ό,τι θυμάμαι με φίλευαν με γλυκά, κουραμπιέδες κ.λπ, που ήταν σπάνια τότε. Έτσι στο γυρισμό, επειδή ήμουν ευχαριστημένος με τα γλυκίσματα, φοβόμουν λιγότερο το σκοτάδι. Δεν έτυχε ευτυχώς ποτέ να συναντήσω Γερμανούς στο δρόμο μου και ούτε χρειάστηκε να καταπιώ κανένα από τα σημειώματα. Λίγο καιρό μετά την ανατροπή του Μουσολίνι, όταν η Ιταλία άλλαξε στρατόπεδο, ήλθε στο σπίτι μας ο επικεφαλής Γερμανός αξιωματικός στη Σητεία, διάλεξε το δωμάτιο στο οποίο κοιμόμασταν τα τέσσερα παιδιά και εγκαταστάθηκε ο ίδιος. Ήταν 35
IOANNIDIS_ZOH GEMATH DDDD.qxp_Layout 1 21/2/20 1:09 PM Page 36
ΦΟΙΒΟΣ Ι. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
ψηλός και αγέλαστος άνθρωπος. Τα αδέλφια μου και εγώ μεταφερθήκαμε στα δύο ισόγεια δωμάτια, τα οποία λόγω της διπλής ταράτσας του σπιτιού θεωρούνταν καλό καταφύγιο σε περίπτωση βομβαρδισμού. Ένα βράδυ που χτύπησε ο συναγερμός οι γονείς μας και πέντε-έξι γείτονες ήλθαν στα ισόγεια δωμάτια που θεωρούνταν ασφαλή. Ήλθε όμως και ο Γερμανός, ο οποίος ήξερε λίγα ελληνικά. Προκλητικός όπως ήταν, είπε στον πατέρα μου «εμείς είμαστε δυνατοί και κάνουμε ό,τι θέλουμε, εσείς δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα». Ο πατέρας μου του απάντησε ότι εμείς έχουμε τα θάρρη μας στο Θεό. Οπότε ο Γερμανός απάντησε, «Δεν υπάρχει θεός». Και ο τολμηρός πατέρας απαντά, «Περιμένουμε τους συμμάχους μας τους Άγγλους να μας ελευθερώσουν». Ο Γερμανός, έξαλλος, έδωσε μια γροθιά στο τραπέζι κι έφυγε αγριεμένος. Οι γείτονες όλοι τρόμαξαν και του έλεγαν «κύριε Γιάννη, δεν έπρεπε να τον προκαλέσεις. Καλά, δεν λυπάσαι τον εαυτό σου, δεν λυπάσαι όμως ούτε τα παιδιά σου;» Θυμάμαι ακόμα τον πατέρα μου να χοροπηδά στο σπίτι από τη χαρά του όταν αγγλικά αεροπλάνα βομβάρδισαν και βούλιαξαν στο λιμάνι της Σητείας ένα φορτηγό πλοίο έμφορτο με τρόφιμα, νερό και καύσιμα για τη στρατιά του Ρόμελ, την εποχή που κατήγαγε αλλεπάλληλες νίκες στην πορεία του προς την Αίγυπτο. Ο πατέρας μου είχε ειδοποιήσει μέσω του ασύρματου το συμμαχικό στρατηγείο στη Μέση Ανατολή σχετικά με το πλοίο και έτσι πρόλαβαν να το βυθίσουν ακίνητο μέσα στο λιμάνι. Αυτή του η δράση, η ίδρυση και διεύθυνση αντιστασιακής οργάνωσης, η δημιουργία ενός εκτεταμένου δικτύου πληροφοριών και η διαβίβασή τους στο συμμαχικό στρατηγείο ήταν και η μεγάλη συμβολή του στον αγώνα της πατρίδας, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω. 36