Ανάμεσα σε 4 οθόνες by Kastaniotis Editions

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 5

ΣΤΕΛΙΟΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ 4 ΟΘΟΝΕΣ

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 6

1η έκδοση: Σεπτέμβριος 2020 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-381.63.10 FAX: 210-382.25.30

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6717-1

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΕΙΣΑΓΩΓΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΤΑ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΤΟΥΣ Η έννοια του κοινού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η έρευνα του κοινού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ποσοτική έρευνα κοινού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Χρήσεις και ικανοποιήσεις» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η εξέλιξη των «χρήσεων και ικανοποιήσεων» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η εξάρτηση του κοινού από τα μέσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ποιοτική έρευνα κοινού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η έρευνα του κοινού στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης . . . . . . . . . Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24 29 30 31 32 37 40 45 49

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Νέος κατακερματισμός του κοινού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η δραστηριότητα του κοινού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επιλεκτικότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Έλξη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το ρεπερτόριο των μέσων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αναζήτηση, προσδοκία, διάδραση και εμπλοκή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61 65 66 68 68 71 74

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΟΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ Η «λογική των μέσων» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Από το τηλεχειριστήριο... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... στο multitasking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Έξυπνα κινητά και τάμπλετ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αντικατάσταση και συμπληρωματικότητα των μέσων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Από τους ζάπερ στους multitaskers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

81 85 88 90 92 94

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΤΗΛΕΘΕΑΣΗΣ ΣΤΑ METRICS ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΛΓΟΡΙΘΜΟΥΣ Οι μετρήσεις στον τηλεοπτικό βίο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι μετρήσεις στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι μετρήσεις στην ψηφιακή εποχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Στην εποχή των «Μεγάλων Δεδομένων» και των αλγορίθμων . . . . . . . . . . . . . . . Η κοινωνική διάσταση των μετρήσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

106 109 112 114 119 122

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΗΛΕΘΕΑΣΗ ΣΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ Στην εποχή του διαδικτύου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο παραδοσιακός τηλεοπτικός προγραμματισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Παράμετροι που επηρεάζουν τη στρατηγική προγράμματος . . . . . . . . . . . . . . . . Οι οικονομικοί στόχοι του καναλιού, η αγορά και το τηλεοπτικό περιβάλλον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συμβατότητα με την τηλεοπτική συμπεριφορά του κοινού . . . . . . . . . . . . . . Διαμόρφωση συνήθειας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι τάσεις τηλεθέασης του κοινού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το θεσμικό πλαίσιο και η κοινή γνώμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τακτικές στον τηλεοπτικό προγραμματισμό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η τακτική του «προπορευόμενου» και του «επόμενου προγράμματος» . . . Η τακτική του «εναλλακτικού ανταγωνισμού» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η τακτική της «γέφυρας» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η τακτική της «άγκυρας» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η τακτική του «αιφνιδιασμού» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η τακτική των «αγνοημένων τηλεθεατών» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τρέιλερ και τίζερ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

130 130 133 133 136 137 138 140 141 143 143 144 145 145 146 147

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 9

Στην εποχή του διαδικτύου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κοινωνική τηλεόραση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Βουλημική τηλεθέαση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Υπνοθέαση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Από το YouTube... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... στο Netflix . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Στην εποχή των αλγορίθμων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

147 150 153 155 157 159 161 162

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

ΤΑ ΜΕΣΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΤΩΣΗΣ Τι είναι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κατηγορίες μέσων κοινωνικής δικτύωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μια επισκόπηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι «χρήσεις και ικανοποιήσεις» . . . . . . . . . . . . Η περίπτωση του Facebook . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το Facebook και οι Έλληνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

174 176 178 180 184 189 195

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ Αλλαγές στην κατανάλωση της ενημέρωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επικοινωνιακά συστήματα και ενημέρωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η γνώση της ενημέρωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η ενημέρωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ειδήσεις και μηχανές αναζήτησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ενημέρωση εν κινήσει . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Από τον διαμοιρασμό των ειδήσεων... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... στην αποφυγή των ειδήσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

203 207 209 210 214 216 219 221 224

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΣΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Τα μέσα επικοινωνίας και οι Έλληνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Οι Αθηναίοι και τα μέσα επικοινωνίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Η διείσδυση των μέσων στο αθηναϊκό νοικοκυριό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 9

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 10

Συνήθειες και χρήσεις των μέσων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 Από τη βιντεοθέαση στο «κατέβασμα» και τη συνδρομή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Σύνοψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ 4 ΟΘΟΝΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 11

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ

Διάγραμμα 2.1 Πίνακας 7.1 Πίνακας 7.2

Πίνακας 8.1 Πίνακας 8.2 Πίνακας 8.3 Πίνακας 8.4 Πίνακας 8.5

Ο κατακερματισμός του επικοινωνιακού περιβάλλοντος Κατανάλωση της ενημέρωσης – Διεθνής συγκριτική έρευνα Κατανάλωση ειδήσεων από έξυπνα κινητά ανά συναθροιστή ειδήσεων σε εβδομαδιαία βάση (2017-2019) σε επιλεγμένες περιοχές Ποιο μέσο χρησιμοποιούν οι Αθηναίοι για την κύρια ενημέρωσή τους Αθηναίοι και υπνοθέαση Παράλληλη χρήση μέσων στην Αθήνα Κατοχή DVD Διαδίκτυο και ψυχαγωγικό περιεχόμενο

62 211

217 242 243 244 244 245

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 12

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 13

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Η μελέτη αυτή αποτελεί τη συνέχεια μιας μακρόχρονης ερευνητικής προσπάθειας που έχει σκοπό να καταγράψει και να ερμηνεύσει τις επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών στη μιντιακή συμπεριφορά των ανθρώπων. Το βιβλίο αυτό είχε την τύχη να διαβαστεί από εκλεκτούς συναδέλφους, οι οποίοι με εποικοδομητικά σχόλια και εύστοχες παρατηρήσεις μού επέστησαν την προσοχή σε διάφορα ζητήματα τα οποία πραγματεύομαι. Θέλω επίσης να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον δρ. Ηλία Αθανασιάδη, που διέθεσε αρκετό από τον χρόνο του για να διαβάσει και να σχολιάσει εποικοδομητικά το παρόν κείμενο. Είναι αυτονόητο ότι εγώ φέρω ακέραιη την ευθύνη των όσων αναφέρονται στις σελίδες της παρούσας μελέτης. Θα ήθελα ακόμα να ευχαριστήσω θερμά τον συνεργάτη μου δρ. Αχιλλέα Καραδημητρίου για τον συνολικό συντονισμό των ερευνών για τη μιντιακή συμπεριφορά των Αθηναίων, καθώς και τον Νίκο Σύμπουρα για την τροφοδοσία ερευνών αγοράς σχετικά με τα μέσα στην Ελλάδα. Το βιβλίο αυτό το αφιερώνω στη μνήμη του αδερφού Πάνου, που, όταν γραφόταν το παρόν σύγγραμμα, μας εγκατέλειψε όλους τόσο αναπάντεχα. Αθήνα, Ιανουάριος 2020

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 14

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το επικοινωνιακό πεδίο αλλάζει, όχι μόνο ως προς την προσφορά του περιεχομένου, αλλά και ως προς τους τρόπους με τους οποίους τα μέλη του κοινού ανακαλύπτουν, χρησιμοποιούν, καταναλώνουν και αλληλεπιδρούν με το περιεχόμενο που τους προσφέρουν τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας. Αυτές οι νέες συνθήκες στο πεδίο καταγράφονται καλύτερα στις αναπτυγμένες χώρες, που διαθέτουν πλούσιες και πολυποίκιλες δομές στην αγορά των μέσων επικοινωνίας, όπου η μετάβαση από τα παλαιά στα νέα μέσα, από τα αναλογικά στα ψηφιακά, είναι σαφώς πιο εμφανής. Οι πολίτες του αποκαλούμενου δυτικού κόσμου πριν από τριάντα χρόνια είχαν κατά μέσο όρο να επιλέξουν ανάμεσα σε έναν περιορισμένο αριθμό καναλιών – στις περισσότερες περιπτώσεις δύο δημόσια τηλεοπτικά κανάλια, τρεις με τέσσερις ραδιοφωνικούς σταθμούς και έναν σχετικά ικανό αριθμό έντυπων μέσων (περιοδικά, εφημερίδες και βιβλία), και συνήθως επισκέπτονταν τις κινηματογραφικές αίθουσες για να δουν τουλάχιστον μία ταινία την εβδομάδα. Στις μέρες μας οι πολίτες έχουν πλέον τη δυνατότητα να επιλέξουν την κατανάλωση του ίδιου περιεχομένου μέσα από διαφορετικές οθόνες, είτε αυτή είναι της τηλεόρασης ή του υπολογιστή τους, σταθερού ή φορητού, είτε ακόμα του έξυπνου κινητού ή του τάμπλετ τους. Στην πραγματικότητα τα μέσα επικοινωνίας έχουν «πλημμυρίσει» τις δυτικές κοινωνίες (καθώς και έναν αυξανόμενο αριθμό ασιατικών χωρών) τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Παράλληλα με την αύξηση του αριθμού των προσφερόμενων μέσων, καταγράφεται μια αλλαγή στο προσφερόμενο περιεχόμενο. Ένα βασικό τμήμα της βιομηχανίας των μέσων είναι σήμερα αφιερωμένο στη δημιουργία και τη διανομή περιεχομένου που απευθύνεται σε συγκεκριμένες κατηγορίες του κοινού, από τα παιδιά και τους εφήβους, στα στελέχη και την τρίτη ηλικία. Η θέαση του τηλεοπτικού περιεχομένου έχει μετακινηθεί, από κανάλια που προσφέρουν πολυσυλλεκτικό περιεχόμενο, σε κανάλια θεματικά και εξειδικευμένου περιεχομένου, που απευθύνονται κατά το πλείστον σε μικρού όγκου ακροατήρια (niche), αλλά και σε παρόχους που προσφέρουν τις τηλεοπτικές τους υπηρεσίες μέσω του διαδικτύου. Δεν έχουν αλλάξει όμως μόνον τα μέσα επικοινωνίας. Το κοινό τους, δηλαδή εμείς, έχει επίσης αλλάξει. Δεν αντιμετωπίζουμε τα μέσα επικοινω15

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 16

νίας όπως στο παρελθόν. Δεν βλέπουμε πια τηλεόραση με προσήλωση όπως παλαιότερα. Δεν διαβάζουμε εφημερίδες, αλλά ενημερωνόμαστε από τις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες στο διαδίκτυο. Έχουμε πλέον την έκδηλη τάση να σχολιάζουμε τα πολιτικά και κοινωνικά τεκταινόμενα και να τα κοινοποιούμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Μπορεί να μην αντέχουμε να δούμε διαφημίσεις περισσότερο από ένα λεπτό κι αλλάζουμε τηλεοπτικό σταθμό όταν το πρόγραμμα που μας προβάλλει δεν προκαλεί το ενδιαφέρον μας, αλλά παρακολουθούμε για ώρες συνεχόμενα τα επεισόδια των αγαπημένων μας σειρών που μας προφέρουν οι νέοι τηλεοπτικοί πάροχοι μέσω του διαδικτύου. Γεγονός είναι ότι η πορεία των μέσων επικοινωνίας πάντα συνδεόταν άμεσα με το κοινό που προσέλκυαν. Καθώς οι συνθήκες πρόσληψης και διανομής του περιεχομένου των μέσων επικοινωνίας αλλάζουν, επηρεάζοντας όχι μόνον τη συμπεριφορά των μελών του κοινού, αλλά και τον σχηματισμό του κοινού, η αγορά των μέσων αναζητεί νέες τεχνολογίες και μεθοδολογίες καταγραφής των νέων συμπεριφορών των μελών του κοινού γιατί απλούστατα οι παλαιότερες μέθοδοι δεν επαρκούν στο ψηφιακό περιβάλλον. Καθώς όλα τα δεδομένα στο πεδίο της επικοινωνίας μεταβάλλονται, το μόνο βέβαιο είναι ότι οποιαδήποτε θεώρηση για τα μέσα επικοινωνίας παραμένει ατελής εάν δεν λάβει υπόψη το κοινό. Μπορούμε να αναλύσουμε τα κείμενα και τις διαδικασίες μέσω των οποίων παράγονται, αλλά χωρίς την κατανόηση του κοινού δεν μπορούμε να αντιληφθούμε το μέγεθος και τη σημασία της επικοινωνιακής διαδικασίας. Για να αξιολογηθεί ο ρόλος των μέσων επικοινωνίας στην κοινωνία της διαμεσολάβησης, οι περιορισμοί και οι ενίοτε απρόβλεπτες επιπτώσεις, πρέπει να μελετήσουμε το πώς οι άνθρωποι χρησιμοποιούν και αντιδρούν στα μέσα επικοινωνίας. Αυτό είναι ίσως το πιο δύσκολο εγχείρημα. Το κοινό είναι εφήμερο και αποτελεί μια εκ φύσεως σχετική έννοια. Οι κατηγορίες του κοινού (ή ακροατήρια) σχηματίζονται, τουλάχιστον αρχικά, σε σχέση με τα κείμενα (ταινίες, δελτία ειδήσεων, σαπουνόπερες) ή τα αντικείμενα (όπως βιβλία, ραδιόφωνο ή τηλεοράσεις). Στην ουσία το ποιος αποτελεί το κοινό, καθώς και το πότε, πού και υπό ποιες συνθήκες, είναι απαραίτητα ελαστικό. Υπάρχει μια αντίστοιχη μεγάλη ποικιλία στις προσεγγίσεις και μεθοδολογίες, αλλά, όπως έχει επισημάνει η Virginia Nightingale, «το κοινό παραμένει μια μεταβαλλόμενη έννοια».1 Η πορεία της μελέτης του κοινού καταδεικνύει ότι οι σχέσεις μεταξύ πρόσληψης και κατανάλωσης συχνά ενδέχεται να συμπίπτουν.2 Στην πραγματικότητα οι πρόσφατες εξελίξεις στο επικοινωνιακό πεδίο έχουν σημαντικό αντίκτυπο στις μορφές κατανάλωσης και τη ζήτηση των χρηστών για νέες υπηρεσίες, όπως το περιεχόμενο που δημιουργούν οι χρήστες του διαδικτύου, τη δυνατότητα πρόσβασης ανάλογα με την επιθυμία του χρήστη (access on demand), τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τη διάδραση και την εξατομίκευση του περιεχομένου. Σε αυτή τη νέα εποχή η σύγκλιση και η ψηφιοποίηση των 16

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 17

μέσων είναι οι κύριοι πυλώνες για τα μέσα επικοινωνίας, δεδομένου ότι έχουν επηρεάσει τη δομή του πεδίου στο σύνολό του. Οι πολίτες των προηγμένων κοινωνιών έχουν πλέον τη δυνατότητα να επιλέξουν ανάμεσα από ένα πλήθος προσφορών υπηρεσιών και περιεχομένου των μέσων που είναι πρωτόγνωρο στην ιστορία της επικοινωνίας. Σε οποιαδήποτε δεδομένη ημέρα ο μέσος πολίτης μπορεί να επιλέξει ανάμεσα σε δεκάδες τηλεοπτικά κανάλια είτε επίγεια είτε με τη χρήση του δικτύου της καλωδιακής ή δορυφορικής τηλεόρασης, πλήθος ραδιοφωνικών σταθμών στα FM ή στο διαδίκτυο, εφημερίδες σε έντυπη ή σε ηλεκτρονική μορφή, και φυσικά πρόσβαση στο διαδίκτυο κι άλλα εναλλακτικά μέσα επικοινωνίας, καθώς και να προβεί στη χρήση συναφών συσκευών, ακόμη κι εν κινήσει. Αν και η τηλεόραση με τα προγράμματά της παραμένει το πλέον δημοφιλές μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, ο τρόπος με τον οποίο τα μέλη του κοινού, ιδίως τα νεαρά άτομα, προστρέχουν και καταναλώνουν το περιεχόμενο των μέσων έχει αλλάξει δραματικά. Το επικοινωνιακό πεδίο κινείται, από το παραδοσιακό μοντέλο του Τύπου-τηλεόρασης, σε ένα πεδίο πιο εξατομικευμένο στην πρόσβαση και την κατανάλωση που έχει παράλληλα αντίκτυπο στην υποδομή και στις απαιτούμενες τεχνολογίες πρόσβασης (π.χ. την ενημέρωση για το περιεχόμενο και προηγμένα εργαλεία και συστήματα για δημιουργία περιεχομένου και αναζήτηση περιεχομένου που βασίζεται πλέον στα πολυμέσα). Έχουμε εισέλθει σε ένα νέο επικοινωνιακό περιβάλλον που από κοινού κατασκευάζεται από την αλληλόδραση των «δομών» (μέσα/παραγωγοί) και «φορέων» (κοινό), με αποτέλεσμα την ανάδυση των ψηφιακών μέσων.3 Την ίδια στιγμή οι πολίτες έχουν πλέον την ευχέρεια να κάνουν κάτι περισσότερο από το να «παραλαμβάνουν» μόνο τις υπηρεσίες των μέσων επικοινωνίας. Μπορούν να επιλέγουν, να αξιολογούν, να αναδιαμορφώνουν, να προσθέτουν αξία και να διαμοιράζουν τις πληροφορίες αυτές σε άλλα μέλη του κοινού, συχνά συνδεδεμένα μαζί τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η έλευση των ψηφιακών μέσων, η δυνατότητα των νέων τεχνολογιών να παρέχουν νέες διευκολύνσεις στη διανομή της επικοινωνίας εν κινήσει και η σύγκλιση των μέσων επιτάχυναν τον κατακερματισμό των μέσων επικοινωνίας σε όλο τον κόσμο λίγο πολύ μέσα σε μια δεκαετία. Έτσι μια νεότερη γενιά καταναλωτών έχει αρχίσει να παρακάμπτει τα έντυπα μέσα και την τηλεόραση και να ενημερώνεται πλέον, αν όχι αποκλειστικά, όλο και συχνότερα από το διαδίκτυο. Η μεταβολή αυτή ενισχύεται από τα νέα σχήματα κατανάλωσης και ζήτησης των χρηστών για νέες υπηρεσίες, ενώ ταυτόχρονα επηρεάζει τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι ενημερώνονται. Αυτό το νέο επικοινωνιακό περιβάλλον προσφέρει τη δυνατότητα σε όσους ενδιαφέρονται για ενημέρωση να ενημερώνονται σε εικοσιτετράωρη βάση. Από την άλλη πλευρά παρέχει σε άτομα με μικρό ή μηδενικό ενδιαφέρον για ενημέρωση ένα πλήθος δυνατοτήτων για να αποφύγουν τις ειδήσεις.4 17

2 – Ανάμεσα σε 4 οθόνες

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 18

Αν και τα προγράμματα της τηλεόρασης συνεχίζουν να προσελκύουν τον μεγαλύτερο όγκο του κοινού, οι τρόποι με τους οποίους τα νεαρά άτομα έχουν πρόσβαση και καταναλώνουν το περιεχόμενο των μέσων στον αναπτυγμένο κόσμο έχουν αλλάξει δραματικά. Με βάση τα στοιχεία νεότερων ερευνών, μπορούμε να εντοπίσουμε μια σειρά από χαρακτηριστικά αυτού του νέου περιβάλλοντος κατανάλωσης των μέσων επικοινωνίας: Καταρχάς το διαδίκτυο μετατρέπεται σε κυρίαρχο μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας. Στην πραγματικότητα οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τα νέα μέσα, ειδικά το διαδίκτυο, ποικίλλουν – για εργασία, για μελέτη, για ανάγνωση ιστοσελίδων και blogs, αλλά και για να πραγματοποιήσουν αγορές. Δεύτερον, οι πολίτες των αναπτυγμένων κοινωνιών περνούν όλο και περισσότερο χρόνο καταναλώνοντας περιεχόμενο στο διαδίκτυο. Εξίσου σημαντικό, η εν λόγω χρήση του διαδικτύου δεσμεύει μεγαλύτερο ποσό χρόνου σε σχέση με την ανάγνωση των έντυπων μέσων, την τηλεθέαση ταινιών ή ακόμη και το παίξιμο βιντεοπαιχνιδιών. Ο κύριος λόγος γι’ αυτή την αλλαγή είναι ότι οι νέες έξυπνες συσκευές που συνδέονται με το διαδίκτυο (π.χ. διαδραστικές τηλεοράσεις, κονσόλες παιχνιδιών, συσκευές 4G και σε λίγο 5G κτλ.) κατακλύζουν πλέον την αγορά. Τρίτον, η κατανάλωση των μέσων επικοινωνίας φαίνεται πλέον να γίνεται από οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Ωστόσο οι περισσότεροι άνθρωποι, παρά το πλήθος των μέσων που έχουν στη διάθεσή τους, τείνουν να καταναλώνουν και να χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες τους μέσα από έναν μικρότερο αριθμό συσκευών που προσφέρει η τεχνολογική σύγκλιση.5 Τέταρτον, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν καταστεί ιδιαίτερα δημοφιλή σε όλο τον κόσμο, ιδίως μεταξύ των νεότερων ανθρώπων. Λογικά, με αυτό το πλήθος επικοινωνιακών προσφορών, θα αναμενόταν ότι οι πολίτες θα ενημερώνονταν χρησιμοποιώντας μια ποικιλία πηγών για να ακούσουν εκ διαμέτρου διαφορετικές απόψεις. Από την άλλη πλευρά η θεαματική αύξηση του αριθμού των διαθέσιμων μέσων ενημέρωσης (όπως στην περίπτωση του τηλεοπτικού περιεχομένου) δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη αύξηση στην πολυμέρεια των προβαλλόμενων απόψεων. Το ίδιο μπορεί να ισχυριστεί κανείς για την ποιότητα του προσφερόμενου περιεχομένου. Πέμπτον, η κατανάλωση των μέσων έχει αυξηθεί σε όλο τον κόσμο. Οι άνθρωποι καταναλώνουν σήμερα περισσότερο περιεχόμενο των μέσων, είτε γραμμικών είτε ψηφιακών, και χρησιμοποιούν πολύ περισσότερο τα μέσα συγκριτικά με οποιαδήποτε άλλη εποχή. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι επιδεικνύουν στη σημερινή εποχή μεγαλύτερη προσοχή στο προσφερόμενο περιεχόμενο. Την ίδια στιγμή η αύξηση του αριθμού των μέσων έχει αυξήσει τον κατακερματισμό του κοινού, κι επακόλουθα των αγορών των μέσων επικοινωνίας. Επιπλέον κάθε γενιά δημιουργεί νέα σχήματα κατανάλωσης των μέσων 18

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 19

επικοινωνίας, και τα μέσα αναγκάζονται να ακολουθήσουν. Σταδιακά οι αλλαγές σε επίπεδο γενεών οδηγούν σε εντελώς νέους τρόπους κατανάλωσης. Αυτές οι αλλαγές συμβαίνουν επειδή το νέο επικοινωνιακό περιβάλλον προσφέρει περισσότερο περιεχόμενο και περισσότερες επιλογές μέσων, και ταυτόχρονα «επιτρέπει» στους χρήστες μεγαλύτερη κινητικότητα και περισσότερο έλεγχο στην επιλογή περιεχομένου.6 Στην πράξη έχουμε εισέλθει σε ένα επικοινωνιακό περιβάλλον που κατακερματίζεται ανάλογα με την ηλικία των μελών του κοινού, που μπορεί να μην είναι πρωτόγνωρο στην ιστορία των μέσων ενημέρωσης, αλλά είναι πολύ πιο δυναμικό ως φαινόμενο σε σχέση με το παρελθόν. Όμως αυτό που αναδύεται είναι ότι το σύνολο της κατανάλωσης του επικοινωνιακού περιεχομένου, είτε αυτό είναι ενημερωτικό είτε ψυχαγωγικό, γίνεται πλέον μπροστά από μια οθόνη, είτε αυτή είναι η επίπεδη τηλεοπτική οθόνη ή ο υπολογιστής, είτε το τάμπλετ ή το έξυπνο κινητό. Ποτέ άλλοτε στην ιστορία των επικοινωνιών το ίδιο περιεχόμενο δεν μπορούσε να καταναλωθεί από τέσσερις διαφορετικές οθόνες και μάλιστα ταυτόχρονα, μέσα στο σπίτι ή έξω από αυτό, σταθερά ή εν κινήσει. Το ανά χείρας βιβλίο έχει στόχο να αναδείξει τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της νέας επικοινωνιακής συνθήκης του κοινού που καταναλώνει το σύγχρονο περιεχόμενο των μέσων επικοινωνίας «ανάμεσα σε 4 οθόνες» (τηλεόρασης, υπολογιστή, τάμπλετ ή έξυπνου κινητού) και έχει τη δυνατότητα να το καταναλώσει και ενδεχομένως να αλληλεπιδράσει με αυτό. Το κοινό των «4 οθονών» είναι το αντικείμενο αυτού του βιβλίου. Για να εντοπιστεί όμως ένα τέτοιο πολυσύνθετο θέμα, χρειάζεται να ανατρέξουμε σε διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις οι οποίες προσπαθούν να διερευνήσουν το κοινό και που καθεμία υιοθετεί μια διαφορετική οπτική όσον αφορά τη συμπεριφορά των τηλεθεατών απέναντι στο τηλεοπτικό μέσο. Η δομική προσέγγιση θεωρεί ότι το επικοινωνιακό σύστημα και το κοινωνικό σύστημα είναι οι καθοριστικοί παράγοντες. Η λειτουργική θεώρηση λαμβάνει υπόψη τις ατομικές ανάγκες, τα κίνητρα και τις συνθήκες ή τις περιστάσεις ως σημείο εκκίνησης για την ανάλυσή της, ενώ η κοινωνικο-πολιτιστική προσέγγιση δίνει έμφαση στο ιδιαίτερο περιβάλλον μέσα στο οποίο ζουν τα μέλη του τηλεοπτικού κοινού, καθώς και στον τρόπο με τον οποίο αξιολογούν και ερμηνεύουν τα μηνύματα της τηλεόρασης. Καθεμία από τις προσεγγίσεις αυτές έχει τη δική της μεθοδολογία. Το παρόν βιβλίο, αν και δεν αμφισβητεί καμία από τις παραπάνω προσεγγίσεις –τις οποίες θεωρεί όλες αναγκαίες, αφού ένα πολύπλοκο και πολυσύνθετο θέμα όπως το κοινό δεν μπορεί να προσεγγιστεί αποκλειστικά και μόνον από μία θεώρηση–, έχει ως σημείο αναφοράς του τις προσεγγίσεις των «χρήσεων και ικανοποιήσεων» της τηλεόρασης. Το ερώτημα «Τι συνήθως κάνουν ή λένε ότι κάνουν τα μέλη του κοινού όταν καταναλώνουν ψυχαγωγικό ή ενημερωτικό περιεχόμενο και από ποιο μέσο/οθόνη επιλέγουν να το κάνουν;» αποτελεί τον βασικό άξονα γύρω από τον οποίο περιστρέφεται το α19

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 20

νά χείρας βιβλίο. Βέβαια δεν παραβλέπουμε ότι κάθε μέλος του κοινού έχει τον δικό του τρόπο έκθεσης στα μέσα και ότι αυτός συχνά επηρεάζεται από ποικίλες και απρόβλεπτες καταστάσεις. Εκτός αυτού, τα σύγχρονα ψηφιακά μέσα αντιμετωπίζονται από τα μέλη του κοινού μέσα από ένα πολύπλοκο σχήμα προσδοκιών, αξιολογήσεων, αλλά και εμπειριών που έχουν πλέον τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Αυτό το ερμηνευτικό πλαίσιο μπορεί να μην ενεργοποιείται σε καθημερινή βάση ή να μη γίνεται συνειδητά αντιληπτό από κάθε μέλος του κοινού. Οι κοινωνικές διαστάσεις των μέσων επικοινωνίας είναι τόσο σύνθετες στις καθημερινές πρακτικές, που σπανίως γίνονται συνειδητές από τα μέλη του κοινού. Ως έναν βαθμό αντανακλούν τις κοινωνικές και οικονομικές διαφορές. Συχνά αντανακλούν επίσης τις διαφορές ηλικίας, φύλου ή άλλες μορφές κοινωνικής διαφοροποίησης (π.χ. επίπεδο μόρφωσης, οικονομική κατάσταση). Η επιρροή επίσης που έχουν οι προσωπικές αξίες του κάθε χρήστη του μέσου όσον αφορά την επιλογή του περιεχομένου είναι σύνθετη, επαγωγική και λανθάνουσα, δηλαδή εξαιρετικά δύσκολο να αποκαλυφθεί από την έρευνα. Το βέβαιο είναι ότι ο τρόπος με τον οποίο σχηματίζεται το κοινό είναι πολυσύνθετος και πολυποίκιλος και δεν μπορεί να αποτελεί αντικείμενο μιας απλής περιγραφής ή μίας μόνο θεωρητικής ερμηνείας. Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε ότι τα μέλη του κοινού κάνουν σπάνια αυτό που λένε ή δείχνουν ότι κάνουν. Είναι συχνά μετακινούμενα σύνολα από το ένα μέσο (ή οθόνη) στο άλλο. Μερικές φορές στις μετακινήσεις τους αυτές δεν έχουν καν κίνητρα. Ακόμα κι αν τα κίνητρα μπορέσουν να γίνουν πιο εμφανή και λιγότερο σύνθετα, είναι δύσκολο να «ανιχνευτούν». Το παρόν σύγγραμμα προσπαθεί μέσα από οκτώ κεφάλαια να εξετάσει και να συζητήσει τους τρόπους με τους οποίους το κοινό των σύγχρονων μέσων επικοινωνίας χρησιμοποιεί, επιλέγει, παρακολουθεί ή απορρίπτει το περιεχόμενό τους, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην ελληνική περίπτωση κατά την τελευταία δεκαετία. Το κεφάλαιο 1 εστιάζει στο κοινό, το οποίο, όπως προαναφέραμε, και μόνον ως όρος αποτελεί μια σύνθετη έννοια. Το σύγχρονο κοινό είναι μαζικό σε όγκο, αλλά και εξατομικευμένο. Είναι ευρέως διασκορπισμένο και κατακερματισμένο, η σύνθεσή του μεταβάλλεται, αλλά τα μέλη του, σε αντίθεση με την αναλογική εποχή, μπορεί να γνωρίζονται μεταξύ τους ή να έχουν κάποια συνείδηση της ταυτότητάς τους. Στο κεφάλαιο 2 αναλύεται ο τρόπος με τον οποίο οι προσεγγίσεις των «χρήσεων και ικανοποιήσεων» και οι πιο σύγχρονες εκδοχές τους αντιμετωπίζουν τη συμπεριφορά του κοινού της ψηφιακής εποχής και των 4 οθονών. Υποστηρίζει ότι η χρήση και η κατανάλωση του περιεχομένου συνδέονται άμεσα, όπως και στην αναλογική εποχή, με τη «διαθεσιμότητα» των μελών του κοινού. 20

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 21

Το κεφάλαιο 3 επικεντρώνεται στον ρόλο των τεχνολογικών εξελίξεων στη μιντιακή συμπεριφορά των μελών του κοινού. Βασιζόμενο στη «θεωρία του μέσου», υποστηρίζει ότι, όπως η έλευση του τηλεχειριστηρίου, έτσι και η «παράλληλη χρήση των μέσων» αποτελεί μιντιακή συμπεριφορά που είναι αποτέλεσμα της έλευσης των νέων τεχνολογιών, οι οποίες επηρεάζουν τις ανάγκες και τις προσδοκώμενες ικανοποιήσεις των χρηστών για την αποδοτικότερη κατανάλωση του περιεχομένου των μέσων. Το κεφάλαιο 4 ασχολείται με τις μετρήσεις της μιντιακής συμπεριφοράς. Εξετάζει την κοινωνική και την οικονομική διάσταση των μετρήσεων. Συγκεκριμένα προβαίνουμε σε μια ανασκόπηση της πορείας των μετρήσεων τηλεθέασης, εξετάζουμε την κοινωνικο-οικονομική διάσταση των τηλεοπτικών μετρήσεων, τη νέα ψύχωση του επικοινωνιακού κλάδου με τα metrics, τα «Μεγάλα Δεδομένα» και τις αλγοριθμικές συναρτήσεις, και συζητούμε διάφορα θέματα συναφή με την αξιοπιστία τους. Το κεφάλαιο 5 εστιάζει στις πρακτικές και μεθόδους με τις οποίες τα κανάλια και οι ιθύνοντές τους αντιμετωπίζουν την τηλεοπτική συμπεριφορά του κοινού και στις διάφορες στρατηγικές και τακτικές που έχουν αναπτύξει, οι οποίες αποσκοπούν να προσανατολίσουν τους τηλεθεατές στις δικές τους συχνότητες, αφού, όπως είναι γνωστό, η προσέλκυση σημαντικού όγκου του κοινού και η διατήρησή του στις συχνότητες αποτελεί το πρωταρχικό ζητούμενο κάθε καναλιού. Το κεφάλαιο αναφέρεται στη θεωρία του τηλεοπτικού προγραμματισμού, τις στρατηγικές και τις τακτικές που ακολουθούν συνήθως οι επαγγελματίες των καναλιών, αλλά και στην άνοδο νέων φορέων παροχής τηλεοπτικού περιεχομένου, καθώς και στον αντίκτυπο των τεχνολογικών εξελίξεων στην τηλεθέαση. Το κεφάλαιο 6 αποσκοπεί να καταγράψει την ανάπτυξη και πορεία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τις προσεγγίσεις που αναφέρονται στα κίνητρα των χρηστών τους, ενώ στο τέλος του κεφαλαίου αναφερόμαστε στους Έλληνες και Ελληνίδες του Facebook. Το κεφάλαιο 7 επικεντρώνεται στις αλλαγές στο πεδίο της κατανάλωσης της ενημέρωσης. Πραγματεύεται τις αλλαγές αυτές κι αναλύει τον ρόλο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και του εν κινήσει διαδικτύου και των έξυπνων κινητών. Επισημαίνει τον ρόλο των μηχανών αναζήτησης και των αλγορίθμων στην κατανάλωση των ειδήσεων, τον διαμοιρασμό των ειδήσεων από τους χρήστες του διαδικτύου, καθώς και την αποφυγή της ενημέρωσης από ένα σημαντικό τμήμα του σύγχρονου κοινού των μέσων. Το κεφάλαιο 8 αναφέρεται σε στοιχεία ερευνών που καταγράφουν την απήχηση των νέων μέσων στους Έλληνες. Επιπρόσθετα παρουσιάζει τα αποτελέσματα διαχρονικής έρευνάς μου που στόχο είχε την εξέταση των αλλαγών στις μιντιακές συνήθειες των κατοίκων του Λεκανοπεδίου Αττικής, όπως είναι οι αλλαγές στη χρήση, ο νέος τρόπος τηλεθέασης των τηλεοπτικών σειρών και ταινιών, ο βαθμός ετεροαπασχόλησης, το φαινόμενο της λανθάνουσας τηλε21

PAPATANASOPOULOS_4 OTONES DDDD F.qxp_Layout 1 9/9/20 3:24 PM Page 22

θέασης, καθώς και την εξέταση της χρήσης των μέσων επικοινωνίας στο αναδυόμενο νέο ελληνικό επικοινωνιακό πεδίο. Ο επίλογος του βιβλίου επισημαίνει ότι οι αλλαγές τις οποίες οι άνθρωποι βιώνουν στο ψηφιακό επικοινωνιακό πεδίο δεν συντελέστηκαν χθες κι ούτε οφείλονται αποκλειστικά στο διαδίκτυο. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, η έλευση και υψηλή διάδοση του βίντεο πρόσφερε κάποιες ενδείξεις για το τι θα μπορούσε να επέλθει αργότερα στο πεδίο της επικοινωνίας. Η έλευση του διαδικτύου και η σύγκλιση των μέσων επικοινωνίας μετουσίωσαν αυτές τις αλλαγές. Ωστόσο οι χρήστες στην πράξη δεν έχουν τον έλεγχο στην επιλογή. Η τεχνολογία έχει δώσει στους ανθρώπους πάρα πολλές επιλογές, και στη συνέχεια τους απαλλάσσει αμέσως από την ανάγκη να τις εφαρμόσουν.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Virginia Nightingale, Studying Audiences: The Shock of the Real, London: Routledge 1996, σ. 148. 2. Sonia Livingstone, «The Challenge of Changing Audiences: or, What Is the Audience Researcher to Do in the Age of the Internet?», European Journal of Communication 19/1, 2004, σ. 75-86 (doi.org/10.1177/0267323104040695). 3. James G. Webster, «The Duality of Media: A Structurational Theory of Public Attention», Communication Theory 21, 2011, σ. 44-67 (doi.org/10.1111/j.1468-2885.2010.01375.x). 4. Stylianos Papathanassopoulos, Sharon Coen, James Curran, Toril Aalberg, David Rowe, Paul Jones, Hernando Rojas & Rod Tiffen, «Online Threat, but Television is Still Dominant», Journalism Practice 7/6, 2013, σ. 690-704 (doi.org/10.1080/17512786.2012.761324). 5. Harsh Taneja, James G. Webster, Edward C. Malthouse & Thomas B. Ksiazek, «Media Consumption across Platforms: Identifying User Defined Repertoires», New Media Society 14/6, 2012, σ. 951-968 (doi.org/10.1177/1461444811436146). 6. Elaine Yuan, «News Consumption across Multiple Media Platforms», στο διαδικτυακό περιοδικό Information, Communication & Society, 7 Απριλίου 2011, doi.org/10.1080/1369118X. 2010.549235