MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 5
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ Μυθιστόρημα
ﱣﱢ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 6
©
Copyright Μιχάλης Μοδινός – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2020
1η έκδοση: Οκτώβριος 2020 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ : Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ : Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα
% 210-330.12.08 – 210-381.63.10 FAX: 210-382.25.30 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com
ISBN 978-960-03-6808-6
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 7
ΚΕΦΑΛΑΙΑ
ji
Α1. Ο Ταυρωπός και οι Λος Παραγουάιος (1987) . . . . . . . 11 Β1. Ένας Βλάχος ναυτικός: Από την Πίνδο
στην Ασουνσιόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Α2. Δώρα Κλιάπα ή Πώς κλονίζεται ένας γάμος (2003) . . 50 Γ1. Παρέκβαση 1: Ρεντουσσιόνες και Μπαντεϊράντες . . . 63 Β2. Κάτω Παραγουάη: Διαπραγματευτής με τους Γκουαρανί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Α3. Στο Άρνη με την Κλειώ, α ΄ αποχαιρετισμός (2003) . . 111 Β3. Ασουνσιόν – αναμονή και πάθη . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Α4. Από το Ρίο στην Ασουνσιόν (2003-2004) . . . . . . . . . . 155 Γ2. Παρέκβαση 2: Οι Ιησουίτες και η βούληση της Αυτοκρατορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Β4. Από τη δόνα Απαρεσίδα στη δόνα Ινιές . . . . . . . . . . . 220 Α5. Καρδίτσα: Πέρα από την Ολυμπιάδα (2004-2014) . . . 252 Γ3. Παρέκβαση 3: Οι Μεννονίτες και το Τσάκο . . . . . . . . 277 Β5. Στην εστάνσια των Λοσάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 Α6. Η άλλη χώρα (2014-2024) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Α7. Και εγένετο φως . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 8
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 9
Προτιμώ το μεταίχμιο: τον τόπο εκείνον όπου χώρες, κοινότητες, πίστεις, συγγένειες και ρίζες πέφτουν κάπως άβολα η μια πάνω στην άλλη, και όπου ο κοσμοπολιτισμός δεν είναι τόσο μια ταυτότητα όσο η φυσιολογική κατάσταση της ζωής. Κάποτε υπήρχαν άφθονα τέτοια μέρη. ΤΟΝΥ ΤΖΑΝΤ
Το πανδοχείο της μνήμης
Θέλω να πράξω έτσι ώστε η ηχώ να κυλήσει μέσα απ’ τα κόκκαλα... Και θα πράξω έτσι ώστε ο λόγος να επιστρέψει και να ενσαρκωθεί... Όταν ο παρών χρόνος θα ’χει χαθεί κι ένας νέος θα ’χει αναδυθεί... ΝΕΚΡΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ ΤΩΝ ΓΚΟΥΑΡΑΝΙ
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 10
Το βιβλίο διαβάζεται κανονικά από την αρχή προς το τέλος. Μπορεί όμως να (ξανα)διαβαστεί ακολουθώντας την ομαδοποίηση σε κεφάλαια με την ένδειξη Α, Β, Γ. Έχει κι αυτή η μέθοδος τα υπέρ της.
S
Η προφορά των ισπανικών στη λατινοαμερικανική υποήπειρο (και πιο συγκεκριμένα στην Παραγουάη) διαφέρει ενίοτε από αυτήν της μητρόπολης, οπότε ας μη δυσανασχετήσουν οι ισπανομαθείς αναγνώστες.
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 11
Α1. Ο Ταυρωπός
και οι Λος Παραγουάιος (1987)
Σαν Κριστομπάλ ντελ Τσάκο, Βίλλα Ερμόζα, 3.2.2024
Σ
ΤΑ ΓΚΟΥΑΡΑΝΙ
«αράντου» σημαίνει «αίσθηση του χρόνου». Η λέξη αναφέρεται συνήθως σε μακρές χρονικές περιόδους – λόγου χάρη στις αλλαγές των εποχών, στις ανεπαίσθητες διαφοροποιήσεις της στάθμης του ποταμού από εποχή σε εποχή, στα ορατά ίχνη που αφήνει στο δέρμα μας ο χρόνος. Ίσως καλύτερα θα ήταν να την αποδώσουμε ως «συνειδητοποίηση του χρόνου», με άλλα λόγια ως αίσθηση της παντοδυναμίας του. Έχει όμως και μια δευτερογενή ομάδα σημασιών η λέξη. Δηλώνει τη λογική, τη σοφία ή απλά τη φρόνηση. Στη ρηματική της φόρμα μπορεί να σημαίνει κάτι σαν «λαμβάνω τα μέτρα μου αντλώντας από την κτηθείσα εμπειρία». Αλλά, πάλι, μπορεί σε έναν βαθμό να αυθαιρετώ προσαρμόζοντας τη λέξη στα δικά μου δεδομένα. Ο χρόνος –μας λένε οι Γκουαρανί, σύμφωνα με την ερμηνεία μου– είναι η ανεξάρτητη μεταβλητή με την οποία συναρτώνται τα πάντα – και πάνω απ’ όλα η δική μας ωρι11
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 12
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
μότητα. Τον χρόνο πρέπει να τον σέβεσαι γιατί δεν μπορείς να τον νικήσεις – αν και μπορείς να τον αφηγηθείς. Ή έτσι νομίζω τέλος πάντων, καθώς αυτό ήταν το σημερινό γλωσσικό μάθημα που μόλις έλαβα από τον Νταμιάν Υταρακαΐ, πρώην σαμάνο και μετέπειτα λαθρέμπορο (στερεοφωνικά, βιντεοκασέτες, κινητά, τα γνωστά) που έχω προσλάβει ως φύλακα, αφού πρώτα τον περιμάζεψα από μια γωνιά στην Ασουνσιόν όπου ξεροστάλιαζε. Ο Νταμιάν κοιμάται σε ένα ράντζο στο γκαράζ της εστάνσια μου, στο Σαν Κριστομπάλ, στην Επαρχία της Κονσεπσιόν. Έχει το καμινέτο του, δυο κουβέρτες, ένα τρανζιστοράκι του ’60, το τόξο του, για το οποίο είναι περήφανος – εντάξει, κάπου κρύβει και κάνα δυο αρχαία περίστροφα από τον βολιβιανό πόλεμο του Τσάκο, που κάνουν ακόμα μια χαρά τη δουλειά τους, όπως μου έχει εξομολογηθεί. Είναι αυτάρκης. Ρουφάμε το μάτε μας –δική μου παραγωγή και επεξεργασία, εξαίρετη ποιότητα– κάθε τρίτο απόβραδο, πλην απροόπτου, και μου παραδίδει ένα εξειδικευμένο γλωσσικό μάθημα. Το πίνουμε αργά και τελετουργικά, όπως επιβάλλει το έθιμο, πάντα μέσα στο γκαράζ, κάτι που ίσως δεν ακούγεται και πολύ ελκυστικό, ωστόσο αυτή είναι η προτίμησή του. Περιορίζομαι έτσι να απολαμβάνω το δειλινό πάνω από τα δέντρα της νήσου Απακά –πρόκειται για μια επιμήκη αμμοσύρτη καταμεσής στο ποτάμι–, τις σκιές που μακραίνουν μέχρι να μας τυλίξουν ολότελα, τις τελευταίες κραυγές των παπαγάλων και των τουκάν, που μπορείς να τις μεθερμηνεύσεις κατά το δοκούν. Το ποτάμι ρέει ταυτισμένο με τον χρόνο, στέλνοντας περιστασιακές νωπές λάμψεις –αιώνιο, απρόσβλητο από ερμη12
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 13
ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ
νείες–, τον μακρύ του δρόμο προς την εκβολή του στον Ρίο Παρανά κι από κει προς τον Ρίο ντε λα Πλάτα και τον ωκεανό. Το αστέρι του Νότου λάμπει στα αριστερά μας, η Νίλντα με φωνάζει για το δείπνο, είναι ώρα να τον καληνυχτίσω. Αυτές είναι οι καλύτερες ώρες για να αδράξω τον χρόνο με τις αισθήσεις μου. Ανακαλούν τις ονειροφαντασίες που μου είχαν γεννήσει δεκαετίες πριν, στη μακρινή, ξεχασμένη πια Καρδίτσα, ο Τομ Σώγιερ και ο Χώκλμπερυ Φινν. Πρέπει να εξομολογηθώ ότι –εκτός από την ύπαρξη κάποιου μακρινού προγόνου που έζησε εκεί κατά τον 18ο αιώνα και στον οποίο θα έρθουμε συστηματικά στη συνέχεια– επέλεξα την Παραγουάη γιατί δεν έχει θάλασσα, με όλα τα συμφραζόμενα που αυτή κουβαλάει. Πολλοί θα απορήσουν ασφαλώς, ωστόσο το αρνητικό αυτό κριτήριο έχει τη σημασία του. Το κεφάλαιο Ελλάδα έπρεπε να κλείσει οριστικά, μαζί του και το κεφάλαιο νόστος. Όχι άλλες ακρογιαλιές δειλινά, όχι φθινοπωρινές μελαγχολίες με την ανάμνηση του ονόματός σας που εσύ κι εκείνη χαράξατε στην αμμουδιά, όχι άλλο αιγαιοπελαγίτικο γαλάζιο ή βαθυκύανο του ταραγμένου πελάγους, όχι άλλες ναυτικές, πειρατικές ή λιμανίσιες περιπέτειες. Όχι γυναικείες φιγούρες που ατενίζουν τους άστατους κυματισμούς με τα ξέπλεκα μαλλιά τους να υποδηλώνουν ότι κάποιον περιμένουν να επιστρέψει (εννοείται ότι εκείνος αποκλείεται να επανεμφανιστεί, και, μεταξύ μας, πολύ καλά θα κάνει). Ούτε βέβαια μαυροφορεμένες χήρες, σε κάποιο ανεμοδαρμένο ακρωτήρι – πού να τις βρεις άλλωστε στις μέρες μας, όλες καστανοκόκκινα έχουν βαμμένα τα μαλλιά και πάνε γι’ άλλα στοχεύοντας σε followers στο 13
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 14
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
facebook ενώ βγάζουν selfie σε παραλίες στοιχισμένες με ομπρέλες και ξαπλώστρες. Με άλλα λόγια, ξεμπέρδεψα μια και καλή με τον κυρίαρχο κατά τη γνώμη μου εθνικό μας μύθο και τις ποικίλες μορφές προσαρμογής του στα σύγχρονα δεδομένα. Όχι οπτικά μελοδράματα. Όχι άλλος Καββαδίας ή Ελύτης – με κίνδυνο να τους αδικώ. Καλύτερα ο Αναγνωστάκης με εκείνο το «Φτάνει πια η γαλάζια αιθρία του Αιγαίου / με τα ποιήματα που ταξιδεύουν σ’ ασήμαντα νησιά / για να ξυπνήσουν την ευαισθησία μας». Διαφορετικά θα έπρεπε να υποκύπτω κάθε τρεις και λίγο στη νοσταλγία – κι εδώ που τα λέμε, υπάρχουν αρκετά πράγματα να νοσταλγήσει κανείς, που δεν προτίθεμαι να αρχίσω να απαριθμώ, μιας και θα έπεφτα ακριβώς στην παγίδα που τόσο επιμελημένα προσπάθησα να αποφύγω. Ξεμπέρδεψα επιπλέον με τα διεθνοποιημένα στερεότυπα: όχι τροπικές ακρογιαλιές στεφανωμένες με κοκκοφοίνικες, όχι Μαλδίβες και Μπαλί, κυρίως όχι Ιπανέμα και Κοπακαμπάνα με ποδόσφαιρο στην άμμο, παντοειδείς κώλους με φιλ ντεντάου και μόνιμες προετοιμασίες για το Καρναβάλι. Όχι στο ιδεατό κάποιας –ανύπαρκτης πλέον– Βραζιλίας, ναι στο γειωμένο όραμα μιας άγνωστης, απομονωμένης, αυτάρκους, υποβαθμισμένης στην κοινή συνείδηση χώρας.
S
Η Παραγουάη είναι, μαζί με τη Βολιβία, η μόνη εσώκλειστη χώρα της Λατινικής Αμερικής. Έχει έκταση 407.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα –τρεις φορές και βάλε η Ελλάδα– αλλά μόνο επτάμισι εκατομμύρια κατοίκους, μιγάδες στη 14
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 15
ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ
μεγάλη τους πλειοψηφία. Είναι δηλαδή πολύ πιο αραιοκατοικημένη από εμάς (εσάς θα ήταν καλύτερα να πω), ειδικά στο ημιερημικό βορειοδυτικό μισό της, το Γκραν Τσάκο. Η Βολιβία έφυγε από τη λίστα των πιθανών επιλογών χωρίς δεύτερη σκέψη. Εκτός του ότι δεν είχα πάει ποτέ εκεί, με τρόμαζε η ιδέα του μεγάλου υψομέτρου: τα κατοικημένα υψίπεδα των Άνδεων, τα αλτιπλάνος, βρίσκονται τρεις ως τέσσερις χιλιάδες μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και οι κορυφές τους αρκετά ψηλότερα. Αντίθετα, στην ως επί το πλείστον πεδινή Παραγουάη είχα ήδη ταξιδέψει το 2003, σε μια στιγμή έμπνευσης που κάποιος κυνικός θα μπορούσε να την αποδώσει στην απελπισία. Ενώ λοιπόν είχε στρογγυλοκαθίσει στο σπίτι η πρώτη μεγάλη κρίση του γάμου μου, στη διάρκεια μιας καθόδου στην Αθήνα, είχα ήδη πιει τον εσπρέσο μου στη Βαλαωρίτου και σκότωνα τον χρόνο μου πριν από ένα απωθητικό ραντεβού στο Υπουργείο Γεωργίας, στη Λιοσίων. Περπατώντας αφηρημένος περί το κέντρο της πόλης, και αναμασώντας αδιέξοδους διαλόγους με την Κλειώ ως προς το ποιος φταίει γι’ αυτό που ζούσαμε, πήρα τη Σταδίου κόντρα σε μια διαδήλωση με αιτήματα για μονιμοποίηση της τάδε κοινωνικοεπαγγελματικής ομάδας που ανήκε στη δείνα ΔΕΚΟ – με άλλα λόγια για «άσκηση του αυτονοήτου δικαιώματος στον μισθό άνευ παροχής εργασίας», όπως έχει γράψει ένας αγαπημένος μου συγγραφέας. Μερικοί διαδηλωτές με κάζουαλ σινιέ ενδυμασίες –που θα εντόπιζε αμέσως με το έμπειρο μάτι της η Κλειώ, αν ήταν βέβαια μαζί μου– με αγριοκοίταξαν, σαν με την αντίθετη φορά μου να απειλούσα να τους 15
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 16
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
χαλάσω τον σχηματισμό ή σαν να παραγνώριζα το δίκαιο των αιτημάτων τους. Mε το παραδοσιακό σύνθημα «νόμος είναι το δίκιο του εργάτη» στ’ αυτιά μου, στάθηκα αμήχανος εμπρός στην προθήκη του Travel Plan, στη Χρήστου Λαδά. Πρέπει να πω ότι, με εξαίρεση τον μήνα του μέλιτος, όταν αγοράσαμε ένα πακέτο από το Πυραμίς για κρουαζιέρα στον Νείλο, και μερικά επαγγελματικά ταξίδια όπου με συνόδευσε η Κλειώ, ως τότε είχα ταξιδέψει ελάχιστα εκτός Ελλάδος. Πήρα ωστόσο το θάρρος να διαβώ το κατώφλι του ταξιδιωτικού γραφείου, καθώς με μαγνήτισε το βλέμμα ενός τζάγκουαρ –φωτογραφημένου στον Ρίο Παραγουάη, όπως έγραφε η λεζάντα– που τρυπούσε το νοητό πλαίσιο της αφίσας. Η διεισδυτικότητα της ματιάς του με είχε αφήσει άναυδο, σχεδόν ανατριχιασμένο: ό,τι ωραιότερο είχα δει σε ζώο, αύταρκες, νευρώδες, με τους καφετιούς ή μαύρους ρόμβους της χρυσαφιάς γούνας του να διαθλώνται στο μολυβένιο νερό μιας ακροποταμιάς (βούρλα, γαλαζωπά ανθάκια απρόσμενης αθωότητας, ασημένιες ανταύγειες), το βλέμμα του ζώου ερευνητικό αλλά χωρίς κανέναν φόβο για τον τηλεφακό που το στόχευε, με επίγνωση της αισθητικής του πληρότητας, αυτεξούσιο, ίσως ελαφρώς ενοχλημένο που το είχαν διακόψει από το κυνήγι του. Επανήλθα τρεις μέρες αργότερα, έχοντας κάνει τα προκαταρκτικά φροντιστηριακά μου μαθήματα σχετικά με την Παραγουάη και το τζάγκουαρ –το αιλουροειδές με το μεγαλύτερο εύρος κατανομής στη Νότια Αμερική, κορυφαίος θηρευτής, μοναχικός περιπλανητής, απειλούμενο είδος στις μέρες μας– κατά τις απέραντες ώρες πλήξης σε 16
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 17
ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ
διάφορα μίτινγκ στην πρωτεύουσα. Επισκέφθηκα στην Κολοκοτρώνη τον Μήτσο, τον βιβλιοπώλη από τα φοιτητικά μου χρόνια, και μου συνέστησε δυο βιβλία του Παραγουανού Αουγκούστο Ρόα Μπάστος που ανέσυρε από τα βάθη της αποθήκης του. Με την επιστροφή μου στην Καρδίτσα ξανάπιασα μετά από καιρό την κιθάρα, παίζοντας κάθε βράδυ για τουλάχιστον ένα δίωρο συνθέσεις του Παραγουανού Αγκουστίν Μπάρριος Μανγκορέ (ψάξε τον στο YouTube, φίλε μου, και δεν θα το μετανιώσεις). Ήμουν βέβαια εκτός φόρμας, αλλά μου έκανε καλό αυτή η ασχολία. Εντέλει, για να μην τα πολυλογώ, αγόρασα τηλεφωνικώς, χωρίς πολλή σκέψη, ένα ημιτουριστικό πακέτο για τα Χριστούγεννα, που περιελάμβανε επιπλέον για δόλωμα το Ρίο ντε Ζανέιρο συν τους καταρράκτες του Ιγκουασσού. Έπρεπε να ξεχαστώ, έπρεπε να ξεφύγω, και το απαραίτητο κομπόδεμα στην τράπεζα υπήρχε ακόμα ανέπαφο τα χρόνια εκείνα.
S
Το γεωγραφικό στοιχείο που με ερέθισε εξαρχής στην Παραγουάη ήταν ότι μπορεί να μην έχει πρόσβαση στη θάλασσα, είναι ωστόσο σε αντιστάθμισμα η κατεξοχήν χώρα των μεγάλων πλωτών ποταμών. Έχουμε τον Ρίο Πιλκομάγιο στα δυτικά της σύνορα, τον Ρίο Παρανά στα ανατολικά και νότια, και βέβαια τον Ρίο Παραγουάη, που προερχόμενος από τα βραζιλιανά υψίπεδα του Μάτο Γκρόσο και διασχίζοντας από Βορρά προς Νότο τον μεγαλύτερο υδροβιότοπο παγκοσμίως, τον Παντανάλ, δίνει το όνομά του στη χώρα. Επιπλέον, είναι αυτά τα ποτάμια που καθορίζουν απολύτως τα 17
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 18
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
σύνορα της χώρας με τη Βραζιλία και την Αργεντινή, αν και όχι με τη Βολιβία στα βόρεια. Υπάρχουν φυσικά και εκατοντάδες παραπόταμοι που στραγγίζουν μια τεράστια λεκάνη απορροής – ποτάμια άλλοτε κοιμισμένα και λασπερά κι άλλοτε τυρβώδη, νευρικά, με δίνες και καταρράκτες, που πλημμυρίζουν εκτεταμένες ζώνες κατά τη βροχερή περίοδο. Όλο αυτό το υδατικό δίκτυο συνθέτει τελικά τον Ρίο Παρανά. Αργότερα χύνεται σ’ αυτόν και ο Ρίο Ουρουγουάη, για να οδηγηθεί η ροή ως το δέλτα του Λα Πλάτα και εντέλει στον Ατλαντικό Ωκεανό, κάπου ανάμεσα στο Μοντεβιδέο και το Μπουένος Άιρες. Έπειτα είναι η έλλειψη βουνών που βρήκα ενδιαφέρουσα: όχι άλλοι πολυτεμαχισμοί (της γης και συνεπώς του νου, άρα και της πραγματικότητας), όχι υδροκρίτες, μισγάγγειες, οροσειρές, ορθοπλαγιές ή βουνοκοιλάδες, αλλά απέραντη επίπεδη γη όπου το μάτι πλανιέται ανεμπόδιστα. Κατ’ αντιστοιχίαν, μου αρέσει –θα σ’ το εξομολογηθώ, φίλε μου– και το όνομα της χώρας: δεν ανακαλεί κάτι εκβιαστικά εξωτικό με την πλήρη έννοια του όρου, ωστόσο κάτι υπόσχεται, κάτι ρέον, κυματιστό, εναλλασσόμενο, σαν τις συγχορδίες της άρπας, ας πούμε, κι όμως επίπεδο κι ατέλειωτο – μια προοπτική που αξίζει να παλέψεις γι’ αυτήν, καθώς το μετείκασμά της πάλλεται στον ακαθόριστο ορίζοντα που κάποιοι ονομάζουν μέλλον. Σε κάνει να προσδοκάς πράγματα ακόμα και σε περιόδους ακινησίας – κάτι που θα ’ρθει όπως και να ’χει. Στην περίπτωσή μου υπόσχεται πάνω απ’ όλα την ειρήνη της ψυχής, δηλαδή τη σύμπτωση των πραγμάτων με τις λέξεις. 18
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 19
ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ
Για τον ανάστροφο λόγο (την ύπαρξη θάλασσας) απέκλεισα την ανταγωνίστρια και ομοιοκατάληκτη Ουρουγουάη – χώρα παρόμοιας έκτασης, πληθυσμού και επιπέδου ανάπτυξης. Συν αυτό το κακόηχο Ουρου- που θυμίζει έφοδο (γιουρούσι) αγέλης βασιβουζούκων. Μου φέρνει επίσης στον νου τα ούρντου (επίσημη γλώσσα του Πακιστάν), τα μπουρουμπούρου των γυναικών, συν εκείνο τον παιδικό γλωσσοδέτη, κοροϊδευτικό για τους Θεσσαλούς χωριάτες (πείτε μου μια λέξη με πέντε ου, απάντηση μουστουκούλουρου). Με απωθεί ακόμα, σε έναν βαθμό, και το ανεξήγητο εκείνο χαρακτηριστικό της πορτογαλικής προφοράς που μετατρέπει το όμικρον σε ελαφρώς ένρινο ου (λόγου χάρη, Σάου Πάουλου ή Ζοζέ Σαραμάγκου, έτσι στα καλά καθούμενα). Αντιπαθώ το ου ως απλό ήχο, ως αποδοκιμασία («όχι άλλα ου»), ως αποκλεισμό (βρε ουστ!), ως άτακτη επιθετικότητα (γιούρια), ως σαφή άρνηση (το αρχαιοπρεπές ουκ). Θα μου πει κανείς ότι και το Παρα-, αν και πιο καλόηχο από το Ουρου-, έχει τα δικά του: παρακαθήμενος, παραπληγικός, παρακμιακός, παρά ταύτα, παραστρατιωτικός, παράταιρος, παρασκήνιο, παραστρατημένος, παρακέντηση, παρατρεχάμενος, παράφρων – κάτι έκκεντρο, παρασιτικό, γενικά δυσάρεστο, κάτι που ζει υπό την σκιά άλλων, εξυπηρετώντας σκοτεινά συμφέροντα. Θα μπορούσε να ισχύει αυτό το επιχείρημα αν στα ισπανικά και τα πορτογαλικά της Νότιας Αμερικής το Παρά ή το Πάρα δεν συνδεόταν με τόπους μακρινούς, με στοχεύσεις και εκδήλωση προθέσεων, με ένα «διά ταύτα» ως προς τη ζωή σου, ακόμα και με το ρέον υγρό στοιχείο. Αλλά σκοπός μου εδώ δεν είναι να διδά19
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 20
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
ξω λατινογενείς γλώσσες –δεν έχω άλλωστε τα κότσια για κάτι τέτοιο– ούτε να δηλώσω κάτι άλλο, πέραν του ότι, ενόσω η Ελλάδα φλεγόταν (κυριολεκτικά) από αγανακτισμένους, ενόσω εξήγε πολιτική μαγκιά και παραποιούσε την αλήθεια όλων των ανθρώπινων παραδοχών από κτήσεως κόσμου, έχοντας γίνει η κατεξοχήν χώρα όπου βασίλευε η απουσία νοήματος, εγώ πέταξα (οριστικά αυτή τη φορά) στα τέλη του ’14 μέσω Μαδρίτης για την Ασουνσιόν. Εντάξει, θα παραδεχτώ πως υπήρχαν κι άλλοι λόγοι εκτός από τους πιο πάνω, που ίσως ξεκαθαρίσουν σιγά σιγά (εννοώ μέσα μου). Όσο περισσότερο αναζητώ το κινούν αίτιο, καταλήγω ότι επέλεξα την οριστική φυγή από τη χώρα μέσα από πολύπλοκους αλγορίθμους του μυαλού που ως απαρχή έχουν πιθανότατα μια γκριζωπή μέρα κατάληψης της Γεωπονικής, στις αρχές του 1993, όταν είχα πάει να δώσω ένα από τα τελευταία χρωστούμενα μαθήματα με τον μαρξικής έμπνευσης τίτλο «Τρόποι Παραγωγής και Κοινωνικές Σχέσεις στην Ελληνική Ύπαιθρο». Η κατάληψη είχε ως αφορμή, λέει, τις προετοιμασίες για τα 20χρονα του Πολυτεχνείου (από Φεβρουάριο, παρακαλώ, όταν η επέτειος γιορτάζεται Νοέμβριο) και κάποιες εφόδους της αστυνομίας σε στέκια αγωνιστών στα Εξάρχεια. Φυσικά μάθημα δεν έδωσα, καθώς, μεταξύ άλλων δρωμένων, μια ομάδα κρούσης φοιτητών είχε κλειδώσει στο γραφείο του τον αντιπρύτανη Λεωνίδα Λουλούδη –έναν μάλλον εμπνευσμένο δάσκαλο, όπως θα λέγανε οι παλιοί–, γιατί, λέει, πρόδιδε τα οράματα της κινηματικής Αριστεράς προσχωρώντας στο μπλοκ των εκσυγχρονιστών και επιμένοντας να γίνουν οι εξετάσεις. Το 20
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 21
ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ
πώς συνδέεται με τον εκσυγχρονισμό το παραδοσιακό δικαίωμα και η αντίστοιχη υποχρέωση να εξετάζεσαι σε όλους τους τομείς του βίου τούτου αποτελεί θέμα για μεταδιδακτορική έρευνα, οπότε το αφήνω σε άλλους. Το πώς κατέληξε εκείνη η ιστορία δεν το θυμάμαι επακριβώς, αλλά εγώ τα μάζεψα και έφυγα μη φάω ξύλο για τα αντεπαναστατικά μου φρονήματα. Μια έξαλλη τεταρτοετής εκκολαπτόμενη μέγαιρα από τις Συσπειρώσεις μού είχε επιτεθεί λεκτικά, απ’ ό,τι θυμάμαι, ξεσηκώνοντας και άλλους ομοϊδεάτες, ως συμβιβασμένο, αστό, δεξιό και αντιδραστικό που είχε στον νου του μόνο την καριέρα και τη βολή του. Με αποκάλεσε και «μουνάκια» – ειλικρινά δεν ξέρω τον λόγο, ίσως γιατί ποτέ δεν της την είχα πέσει. Βέβαια, για να είμαστε ακριβείς, εκείνη την κρύα σταχτιά μέρα του ’93 δεν είχα ακόμα ιδέα πού πέφτει η Παραγουάη –αν και την είχα ακουστά, όπως θα εξηγήσω αμέσως–, οπότε, αν κάτι αποφάσισα, ήταν απλώς η φυγή από τη χώρα με προορισμό όποιον να ’ναι. Δεν το λες και λίγο ως απόφαση, αν και η αλήθεια είναι πως άργησα να φύγω περισσότερο από δύο δεκαετίες, για διάφορους λόγους που συμποσούνται στη λέξη «αυτοπαγίδευση». Να σημειώσω πως η πιο πάνω συμφοιτήτρια έγινε αργότερα βουλευτίνα επί διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ –δεν θυμάμαι ακριβώς από πού ξεκίνησε–, ενώ ο Λουλούδης κατοικεί πλέον εις τας αιωνίους μονάς και στη μνήμη κάποιων φοιτητών και αναγνωστών του (ήταν μεταξύ άλλων αρθρογράφος ενός πρωτοποριακού στις μέρες του περιοδικού, της Νέας Οικολογίας, αλλά και του ιστορικού εντύπου Ο Πολίτης). Μπορεί να σε έχω 21
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 22
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
μπερδέψει λίγο, αγαπητέ αναγνώστη, με τον καταιγισμό παραπομπών, αλλά κάνε λίγη υπομονή – στην εποχή του διαδικτύου βρισκόμαστε, με facebook και twitter και blogs και instagram πορευόμαστε, οπότε μην αναζητείς αυστηρή δομή και χρονικές αλληλουχίες. Αρκέσου προς το παρόν στα links. Θα το παλέψω ωστόσο –αυτό μπορώ να σ’ το υποσχεθώ– να προσδώσω στην αφήγηση όση γραμμικότητα κρίνω απαραίτητη. Και κάτι άλλο: Λέγε με Γαβριήλ αν πρόκειται να μου απευθυνθείς με οποιονδήποτε νοερό τρόπο – σε αντιστοιχία προς το «Λέγε με Ισμαήλ», την εναρκτήρια έκκληση στον Μόμπυ Ντικ. Στο κάτω κάτω έτσι βαπτίστηκα.
S
Στους λόγους επιλογής της Παραγουάης ως δεύτερης (και ελπίζω οριστικής) πατρίδας μου, οφείλω κατεπειγόντως να προσθέσω ένα ακόμα πιο χρονικά απόμακρο περιστατικό. Ήμουν δεκαοχτάρης και βρισκόμουν στο Παυσίλυπον της Καρδίτσας μια μέρα προς τα τέλη Ιουλίου του 1987. Ήμουν ψόφιος μετά τις εισαγωγικές, μάλλον ευχαριστημένος που είχα γράψει σχετικά καλά, παρέα με τον θείο μου τον Νικήτα που επέμενε να με μυήσει στην τσιπουροκατάνυξη εν μέσω καύσωνα και επίμονου βραχνού τερετίσματος των τζιτζικιών. Καθώς δεν είχε παιδιά, ο θείος Νικήτας με προόριζε για συνεργάτη και αργότερα διάδοχό του στην εταιρεία διακίνησης λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων Αγροθεσσαλική ΕΠΕ, που ανθούσε τον καιρό εκείνο ελέω κοινοτικών επιδοτήσεων, φρούδων προσδοκιών για τη θρυλική εκτροπή 22
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 23
ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ
του Αχελώου και δραματικής επέκτασης των βαμβακοκαλλιεργειών. Μου λέει λοιπόν ο θείος Νικήτας με νόημα στο αυτί, σαν να επρόκειτο για μυστικό, Τέλειωσε εσύ τη Γεωπονική και το μέλλον σου θα είναι ορθάνοιχτο. Μεσολάβησε μια παύση, άλλο ένα καραφάκι –μεζές λουκάνικο με σέλινο–, ενώ εγώ σκεφτόμουν άλλα. Πάμε αύριο στο Λαμπερό; είπε ξαφνικά αδειάζοντας το ποτήρι του. Έχει συναυλία με τους Λος Παραγουάιος. Δεν μπορούσα να θυμηθώ αν τους είχα ακουστά. Σε ποιο Λαμπερό, θείε; είπα εντέλει, παρακάμπτοντας το εξωτικό μουσικό συγκρότημα. Πάνω στο Φράγμα του Ταυρωπού; Κοντά στο Φράγμα για την ακρίβεια, απάντησε σαν να με διόρθωνε, φάτσα στον Μπελοκομίτη. Βαριόμουνα λίγο, αλλά δεν είχα και τίποτα καλύτερο να κάνω κατακαλόκαιρο, καθώς είχαμε κλείσει δυο βδομάδες στο Πευκί στη βόρεια Εύβοια για τα ετήσια οικογενειακά μπάνια μόλις για τα τέλη Αυγούστου – τότε είχε προγραμματίσει την άδειά του από τον ΟΤΕ ο πατέρας μου. Οι λέξεις «Λος Παραγουάιος» και «Νομός Καρδίτσας» δεν κολλούσαν βέβαια στο μυαλό μου – έβρισκα τη σύνδεση κάπως σουρεάλ, για να ακριβολογώ. Ωστόσο το επόμενο βραδάκι οδηγήσαμε μέσα από τα θεαματικά όντως βουνά και λίγο ζαλισμένοι από τις στροφές των Αγράφων βρεθήκαμε να παρακολουθούμε τη συναυλία των Λος Παραγουάιος σε ένα συμπαθητικό θεατράκι που είχε φτιαχτεί τα χρόνια εκείνα της λεγόμενης ολοκληρωμένης πολιτισμικής ανάπτυξης της υπαίθρου – μιας περιόδου ευφορίας και σταδιακής υπερχρέωσης, όπως θα αποδεικνυόταν αμετάκλητα δυο δεκαετίες αργότερα. 23
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 24
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
Ήμουν στριμωγμένος ανάμεσα στον θείο Νικήτα και τον αδελφό του τον Δημήτρη, που συνέβαινε να είναι και πατέρας μου, ψυχολογικά στριμωγμένος εννοώ, γιατί από σωματική ρώμη και μπόι μάλλον υπερτερούσα. Τέλος πάντων, η κάψα του κάμπου είχε αρχίσει να υποχωρεί, οι κοπέλες με τα καλά τους ήταν λαχταριστές, η τεχνητή Λίμνη του Ταυρωπού (ή Πλαστήρα ή Μέγδοβα) ασήμιζε στο πρώιμο σεληνόφως, ανταύγειες από τα χρώματα της δύσης αποσύρονταν απρόθυμα πίσω από τις επάλληλες αχνές βουνοκορφές και η υγρασία έσταζε από τα δέντρα, χωρίς αυτό να μου προσφέρει ιδιαίτερη παρηγοριά. Βλέπετε, ο νους μου ήταν κολλημένος στη Δώρα Κλιάπα, που με είχε παρατήσει σύξυλο στη διάρκεια των εισαγωγικών εξετάσεων, λίγο πριν τη χημεία, κι εγώ τα πήγα σκατά, αλλά δόξα τω Θεώ εκείνο το δεκαεννιά στην έκθεση ισοφάρισε τις απώλειες. Ωστόσο το θέμα που στοίχειωνε τις αισθήσεις μου ήταν η ίδια η Δώρα και όχι πια η χημεία, καθώς όταν την κοπάνησε καλοκαιριάτικα για τα Πλατανίδια Πηλίου, θεωρητικά με τον ξάδελφό της τον Σάκη, πίστευα ότι η σχέση είχε ωριμάσει και ότι το πρώτο πήδημα –κανονικό και ολοκληρωμένο επιτέλους, όχι απλά πασαλείμματα– ήταν ήδη δρομολογημένο για τις αρχές Αυγούστου, όταν οι γονείς της θα έφευγαν για την Αιδηψό. Μάταια ήλπιζα στο ξεπαρθένεμά μου, όπως αποδείχθηκε. Η στιγμή αυτή θα αργούσε ακόμα. Μικρή παρηγοριά φάνταζαν λοιπόν τον καιρό εκείνο οι βιρτουόζοι στην ακουστική κιθάρα και την άρπα Λος Παραγουάιος, μπρος στην τεστοστερόνη που με κατέκλυζε, την οργή και τη ζήλια και τις αρρωστημένες φαντασιώσεις για 24
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 25
ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ
το τι έκανε (ή δεν έκανε) εκείνη την ώρα η Δώρα στα Πλατανίδια. Περισσότερο ως οπτική εξάσκηση στην κιθάρα το είχα δει – μιας και ήδη είχα κλείσει δεκαετία στο Δημοτικό Ωδείο και ήμουν πολλά υποσχόμενος κατά τον δάσκαλό μου, τον κύριο Σάκη Πολυμήλη, απόφοιτο, πρέπει να πω, του Ωδείου της Βιέννης. Η συναυλία ολοκληρώθηκε πάντως επιτυχώς, με διεθνώς γνωστούς λατινογενείς σκοπούς, που, παρεμπιπτόντως, ουδεμία σχέση έχουν με την Παραγουάη (Γκουανταναμέρα, Κομμαντάντε Τσε Γκεβάρα, τέτοια), αλλά αυτά ήταν ψιλά γράμματα για το εκστατικό αν και κάπως αμήχανο καρδιτσιώτικο κοινό της εποχής, με επικεφαλής τον δήμαρχο και τον νομάρχη (τον γνωστό πλέον, νεαρό τότε, Μιχάλη Χρυσοχοΐδη) και τις κυρίες τους, και τον τοπικό βουλευτή του ΠΑΣΟΚ, τον πώς-τον-λέγανε, που είχε αρπάξει την έδρα μέσα από τα χέρια των Ταλιαδούρων και είχε θέσει υπό την αιγίδα του τη συναυλία των Λος Παραγουάιος, με συγχρηματοδότηση φυσικά του Υπουργείου Πολιτισμού, εκεί φάτσα στη Λίμνη, στο νεόδμητο θεατράκι του Λαμπερού. Όλα γίνονταν εν ονόματι της Πολιτικής Περιφερειακής Ανάπτυξης και της ιδιαίτερης έμφασης στις ορεινές και προβληματικές περιοχές που έδινε η τότε σοσιαλιστική κυβέρνηση, εν αγνοία φυσικά των ίδιων των Λος Παραγουάιος που απλώς έκαναν αυτό που ήξεραν να κάνουν καλύτερα. Μέχρι και ο άκαμπτος, πλην άγιος, μητροπολίτης μας ήταν παρών, εκμαιεύοντας σταυροκοπήματα και χειροφιλήματα κατά την είσοδό του και χειροκροτώντας στο τέλος, όταν όλο μαζί το θεατράκι ενθουσιάστηκε με τους αναγνωρίσιμους ρυθμικούς λαρυγγισμούς του «ποροπομπόμ-πορό25
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 26
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
πομ-πορόπομ-πέρομ-περόμ... ντουρουρούρουμ, ντουρουρούμ». Παρά τις υπερβολές τους, οι Λος Παραγουάιος αποδείχθηκαν καλοί τεχνίτες και με συγκίνησαν, αν και πρέπει να πω ότι η δική μου παιδεία έκλινε περισσότερο προς τις κλασικές συνθέσεις του μεγάλου Παραγουανού Αγκουστίν Μπάρριος Μανγκορέ. Έπαιζα απ’ έξω μέρη από τα μεγάλα μπαρόκ έργα του, κυρίως το Λα Κατεντράλ, και κάποια από τα πιο φολκλορικά Κάντος Γκουαρανί, με την παρότρυνση ή έστω την ανοχή του δασκάλου μου. Αν και πρέπει να προσθέσω πως εκείνο το βράδυ ακόμα δεν ήξερα από πού κρατούσε η σκούφια αυτού του συνθέτη που τον είχε ζηλέψει ως και ο Σεγκόβια – δεν είχα καν ιδέα αν υπήρχε ανεξάρτητη χώρα με το όνομα Παραγουάη. Βέβαια στο ποδόσφαιρο, απ’ όπου αντλούσαμε ποικίλες γνώσεις ανθρωπολογίας και γεωγραφίας χάρη στον Γιάννη Διακογιάννη (οι Λουζιτανοί της Μπενφίκα, οι Καριόκας της Φλαμένκο, οι Μολούκοι του Άγιαξ, οι τρικολόρ της Εθνικής Γαλλίας και λοιπά), όλο και έρχονταν τα χρόνια εκείνα, χάρη στους εφοπλιστές προέδρους των συλλόγων, Αργεντίνοι, Βραζιλιάνοι ή Ουρουγουανοί σαν τον Μπάρριος, τον Λοσάντα, τον Βερόν, τον Χουάν Ραμόν Ρότσα ή Μπουμπλή (μετά την «ελληνοποίησή» του), πράγμα που με οδηγούσε στο υπόκωφο συμπέρασμα ότι η Παραγουάη, αν ποτέ αναφερόταν, δεν ήταν χώρα, το πολύ πολύ ένα παράρτημα της Ουρουγουάης – μια παρεκκλίνουσα ταυτότητα, όπως θα λέγαμε κάπως βαρύγδουπα στις μέρες μας, δεκαετίες αργότερα. Άλλωστε ήταν η Ουρουγουάη, κι όχι η Παραγουάη, η χώρα που είχε σηκώσει το δεύτερό της 26
MODINOS_PARAGOUAH DDDDDD.qxp_Layout 1 25/9/20 2:51 PM Page 27
ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ
Παγκόσμιο Κύπελλο ήδη από το ’50, αφήνοντας στον τελικό αποσβολωμένους διακόσιες χιλιάδες Καριόκας μέσα στο Στάδιο Μαρακανά του Ρίο ντε Ζανέιρο. Ακόμα εκείνο το βράδυ λοιπόν, το επαναλαμβάνω, δεν είχα σκεφτεί την Παραγουάη ως ανεξάρτητη χώρα. Δεν είχα καν αφιερώσει την παραμικρή σκέψη στο θέμα. Όμως η παράδοξη, αντιφατική, πονεμένη γοητεία της βραδιάς ήρθε και ξαναήρθε στο μυαλό μου μέσα στις επόμενες δεκαετίες και ίσως απετέλεσε τον κεντρικό λόγο, ή, αν το προτιμάς, φίλε μου, το κινούν αίτιο πίσω από την επιλογή της χώρας για τη δεύτερη ζωή μου, δυόμισι και βάλε δεκαετίες αργότερα. Ήταν λίγο πριν το Τρίτο Μνημόνιο, και τον έλεγχο κεφαλαίων και τις ουρές στις τράπεζες για ένα εξηντάρι, που εγκατέλειψα οριστικά τη χιλιοτραγουδισμένη πατρίδα μας, απολυμένος από διετίας από τη μετονομασθείσα σε Γεωργοθεσσαλική ΑΕ εταιρεία του καταχρεωμένου –και πεθαμένου πλέον– θείου Νικήτα, συν επιπλέον ένα διαζύγιο στην καμπούρα μου. Όμως αυτή είναι μια άλλη ιστορία – υπομονή, προσεκτικέ μου αναγνώστη.
27