ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 5
ΑΝΤΑΙΟΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗΣ
ΟΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΟΥ II Ταξιδεύοντας με άλλους 30+1 συγγραφείς στον κόσμο
c
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 6
©
Copyright Ανταίος Χρυσοστομίδης – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2013
Έτος 1ης έκδοσης: 2013 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5633-5
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΟΝ Β΄ ΤΟΜΟ ................................................................................
13
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΚΑΤΑ ΜΟΝΑΣ Χέρτα Μύλερ ............................................................................................ 21 Μάσιμο Καρλότο ..................................................................................... 41 Αντρέι Κούρκοφ ...................................................................................... 63 Πέτερ Εστερχάζι ...................................................................................... 79 Αντόνιο Σκάρμετα ................................................................................... 105 Γκράχαμ Σουίφτ ....................................................................................... 119 Αβραάμ Γεοσούα .................................................................................... 147
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΔΥΣΗ 165 187 201 213 233 249 265 281
7
Σεμπάστιαν Μπάρυ ................................................................................. Αμίν Μααλούφ ......................................................................................... Χαβιέρ Μαρίας ........................................................................................ Χένινγκ Μάνκελ ....................................................................................... Ντόνα Λεόν ............................................................................................... Σάρα Ουότερς .......................................................................................... Ίαν Ράνκιν ................................................................................................. Αλάα Αλ-Ασουάνι ..................................................................................
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 8
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
Νταβίντ Γκρόσμαν ................................................................................... 297 Κάντερ Άμπντολαχ ................................................................................. 317
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
ΑΜΕΡΙΚΗ, ΠΑΝΩ ΚΑΤΩ ΚΑΙ ΠΛΑΓΙΩΣ Σέσαρ Άιρα ............................................................................................... Εδγάρδο Κοζαρίνσκι .............................................................................. Λεονάρδο Παδούρα ............................................................................... Ντανιέλ Τσαβαρία ................................................................................... Άννυ Πρου ................................................................................................ Πίτερ Κάρεϊ .............................................................................................. Τζέφρι Ευγενίδης .................................................................................... Ίρβιν Γιάλομ .............................................................................................
333 357 377 415 433 451 465 479
ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ
ΜΟΝΟ ΕΥΡΩΠΗ Ουμπέρτο Έκο ......................................................................................... Ενρίκε Βίλα-Μάτας ................................................................................. Τζόναθαν Κόου ....................................................................................... Αντόνιο Λόμπο Αντούνες ..................................................................... Τούμας Τράνστρεμερ .............................................................................. Περ Βέστμπεργκ ......................................................................................
501 547 565 583 605 615
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ............................................................................................................. 623 ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ... ...................................................................... 625 ΣΚΗΝΟΘΕΤΕΣ ........................................................................................................... 632
8
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ................................................................................................................. 634
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 9
στους Γιώργο Μπράμο Μικέλα Χαρτουλάρη
και Σταύρο Ξαρχάκο
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 10
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 11
Μια γάτα καθισμένη σ’ ένα χαλί δεν είναι ιστορία. Μια γάτα καθισμένη στο χαλί του σκύλου είναι η αρχή μιας ιστορίας. ΤΖΟΝ ΛΕ ΚΑΡΕ, Οι κεραίες της εποχής μου, τόμος Α΄
Γράφουμε ίσως επειδή φοβόμαστε να πεθάνουμε, ή ίσως επειδή θέλουμε να προκαλέσουμε τον θάνατο, ή ίσως επειδή θέλουμε να επιστρέψουμε στη μήτρα της μητέρας μας. Μπορούν να είναι πολλοί οι λόγοι. Κυρίως όμως επειδή η ζωή δεν μας αρκεί. ΑΝΤΟΝΙΟ ΤΑΜΠΟΥΚΙ, Οι κεραίες της εποχής μου, τόμος Α΄
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 12
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 13
Αυτός ο δεύτερος τόμος των Κεραιών της εποχής μου ξεκινά με ένα Νόμπελ και κλείνει πάλι με ένα Νόμπελ. Η επιλογή αυτή έχει τον αναμφισβήτητο συμβολισμό της: όπως και να το κάνουμε, παρά τις γρίνιες που κατά καιρούς ακούγονται για τις επιλογές της Σουηδικής Ακαδημίας, το βραβείο αυτό εξακολουθεί να είναι το πιο έγκυρο στον χώρο της λογοτεχνίας, το μόνο βραβείο που πραγματικά γράφει ιστορία και με τις προτάσεις του διαμορφώνει αναγνωστικές τάσεις σε παγκόσμια κλίμακα. (Γι’ αυτό και κάθε χρόνο, ιδιαίτερα όταν η ανακοίνωση του νικητή συμπίπτει με την Έκθεση της Φρανκφούρτης, δηλαδή πολύ συχνά, ο εκνευρισμός και ο ενθουσιασμός, τις ώρες που προηγούνται της επίσημης ανακοίνωσης του νέου νικητή, πηγαίνουν χεράκι χεράκι. Κι αν ο νικητής είναι φίλος, δικός σου άνθρωπος και δικός σου συγγραφέας, όπως ο Μάριο Βάργκας Λιόσα, πιάνεις τον εαυτό σου ενθουσιασμένο να αγκαλιάζεται με τους Ισπανούς ατζέντηδές του, σαν να κέρδισες το βραβείο εσύ ο ίδιος. Αν πάλι ο νικητής δεν έχει ουσιαστικά μεταφραστεί στην Ελλάδα, όπως ήταν η περίπτωση του Ίμρε Κέρτες ή της Χέρτα Μύλερ, τότε αρχίζει ένα είδος γολγοθά, τρέχεις και δεν προλαβαίνεις, να κερδίσεις εσύ τα δικαιώματα, να κάνεις την καλύτερη πρόταση στο όνομα του εκδοτικού σου οίκου, να ασκήσεις όση γοητεία διαθέτεις – όλα παίζουν ρόλο στον τόσο πεζό και τόσο μαγικό κόσμο της λογοτεχνικής παραγωγής.) Ο συμβολισμός όμως δεν σταματά εδώ. Οι δύο νομπελίστες λογοτέχνες αυτού του τόμου είναι δύο εξαιρετικοί αλλά δύσκολα προσβάσιμοι λογοτέχνες. Και οι δύο –η Χέρτα Μύλερ από επιλο-
13
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΟΝ Β΄ ΤΟΜΟ
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 14
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
14
γή, ο Τούμας Τράνστρεμερ από ανάγκη– αποφεύγουν τις πολλές συνάφειες με τους δημοσιογράφους και τις τηλεοπτικές κάμερες. Κι από αυτή την άποψη, η τιμή που μου έκαναν να δεχτούν να συνομιλήσουν μαζί μου, καθώς και η συγκίνηση που ένιωσα γνωρίζοντάς τους, με έκαναν να αποφασίσω να τους δώσω τις δύο τιμητικές θέσεις του τόμου. Άλλωστε η συνέντευξη της Μύλερ, τόσο σπαρακτική και τόσο εκ βαθέων, θα έπαιρνε δικαιωματικά την πρώτη θέση σε αυτό εδώ το βιβλίο, ακόμα κι αν η Ρουμανογερμανίδα συγγραφέας δεν κέρδιζε ποτέ το Νόμπελ λογοτεχνίας. Ο τόμος κλείνει με τον Περ Βέστμπεργκ, το +1 του υπότιτλου Ταξιδεύοντας με ακόμα 30+1 συγγραφείς στον κόσμο. Ο Βέστμπεργκ είναι γνωστός στη Σουηδία λογοτέχνης αλλά δεν είναι με αυτή του την ιδιότητα που βρίσκεται εδώ, μαζί με τους άλλους τριάντα συγγραφείς. Ο Βέστμπεργκ περιλαμβάνεται στον τόμο με την ιδιότητα του φίλου του Τράνστρεμερ αλλά κυρίως με την ιδιότητα του μέλους της επιτροπής που κάθε χρόνο αποφασίζει ποιος θα κερδίσει το Νόμπελ λογοτεχνίας. Μερικές φορές τα πράγματα δένουν ωραία μεταξύ τους.
Ο δεύτερος αυτός τόμος των Κεραιών έρχεται φορτωμένος με την αγάπη των αναγνωστών που αγκάλιασαν από την πρώτη στιγμή αυτή την έντυπη εκδοχή των συνεντεύξεων που κάνουμε τα τελευταία χρόνια με τη Μικέλα Χαρτουλάρη. Δίπλα και κόντρα σε όσους αρκούνται να αντιμετωπίζουν τα βιβλία ως ένα συνηθισμένο καταναλωτικό προϊόν, χρήσιμο μονάχα για κάποιων ωρών εύκολη διασκέδαση, υπάρχουν εκείνοι οι αναγνώστες, οι πολλοί αναγνώστες, οι δημιουργικοί αναγνώστες, που βλέπουν τη λογοτεχνία σαν ένα παράθυρο στον κόσμο, ένα παράθυρο που μένει διάπλατα ανοιχτό στη γνωριμία και την κατανόηση του κόσμου τον οποίο ζούμε αλλά ελάχιστα κατανοούμε. Είναι ωραία η αίσθηση να μοιράζεσαι με χιλιάδες αγνώστους σου τα πράγματα που αγαπάς – έχει κάτι από τη γεύση και την ψευδαίσθηση της αιωνιότητας. Ο τόμος αυτός χωρίζεται σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 15
περιλαμβάνονται συζητήσεις με συγγραφείς που έκανα μόνος, χωρίς τη Μικέλα Χαρτουλάρη. Κάποιες φορές η Μικέλα, για επαγγελματικούς συνήθως λόγους, δεν μπορούσε να έρθει μαζί μας, κι έτσι έμενα μόνος να αντιμετωπίσω το θεριό. Στα υπόλοιπα τρία μέρη –εξαίρεση η συνάντηση με τον Τράνστρεμερ– πήραμε μαζί τις συνεντεύξεις που παρουσιάζονται εδώ. Η ευθύνη της επεξεργασίας και της ερμηνείας τους βαραίνει, όμως, μονάχα εμένα. Όπως μπορεί πολύ εύκολα να διαπιστώσει ο αναγνώστης, ο διαχωρισμός είναι, κι αυτή τη φορά, καθαρά γεωγραφικός – χωρίς να αποκλείονται άλλου είδους προεκτάσεις, όπως στο κεφάλαιο «Ανατολή και Δύση», στο οποίο με κάποιους συγγραφείς συζητάμε και θέματα που αφορούν τις διαφορές μεταξύ των δύο κόσμων, της Ανατολής και της Δύσης. Τώρα που η ταξινόμηση είναι έτοιμη, σκέφτομαι πόσο τυχερός είμαι που κατάφερα να φτάσω ως τη Χιλή προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσω το μεγάλο μυστήριο της λογοτεχνίας, να βρω τα σημάδια της μαγείας που νιώθουμε κάθε φορά που ανοίγουμε ένα βιβλίο – όσοι, τέλος πάντων, τη νιώθουμε. Ο κόσμος είναι πράγματι μικρός και μέγας, στις τέσσερις γωνιές της γης όλα είναι διαφορετικά κι όλα ίδια. Και οι συγγραφείς –τους αποκάλεσα θεριά; δεν είναι θεριά, ευαίσθητοι άνθρωποι είναι που κάποιες φορές προσπερνάνε με παρρησία τον δικό τους μικρόκοσμο και προσπαθούν να βρούνε αλήθειες που ψάχνουμε όλοι μας– είναι κι αυτοί διαφορετικοί και ίδιοι μεταξύ τους, ο καθένας με τις εμπειρίες του, ο καθένας με το ταλέντο που του αναλογεί, ο καθένας με τον αγώνα που έχει δώσει για να γίνει κύριος της γραφής του και της τέχνης του. Γι’ αυτό και ο τόμος αυτός μοιάζει με τον προηγούμενο και, ταυτόχρονα, έχει τα δικά του, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Όπως και στον προηγούμενο τόμο, προσπάθησα να επιλέξω διαφορετικά είδη γραφής για τον κάθε συγγραφέα, ανάλογα με ποιο ύφος θεωρούσα ότι του πήγαινε καλύτερα. Κάποιες φορές υπήρξα, από αυτή την άποψη, λίγο πιο τολμηρός από ό,τι στον προηγούμενο τόμο. Δεν μπορείς να γράφεις για λογοτεχνία και να μη φροντίζεις την τέχνη του λόγου σου.
15
ΠΡOΛOΓOΣ
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 16
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
16
Να προσθέσω ότι ο μέσος όρος ηλικίας των συγγραφέων που φιλοξενούνται είναι χαμηλότερος από την περασμένη φορά – οι περισσότεροι είναι στην ακμή των δυνατοτήτων τους, ζούνε τη χρυσή τους εποχή, έχουν ακόμα τα περιθώρια να συνεχίσουν να μας εκπλήσσουν ευχάριστα στο μέλλον. Ίσως όμως τελικά να είναι πάλι οι γερόλυκοι αυτοί που κερδίζουν τις εντυπώσεις – σκέφτομαι τον Έκο, σκέφτομαι τον Αντούνες.
Οι Κεραίες της εποχής μου είναι αφιερωμένες στους Γιώργο Μπράμο, Μικέλα Χαρτουλάρη και Σταύρο Ξαρχάκο. Στον προηγούμενο τόμο εξήγησα τους λόγους της αφιέρωσης στους δύο πρώτους. Να εξηγήσω τώρα την τρίτη αφιέρωση. Με τον Σταύρο Ξαρχάκο είμαστε φίλοι από το μακρινό πλέον 1983. Δούλευα τότε στο περιοδικό Ένα και είχα αποφασίσει να του πάρω μια συνέντευξη. Ματαίως κάποιοι συνάδελφοι –παλιότερες καραβάνες από μένα– μου εξηγούσαν ότι ο Ξαρχάκος δεν μιλάει ποτέ, ή σχεδόν ποτέ, στον Τύπο. Δεν με έπεισαν. Από τη μέρα που, μαθητής ωδείου ακόμα, είχα ακούσει την εισαγωγή με τα μπουζούκια στο τραγούδι Τα δάκρυά μου είναι καυτά ήθελα να τον γνωρίσω. Και το ’83, με την ιδιότητα πλέον του δημοσιογράφου και με τις πρόσφατες τότε μουσικές του Ρεμπέτικου στο κεφάλι μου, επέμενα. Μέχρι που ο βράχος υποχώρησε. Και λίγο καιρό μετά ήμασταν φίλοι. Από τότε οφείλω στον Σταύρο μερικές από τις πιο μαγικές στιγμές της ζωής μου. Είναι οι στιγμές που κλεινόμαστε σε ένα δωμάτιο, βάζουμε κάποια μουσική στη διαπασών, και καθόμαστε και ακούμε με θρησκευτική προσοχή – εγώ ως μαθητευόμενος, εκείνος ως έμπειρος μουσικός που όμως δεν έχασε ποτέ τον ενθουσιασμό για την τέχνη του. Ακούμε συνήθως Μάλερ αλλά και Μότσαρτ και Μπετόβεν και άλλους, μερικές φορές επιλέγοντας απλώς τον διευθυντή ορχήστρας (Μπέρνσταϊν, η αδυναμία του) ή τον σολίστα (ο Χόροβιτς άλλη μεγάλη αδυναμία του). Ακούμε όμως επίσης πολύ Θεοδωράκη και Χατζιδάκι, καθώς και ανέκδοτο Ξαρχάκο όταν, μετά από φορτικές πιέσεις μου, απο-
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 17
ΠΡOΛOΓOΣ
φασίζει να ανοίξει τα συρτάρια του, ή όταν ηχογραφεί κάτι καινούργιο και θέλει να μοιραστεί μαζί μου τη συγκίνηση της πρώτης ακρόασης. Ήταν φυσικό, όταν ετοιμάζαμε τον πρώτο κύκλο των τηλεοπτικών Κεραιών, να του ζητήσω μουσικές για τη σειρά. Ενθουσιάστηκε, είπε αμέσως το ναι. Από πολύ νέος τρέφει έναν ιδιαίτερο σεβασμό για την τέχνη της γραφής την οποία θεωρεί ανώτερη από την τέχνη της μουσικής – και η άποψή του αυτή έχει ανάψει πολλές σχετικές συζητήσεις μεταξύ μας, αυτή όμως είναι μια άλλη κουβέντα. Από τότε οι τηλεοπτικές Κεραίες τρέφονται με τις μουσικές του, και πολλές φορές, ενώ έγραφα αυτό το βιβλίο, οι μουσικές αυτές ερχόντουσαν να μου κάνουν παρέα, να ντύσουν εικόνες, να σχολιάσουν λέξεις, να γεννήσουν ιδέες. Το βιβλίο αυτό, επομένως, είναι και δικό του.
17
Α.Χ. Αθήνα, Αύγουστος 2013
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 18
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 19
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Κατά μόνας
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 20
Με τη Χέρτα Μύλερ στο «Σπίτι της λογοτεχνίας» του δυτικού Βερολίνου (φωτό: Δημήτρης Κορδελάς)
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 21
ΧέΡΤα ΜύΛεΡ
Οι λέξεις μπορούν να κάνουν τα πάντα, ακόμα και να σκοτώσουν
Σ
Την κυνηγούσα για μια συνέντευξη τρία χρόνια. Από τον καιρό που μας την έκανε γνωστή εκείνο το Νόμπελ που ξάφνιασε τους περισσότερους, όλους όσοι δεν την είχαν διαβάσει ποτέ, ούτε ήξεραν την προσωπική της ιστορία. Μια επίμονη αλληλογραφία με τον εκδοτικό της οίκο που κάθε τόσο αναζωπυρωνόταν, κι ύστερα σταματούσε, κι ύστερα ξανάρχιζε. Δεν έλεγε ποτέ όχι, δεν έλεγε όμως ούτε το ναι. Κάποια στιγμή αποφάσισα να πιέσω λίγο περισσότερο την κατάσταση, διακινδυνεύοντας ακόμα και μια αρνητική απάντηση. Το ηλεκτρονικό μήνυμα που μου έστειλε η ίδια αυτή τη φορά, κινιόταν και πάλι στην ασαφή ζώνη μεταξύ του όχι και του
21
« χετικά με το γράψιμο: σκεφτόμουν συχνά ότι κανονικά δεν είχα το δικαίωμα να διαβάζω βιβλία. Κοιτούσα γύρω μου, τι έκανε ο κόσμος, σε πόσο φρικτή κατάσταση βρισκόταν. Δούλεψα σε μια φάμπρικα για λίγο καιρό, μέχρι που με διώξανε. Εκείνη η φάμπρικα ήταν σκέτο ερείπιο. Δεν υπήρχε καν παραγωγή, οι μηχανές ήταν πανάρχαιες, χαλασμένες, δεν υπήρχε θέρμανση, τα παράθυρα δεν είχαν τζάμια, τον χειμώνα είχε παγωνιά μέσα στον χώρο παραγωγής, ο κόσμος έπινε σναπς για πρωινό για να μην πεθάνει από το κρύο. Και καθημερινός και συνεχής έλεγχος. Έλεγχος και συνεδριάσεις. Έκαναν τον κόσμο κουρέλι, είτε ήσουν εργάτης, είτε γιατρός. Για ποια λογοτεχνία λοιπόν να μιλήσουμε; Το θέμα, στη Ρουμανία, ήταν η επιβίωση ενός ολόκληρου λαού...»
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 22
22
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
ναι. Έγραφε: «Αγαπητέ Α.Χ. Σας ευχαριστώ για την πρότασή σας, αλλά προς το παρόν δεν αισθάνομαι ότι είμαι σε θέση να δώσω συνέντευξη. Δεν μπορώ καν να σκεφτώ ότι θα καθίσω μια ολόκληρη ώρα μπροστά σε μια κάμερα. Μου είναι αδύνατο να βγάλω από το μυαλό μου την αίσθηση της ανάκρισης. Από την άλλη, πολύ ευχαρίστως θα δεχόμουν να βοηθήσω και εσάς και τον εκδοτικό οίκο. Πόσο μάλλον αφού ακούω από πολλές πλευρές πόσο καλός εκδοτικός οίκος είναι. Και μπορώ να κατανοήσω ότι η οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα της Ελλάδας αφήνει βαθιά τα σημάδια της. Γι’ αυτόν τον λόγο αφήνω ανοιχτό το ενδεχόμενο μιας συνέντευξης στο άμεσο μέλλον». Δεν έχασα την ευκαιρία. Της απαντώ πως καταλαβαίνω πολύ καλά τα αισθήματά της, πως μπορώ να φανταστώ ότι μια δημοσιογραφική «ανάκριση» μπροστά σε ένα άγνωστο πρόσωπο, με τους προβολείς να στέλνουν το έντονο φως τους πάνω της, και με ένα μικρόφωνο στο τραπέζι, δεν είναι ό,τι καλύτερο για έναν άνθρωπο που πέρασε πολλές φορές από τα ανακριτικά γραφεία ενός δικτατορικού καθεστώτος. Και μπορώ να το καταλάβω, της έγραψα, διότι μεγάλωσα κι εγώ σε μια δικτατορία, και μικρό παιδί ακόμη αναγκαζόμουν να πηγαίνω κάθε τόσο στην ασφάλεια και να δέχομαι τις «νουθεσίες» των αστυνομικών διευθυντών που δεν «καταλάβαιναν» πώς και ο πατέρας μου, τότε κρατούμενος στη Γυάρο και στη Λέρο, δεν υπογράφει μια δήλωση μετανοίας για να επιστρέψει στο σπίτι του και στα παιδιά του που τόσο τον έχουν ανάγκη... Προχώρησα ακόμα περισσότερο. Της πρότεινα να περιμένουμε την επόμενη άνοιξη, όταν θα έλιωναν τα χιόνια στο Βερολίνο και θα μπορούσαμε να πάμε σε ένα πάρκο, να καθίσουμε σε ένα παγκάκι και να κάνουμε την κουβεντούλα μας χωρίς προβολείς και μικρόφωνα, μόνο με τις «ψείρες» στους γιακάδες μας και με την κάμερα κρυμμένη πίσω από ένα δένδρο, εκατό μέτρα μακριά, ώστε να μην τη βλέπουμε. Λίγο καιρό μετά ήρθε η απάντησή της. Δεχόταν να δώσει συνέντευξη όπως από την αρχή της είχα ζητήσει, δηλαδή γύρω από ένα τραπέζι, με προβολείς, μικρόφωνο και διερμηνέα. Ξεκα-
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 23
ΧΕΡΤΑ ΜΥΛΕΡ
Αγαπητή Χέρτα Μύλερ, Δείξατε μεγάλο θάρρος και αντισταθήκατε στην καταπίεση και την τρομοκρατία των πολιτικών. Για το καλλιτεχνικό περιεχόμενο αυτής της αντίστασης σας απονέμεται αυτό το βραβείο. Το έργο σας είναι ένας αγώνας που συνεχίζεται –και οφείλει να
23
θάριζε ότι δεν ήθελε να πάμε στο σπίτι της αλλά σε ένα πανέμορφο κτίριο των αρχών του 20ού αιώνα, στο οποίο στεγάζεται ένα είδος πολιτιστικής λέσχης. Ο μόνος όρος που έβαζε ήταν η κουβέντα μας να μην ξεπερνούσε τη μία ώρα, όρος που κι αυτός δεν τηρήθηκε, αφού ο χρόνος της συνέντευξης στην πραγματικότητα διπλασιάστηκε. Όταν την είδα να φτάνει ντυμένη στα μαύρα, με τα χέρια της να τρέμουν ελαφρά και τα μεγάλα, έντονα βαμμένα, μάτια της να με κοιτάζουν λίγο με περιέργεια και λίγο με αγωνία, κατάλαβα ότι ήταν ταραγμένη όσο κι εγώ, ίσως περισσότερο από μένα. Και συνειδητοποίησα αμέσως ότι η γυναίκα αυτή, από τους μεγαλύτερους συγγραφείς της εποχής μας, της οποίας το έργο δεν θυμίζει το έργο κανενός άλλου, βρισκόταν εκεί μπροστά μου, κι ότι η παρουσία της ήταν κάτι σαν δώρο, το δώρο σε έναν συνομήλικό της που ερχόταν από μια δοκιμαζόμενη χώρα και τύχαινε να φροντίζει την έκδοση των βιβλίων της στη γλώσσα του. Το βλέμμα της ακουμπούσε πάνω μου, ύστερα έφευγε, ξαναγυρνούσε, έφευγε πάλι, σαν να ήθελε να βεβαιωθεί πως είχε πάρει τη σωστή απόφαση να καταστρατηγήσει τις αρχές της και να ανοίξει την καρδιά της μπροστά σε μια ψυχρή τηλεοπτική κάμερα. Είχα αποστηθίσει μια ευγενική φράση στα γερμανικά που έλεγε πόσο χαιρόμουν για τη γνωριμία – έτσι για να σπάσει ο πάγος. Μια φράση ήταν μόνο αλλά τα μπέρδεψα, την είπα ανάποδα, πήγα να τη διορθώσω, τα έχασα χειρότερα, εκείνη χαμογέλασε, μάλλον της άρεσε που ήμουν κι εγώ αμήχανος, αλλά προσπάθησε να μην το δείξει, πάω να κάνω ένα τσιγάρο πριν αρχίσουμε, είπε, και βγήκε στον κήπο. Τελικά θα ήταν μια από τις ωραιότερες κουβέντες που είχα με συγγραφέα στη ζωή μου.
ANTAIOS_KERAIES2 sel_Final_Layout 1 16/10/2013 4:22 ΜΜ Page 24
OΙ ΚΕΡΑΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠOΧΗΣ ΜOΥ
συνεχιστεί–, ένα είδος εξορίας δίχως επιστροφή. Και παρότι είπατε ότι διδαχτήκατε τη συγγραφή από τη σιωπή και την αποσιώπηση, μας χαρίσατε λέξεις που μας συγκινούν, άμεσα και βαθύτατα. Με τη σιωπή. Για τη σιωπή. Επιτρέψτε μου να εκφράσω τα θερμότατα συγχαρητήρια εκ μέρους της Σουηδικής Ακαδημίας και σας προσκαλώ να δεχτείτε το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας από τα χέρια της Α.Ε. του βασιλέως.
24
(Το σκεπτικό με το οποίο η Χέρτα Μύλερ πέρασε στο χρυσό βιβλίο της Ιστορίας της λογοτεχνίας.)
«Στην πόλη, στο γυμνάσιο, πήγα παρά την αντίδραση της μάνας μου. Εκείνη ήθελε να γίνω μοδίστρα, να μείνω στο χωριό. Ήξερε ότι η πόλη θα με διαφθείρει. Και με διέφθειρε. Άρχισα να διαβάζω βιβλία. Όλο και περισσότερο είχα την εντύπωση ότι το χωριό ήταν ένα κουτί μέσα στο οποίο γεννιέσαι, παντρεύεσαι και πεθαίνεις. Όλοι οι χωριανοί ζούσαν σε μια περασμένη εποχή. Γεννιόντουσαν ήδη γέροι. Αν θέλεις να ξαναγίνεις νέα, πρέπει να εγκαταλείψεις το χωριό: έτσι σκεφτόμουν. Στο χωριό έσκυβαν όλοι το κεφάλι στην εξουσία, αλλά και μεταξύ τους, ο ένας κατασκόπευε τον άλλο, μέχρι αυτοκαταστροφής. »Το χωριό βρίσκεται στην επαρχία Μπανάτ, στα σύνορα άλλοτε με την Ουγγαρία, σήμερα με τη Σερβία. Στο Μπανάτ, όπως και στην Τρανσυλβανία, ζούσαν, ήδη από τον καιρό της αστροουγγρικής αυτοκρατορίας, μεγάλες γερμανικές μειονότητες. Η περιοχή μας στην αρχή ανήκε στην Αυστροουγγαρία, μετά στην Ουγγαρία, οι παππούδες μου μιλούσαν μόνο γερμανικά. Ο παππούς μου, που ήταν έμπορος σιτηρών και αποικιακών και πήγαινε συχνά στη Βιέννη ή τη Βουδαπέστη για δουλειές, μιλούσε και λίγα ουγγρικά. Μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο η περιοχή περιήλθε στη Ρουμανία και ξαφνικά οι κάτοικοι βρέθηκαν να ζουν σε μια άλλη χώρα. Κι όταν, το ’45, ήρθε ο κομουνισμός, η περιουσία του παππού μου απαλλοτριώθηκε, και από τη μια μέρα στην άλλη έμεινε φτωχός. Το κράτος τούς πήρε τα πάντα, κι αυτός ήταν ένας από τους λόγους που δεν αγάπησαν ποτέ ιδιαίτερα τη