KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 5
ΑΛμπερ κΑμυ
Ο ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Q Ομιλίες στη Σουηδία
μεΤΑΦρΑΣΗ ΑπΟ ΤΑ ΓΑΛΛικΑ
πΑρΑΣχΟΣ ΛιΑΔΗΣ, κΩΣΤΑΣ πΑπΑΛιΑΣ, ΛιΑνΑ ΣΑΛΟυΦΑ μΑριΑ ΣιχΑνΤε, ΤΑνιΑ ΣΤρΑΤΑκΟυ ειΣΑΓΩΓΗ – ΣΗμειΩΣειΣ – μεΤΑΦρΑΣΗ επιμεΤρΟυ ΓΛΩΣΣικΗ επιμεΛειΑ
ΑνΤιΓΟνΗ ΒΛΑΒιΑνΟυ
εκΔΟΣειΣ κΑΣ ΤΑνιΩΤΗ
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 6
Η παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με τη στήριξη της ελληνογαλλικής Σχολής «Jeanne d’ Arc» πειραιά. ❧ ΤιΤΛΟΣ πρΩΤΟΤυπΟυ: Albert Camus, Discours de Suède © ©
Copyright Editions Gallimard, 1957 Copyright για την ελληνική γλώσσα εκδόσεις καστανιώτη Α.ε., Αθήνα 2011
Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
εκΔΟΣειΣ κΑΣΤΑνιΩΤΗ Α.ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5383-9
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 7
περιεχΟμενΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
[ 9 ]
Ομιλία της 10ης Δεκεμβρίου 1957 [ 23 ]
Διάλεξη της 14ης Δεκεμβρίου 1957 [ 33 ] ΕΠΙΜΕΤΡΟ
[ 67 ] ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
[ 83 ]
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 8
Οι μεταφραστές υπήρξαν μαθητές του εργαστηρίου μετάφρασης της ελληνογαλλικής Σχολής «Jeanne d’Arc» πειραιά και ολοκλήρωσαν επιτυχώς ένα διετή κύκλο (2009-2011) εξάσκησης στη μετάφραση της λογοτεχνίας και του δοκιμιακού λόγου από τη γαλλική στην ελληνική γλώσσα, με καθηγήτρια την Αντιγόνη Βλαβιανού.
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 9
ειΣΑΓΩΓΗ
Όταν τον Δεκέμβριο του 1957 ο Αλμπέρ καμύ παραλαμβάνει στη Στοκχόλμη το βραβείο νόμπελ, τον χωρίζουν τριάντα χρόνια περίπου από τον έφηβο μαθητή Λυκείου στο Αλγέρι, που σηκωνόταν να παραλάβει το βραβείο της εξαιρετικής επίδοσής του με «το κεφάλι να βουίζει»1 κι επέστρεφε μετά μουσικής από την εξέδρα να το παραδώσει στη γιαγιά και στη μητέρα του, και τριάντα πέντε χρόνια από τον μικροκαμωμένο μαθητή Δημοτικού, που περίμενε ν’ ακούσει το όνομά του ανάμεσα στα ονόματα των επιτυχόντων για την υποτροφία λυκείων και κολεγίων: «μπράβο κουνούπι. πέτυχες», άκουσε τον [δάσκαλό του] κύριο μπερνάρ να λέει […] και, αντί για τη χαρά της επιτυχίας, ένας αβάσταχτος πόνος παιδιού τού τρυπούσε την καρδιά, σαν να ήξερε εκ των προτέρων πως μ’ αυτή την επιτυχία ξεριζωνόταν απ’ τον αθώο και ζεστό κόσμο των φτωχών, […] για να ριχτεί σ’ έναν κόσμο άγνωστο, […] [όπου] θα ’πρεπε στο εξής να μαθαίνει, να καταλαβαίνει αβοήθητος, να γίνει επιτέλους ένας άνθρωπος χωρίς τη 1. Αλμπέρ καμύ, Le Premier Homme / Ο πρώτος άνθρωπος, μυθιστόρημα (1994), μτφρ. νίκη καρακίτσου-ντουζέ – μαρία κασαμπάλογλου-ρομπλέν, «νέα Σύνορα» - Α.Α. Λιβάνης, Αθήνα 1995, σ. 279.
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 10
ΑΛμπερ κΑμυ
συμπαράσταση του μοναδικού ανθρώπου που τον βοήθησε να μεγαλώσει και ν’ ανυψωθεί μόνος του επιτέλους, πληρώνοντας το πιο ακριβό τίμημα.2
προς εκείνη την αγράμματη και σιωπηλή μητέρα, που «η γλυκύτητά της θύμιζε πίστη»,3 προς εκείνον τον εμπνευσμένο δάσκαλο, που άπλωσε «το στοργικό [του] χέρι στο μικρό φτωχό παιδί που ή[ταν]»4 και τον ώθησε ν’ αλλάξει μοίρα, θα στρέψει ευγνώμων το βλέμμα του ο καμύ μόλις πληροφορηθεί την τιμητική διάκρισή του. εκφωνώντας, όμως, την ομιλία του στις 10 Δεκεμβρίου, θα υπενθυμίσει σε όλους με παρρησία ότι είναι Γάλλος της Αλγερίας και θα επιστρέψει με νοσταλγία στο φως της ταπεινής ζωής στη γειτονιά της μπελκούρ των παιδικών του χρόνων, αφιερώνοντας το βραβείο του στους ανθρώπους της γενιάς του, οι οποίοι –παρόλο που ήλθαν αντιμέτωποι με διαδοχικούς πολέμους, φασιστικά καθεστώτα, και «δεν γνώρισαν παρά καταδίωξη και δυστυχία»– σφυρηλάτησαν «μια τέχνη επιβίωσης σε καιρούς ολέθρου για […] να παλέψουν ανοιχτά το ένστικτο θανάτου που κινεί την ιστορία».5 Ανάμεσα στο μεσογειακό φως της Αλγερίας και το σκοτάδι της ιστορίας, ο καμύ θα επικαλεστεί τη δική του τέχνη ως μόνη δύναμη ικανή να συμφιλιώσει μια υπερβολικά ευνοϊκή με μιαν αντίξοη μοίρα, «όχι [επειδή είναι] υπεράνω όλων, αλλά επειδή είναι κοντά σε όλους»6 και, συνε2. Στο ίδιο, σσ. 194-195. 3. Στο ίδιο, σ. 185. 4. Βλ. ευχαριστήρια επιστολή του καμύ προς τον δάσκαλό του Louis Germain, με ημερομηνία 19.11.1957, στον οποίο θα αφιερώσει, εξάλλου, τις Ομιλίες στη Σουηδία. Στο ίδιο, σ. 373. 5. Βλ. «Ομιλία της 10ης Δεκεμβρίου 1957» που ακολουθεί. 6. Αλμπέρ καμύ, Ο πρώτος άνθρωπος, «Σημειώσεις και πλάνα», ό.π., σ. 369.
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 11
Ο κΑΛΛιΤεχνΗΣ κΑι Η επΟχΗ ΤΟυ
πώς, του επιτρέπει να ζει «στο ίδιο επίπεδο με όλους», αντιλαμβανόμενος ότι «δεν θα τονώσει την τέχνη και τη διαφορετικότητά του παρά μόνον αποδεχόμενος την ομοιότητά του με όλο τον κόσμο».7 Η τέχνη, ως ένωση των αντιθέτων που διχάζουν τον εσωτερικό κόσμο του καμύ από την παιδική του ηλικία –μεταξύ φτώχειας και ήλιου, σκιάς και φωτός, μίσους και αγάπης, ψεύδους και αλήθειας–, δεν αναβιώνει μόνο την ηρακλείτεια αρχή περί αρμονίας και ομορφιάς, αλλά ενσαρκώνει μια γνήσια εκδοχή αδελφοσύνης. Από συνείδηση του μέτρου γίνεται, λοιπόν, αιτία αντίστασης, δηλαδή, αναζήτησης της αλήθειας και, κατ’ επέκτασιν, της δικαιοσύνης. Ας σταθούμε λίγο στην εξίσωση αυτή: είναι γνωστή η μεγάλη φιλία που συνέδεε τον καμύ με τον γάλλο ποιητή ρενέ Σαρ, για τον οποίο «ποίηση και αλήθεια είναι συνώνυμες λέξεις»·8 η αμείωτη ανάγκη τού ποιητή για αλήθεια γεννά μια επιτακτική έγνοια για δικαιοσύνη, η απουσία της οποίας τον επαναστατεί. Για τον ρενέ Σαρ, η άσκηση ελευθερίας δεν διαχωρίζει τα αντίθετα μεταξύ τους, αλλά τα πιστώνει με ζωή μες στη διαφορετικότητά τους και τις αντιθέσεις τους. Η συνύπαρξη των αντιθέτων δεν συνιστά, άρα, μόνο θεμέλιο λίθο της ελευθερίας, αλλά και ουσιώδη προϋπόθεση της ίδιας της ζωής: «Δεν μπορούμε να ζήσουμε παρά στο μεταίχμιο, ακριβώς πάνω στην απόκρυφη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη σκιά και στο φως»,9 αποφαίνεται συμπερασματικά. 7. Βλ. «Ομιλία της 10ης Δεκεμβρίου 1957». 8. «Poésie et vérité, comme nous savons, étant synonymes»: René Char, «Partage formel», XVII. 9. «Nous ne pouvons vivre que dans l’entrouvert, exactement sur la ligne hermétique de partage de l’ombre et de la lumière»: René Char, «Dans la marche».
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 12
ΑΛμπερ κΑμυ
«Ο Σαρ διεκδικεί έλλογα την τραγική αισιοδοξία των ελλήνων προσωκρατικών», γράφει ο καμύ στον πρόλογο της γερμανικής έκδοσης των ποιημάτων του πρώτου. Ο ποιητής, ερμηνεύοντας τον κόσμο ως ανεξάντλητη πηγή δυνατοτήτων ολοκλήρωσης του ανθρώπου μέσα στην ομορφιά και τη χάρη, θεμελιώνει μια ηθική όπου τα αντίθετα συνυπάρχουν με απόλυτη φυσικότητα, προκρίνοντας το αίσθημα αδελφοσύνης10 έναντι κάθε μορφής ρήξης, διωγμού και ξεριζωμού. Το ίδιο αίτημα αλήθειας ενστερνίζεται και ο καμύ στο έργο του ως γνώμονα θεμιτού ρεαλισμού, αρνούμενος κάθε εκδοχή της τέχνης ως «απατηλής πολυτέλειας»,11 είτε αφορά στην αφηρημένη ανευθυνότητα της τέχνης για την τέχνη12 που δημιουργεί ερήμην τής πραγματικότητας, είτε στο στείρο όραμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού,13 ο οποίος καταπνίγει και διαστρεβλώνει την πραγματικότητα που ισχυρίζεται ότι υπηρετεί. Το ίδιο αίσθημα δικαίου και «ανθεκτικής αδελφοσύνης»14 τον ωθεί να ταχθεί στην υπηρεσία όσων υφίστανται την ιστορία, αντιτάσσοντας το «ιδανικό της παγκόσμιας επικοινωνίας»15 στον αμείλικτο μανιχαϊσμό όσων φτιάχνουν την ιστορία με διώξεις και εκτελέσεις. κατά τον καμύ, η τέχνη –ως κατεξοχήν πολιτική πρά-
10. «On doit être fraternel par le fond / πρέπει να είμαστε εκ βαθέων αδελφικοί», αποφαίνεται ο René Char («À la santé du serpent», XX). 11. Ο προβληματισμός του καμύ ως προς την «απατηλή πολυτέλεια της τέχνης» συνιστά ζήτημα καίριας σημασίας, που επανέρχεται αρκετές φορές στη «Διάλεξη της 14ης Δεκεμβρίου 1957» εν είδει ρητορικού ερωτήματος. 12. Βλ. Σχετικά, στο ίδιο, ι. 13. Βλ. Σχετικά, στο ίδιο, ιι. 14. Στο ίδιο, ιιι. 15. Στο ίδιο, ιι.
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 13
Ο κΑΛΛιΤεχνΗΣ κΑι Η επΟχΗ ΤΟυ
ξη– οφείλει να παραμείνει ανεξάρτητη από κάθε ιδεολογική στράτευση, επιδιώκοντας να «ενώνει εκεί όπου η τυραννία απομονώνει».16 εδώ έγκειται η ελευθερία της· εδώ ελλοχεύει, όμως, και το τίμημα κινδύνου της διαύγειας πνεύματος που προϋποθέτει. Η ηθική της αλήθειας επιβάλλει αφ’ εαυτής τον κίνδυνο του ύψους: Σε αυτή την κορυφογραμμή όπου προχωρεί ο μεγάλος καλλιτέχνης, κάθε βήμα είναι μια περιπέτεια, ένα ακραίο ρίσκο. κι όμως, μέσα σ’ αυτό το ρίσκο, και μόνον, βρίσκεται η ελευθερία της τέχνης,17
αποφαίνεται ο καμύ. και ο ρενέ Σαρ προτρέπει: Ας είναι ρίσκο η διαύγεια της σκέψης σου.18
πλην όμως, δεδομένου ότι «δημιουργώ, στις μέρες μας, σημαίνει δημιουργώ επικινδύνως», το ζητούμενο, κατά τον καμύ, είναι «να μάθουμε πώς μπορεί να παραμείνει εφικτή η αλλόκοτη ελευθερία της δημιουργίας εν μέσω της αστυνόμευσης τόσων ιδεολογιών».19 Ο ίδιος αντιτάχθηκε εξαρχής στον ναζισμό, τη δικτατορία του Φράνκο, αλλά και τον σταλινισμό, αποχωρώντας πολύ γρήγορα από το κομμουνιστικό κόμμα20 και κατηγορώντας το σοβιετικό κα16. Στο ίδιο, ιιι. 17. Στο ίδιο. 18. René Char, À une sérénité crispée, σ. 29. 19. Βλ. «Διάλεξη της 14ης Δεκεμβρίου 1957», προοίμιο. 20. Στο βιβλίο του Lettres à un ami allemand / Γράμματα σ’ ένα φίλο Γερμανό (1943) θα εκθέσει τους λόγους της ένταξής του στην Αντίσταση, ενώ στη σειρά άρθρων του «Ni victimes ni bourreaux / Ούτε θύματα ούτε θύτες» (1946) θα καταγγείλει τα μαζικά εγκλήματα του Ψυχρού πολέμου.
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 14
ΑΛμπερ κΑμυ
θεστώς για τρομοκρατία και ολοκληρωτισμό, που μεγέθυναν αντί να μειώσουν την ηθική εξαχρείωση του καπιταλισμού. Έχοντας ζήσει από παιδί μες στην ανέχεια και τη φτώχεια, ο καμύ δεν θα διστάσει να καταθέσει τους προβληματισμούς του για το «τέλος των ιδεολογιών» πολύ πριν από τον ραιημόν Αρόν21 και να αναλύσει τους μηχανισμούς διαφθοράς κάθε επαναστατικής ιδεολογίας στο δοκίμιό του Ο επαναστατημένος άνθρωπος (1951), που θα ξεσηκώσει βίαιες αντιδράσεις και θα τον οδηγήσει σε οριστική ρήξη με τον φιλόσοφο Ζαν-πωλ Σαρτρ και τη γαλλική ιντελιγκέντσια της δεκαετίας του ’50. Ο ίδιος θα βιώσει ψύχραιμα αυτή την έχθρα και την απομόνωση από τους ριζοσπαστικούς προοδευτικούς της rive gauche στο παρίσι, εστιάζοντας ακριβώς στη διττή δέσμευση «άρνηση[ς] του ψεύδους […] και αντίσταση[ς] στην καταπίεση», τον προορισμό αλλά και «το μεγαλείο της δουλειάς»22 του. Ως περιπαθής παίκτης ποδοσφαίρου, όμως, γνωρίζει από παιδί ότι η μπάλα δεν έρχεται ποτέ από εκεί που την περιμένεις. Όταν το 1957 τού απονέμεται το βραβείο νόμπελ από τη Σουηδική Ακαδημία, αντί συγχαρητηρίων, ο καμύ θα υποστεί το πολιτικό ανάθεμα του Σαρτρ και δεινή κριτική για τη «δειλή στάση του»23 –όπως τον κατηγορούν– έναντι της σύρραξης που μαίνεται στην Αλγερία. Οι επικριτές του θα του προσάψουν ακόμα και την ταπεινή καταγωγή του, την οποία ουδέποτε έκρυψε, περιφρονώντας τον ως «vul21. Ο πολιτικός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Raymond Aron (1905-1983) στηλίτευσε την ευμένεια και την τύφλωση των διανοουμένων έναντι των κομμουνιστικών καθεστώτων. 22. Βλ. «Ομιλία της 10ης Δεκεμβρίου 1957». 23. Βλ. σχετικά το επίμετρο του C.G. Bjurström στην παρούσα έκδοση.
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 15
Ο κΑΛΛιΤεχνΗΣ κΑι Η επΟχΗ ΤΟυ
gaire» (δηλαδή, ως χονδροειδή και χυδαίο) που απαρέσκει στα παρισινά σαλόνια. Όπως γράφει και ο μίλαν κούντερα, «έπειτα από το βραβείο νόμπελ που του στοίχισε φθόνο και μίσος, […] αυτό που χειροτέρευε τη θέση του ήταν τα ίχνη της vulgarité που αφορούσαν τον ίδιο: […] η αγράμματη μάνα· το ότι ήταν Γάλλος της Αλγερίας που διατηρούσε σχέσεις με άλλους Γάλλους της Αλγερίας, ανθρώπους με “τόσο διαχυτικούς τρόπους” (τόσο “χοντροκομμένους”)».24 Ο καμύ, «προετοιμασμένος από τη γύμνια της παιδικής του ηλικίας»,25 όπως λέει χαρακτηριστικά ο ίδιος, διαθέτει το γυμνασμένο σθένος να αποδεχτεί την απομόνωση τού μη αρεστού, με την πικρή συνείδηση ότι «αυτό που οι άλλοι δεν αγαπούσαν σ’ αυτόν ήταν η αλγερινή πλευρά του εαυτού του».26 Θα παραμείνει, όμως, περήφανα πιστός στην ανάπηρη και αγράμματη οικογένειά του, στον διχασμό όλου του ήλιου και της βροχής της γενέθλιας γης του, και θα εναντιωθεί πεισματικά σε κάθε πολιτική προοπτική διακοπής των δεσμών της Αλγερίας με τη Γαλλία, προβλέποντας την αλγερινή τραγωδία εννέα χρόνια πριν ξεσπάσει. μέσω της μαχητικής αρθρογραφίας του,27 θα υπερασπιστεί τη μόνη εφικτή, κατ’ αυτόν, εκδοχή λύσης στη σύρραξη: ένα ανομοιογενές κράτος που θα ενέχει δύο λαούς, μια ομοσπονδιακή Αλγερία.28 Η έκκλησή του για πολιτική
24. Milan Kundera, Le Rideau / Ο πέπλος, δοκίμιο σε εφτά μέρη (2005), μτφρ. Γιάννης Η. χάρης, Βιβλιοπωλείον της «εστίας», Αθήνα 2005, σσ. 68-69. 25. Ο πρώτος άνθρωπος, ό.π., σ. 301. 26. Στο ίδιο, «Σημειώσεις και πλάνα», σ. 365. 27. Actuelles III – Chroniques Algériennes / επίκαιρα ιιι – Αλγερινά χρονικά 1939-1958, Gallimard, παρίσι 1958. 28. Βλ. σχετικά το επίμετρο του C.G. Bjurström στην παρούσα έκδοση.
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 16
ΑΛμπερ κΑμυ
ανακωχή (trêve civile) το 1956 θα πέσει στο κενό· αντ’ αυτής, θα έλθει αντιμέτωπος με αιματηρές διαμάχες για την ανεξαρτησία της Αλγερίας, τις οποίες θα βιώσει ως προσωπική τραγωδία, αρνούμενος να καταδικάσει σε ξεριζωμό τους Γάλλους της Αλγερίας και να καθαγιάσει τη βία των ισλαμιστών έναντι της αποικιοκρατικής βίας. Ως υμνητής της αγαστής συνύπαρξης των αντιθέτων, ως στοχαστής του αξιώματος του μέτρου, ο μετριοπαθής καμύ θα εναντιωθεί σθεναρά στη βία που γεννά βία: Δεν επανορθώνει κανείς μια δυστυχία με δυστυχία, ανταλλάσσοντας απλώς τους ρόλους μεταξύ θύματος και θύτη· δεν κατανικά κανείς την καταπίεση με τρομοκρατία, στεφανωμένος με τα όπλα που καταδικάζει. κι ακόμα: Δεν υπάρχει μόνο η δυστυχία του θανάτου που επιβάλλει η βιαιότητα της ιστορίας, αλλά και η ευτυχία της ζωής που επιτάσσει η ανωτερότητα του Ανθρώπου. Η μετριοπαθής στάση του καμύ θα θεωρηθεί ότι προάγει αρχές της μπουρζουαζίας και θα γίνει αντικείμενο ανελέητης κριτικής και υβριστικών επιθέσεων στη Γαλλία, τη στιγμή ακριβώς που θα της χαρίσει το βραβείο νόμπελ Λογοτεχνίας. Ο συγγραφέας των Δικαίων (1950), του επαναστατημένου ανθρώπου (1951) και των Αλγερινών χρονικών (1958), –έχοντας την πεποίθηση ότι «δεν εί[ν]αι ένοχος τότε που [τ]ου το λένε»29– θα συνεχίσει να ευαγγελίζεται πεισματικά ένα κόσμο όπου δεν θα υπάρχουν «ούτε θύματα ούτε θύτες». πενήντα χρόνια σχεδόν μετά τον αιφνίδιο θάνατό του, οι ενδελεχείς αναλύσεις του καμύ περί βίας και τρομοκρατίας παραμένουν επίκαιρες· έναντι όσων βιάστηκαν να τον λοιδορήσουν ως ουτοπικό κριτή του ιστορικού γίγνεσθαι, 29. Ο πρώτος άνθρωπος, ό.π., σ. 366.
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 17
Ο κΑΛΛιΤεχνΗΣ κΑι Η επΟχΗ ΤΟυ
ήλθε η ίδια η ιστορία να τον δικαιώσει. εξίσου επίκαιρες παραμένουν, όμως, και οι πεποιθήσεις του για τον ρόλο τού καλλιτέχνη, ο οποίος –μονίμως διχασμένος ανάμεσα στην ομορφιά και τον ανθρώπινο πόνο– οφείλει «πρωτίστως να κατανοεί [και να] συγχωρεί»· να μην «είναι δικαστής, αλλά δικαιοδότης, […] αιώνιος συνήγορος κάθε ζωντανής ύπαρξης»,30 δηλαδή, που δεν έχει πλέον προορισμό «να ξαναφτιάξει τον κόσμο», αλλά μια αποστολή πιο σπουδαία: «[…] να εμποδίσει τον κόσμο να χαλάσει».31 εδώ έγκειται, ίσως, η πεμπτουσία της πολιτικής του σκέψης. ΑνΤιΓΟνΗ ΒΛΑΒιΑνΟυ Αύγουστος 2011
30. Βλ. «Διάλεξη της 14ης Δεκεμβρίου 1957», ιιι. 31. Βλ. «Ομιλία της 10ης Δεκεμβρίου 1957».
˚
KAMY OMILIES_Final_Layout 1 03/10/2011 4:20 ΜΜ Page 18