KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 5
ΙΣΜΗΝΗ ΚΑΠΑΝΤΑΗ
ΣΙΚΕΛΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ Ἱστορικὸ μυθιστόρημα
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 6
©
Copyright Ἰσμήνη Καπάνταη – Ἐκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Ἀθήνα 2013
Ἔτος 1ης ἔκδοσης: 2013 Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση ἢ ἀναπαραγωγὴ τοῦ παρόντος ἔργου στὸ σύνολό του ἢ τμημάτων του μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, καθὼς καὶ ἡ μετάφραση ἢ διασκευή του ἢ ἐκμετάλλευσή του μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο ἀναπαραγωγῆς ἔργου λόγου ἢ τέχνης, σύμφωνα μὲ τὶς διατάξεις τοῦ ν. 2121/1993 καὶ τῆς Διεθνοῦς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιοῦ, ποὺ κυρώθηκε μὲ τὸ ν. 100/1975. Ἐπίσης ἀπαγορεύεται ἡ ἀναπαραγωγὴ τῆς στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, ἐξωφύλλου καὶ γενικότερα τῆς ὅλης αἰσθητικῆς ἐμφάνισης τοῦ βιβλίου, μὲ φωτοτυπικές, ἠλεκτρονικὲς ἢ ὁποιεσδήποτε ἄλλες μεθόδους, σύμφωνα μὲ τὸ ἄρθρο 51 τοῦ ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Ἀθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com
ISBN 978-960-03-5538-3
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 7
Στὴ Ναταλία Μελᾶ
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 8
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 9
Ὁ Μιχαήλ, εἰ καὶ πλαγίως ἐκ βασιλέων καταγόμενος, ἐγεννήθη ἰδιώτης, ἀλλ’ ὁ νοῦς του πέφυκεν ὄντως βασιλικὸς ἐν ἀκμῇ τοιαύτῃ, ὄντως πρὸς τὸ ἔθνος σωτήριος. Μία τῶν ἀδελφῶν αὐτοῦ, ἥτις κατ’ ἰδίαν περιεποιήθη τὸ βρέφος εἰς τὰ σπάργανα, ἐβεβαίου ὅτι ἄλλο μέσον παρὰ τὸ ἑπόμενον βαυκάλημα δὲν ἐνήργει πρὸς κατάπαυσιν τῶν θρήνων αὐτοῦ. Κατὰ δυστυχίαν, οὔτε τὸ ἀφελὲς τῆς γλώσσης, οὔτε τὸ μέτρον ἐτήρησεν ὁ χρονογράφος· ἀλλὰ πειρώμεθα ἡμεῖς νὰ ἐπισκευάσωμεν: «Σίγα, Μιχαήλ μου, σίγα, καὶ θὰ γείνῃς αὐτοκράτωρ, Ἀπὸ τὴν Χρυσῆν τὴν Πύλην νὰ εἰσέλθῃς εἰς τὴν Πόλιν! Σίγα, πεπρωμένος εἶσαι ἔνδοξα νὰ κατορθώσῃς!» ΣΠυ ρΙΔΩΝ ΖΑΜΠΕλΙΟΣ
Ἱστορικὰ Σκηνογραφήματα
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 10
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 11
ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Μὲ τὸ σημείωμα αὐτὸ θὰ ἤθελα κατ’ ἀρχὰς νὰ ἐκφράσω τὶς εὐχαριστίες μου στὴ Χαρὰ Κωνσταντινίδη, καθηγήτρια βυζαντινῆς ἀρχαιολογίας, γιατὶ μοῦ ὑπέδειξε ὡς χῶρο ἐνδιαφέροντα γιὰ συγγραφεῖς τὴν ἐποχὴ καὶ κυρίως τὴν προσωπικότητα τοῦ Μιχαὴλ Η΄ Παλαιολόγου, τοῦ αὐτοκράτορα ποὺ ἡ Ἐκκλησία ἀρνήθηκε νὰ θάψει, ὅπως ἐπίσης καὶ στὸν Θανάση Ἀναγνωστόπουλο τοῦ «Θησαυροῦ τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης», ὁ ὁποῖος μὲ ἐφοδίασε μὲ βιβλιογραφία σχετικὴ καὶ εἰδικὰ μὲ τὰ Ἱστορικὰ Σκηνογραφήματα τοῦ Σπυρίδωνος Ζαμπέλιου, κείμενο ποὺ ἀποδείχτηκε ἰδιαίτερα πολύτιμο γιὰ τὴ δουλειά μου. Μερικὰ στοιχεῖα, λοιπόν, τὰ ἐντελῶς ἀπαραίτητα, γιὰ τὸν αὐτοκράτορα καὶ τὴν ἐποχή του. Μιχαὴλ Η ΄ Παλαιολόγος (1259-1282 μ.Χ.) (ἐγγονὸς ἐκ μητρὸς τοῦ Ἀλεξίου Ἀγγέλου) Ὁ Μιχαήλ, ὁ «πρὸς τὸ ἔθνος σωτήριος» κατὰ τὸν Σ. Ζαμπέλιο, ἱδρυτὴς τῆς δυναστείας τῶν Παλαιολόγων, γόνος ἀρχοντικῆς οἰκογένειας, λαμπρὸς στρατηγὸς καὶ ἰδιοφυὴς διπλωμάτης (οἱ διπλωματικοί του ἑλιγμοὶ στὶς συνεννοήσεις του μὲ τοὺς πάπες
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 12
ΙΣΜΗΝΗ ΚΑΠΑΝΤΑΗ
ἀνέστειλαν ἐπανειλημμένα ἀπόπειρες τῶν λατίνων γιὰ νέα Σταυροφορία), στέφεται στὸ Νυμφαῖον (1259) συναυτοκράτωρ τοῦ ἀνήλικου Ἰωάννη Δ΄ λάσκαρι, τὸν ὁποῖο ἀργότερα, καὶ γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὸν θρόνο, τυφλώνει, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ τὸν ἀφορίσει ὁ πατριάρχης Ἀρσένιος. Τὸ 1259 τὰ στρατεύματα τῆς Νικαίας ὑπὸ τὶς διαταγὲς τοῦ ἀδελφοῦ του, Ἰωάννη Παλαιολόγου, κατατροπώνουν, στὴ μάχη τῆς Πελαγονίας, τις ἑνωμένες δυνάμεις τοῦ Μιχαὴλ Β´ Δούκα, Δεσπότη τῆς Ἠπείρου, τοῦ βασιλιᾶ τῆς Σικελίας Μαμφρέδου Χοχενστάουφεν καὶ τοῦ πρίγκιπα τῆς Ἀχαΐας Γουλιέλμου Βιλλεαρδουΐνου, τὸν ὁποῖον καὶ συλλαμβάνουν αἰχμάλωτο. Τὸ 1261 οἱ δυνάμεις τῆς Νικαίας ἀνακαταλαμβάνουν τὴν Κωνσταντινούπολη. Μικρὸ τμῆμα στρατοῦ, ποὺ περιπολεῖ ὑπὸ τὸν στρατηγὸ Ἀλέξιο Στρατηγόπουλο, εἰδοποιεῖται ὅτι ὑπάρχει πλημμελὴς φύλαξη τῶν τειχῶν καὶ ἀπὸ μυστικὸ πέρασμα εἰσέρχονται στὴν Πόλη. Ἡ ἀνακατάληψη συντελεῖται ἀναίμακτα σχεδόν. Ὁ Βαλδουΐνος (τελευταῖος λατίνος αὐτοκράτορας τῆς Κωνσταντινούπολης) τρέπεται σὲ φυγή, ἀφήνοντας πίσω του τὸ στέμμα καὶ τὸ σκῆπτρο του. Ὁ Μιχαὴλ στέφεται ξανά, μόνος τώρα αὐτός, αὐτοκράτωρ στὴν Ἁγία Σοφία. Τὸ 1263 οἱ λατίνοι ὑποχρεώνονται νὰ παραχωρήσουν τὸν Μυστρᾶ στοὺς βυζαντινούς, προκειμένου ἐκεῖνοι νὰ ἀπελευθερώσουν τὸν Γουλιέλμο Βιλλεαρδουΐνο, τὸν ὁποῖο εἶχαν συλλάβει στὴ μάχη τῆς Πελαγονίας καὶ κρατοῦσαν αἰχμάλωτο· ὁ Μυστρᾶς εἶναι στὸ ἑξῆς ἕδρα δεσποτάτου ποὺ κυβερνοῦν μέλη τῆς οἰκογένειας τῶν Παλαιολόγων. Τὸ 1264 ὁ βυζαντινὸς στρατὸς στὴ Θράκη συγκρούεται μὲ σώματα Βουλγάρων καὶ Τατάρων καὶ ὑφίσταται βαριὰ ἥττα ἐνῶ ὁ ἴδιος ὁ αὐτοκράτορας κινδυνεύει.
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 13
ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Τὸ 1266 ὁ Μιχαὴλ ὁμολογεῖ τὸ ἁμάρτημά του (τὴν τύφλωση τοῦ νόμιμου διαδόχου στὸν θρόνο Ἰωάννη Δ´ λάσκαρι) καὶ δέχεται ἄφεση ἀπὸ τὸν διάδοχο τοῦ Ἀρσένιου πατριάρχη Ἰωσήφ. Δεινὸς διπλωμάτης ὅπως εἶναι, ἔχει ἀντιληφθεῖ πὼς μόνος τρόπος νὰ ἐμποδίσει νέα Σταυροφορία, μιὰ καὶ οἱ λατίνοι δὲν ἔχουν ἀποδεχτεῖ τὸ χάσιμο τῆς Πόλης, εἶναι νὰ ἔρθει σὲ συνεννόηση μὲ τὴν Ἁγία Ἕδρα κι ἔτσι τὸ 1274 ἐκπρόσωποι τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας (ὁ Μέγας λογοθέτης Γεώργιος Ἀκροπολίτης, ὁ πρώτην πατριάρχης Γερμανὸς καὶ ὁ Μητροπολίτης Νικαίας Θεοφάνης) ὑπογράφουν στὴ λυὼν τὴ συμφωνία τῆς Ἕνωσης τῶν δύο Ἐκκλησιῶν, ἀποδεχόμενοι τὰ πρωτεῖα τοῦ Πάπα. Στὸ Βυζάντιο λαὸς καὶ κλῆρος, στὴν πλειονότητά τους, ἀρνοῦνται νὰ συμφωνήσουν. Τὸ 1281 ὁ στρατὸς τῶν βυζαντινῶν ὑπὸ τὶς διαταγὲς τοῦ στρατηγοῦ Μιχαὴλ Ταρχανειώτη κατατροπώνει τὶς δυνάμεις τοῦ Καρόλου Ἀνδεγαυοῦ, βασιλιᾶ τῆς Νάπολης, ποὺ ἔχουν ἀποβιβαστεῖ στὸ Βεράτιο τῆς Ἀλβανίας. Τὸ 1282 ὁ λαὸς τῆς Σικελίας ἐπαναστατεῖ καὶ τὰ ἐξαγριωμένα πλήθη κατασφάζουν τὶς δυνάμεις τοῦ Ἀνδεγαυοῦ, ποὺ προετοιμάζονταν γιὰ τὴν ἀνακατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης. Τοῦτο ἐν πολλοῖς ἦταν ἀποτέλεσμα τῶν μακροχρόνιων διπλωματικῶν ἑλιγμῶν τοῦ Μιχαὴλ καὶ τῶν προσπαθειῶν τῶν μυστικῶν πρακτόρων του. Ὁ Στῆβεν ράνσιμαν ἀναφέρει ὅτι ὁ Μιχαὴλ ὅταν ἄκουσε τὰ εὐχάριστα νέα βιάστηκε νὰ γράψει στὸ αὐτοβιογραφικὸ σημείωμα ποὺ ἑτοίμαζε γιὰ τὸν γυιό του τὴ σημαντικὴ φράση: « Ἐὰν τολμοῦσα νὰ ἰσχυριστῶ ὅτι ἤμουν ὄργανο τοῦ Θεοῦ ποὺ ἔφερε τὴν ἐλευθερία στοὺς Σικελούς, θὰ ἔλεγα μόνον τὴν ἀλήθεια».
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 14
ΙΣΜΗΝΗ ΚΑΠΑΝΤΑΗ
Ὁ Σικελικὸς Ἑσπερινὸς ἦταν πράγματι τὸ ξαφνικὸ καὶ αἱματηρὸ τέλος τῆς γαλλικῆς κυριαρχίας στὴ Σικελία. Τὸ 1282 ἦταν ἐπίσης ὁ χρόνος θανάτου τοῦ Μιχαήλ. Στὴν Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Καίμπριτζ (ἐκδόσεις Μέλισσα, Ἀθήνα 1979), στὸν δεύτερο τόμο, Κεφάλαιο ΧΧ, «Διακυβέρνηση καὶ Διοίκηση τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας», ὁ συγγραφέας W. Ensslin, καθηγητὴς στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Ἐρλάγκεν, ἀρχίζει ὡς ἑξῆς: «Στὴ Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία ἡ ἰδέα τῆς ἀπόλυτης ἐξουσίας τοῦ μονάρχη ἦταν βαθύτερα ριζωμένη καὶ λιγότερο ἀμφισβητούμενη παρὰ σὲ ὁποιοδήποτε ἄλλο μέρος τῆς μεσαιωνικῆς Εὐρώπης». Αὐτὸν λοιπόν, τὸν ἀπόλυτο κοσμικὸ μονάρχη, τὸν ἀντιπρόσωπο τοῦ Κυρίου ἐπὶ τῆς γῆς (ὅπως ἄλλωστε ὅλοι οἱ αὐτοκράτορες ποὺ κατὰ καιροὺς ἄλλοτε διόριζαν καὶ ἄλλοτε ἔπαυαν πατριάρχες), τὸν αὐτοκράτορα ποὺ μπῆκε ξυπόλυτος τὸ 1261 στὴν Πόλη ἀπὸ τὴ Χρυσὴ Πύλη κρατώντας τὴν ἀχειροποίητο εἰκόνα πάνω ἀπὸ τὸ κεφάλι του, «περισσότερο χριστιανὸς παρὰ αὐτοκράτωρ», ἀρνήθηκε ἡ Ἐκκλησία νὰ θάψει καὶ τὸ χριστεπώνυμο πλήρωμα δὲν ἀντέδρασε. Τὸ ἀποδέχτηκε. Ἔχοντας ὑπ’ ὄψιν μου αὐτά, ἀλλὰ καὶ ἄλλα ἀνάλογα ἀπὸ τὰ διαβάσματά μου –δὲν εἶμαι ἱστορικὸς καὶ ἡ σχέση μου μὲ τὴν Ἱστορία εἶναι ἡ σχέση ἀνθρώπου ποὺ ἀποπειρᾶται ν’ ἀντιληφθεῖ τὸν κόσμο τοῦ σήμερα μὲ ἐργαλεῖο του τὸν παρελθόντα χρόνο–, τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Ἐκκλησία τὸν ἄφησε ἄταφο καὶ ὁ κόσμος ποὺ τὸν λάτρεψε ὡς Ἐλευθερωτὴ καὶ Νέο Κωνσταντῖνο δὲν ἀντέδρασε, μ’ ἔκανε σχεδὸν αὐτομάτως νὰ συνδέσω τὸ γεγονὸς αὐτὸ καὶ μὲ ἄλλα ἀνάλογα ποὺ συμβαίνουν στὶς μέρες μας, ἀνάλογα
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 15
ΣΗΜΕΙΩΜΑ
στὴν οὐσία τους ὅμως, καὶ τὸ τονίζω, μονάχα στὴν οὐσία τους, ὅπως τὸ παγκόσμιο αὐτὴ τὴ στιγμὴ φαινόμενο τοῦ φονταμενταλισμοῦ, ἡ τάση μας, τῶν Νεοελλήνων, νὰ ἀκολουθοῦμε τὰ ἀρχαῖα πρότυπα καὶ νὰ χωριζόμαστε σὲ φατρίες, ὁρκισμένοι ἐχθροὶ ὄχι μόνον τοῦ διπλανοῦ μας, ἀλλὰ στὴν οὐσία τοῦ ἴδιου μας τοῦ ἑαυτοῦ κι ἐπίσης τὸ πρόβλημα ποὺ κατὰ καιροὺς ἀνακύπτει σὲ τούτη τὴ γνωνιὰ τῆς γῆς καὶ μένει ἀναπάντητο πάντα, τὸ πρόβλημα ποῦ τελικὰ ἀνήκουμε, στὴν Ἀνατολὴ ἢ στὴ Δύση;
} Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Η : Στὸ τέλος τοῦ κειμένου (σελ. 293 κ.ἑ.) ὑπάρχουν: τὸ οἰκογε-
νειακὸ δέντρο τῶν πρωταγωνιστῶν, κατάλογος τῶν ἱστορικῶν προσώπων καὶ γλωσσάρι.
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 16
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 17
ΚΕΦΑλΑΙΟ ΠρΩΤΟ
... στενάζοντες τὴν δουλείαν τῆς πατρίδος, καὶ τὴν χαυνότητα καταρώμενοι τοῦ αἰῶνός των ΣΠυ ρΙΔΩΝ ΖΑΜΠΕλΙΟΣ
Ἱστορικὰ Σκηνογραφήματα
νὰ τὰ σκεφτῶ καὶ πάλι ἀπ’ τὴν ἀρχή· ἂν δὲν εἶμαι σίγουρη ὅτι τὰ ἔχω προβλέψει ὅλα μπαίνοντας μὲ τὸ δικό μου τὸ μυαλὸ στὴ σκέψη τὴ δική του –«μόνο ἂν καταφέρεις καὶ μπεῖς μὲς στὸ μυαλὸ τοῦ ἄλλου, μόνον τότε μπορεῖς νὰ ἐλπίζεις...», ἔτσι δὲν ἔλεγε Ἰσίδωρος;–, γιὰ νὰ τὸν προλάβω, νὰ προλάβω τὶς ἀντιδράσεις του τὶς τόσο καίριες κάθε φορά, ἂν δὲν βεβαιωθῶ πὼς δὲν τοῦ ἄφησα περιθώρια γιὰ νὰ μοῦ φέρει ἐμπόδια, δὲν θὰ μιλήσω. Ὄχι, ξέρω, τὸν ξέρω καλά, ἔχει ἀρχίσει νὰ μὲ ὑποπτεύεται. «Ποιός ὁ λόγος», μὲ ρώτησε, «νὰ ξεκινήσετε μὲ τὴν κακοκαιρία; Οὔτε ἔχω ἄλλωστε ἄνδρες περισσευούμενους νὰ διαθέσω γιὰ τὴ φρουρά σας καὶ τὸ γνωρίζεις, κάνε λοιπὸν ὑπομονή, κυρά μου...». Νὰ κάνω ὑπομονή! Τί ἄλλο ἔκαμα τόσον καιρό; Ὑπομονή, περιμένω, δὲν ἀντέχω ὅμως, φοβοῦμαι, ὄχι γιὰ ἐμένα,
Π
ρΕΠΕΙ
o
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 18
ΙΣΜΗΝΗ ΚΑΠΑΝΤΑΗ
γιὰ τὸ παιδί, τὸν εἶδα πῶς τὸ κοίταζε τὶς προάλλες στὸ τραπέζι... Ἴδια, ὁλόιδια ὅπως κοίταζε καὶ τὸν Μάρκο ἐκεῖνο τὸ βράδυ, τὸ βράδυ ποὺ μᾶς ἀποχαιρέτησε κι ἔφυγε γιὰ νὰ μὴν ξαναγυρίσει ποτέ... τότε ὅμως δὲν ἤξερα, οὔτε πήγαινε ὁ νοῦς μου... πῶς νὰ πάει; Πῶς νὰ φανταστεῖ τέτοιο ἀνόσιο ἔγκλημα; Τὸν ἀδελφό του, Παναγία μου, τὸν ἴδιο του τὸν ἀδελφό; Ἐδῶ ποὺ ἔφτασαν τὰ πράγματα, ἂς εἶμαι εἰλικρινής, ἂν ὄχι μὲ τοὺς ἄλλους –καὶ πῶς νὰ εἶμαι; φίδια, φίδια παντοῦ–, τουλάχιστον μὲ τὸν ἴδιο μου τὸν ἑαυτό. Θά ’πρεπε νὰ τὸ φανταστῶ. Τί λέγω τώρα, ἀφοῦ βαθιὰ μέσα μου τὸ ἔνιωθα, εἶναι τὸ φυσικό μου, ἔτσι γεννήθηκα. Ὅπως οἱ ἄλλοι νιώθουν τὰ φανερά, τὴ ζέστη, τὸ κρύο, ἐγὼ νιώθω τ’ ἄλλα, τὰ κρυμμένα, τὰ σκοτεινά –«ἰδανικὴ γιὰ τὴ δουλειὰ ποὺ τὴ θέλουμε, ἄρχοντά μου, ἔτσι ὅπως τὴ βλέπεις δὲν τὴν πιάνει τὸ μάτι σου, ἕνα μικρό, ἕνα ἥσυχο πλασματάκι, εἶναι ὅμως ἡ μόνη γιὰ τὴν ὁποία μπορῶ νὰ ἐγγυηθῶ»· κι αὐτὰ λόγια τοῦ Ἰσίδωρου εἶναι, τότε, λίγο πρὶν φύγουμε γιὰ τὸ Παλέρμο–, τὸ ἔνιωθα πὼς κάτι ἑτοιμάζει, δὲν μίλησα ὅμως, γι’ αὐτὸ λέγω τώρα πὼς φταίω ἐγώ. Θά ’πρεπε νὰ ἐπιμείνω, νὰ μὴ λογαριάσω τίποτα, νὰ πέσω στὰ πόδια τοῦ ἄντρα μου, «ἄρχοντά μου», νὰ τοῦ πῶ, «εἶδα ἕνα ὄνειρο, παρακαλῶ σε...». Τοῦ ἄντρα μου...
} Ὅταν μαθεύτηκε στὸν Χάνδακα ὅτι ὁ Μάρκος, πρωτότοκος γυιὸς τοῦ Μανουὴλ Καλλέργη, παντρεύτηκε, ἔγινε σούσου
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 19
ΣΙΚΕΛΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ
ρο μεγάλο. Ὁ πατέρας του ἦταν δεύτερος ἢ τρίτος ξάδελφος ἢ καὶ ἀνεψιός, δὲν εἶμαι σίγουρη –εἶναι τόσο μεγάλο τὸ σόι κι εἶναι κάπως μπλεγμένα τὰ πράγματα–, τοῦ ἀρχηγοῦ τῆς οἰκογένειας, τοῦ φοβεροῦ καὶ τρομεροῦ Ἀλέξιου, τοῦτο ὅμως δὲν σήμαινε τίποτε· οἱ Καλλέργηδες, μεγάλοι ἢ μικροί, πλούσιοι ἢ λιγότερο πλούσιοι, ἦταν τὰ «ἀρχοντόπουλα», οἱ πρῶτοι ἀπὸ τοὺς δώδεκα, οἱ πρῶτοι ἀνάμεσα στοὺς πρώτους, κι ὅταν ἔφερε ἐμένα νύφη νὰ περάσω τὸ κατώφλι τοῦ ἀρχοντικοῦ τους, ἤτανε φυσικὸ οἱ γλῶσσες νὰ κόψουν καὶ νὰ ράψουν. Δὲν καταλάβαιναν πῶς ἔγινε κι ἐκεῖ ποὺ τοῦ προξένευαν τὶς καλύτερες, ἐκεῖνος...
} Γεννήθηκα στὰ Γέμελα. Ἔτσι ἔλεγαν τὸ ἀρχοντικὸ τῶν ἀδελφῶν Ξυντατρίχη, τοῦ Ἰωσὴφ καὶ τοῦ Νικόλαου, ἕνα συγκρότημα κτηρίων ποὺ στὴν πραγματικότητα ἤτανε δύο ἀρχοντικά, δύο μεγάλα πέτρινα κτίσματα, ὁλόιδια, ποὺ ὁ πρῶτος τους ὄροφος στὸ πλάι, τοῦ ἑνὸς ἀριστερά, τοῦ ἄλλου δεξιά, εἶχε ἕνα ἁψιδωτὸ ἄνοιγμα ποὺ ὁδηγοῦσε σ’ ἕναν χτιστὸ ὑπέργειο διάδρομο καὶ τὰ ἕνωνε. Οἱ Ξυντατρίχαι εἶναι κι ἐκεῖνοι ἄρχοντες, ὄχι μεγάλοι, ὄχι ἀπὸ τοὺς πρώτους ὅπως οἱ Βλαστοὶ ἢ οἱ Καλλέργηδες καὶ οἱ Χορτάτση, ἄρχοντες ὅμως. Ἡ μάνα μου, ἀπὸ μακρινὸ παρακλάδι τῆς οἰκογένειας, ὀρφανή, μεγάλωσε στὸ σπιτικό τους, στὰ δεκατέσσερά της ὅμως, πηγαίνοντας πρωὶ στὴν ἐκκλησία, τὴν εἶδε ἕνας ἀκόλουθος τοῦ Δούκα τῆς Κρήτης κι ἀφοῦ συνεννοήθηκε μὲ
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 20
ΙΣΜΗΝΗ ΚΑΠΑΝΤΑΗ
τρεῖς ἀπὸ τοὺς συντρόφους του, τὴν παραφύλαξαν δυὸ μέρες ἀργότερα καὶ τὴν ἅρπαξαν. Νὰ γυρίσουν μαζί της στὸ Κάστρο οὔτε λόγος, ὁ Δούκας τέτοια δὲν σήκωνε, δὲν ἤθελε, βλέπεις, πέρα ἀπὸ τοὺς βαρύτατους φόρους νὰ δίνει κι ἄλλες αἰτίες νὰ ξεσηκώνονται τὸ πόπολο, κι ἀνέβηκαν στὰ βουνά· ἐκεῖ, ὕστερα ἀπὸ μάχη ὅπου σκοτώθηκαν καὶ οἱ τέσσερις Φράγκοι ποὺ χτυπήθηκαν μὲ τοὺς δικούς μας, ὅταν τοὺς εἰδοποίησε ἕνας βοσκὸς γιὰ τὸ ποῦ βρίσκονται, τὴ βρῆκαν οἱ συγγενεῖς της. Ἤτανε σὲ κακὴ κατάσταση καὶ τὸ θεώρησαν φυσικό, τὶς πρῶτες μέρες, ποὺ δὲν μιλοῦσε, ἦταν ὅμως γραφτό της νὰ μὴν ξαναμιλήσει. Ἐννέα μῆνες σὰν φάντασμα γύριζε ἀπὸ δωμάτιο σὲ δωμάτιο μέσα στὸ σπίτι, ξυπνοῦσε καὶ κοιμοῦνταν, ἔκανε ὅ,τι τὴν πρόσταζαν, λέξη ὅμως δὲν ἔβγαζε ἀπὸ τὰ χείλη της· κραυγὲς μόνον ἀκούστηκαν καὶ τσιρίδες φριχτὲς τὴν ὥρα ποὺ μὲ γένναγε. Ἤτανε δύσκολη γέννα. Τρία μερόνυχτα πάλευε στὸ στρῶμα καὶ οἱ γυναῖκες ἔλεγαν πὼς θὰ πεθάνει, τὸ εὔχονταν μάλιστα, κι ἂς μὴν τό ’λεγαν, ἁμαρτία θὰ ἦταν, κάτι τέτοια δὲν λέγονται, τὰ σκέφτονται ὅμως οἱ ἄνθρωποι κι ἂς μὴν τὸ παραδέχονται, τὸ εὔχονταν γιὰ νὰ μὲ πάρει κι ἐμένα μαζί της πρὶν ἀντικρίσω τὸ φῶς. Ποιός τὰ θέλει τὰ μούλικα; Κανένας. Ἡ τύχη παίζει παράξενα παιχνίδια. Τὴ μάνα μου δὲν τὴ γνώρισα γιατὶ πέθανε στὴ βδομάδα ἐπάνω ποὺ μὲ γέννησε, τὴν ἔλλειψή της ὅμως δὲν τὴν ἔνιωσα, γιατὶ ἀπὸ τὴν πρώτη κιόλας στιγμὴ μὲ κάλυψε, ἀσπίδα θαρρεῖς ἐνάντια σὲ κάθε ἐπιβουλὴ καὶ πάπλωμα ζεστό, τὸ ἐνδιαφέρον καὶ ἡ φροντί
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 21
ΣΙΚΕΛΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ
δα τῆς «μεγάλης» κυρᾶς τοῦ σπιτιοῦ, τῆς Ἀρετῆς, τῆς γυναίκας τοῦ μεγαλύτερου ἀπὸ τὰ δύο ἀδέλφια, τοῦ ἄρχοντα Ἰωσὴφ Ξυντατρίχη. Ἡ Ἀρετή, «ἡ πριγκιπέσσα» ὅπως τὴν ἀποκαλοῦσε ἡ Θεοδώρα ὅταν δὲν ἦταν ἄλλοι μπροστὰ κι ἐκείνη τὴ μάλωνε: «Πόσες φορὲς σοῦ ἔχω πεῖ νὰ μὴ μὲ ξαναφωνάξεις ἔτσι;» τῆς ἔλεγε, χαμογελοῦσε ὅμως, δὲν θύμωνε. Τὴ σκέφτομαι πάντα ὅπως ἦταν τότε, ὄχι ἀργότερα, ὅταν μεσολάβησαν ὅλα ἐκεῖνα ποὺ καθόλου δὲν θέλω νὰ θυμοῦμαι· ψηλή, τὸ πρόσωπό της ἤρεμο καὶ ἡ φωνή της χαμηλή, νὰ κυβερνᾶ τὸ ἀρχοντικό της μὲ χέρι σιδερένιο. Ἦταν πολὺ καλή... Καλή; Δὲν ξέρω, δίκαιη πάντως, καὶ εἶχε ἕναν δικό της τρόπο νὰ ζυγίζει τὰ πράγματα καὶ νὰ παίρνει ἀποφάσεις. Ὅπου ὑπῆρχε στ’ ἀλήθεια ἀνάγκη ἔσπευδε ἡ ἴδια πρὶν ἀκόμα ζητήσουν τὴ βοήθειά της, καὶ στὸ κτῆμα τῶν Ξυντατρίχηδων τὰ ζῶα, τὰ καματερά, ὅταν γερνοῦσαν, δὲν τὰ πουλοῦσαν γιὰ δεκαρίτσες στὸ πόπολο, ὅπως ἔκαναν ἄλλοι ἄρχοντες, ποὺ ἦταν συνηθισμένοι νὰ βγάζουνε ξίγκι κι ἀπὸ τὴ μύγα ἀκόμα, νὰ τὰ δουλεύουν οἱ φτωχοὶ μέχρι νὰ βγεῖ ἡ ψυχή τους καὶ νὰ πέσουνε χάμω κάποτε ἀπὸ τὴν ἀνημπόρια, μὰ τὰ πήγαιναν ψηλά, στὰ μιτάτα τῆς οἰκογένειας, σ’ ἕνα λιβάδι, καὶ τ’ ἄφηναν ἐκεῖ νὰ τελειώσουν τὶς μέρες τους ἥσυχα. «Μᾶς ὑπηρέτησαν πιστά», ἔλεγε, «τοὺς τὸ χρωστοῦμε». Ἦταν ἀπὸ μεγάλο σόι, συγγένισσα τῶν Φιλανθρωπινῶν. Ὁ ἄντρας της –ὁ δεύτερος ἄντρας της θά ’ταν καλύτερα νὰ πῶ, μιὰ καὶ παιδούλα ἀκόμα τὴν εἶχαν παντρέψει μὲ κάποιο
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 22
ΙΣΜΗΝΗ ΚΑΠΑΝΤΑΗ
πριγκιπόπουλο, ἕναν κράλιεβιτς Στεφάν, ποὺ πέθανε ὡστόσο πρὶν συντελεστεῖ στὴν πραγματικότητα ὁ γάμος, γάμος ὅπως γινόταν καὶ γίνεται ἀκόμα σὲ περιπτώσεις συνοικεσίων ἀνάμεσα σὲ ἰσχυρὲς οἰκογένειες τῆς αὐτοκρατορίας, ἀπὸ μακριὰ καὶ μὲ ἀντιπρόσωπο–, ὁ ἄντρας της λοιπόν, ὁ ἄρχοντας Ἰωσὴφ Ξυντατρίχης, τὴν ἀγαποῦσε καί, κυρίως αὐτό, ἂν καὶ μεγαλύτερός της, βασιζόταν ἀπόλυτα στὴν κρίση της. Στὸ σπιτικό, ὅταν κατάλαβαν πὼς γιὰ τὴν κυρὰ δὲν ἤμουνα τὸ «μούλικο τοῦ Φράγκου» ἀλλὰ ἡ ἀνεψιά της, ἔτσι μ’ ἀποκαλοῦσε ὅταν μιλοῦσε γιὰ μένα κι ἂς ἤμουν στὴν πραγματικότητα ἀπὸ τὸ σόι τοῦ ἄντρα της, «φωνάξτε μου τὴν ἀνεψιά μου τὴ Δέσποινα», τοὺς ἔλεγε, ἡ θέση μου λίγο παράλλαζε ἀπὸ ἐκείνη τῶν ἄλλων μελῶν τῆς οἰκογένειας. Ὑπῆρχαν βέβαια καὶ κάποιοι, στὴν ἀρχή, ὅπως ἡ Θεοδώρα, ἡ οἰκονόμος τοῦ ἀρχοντικοῦ, ποὺ εἶχε ἕναν λόγο παραπάνω, ἐπειδὴ λάτρευε τὴν κυρά της καὶ ζήλευε ποὺ «μοῦ εἶχε δώσει παραπανήσια θάρρητα», ὅπως ἔλεγε, ἐπιτρέποντάς μου καμιὰ φορὰ νὰ τὴ φωνάζω Ἀρετούλα, ποὺ δυσκολεύτηκαν νὰ τὸ καταπιοῦνε, νὰ καταπιοῦνε δηλαδὴ πὼς ἔπρεπε νὰ στέκονται σεβαστικοὶ μπροστά μου, μπροστὰ ὄχι μονάχα σ’ ἕνα μούλικο, ἀλλὰ στὸ «μούλικο τοῦ Φράγκου». Ἀκόμα τότε τὰ πράγματα δὲν εἶχαν πάρει ἐκείνη τὴν περίεργη τροπή, ὅταν ὁ Ἀλέξιος Καλλέργης, ἡ πρώτη κεφαλὴ τῆς πιὸ τρανῆς οἰκογένειας, ἄλλαξε ξαφνικὰ στρατόπεδο καὶ πῆγε μὲ τοὺς Φράγκους καὶ ἤρθανε τὰ πάνω κάτω στὴν κοινωνία τῆς Κρήτης καὶ στὶς ψυχές μας ἐπίσης, γιὰ νὰ ξα
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 23
ΣΙΚΕΛΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ
νάρθουν βέβαια στὴ θέση τους καὶ πάλι ἀργότερα. Τί τὰ θέλεις ὅμως, οἱ ζωές μας, τῶν περισσότερων, πέρασαν ἔτσι, σὲ μιὰ ταραχή, ἀλλάζοντας διαρκῶς μιὰ ἀπὸ τὴ μιὰ μεριὰ καὶ μιὰ ἀπὸ τὴν ἄλλη καὶ δὲν ὠφελεῖ, τώρα στὰ στερνά, νὰ τὰ σκαλίζει κανεὶς καὶ νὰ θυμώνει μὲ τὸν ἑαυτό του, καὶ μὲ τοὺς ἄλλους ἐπίσης, ποὺ πράγματα τόσο «φανερὰ» δὲν τὰ ἀντιλήφθηκε τότε καὶ δὲν ἐνήργησε σωστά. Σωστά; Ποιό θὰ ἦταν τὸ σωστά, ἀναρωτιέμαι... Μάρκο, ἄχ, Μάρκο μου, ἔπρεπε νὰ μ’ ἀκούσεις τότε ποὺ σὲ παρακαλοῦσα νὰ πᾶς καὶ νὰ δηλώσεις κι ἐσύ... Τί κάθομαι ὅμως καὶ χάνω τὸν χρόνο μου μ’ αὐτά· ὅ,τι ἔγινε ἔγινε, τώρα μόνο μου μέλημα θά ’πρεπε νά ’ναι ἡ σωτηρία τοῦ παιδιοῦ... Ἂν ὅμως σφάλλομαι; Ἂν εἶναι ἡ φαντασία μου ποὺ μοῦ παίζει παιχνίδια; Ἂν ἀντὶ νὰ τὸ προστατεύσω μ’ ὅλα αὐτὰ ποὺ σχεδιάζω, ἐγὼ πηγαίνω ἐνάντια στὸ καλό του; Ἀποδείξεις δὲν ἔχω καὶ εἶναι ἀλήθεια πὼς ὁ θάνατος τοῦ Μάρκου μὲ τσάκισε· φοβήθηκαν μάλιστα στὴν ἀρχή, οἱ ἄλλοι γύρω μου ποὺ μ’ ἔβλεπαν, πὼς χάνω τὰ λογικά μου. Ὄχι, δὲν ἔκανα ὑπερβολὲς στὸ πένθος, τὸ ἀντίθετο ἀκριβῶς, περιφερόμουν χαμογελαστὴ καὶ διαβεβαίωνα αὐτοὺς ποὺ μὲ συλλυποῦνταν πὼς εἶμαι πολὺ καλὰ καὶ τοὺς εὐχαριστῶ, κι ἔμοιαζε ν’ ἀπορῶ γιὰ τὸ δικό τους πένθιμο ὕφος. Φυσικὸ ἦταν ἄλλωστε, τὸ ὅτι τὸν σκότωσαν δὲν τὸ εἶχα πιστέψει, νόμιζα πὼς κάποιο παιχνίδι παιζόταν ἀπ’ τὰ πολλὰ ποὺ παίζονταν καὶ παίζονται ἀκόμη, μὰ ἐκεῖνοι ἤξεραν τὴν ἀλήθεια καί, «τρελάθηκε» ψιθύριζαν, «τὰ ἔχασε ἡ φουκαριάρα», ἐγὼ ὅμως τότε, ὅπως καὶ τώρα ἄλλωστε,
KAPANTAH sel_Final_Layout 1 27/05/2013 2:10 ΜΜ Page 24
ΙΣΜΗΝΗ ΚΑΠΑΝΤΑΗ
ἄκουγα τὴ φωνή, τὴ φωνὴ ποὺ μὲ εἰδοποιοῦσε νὰ μὴν ἐμπιστεύομαι κανέναν, τὴ φωνὴ ποὺ πάντα μὲ ξεχώριζε ἀπὸ τοὺς ἄλλους. Ὕστερα... Ὕστερα, κι ὅταν πιὰ βεβαιώθηκα πὼς τὸν σκότωσαν, παραφρόνησα. Ξέχασα τὴ φωνὴ ποὺ μὲ καθοδηγοῦσε νὰ μὴν κάνω τίποτα κι ἐκτεθῶ, κι ἄρχισα νὰ φωνάζω, χωρὶς νὰ νοιάζομαι γιὰ τὸ ποιοί εἶναι ἐκεῖ καὶ μ’ ἀκοῦνε. «Φονιάδες», φώναζα καὶ τοὺς κατονόμαζα, «κακοῦργοι», καὶ τοὺς καταριόμουν, καὶ πρόσταξε ὁ Ἀνδρέας νὰ μὲ κλειδώσουν στὰ δώματά μου ὣς νὰ συνέλθω, γιὰ νὰ μὴν ἀκουστοῦν παραέξω τὰ λόγια μου. Μὲ τὸ νὰ παραδώσει, τὸ κτῆνος τὸ ἀνόσιο, τὸν ἴδιο του τὸν ἀδελφό, εἶχε ἐξαγοράσει τὴν ἀσυλία ὄχι μόνον τοῦ ἑαυτοῦ του μὰ καὶ τῆς οἰκογένειας ὅλης, ποιό θὰ ἦταν λοιπὸν τὸ ἀποτέλεσμα ἂν μαθευόταν πὼς ἡ νύφη του... Ὁ Ἀνδρέας ξέρει. Ξέρει πὼς γύρω του ὑπάρχουνε πολλοὶ ποὺ θὰ ἤθελαν νὰ δοῦν καὶ τὴ δική του πτώση. Πολλοὶ ποὺ τὸν ζηλεύουν καὶ δὲν τοῦ συγχωροῦν τὴν εὐκολία μὲ τὴν ὁποία πέρασε ἀπὸ τὴ μιὰ μεριὰ στὴν ἄλλη καὶ γι’ αὐτὸ προσέχει.