Κωνσταντίνος Β. Καρατζάς - Πορεία προς την πρόοδο και την ανάπτυξη

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 5

κωνσταντινοσ β. καρατζασ

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ‫ﱣﱢ‬

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 6

©

Copyright Κωνσταντίνος Β. Καρατζάς – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2011

Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5257-3

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑλΙ

Γράφω γιατί εξακολουθώ να ελπίζω . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η πραγματικότητα και η αλήθεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι συντεταγμένες ενός βίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κοντά στη διοίκηση της Τράπεζας της Ελλάδος . . . . . . . . . . . . . . . Η αναζήτηση και ο ρόλος της μέσης οδού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πού χάσαμε το παιχνίδι και άλλες αστοχίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το άνοιγμα ενός νέου κύκλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 17 19 23 24 26 28

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΠΡΩΤΗ ΜΕΓΑλΗ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ (1978-1998)

Η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα και ο ρόλος της Τράπεζας της Ελλάδος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι συνέπειες της τριπλής διεύρυνσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συμπεράσματα για την ένταξη των τριών μεσογειακών χωρών . . . Το ελληνικό προβάδισμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

34 36 37 39

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κοινά προβλήματα και προοπτικές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Το εμπορικό πλεονέκτημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Το βιομηχανικό μειονέκτημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Επιπτώσεις της ένταξης στην ελληνική γεωργία . . . . . . . . . . . . . . . 44 Η διάρθρωση της ελληνικής παραγωγής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Οι ευρω-αμερικανικές σχέσεις στο οικονομικό πεδίο . . . . . . . . . . . . 46 Οι κίνδυνοι για τις εμπορικές συναλλαγές των ΗΠΑ . . . . . . . . . . . 51 Η Βίβλος της ένταξης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Ελλάδα-ΕΟΚ, προοπτικές και μέλλον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Ο ρόλος των ξένων επενδύσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Η βιομηχανική πρόκληση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Η μετάβαση στο Φόρο Προστιθέμενης Αξίας . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Η αποστολή των επιχειρηματιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Γραμματέας στην Επιτροπή Μελέτης του Τραπεζικού Συστήματος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Οι μεγάλες προκλήσεις για το χρηματοπιστωτικό σύστημα . . . . . . 66 Οργανωτική ακινησία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Η δομή του ελληνικού πιστωτικού συστήματος . . . . . . . . . . . . . . . 69 Οι ξένες τράπεζες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Οι επερχόμενες μεταβολές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Το στοίχημα της αγοράς επιτοκίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Πώς να διορθώσουμε τα μεγάλα λάθη των τραπεζών . . . . . . . . . . . 79 Διαρθρωτικό το πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας . . . . . . . . . . . 83 Η ανισορροπία Βορρά-Νότου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Νομισματική πολιτική και γραφειοκρατία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Ο εξυγιαντικός ρόλος της αγοράς των επιτοκίων . . . . . . . . . . . . . 90 Η ατυχής επιλογή του Οργανισμού Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Η υποτίμηση της δραχμής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Η σκοπιμότητα της ύπαρξης δημόσιων επιχειρήσεων . . . . . . . . . . . 96 Εποπτεία και αξιολόγηση στις δημόσιες επιχειρήσεις . . . . . . . . . . . 100 Αλλαγή κατεύθυνσης στην οικονομική πολιτική . . . . . . . . . . . . . . . 102 

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Η ομιλία του πρωθυπουργού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι δομές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Γιατί καθυστέρησαν τα μέτρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η συνταγή της λογικής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η αναμόρφωση του τραπεζικού συστήματος και της κεφαλαιαγοράς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Περίπλοκες εμπειρίες από το Διεθνές Νομισματικό Tαμείο και τη Hill Samuel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μας λείπουν οι έξυπνοι και δυναμικοί παίκτες . . . . . . . . . . . . . . . . Η ένταξη της δραχμής στο Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι αναδιαρθρώσεις και το χρονοδιάγραμμα . . . . . . . . . . . . . . . . . Αναγκαίος ο άμεσος περιορισμός του δημόσιου τομέα . . . . . . . . . Αλλαγή ρόλου για τις τράπεζες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103 104 105 106 108 110 111 116 118 120 124

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΕΥΚΑΙΡΙΩΝ (1999-2008)

Ένα διάστημα ζυμώσεων στο τραπεζικό σύστημα . . . . . . . . . . . . . Η ανάπτυξη των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών . . . . . . . . . . . . . Το έλλειμμα ανταγωνιστικότητας των τραπεζών . . . . . . . . . . . . . . . Το ευρώ και η πλήρης απελευθέρωση των αγορών . . . . . . . . . . . . . Η Οικονομική Νομισματική Ένωση και η ενοποίηση του χρηματοοικονομικού χώρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η ανάγκη της αναδιοργάνωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η στρατηγική των ξένων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι προοπτικές του χρηματοπιστωτικού κλάδου . . . . . . . . . . . . . . . . Όλες οι τράπεζες μία δύναμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η επαναφορά του προβλήματος της δημόσιας διοίκησης . . . . . . . Η ψαλίδα των επιτοκίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τι πρέπει να γίνει στο ελληνικό σύστημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

127 130 135 139 140 142 144 146 154 156 157 158

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Αναλύοντας τις αγορές και την οικονομία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η επικίνδυνη διολίσθηση του ευρώ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο λογαριασμός της κρίσης στις τράπεζες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι αγορές δεν κάνουν λάθος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Και μια πρόβλεψη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο ανταγωνισμός στο πεδίο της λιανικής τραπεζικής . . . . . . . . . . . . Οι τράπεζες χρειάζεται ν’ ανακτήσουν τον κοινωνικό ρόλο τους . λάθος άνθρωπος σε λάθος θέση... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Xρηματοδότηση της παραγωγής ή της κατανάλωσης; . . . . . . . . . . . Το όραμα του «τραπεζίτη των φτωχών», Μοχάμεντ Γιουνούς . . . . Αγκυλώσεις, φοβίες και αναποφασιστικότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . Τομές κόντρα στη σήψη και τη διαφθορά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κοινωνικό όφελος και ατομική ευμάρεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η ενημέρωση των πολιτών σε θέματα οικονομίας . . . . . . . . . . . . . Ριζικές αλλαγές με γενναία μέτρα και υπευθυνότητα . . . . . . . . . . Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και οι περιπέτειες ενός άρθρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σχετικά με την κρίση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η έγκαιρη πρόβλεψη και τι πρέπει να κάνουμε . . . . . . . . . . . . . . . .

160 162 164 165 165 167 170 175 180 182 185 187 188 191 192 193 195 197

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ (2008-2010)

Οι αλλαγές των γεω-οικονομικών συσχετισμών και οι τράπεζες . . Η Ελλάδα απέναντι στις προκλήσεις των εποχών . . . . . . . . . . . . . .

H επόμενη μέρα της κρίσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η αλήθεια για την κρίση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η αποτελεσματική εποπτεία του χρηματοπιστωτικού τομέα . . . . . Ένας κώδωνας που δεν χτύπησε και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι αγορές και τα εθνικά συμφέροντα δεν έχουν συναίσθηµα . . . . . 

199 203 206 210 213 217 221

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 11

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΑΝΤΙ ΕΠΙλΟΓΟΥ

Ανακεφαλαιώνοντας προβλήματα και ιδέες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η ευρωπαϊκή μας ολοκλήρωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η ευρωπαϊκή αλλαγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η έξοδος από την κρίση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



225 228 231 232

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 12

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 13

Στη γυναίκα μου Ντίνα και στα παιδιά μου, Ξένια και Μαρία-Χριστίνα

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 14

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 15

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

Π Ρ Ω Τ Ο

S

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

ΓΡΑΦΩ ΓΙΑΤΙ ΕΞΑΚΟλΟΥθΩ ΝΑ ΕλΠΙΖΩ

Γράφω με τη σιγουριά της δικαίωσης από την εξέλιξη των γεγονότων. Γράφω, όμως, και με την πικρία ότι οι εκάστοτε προτάσεις μου δεν εισακούστηκαν από την πραγματικότητα της χώρας μου. Μια πραγματικότητα ανορθολογική και μάλλον προβλέψιμη, που οι ηγεσίες γνώριζαν ή όφειλαν να γνωρίζουν. Μια πραγματικότητα που για την ανατροπή της δεν νοιάστηκε κανείς από αυτούς που είχαν την αρμοδιότητα ή τη δύναμη να το προσπαθήσουν. Μια πραγματικότητα στην οποία οι περισσότεροι αφέθηκαν αδιαφορώντας για τις οδυνηρές συνέπειες, που εξωθούσαν στο μέλλον υποθηκεύοντας το σήμερα και το αύριο των παιδιών μας. Έτσι φτάσαμε ως εδώ. Στο χρηματοδοτικό αδιέξοδο μιας υπερχρεωμένης και ελλειμματικής οικονομίας χωρίς αναπτυξιακές δομές, που αντιμετώπισε την κατάρρευση και διασώθηκε από τους εταίρους μέσα από έναν μηχανισμό ο οποίος φτιάχτηκε ακριβώς γι’ αυτόν το λόγο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Οι δανειστές μας, έναντι του μεγαλύτερου δανείου που δόθηκε ποτέ στην ιστορία, απαιτούν μια σειρά επώδυνων προ

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 16

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

σαρμογών, προκειμένου να διασφαλίσουν την επιστροφή των χρημάτων τους, οι οποίες συμβολαιοποιήθηκαν στο περιβόητο Μνημόνιο, όπως αυτό εξελίσσεται. Τώρα πια βρισκόμαστε ενώπιος ενωπίω, ρίχνοντας ο ένας το φταίξιμο στον άλλο, μοιράζοντας ευθύνες σε ανεύθυνους, απλουστεύοντας επικίνδυνα την πολυπλοκότητα των καταστάσεων και αντιδρώντας με έναν προβληματικό τρόπο. Η τεράστια αποχή των ψηφοφόρων, όπως καταγράφηκε στις περιφερειακές εκλογές του Νοεμβρίου, ήρθε να υπογραμμίσει το εύρος και το βάθος των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η δημοκρατία μας. Όλοι νίπτουν τας χείρας τους... Η χώρα μοιάζει να έχει αφεθεί στην τύχη της. Οι πολίτες αισθάνονται ότι το κράτος δεν λειτουργεί. Κι όταν λειτουργεί, νιώθουν πως αυτό γίνεται για την εξυπηρέτηση κάποιων σκοπιμοτήτων, όχι για το κοινό συμφέρον. Ζούμε μια πολλαπλή κρίση. Οικονομική, κοινωνική, πολιτική και, κυρίως, μια μείζονα κρίση αξιοπιστίας. Όχι μόνο προς τα έξω, αλλά ιδιαίτερα προς τα μέσα. Κανείς δεν εμπιστεύεται κανέναν. Όλα είναι καταθλιπτικά και μοιάζουν αδιέξοδα. Παρ’ όλα αυτά, γράφω γιατί ακόμη ελπίζω. Ελπίζω για τα παιδιά μας, για τον τόπο μας, αλλά και για όσους από εμάς εξακολουθούν να έχουν το κουράγιο για μάχη και ανιδιοτελή προσφορά. Γράφω γιατί όλα τα λάθη που έγιναν είχαν επισημανθεί, είχαν υπογραμμισθεί, είχαν δημοσιοποιηθεί από πολλούς. Τα περισσότερα, άλλωστε, ήταν αυτονόητα. Γράφω για να μην επαναληφθούν τα ίδια λάθη και οι ίδιες παραλείψεις. Γράφω με τη λογική της ευθύνης. Γράφω γιατί πιστεύω ότι οι λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η ελληνική κοινωνία βρίσκονται εν πολλοίς μέσα στη σωστή και θαρραλέα περιγραφή τους. Διότι η σωστή διατύπωση του προβλήματος είναι η μισή λύση του. 

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 17

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

Δυστυχώς, όμως, έχω την αίσθηση ότι οι πολιτικές ηγεσίες εξακολουθούν να μη λένε όλη την αλήθεια. Γι’ αυτό και η αξιοπιστία του πολιτικού λόγου έχει καταρρεύσει. Συνεπώς, το πρώτο πράγμα που έχουμε να κάνουμε είναι να πούμε τις αλήθειες, μεγάλες και μικρές. Με λεπτομέρειες. Η αλήθεια δεν είναι απλή, γι’ αυτό χρειάζεται να ξετυλιχθεί ολόκληρη, με κάθε λεπτομέρεια. Γιατί εκεί, άλλωστε, κρύβεται και ο διάβολος. Αυτή είναι η ελάχιστη προϋπόθεση για την επανάκτηση της εμπιστοσύνης των πολιτών απέναντι στους δημοκρατικούς μας θεσμούς και, εντέλει, το πολιτικό μας σύστημα.

Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΑλΗθΕΙΑ

Δεν γνωρίζω αν η δοκιμασία που καλούμαστε να περάσουμε ως κοινωνία θα μας οδηγήσει σε έναν άλλο τρόπο σκέψης, σε μια άλλη νοοτροπία. Γνωρίζω όμως ότι αν δεν αυξήσουμε σημαντικά το χώρο του λογικού μέσα στον οποίο δρούμε, τότε, παρά τις όποιες προσπάθειες, δεν θα πετύχουμε ένα σοβαρό αποτέλεσμα. Ο Χέγκελ πίστευε πως «ό,τι είναι ορθολογικό είναι πραγματικό και ό,τι είναι πραγματικό είναι ορθολογικό». Ωστόσο, έχω την έντονη αίσθηση ότι η φιλοσοφική αυτή θέση πάνω στην οποία αναπτύχθηκαν τα σημαντικότερα ρεύματα της δυτικής σκέψης έχει τουλάχιστον μία μεγάλη εξαίρεση, τη σύγχρονη «ελληνική ιδιαιτερότητα». Διότι στην ελληνική πραγματικότητα το ορθολογικό όχι μόνο δεν είναι αυτονόητο, αλλά είναι η εξαίρεση που έρχεται να υπογραμμίσει την επικυριαρχία της ανορθολογικότητας, τις εκφάνσεις του παραλόγου της ελληνικής πραγματικότητας. Ενός παραλόγου που μονίμως συγκρούεται με τους φυσικούς νόμους της μέριμνας και της οικονομίας.  2o

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 18

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Η ελληνική πραγματικότητα, μια συλλογική παραγωγή ανορθολογικών, αυτοκαταστροφικών και επικίνδυνων εκτροπών, ενίοτε γοητευτική και πολλαπλώς ερμηνεύσιμη, αλλά πάντα οδυνηρή σε συνέπειες, είναι η αλήθεια μας. Η αποκάλυψη των πραγματικών μεγεθών της ελληνικής οικονομίας είναι η αλήθεια μας, το τεκμήριο ενός άκρατου ανορθολογισμού, η ζοφερή πλευρά μιας ατέρμονης σπατάλης εθνικών πόρων και πλούτου, η καταλήστευση της χώρας από τους επιτήδειους και τα οργανωμένα συμφέροντα. Δεν έχω σκοπό να επαναλάβω εδώ τις χιλιοειπωμένες καταγγελίες, ούτε να μοιρολογήσω για την «καταστροφή» και τα «αδιέξοδα». Έχω συνηθίσει, εξ επαγγέλματος, να κάνω τακτικά απολογισμούς, ώστε να μπορώ να σχεδιάζω και να οργανώνω το αύριο. Η περιγραφή που ακολουθεί έχει προγραμματικό χαρακτήρα. Ξαναπιάνει το νήμα από τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης για να θυμίσει λάθη και παραλείψεις και, κυρίως, να επισημάνει ξανά πως χάθηκε ο δρόμος, πως ξεφύγαμε από την πορεία μας, ώστε με τις κατάλληλες κινήσεις να επαναφέρουμε το σκάφος στη σωστή τροχιά. Στη δική μου πορεία είχα και εξακολουθώ να έχω ως πυξίδα τη μέριμνα. Νομίζω ότι αυτή ήταν που με κράτησε μακριά από τον εκτροχιασμό στις μεγάλες δυσκολίες που αντιμετώπισα. Το ταξίδι στη ζωή είναι εκ των πραγμάτων τολμηρό. Όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, σε αντίθεση με τη στάση που πολλοί συνάδελφοί μου στον χρηματοπιστωτικό τομέα κράτησαν απέναντι στις εξελίξεις, εγώ αποτόλμησα να διατυπώσω απόψεις και θέσεις οι οποίες διέφεραν από τις εκάστοτε κρατούσες.



KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 19

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

ΟΙ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ ΕΝΟΣ ΒΙΟΥ

Οι απόψεις, οι ιδέες και οι θέσεις ενός ανθρώπου, πολιτικές, κοινωνικές, επιστημονικές, επαγγελματικές, φρονώ ότι αποκτούν μεγαλύτερη αξία και υπόσταση αν έχουν διαχρονική συνέχεια και εσωτερική συνέπεια. Αποκτούν δε ευρύτερη αξία όταν δοκιμάζονται στην ίδια τη ζωή, στην πράξη, στην εργασία του καθενός. Οι συντεταγμένες των δικών μου θέσεων καθορίστηκαν από την οικογένειά μου και από το ευρύτερο περιβάλλον, κοινωνικό και επαγγελματικό, μέσα στο οποίο ανδρώθηκα και λειτούργησα. Πιστεύω δε ότι η προσωπική εμπειρία είναι καθοριστική και για τη σκέψη και για την πράξη κάθε ανθρώπου – στη δική μου περίπτωση, τουλάχιστον, αυτό ισχύει. Γι’ αυτό και θα παραθέσω εν συντομία τις βασικές επιρροές που δέχθηκα, κυρίως για να υπογραμμίσω τη βιωματική καταγωγή των θέσεων και των προτάσεων που κατά καιρούς ανέπτυξα και υποστήριξα δημόσια. Κατάγομαι από τους Καρατζάδες που κατέφυγαν στο Μοναστηράκι της Γορτυνίας εκδιωγμένοι από την Ήπειρο, το Σούλι, αλλά και την Αιτωλοακαρνανία, όπου είχαν εγκατασταθεί αφήνοντας το Φανάρι και την Υψηλή Πύλη. Το Μοναστηράκι βρίσκεται κοντά στο αναφερόμενο από τον Παυσανία δάσος της Φολόης, δίπλα ακριβώς στο δάσος της Κάπελης με τις ευθύκορμες βελανιδιές. Μεγαλώσαμε, εγώ και τα αδέρφια μου, με ιστορίες αγωνιστών όπως του «αγνοημένου» Πατρινού επαναστάτη Παναγιώτη Καρατζά, του Αδάμη Καρατζά, του Κανέλλου Καρατζά, αλλά και του θεόδωρου Κολοκοτρώνη που έδρασε στην περιοχή. Ο πατέρας μου, Βασίλης Καρατζάς, γεννήθηκε το 1893 σε 

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 20

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

μια ανολοκλήρωτη και τραυματισμένη Ελλάδα, η οποία οδηγήθηκε στον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο. Μέλος μιας φτωχής αγροτικής οικογένειας με πέντε παιδιά, αλλά ανήσυχος και φιλοπρόοδος, εγκατέλειψε το Μοναστηράκι για τα πεδινά και αργότερα για την Αμερική όπου, έπειτα από ένα σύντομο διάστημα προσαρμογής στη Νέα Υόρκη, βρέθηκε στο βιομηχανικό Ντιτρόιτ. Εκεί δούλεψε στην αυτοκινητοβιομηχανία και ήρθε σε επαφή με το μεγάλο εργατικό κίνημα των ΗΠΑ, που τότε ξεκινούσε τη δυναμική δράση του με τη συγκρότηση συνδικάτων και διεκδικητικούς αγώνες. Στις ώρες της σχόλης διάβαζε πολύ και εξελίχθηκε σε βαθύ γνώστη του έργου μεγάλων πολιτικών φιλοσόφων της εποχής, παρόλο που δεν είχε τελειώσει ούτε το λύκειο. Ανέπτυξε αναλυτική σκέψη και έγινε δεινός ερμηνευτής των πολιτικών καταστάσεων εκείνης της εποχής. Έπειτα από ένα διάστημα, αφού είδε πώς διαμορφώνονταν οι σχέσεις εργασίας στην αυτοκινητοβιομηχανία, έφυγε από το Ντιτρόιτ και πήγε στο Σικάγο, όπου έφτιαξε το πρώτο του εστιατόριο. Αργότερα έκανε το ίδιο στη Νέα Υόρκη και, με το κραχ του 1929, επέστρεψε στην πατρίδα με ένα γερό κομπόδεμα, που του επέτρεψε να κάνει οικογένεια και να ξεκινήσει μια νέα δουλειά. Στις αρχές του 1930 παντρεύτηκε με την Ξένη Τσεκούρα. Κατόπιν γεννήθηκε το πρώτο τους παιδί, ο θεόδωρος, έστησαν το σπιτικό τους στην περιοχή της Αγίας Ζώνης και δημιούργησε την επιπλοποιία «Καρατζάς-Δεσύπρης», που διακρίθηκε για την ποιότητά της. Ακολούθησαν άλλα δύο παιδιά πριν από τον πόλεμο, η Τούλα και ο Νίκος. Ο ερχομός μου στον κόσμο θεωρήθηκε «προϊόν» της χαράς για τη λήξη του πολέμου. Δυστυχώς όμως τα δεινά του πολέμου συνεχίστηκαν για την οικογένειά μας, καθώς ο πατέρας μας κατά τη διάρκεια της Κατοχής ανέπτυξε δραστηριότητα με το ΕΑΜ.

2

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 21

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

Εμφορούμενος από δημοκρατικά φρονήματα, συνέχισε τη δραστηριότητά του και μετά τον πόλεμο, με αποτέλεσμα εμείς τα παιδιά να μεγαλώσουμε με τον εφιάλτη των αιφνίδιων «επισκέψεων» των ταγματασφαλιτών, οι οποίοι έμπαιναν στο σπίτι με το πρόσχημα της έρευνας για τον εντοπισμό προκηρύξεων. Το κλίμα φόβου και τρομοκρατίας αποτελούσε τότε το ισχυρότερο όπλο εναντίον των απλών ανθρώπων. Μεγάλωσα δεχόμενος σοβαρές επιρροές από τα μεγαλύτερα αδέρφια μου, αλλά και από τον ευρύτερο οικογενειακό και φιλικό κύκλο, που περιελάμβανε τον Αντώνη Σαμαράκη, τον Αρχιεπίσκοπο Αναστάσιο της Αλβανίας και άλλους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχαν για εμένα οι περιγραφές του Αντώνη Σαμαράκη από τις επιθεωρήσεις που πραγματοποιούσε ως εκπρόσωπος του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας (ΔΓΕ)1 σε στοές και κατακόμβες εξόρυξης μετάλλων στην Αφρική. Σε μεγαλύτερη ηλικία γνώρισα τον νυν Aρχιεπίσκοπο Αλβανίας Αναστάσιο στις κατασκηνώσεις του Παρνασσού, ο οποίος ήταν φίλος των μεγαλύτερων αδερφών μου. θέλω εδώ να σημειώσω ότι ο πατέρας μου, Βασίλης Καρατζάς, ουδέποτε εκμεταλλεύτηκε αυτές τις συγγένειες, εξ αίματος ή εξ αγχιστείας, ούτε –πολύ περισσότερο– τις φιλικές γνωριμίες που είχε κάνει, μέσω των οποίων θα μπορούσε να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης της οικογένειάς του σε εποχές φτώχειας. Προτίμησε να ακολουθήσει πιστά τις αρχές και τα πιστεύω του και να βάλει σε δεύτερη μοίρα την καλοζωία της οικογένειάς του.

1. Ο Αντώνης Σαμαράκης στα πρώτα βήματα της καριέρας του είχε διατελέσει δημόσιος λειτουργός στο Υπουργείο Εργασίας, εξού και η σχέση του με το ΔΓΕ.

2

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 22

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Τα αδέρφια μου με έπαιρναν μαζί τους στις εξόδους τους, στο θέατρο «Rex», όπου έπαιζε συστηματικά η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών κλασική μουσική, αλλά και στο Ηρώδειο, όπου άρχισαν να γίνονται οι πρώτες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις τη δεκαετία του ’50. Επίσης ευτύχησα να φοιτήσω, όπως και τα μεγαλύτερα αδέρφια μου, στο 8ο Γυμνάσιο Αρρένων, το οποίο χτίστηκε το 1914 με δαπάνες του Μιχάλη Νομικού, εφοπλιστή και εκδότη της εφημερίδας Κάιρο στην Αίγυπτο, και αποτελούσε την εποχή εκείνη πρότυπο δημόσιο σχολείο, καθώς διέθετε όλες τις υποδομές των καλύτερων σημερινών ιδιωτικών σχολείων (θέατρο και αμφιθέατρο, χώρο αθλοπαιδιών, κλειστό γήπεδο μπάσκετ και γυμναστήριο, εκκλησάκι κ.λπ.). «Ογδοήτες» ήταν ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο Άγγελος Τερζάκης, ο Τάσος Αθανασιάδης, ο Δημήτρης Ροντήρης, ο Φιλοποίμην Φίνος, ο Αλέκος Σακελλάριος, αλλά και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο Ιωάννης Χαραλαμπόπουλος, ο θάνος Μικρούτσικος και ο Δημήτρης Μητροπάνος. Την εποχή εκείνη (1957-1963) αποτελούσε «φυτώριο» από το οποίο ξεπήδησαν, με την καθοδήγηση φωτισμένων δασκάλων, ισχυρές προσωπικότητες, οι οποίες διέπρεψαν τόσο στον τομέα της πολιτικής όσο και στον τομέα των επιχειρήσεων. Ακολούθησαν οι σπουδές μου στο Πανεπιστήμιο θεσσαλονίκης και κατόπιν στην Αθήνα, στα ταραγμένα χρόνια 19641969, στο Τμήμα Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών της Νομικής Σχολής, όπου είχα την τύχη να διδαχθώ από τις γνώσεις και το ήθος, στην πρώτη περίπτωση των Μάνεση, Ευρυγένη και άλλων, και στη δεύτερη των Ζολώτα, Πεσμαζόγλου, Γουδή και λοιπών. Ακολούθησαν η στρατιωτική μου θητεία, κατά τη διάρκεια της οποίας σημειώθηκαν δυσάρεστες εμπλοκές με επιφανείς εκπροσώπους του στρατιωτικού καθεστώτος λόγω του πολιτικού χαρακτηρισμού της οικογένειας και της προσωπικής 22

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 23

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

μου δράσης, το Master’s από το Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον, η πρόσληψη στην Εθνική Τράπεζα Επενδύσεων Βιομηχανικής Ανάπτυξης (ΕΤΕΒΑ), αλλά και ο πυρετός της μεταπολίτευσης με την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ και το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974 για το πολιτειακό ζήτημα.

ΚΟΝΤΑ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ ΤΗΣ ΕλλΑΔΟΣ

Έναν χρόνο μετά, το 1975, πέτυχα την ένταξή μου στη Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών της Τράπεζας της Ελλάδος. Ήταν η εποχή που άρχισε να συγκροτείται ένας πόλος επιστημόνων μέσα στην τράπεζα με μια σαφώς «δημοκρατική προσέγγιση» για την εξέλιξη της ελληνικής οικονομίας και της πορείας της χώρας, υπό τη μεγάλη ενθάρρυνση επιστημόνων όπως ο Βαγγέλης Δεβλέτογλου και ο Γιάγκος Πεσμαζόγλου. Τα τρία πρώτα χρόνια ήταν εξαιρετικά δύσκολα και απαιτητικά, αλλά έβαλα το κεφάλι κάτω και δούλεψα σκληρά και κατάφερα να διακριθώ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να με επιλέξει ο τότε Υποδιοικητής Νίκος Χαρισσόπουλος για άμεσο βοηθό και συνεργάτη του. Τότε μου δόθηκαν σπουδαίες ευκαιρίες. Μία από τις πολύ σημαντικές για εμένα στιγμές ήταν όταν ολοκλήρωσα στη Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών της Τράπεζας της Ελλάδος μια εργασία που στηριζόταν σε μοντέλο των Μοντιλιάνι – Μίλερ για την επίδραση της μεταβολής της νομισματικής κυκλοφορίας πάνω στις τιμές διαπραγματεύσιμων στο χρηματιστήριο τίτλων. Ο Διοικητής Ξενοφών Ζολώτας έδωσε τη μελέτη αυτή στον στενό συνεργάτη του και μετέπειτα καθηγητή πανεπιστημίου Γιώργο Μπήτρο για περαιτέρω αξιολόγηση και τον παρακάλεσε να συζητήσει μαζί μου. Η εργασία αυτή, 2

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 24

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

κατά την επιθυμία του Ζολώτα, παρουσιάστηκε σε εσωτερικό workshop της Τράπεζας της Ελλάδος. Η ιδιαίτερη αξία της ήταν ότι για πρώτη φορά η Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών ασχολήθηκε με ένα θέμα μικροοικονομικής πολιτικής. Μια άλλη σπουδαία στιγμή για εμένα ήταν όταν ορίστηκα εκπρόσωπος της Τράπεζας της Ελλάδος και του ελληνικού κράτους σε μια επιτροπή ειδικών (Group of Experts) που είχε συσταθεί στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), προκειμένου να μελετήσει και να κάνει προτάσεις για το συντονισμό της εποπτείας και της δράσης των τραπεζικών συστημάτων των χωρών-μελών του οργανισμού. Η εμπειρία που απέκτησα την περίοδο 1980-1982 είχε ιδιαίτερη βαρύτητα. Εκεί γνώρισα πολλούς αξιόλογους ανθρώπους από διάφορες χώρες, με τους οποίους κράτησα στην πορεία επαφή.

Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ Ο ΡΟλΟΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΟΔΟΥ

Νομίζω ότι χρωστάω στον αναγνώστη που έχει αποφασίσει να με τιμήσει διαβάζοντας το παρόν βιβλίο ορισμένες εκ των προτέρων εξηγήσεις, διαβεβαιώσεις και εξομολογήσεις. Η επιστημονική μου κατάρτιση και η επαγγελματική μου ζωή με υποχρέωσαν σε μια πειθαρχημένη έκφραση των απόψεών μου, είτε αυτές αφορούσαν γενικά την οικονομία, είτε το τραπεζικό μας σύστημα, είτε τις εκάστοτε πολιτικές μου πεποιθήσεις. Κι εδώ οφείλω να πω ότι διήνυσα, σχετικά γρήγορα, μια μεγάλη ιδεολογική αλλά ταυτόχρονα και ανεξάρτητη διαδρομή. Μετά το δημοψήφισμα για το πολιτειακό, απέφυγα να γίνω μέλος κάποιου κόμματος, διατηρώντας τις πολιτικές μου θέσεις, οι οποίες είχαν πια αποκρυσταλλωθεί στον ευρύτερο δημοκρατικό χώρο.

2

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 25

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να κάνω μια δεύτερη επισήμανση. Η εξέλιξη των πολιτικών μου θέσεων σχετίζεται άμεσα με τις κινήσεις και τις αναζητήσεις των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων που αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά της ελληνικής κοινωνίας, γύρω από την οποία αναπτύχθηκαν όλα τα προοδευτικά κινήματα και οι πολιτικές στον τόπο μας. Οι πολιτικές εναλλαγές που πραγματοποιήθηκαν κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο συνδέονταν με τις μετακινήσεις των μεσαίων στρωμάτων, τα οποία πάντα προσπαθούσαν να οδηγούν τις καταστάσεις και τις πολιτικές προς το κέντρο. Αυτό είναι κρίσιμο να κατανοηθεί, ιδιαίτερα σήμερα, από το πολιτικό σύστημα. Αφού ο βασικός κορμός της ελληνικής κοινωνίας, ανεξάρτητα από τις εκάστοτε κομματικές του επιλογές, κινείται γύρω από το κέντρο, σημαίνει ότι αναζητά σταθερές στο χώρο αυτό. Με λίγα λόγια, οι πολιτικές στρατηγικού και μακροχρόνιου χαρακτήρα για την παιδεία, την υγεία, τη δικαιοσύνη δεν θα πρέπει να αμφισβητούνται από κάθε κυβέρνηση ή, ακόμη χειρότερα, από κάθε υπουργό. Η σπατάλη πόρων και δυνάμεων που έγινε τις προηγούμενες δεκαετίες ξεπερνάει κάθε λογική. Η ρητορεία της διαφοροποίησης και του εντυπωσιασμού έχει πληρωθεί πανάκριβα από τον ελληνικό λαό. Η μέση γραμμή πάντα κάπου καλά βγάζει, εάν μάλιστα έχει την καλή τύχη μιας φωτισμένης ηγεσίας. Και είναι η πιο δίκαιη. Αυτή είναι η προσωπική μου εμπειρία, αυτή είναι και η κοινωνική και ιστορική μας εμπειρία. Κι αυτή τη μέση γραμμή οφείλει να ακολουθήσει η πολιτεία από εδώ και στο εξής, όπως άλλωστε και τα πολιτικά κόμματα. Μόνο έτσι θα αρχίσει να εδραιώνεται το κράτος δικαίου, θα εμπεδωθεί ένα ορθό φορολογικό σύστημα και η πολιτεία θα μπορέσει επιτέλους να μοιράσει σωστά τα οφέλη που προκύπτουν από τις θυσίες των πολλών.

2

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 26

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Η μέση οδός δείχνει και δύο ακόμη πράγματα. Πρώτον, ότι είναι τα μικρά που φτιάχνουν τα μεγάλα. Γιατί στα μικρά είναι που σφυρηλατείται η εμπιστοσύνη του πολίτη προς το κράτος. Γιατί στα μικρά κρύβεται η καθημερινότητά του. Δεύτερον, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η μέση οδός είναι αποτέλεσμα της ελεύθερης έκφρασης, χωρίς συνέπειες και κυρώσεις, των πολιτών, του Δήμου. Έτσι μεγαλούργησαν οι αρχαίοι...

ΠΟΥ ΧΑΣΑΜΕ ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΚΑΙ ΑλλΕΣ ΑΣΤΟΧΙΕΣ

Η αρθρογραφία μου στον ημερήσιο Τύπο ξεκίνησε ουσιαστικά την περίοδο κατά την οποία η χώρα άρχισε να διαπραγματεύεται την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ), και έκτοτε παρακολούθησε τις εξελίξεις στην ελληνική οικονομία μέχρι τη διεθνή χρηματοοικονομική κρίση του 2008 και το ξέσπασμα της κρίσης χρέους στην Ελλάδα το 2010, με τρόπο –δυστυχώς– προφητικό. Ξαναδιαβάζοντας τις μελέτες, τις εργασίες, τις αναλύσεις, τις ομιλίες, τα άρθρα και τις συνεντεύξεις μου, έκρινα ότι μπορούν να φανούν χρήσιμα στον σημερινό αναγνώστη, ιδιαίτερα στους νεότερους, οι οποίοι δεν έζησαν τις καταστάσεις που περιγράφω. θεωρώ ότι είναι χρήσιμα επειδή αναδεικνύουν την παλαιότητα των τρεχόντων προβλημάτων, όπως είναι για παράδειγμα η αντιπαραγωγικότητα της δημόσιας διοίκησης, ο πελατειακός κρατισμός, τα διαρθρωτικά προβλήματα του τραπεζικού τομέα και ο προσανατολισμός του, οι κακοδαιμονίες των δημόσιων επιχειρήσεων κ.ά. Πιστεύω ότι το παιχνίδι στην Ελλάδα χάθηκε εξαιτίας της οργανωτικής ακινησίας, όπου βρήκε έδαφος να εκκολαφθεί 2

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 27

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

και να πολλαπλασιασθεί η διαφθορά. Φυσική συνέπεια ήταν η εξέλιξη της δημόσιας διοίκησης σε έναν «ζωντανό νεκρό» που συστηματικά παρέσερνε την εκάστοτε πολιτική ηγεσία και αντίστροφα, ανεξαρτήτως χρώματος, στην τροποποίηση και την προσθήκη νέου θεσμικού πλαισίου, αλλά και στη συγκρότηση ενός δαιδαλώδους γραφειοκρατικού συστήματος που ισχυροποιούσε την ακινησία της δημόσιας διοίκησης και παρήγε αναποτελεσματικότητα και ραγδαία απομείωση της εθνικής ανταγωνιστικότητας... Το κράτος κατέληξε αιχμάλωτο του εαυτού του. Εννοείται ότι δεν ρίχνω όλη την ευθύνη στους κρατικούς υπαλλήλους. Απεναντίας, θεωρώ ότι οι πολιτικοί όφειλαν να καταλάβουν τις μεσομακροπρόθεσμες συνέπειες των νομοθετημάτων τους, όφειλαν να έχουν ξεριζώσει τη νοοτροπία που αναπτύχθηκε στον δημόσιο τομέα τις τελευταίες δεκαετίες και να προχωρήσουν σε θαρραλέες μεταρρυθμίσεις που θα απεγκλώβιζαν το κράτος από τα μικρά και τα μεγάλα οργανωμένα συμφέροντα. Είμαι υποστηρικτής ενός δημόσιου τομέα, ο οποίος είναι σε θέση να επιστρέφει στον πολίτη απρόσκοπτα και ανταποδοτικά εκείνο το οποίο δικαιούται να απολαμβάνει από την πολιτεία. Όπως σαφώς προκύπτει από τα κείμενά μου, πιστεύω σε ένα έξυπνο επιτελικό κράτος που ανοίγει δρόμους στην ανάπτυξη αντί να τους κλείνει. Το κράτος ιστορικά ανέπτυσσε δραστηριότητα όπου τα κεφάλαια ήταν πολύ μεγάλα για τα μέτρα του ιδιωτικού τομέα, είτε σε έργα και κλάδους όπου μπορούσε να κινητοποιήσει ευρύτερες δυνάμεις του. Βασικός καμβάς της σκέψης μου, που καθοδηγεί και τις αναλύσεις μου, είναι η διάκριση μεταξύ κοινοτικής πολιτικής και εθνικής σκοπιμότητας. Η πολύχρονη συμμετοχή μου σε επιτροπές του ΟΟΣΑ, αλλά και η συνεργασία μου με ξένες τράπε2

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 28

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ζες, μου αποκάλυψαν αφενός τη σημασία των εθνικών επιδιώξεων και αφετέρου τη σημασία της διαπραγμάτευσης. Γι’ αυτό συνήθως χρησιμοποιώ στα κείμενά μου μια γλώσσα ουδέτερη, τεχνοκρατική, για να περιγράψω τα πιο αιχμηρά και πολιτικά ζητήματα που δεν ήταν ώριμα να ειπωθούν με ευθύ τρόπο. Αυτό το ύφος της προσέγγισης των θεμάτων ξεδιπλώνεται από τα πρώτα μου γραπτά. Πλέον θεωρώ ότι ήταν τολμηρό και ίσως επικίνδυνο εκ μέρους μου να ξεκινήσω την αρθρογραφία μου φωτίζοντας την πολιτική διάσταση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, και μάλιστα με το χαρακτηρισμό της «πολιτικής ανεξαρτησίας» και την παράθεση των «διαφορετικών απόψεων» Ευρώπης και Αμερικής. Τότε τίποτε από αυτά δεν ήταν αυτονόητο, όπως άλλωστε και σήμερα, παρά τα επιφαινόμενα.

ΤΟ ΑΝΟΙΓΜΑ ΕΝΟΣ ΝΕΟΥ ΚΥΚλΟΥ

Σήμερα αισθάνομαι ότι αρχίζει μια νέα φάση στην προσωπική και επαγγελματική μου ζωή η οποία πιστεύω, αν μη τι άλλο, ότι θα είναι εξίσου πλούσια σε εμπειρίες. Η πολιτική αλλαγή του Οκτωβρίου του 2009, η έκρηξη της δημοσιονομικής κρίσης και όλα τα συνεπακόλουθά της, η προσπάθεια για τη διάσωση της οικονομίας και την ανάταξη της χώρας, αλλά και η ποιότητα της δημοκρατίας μας με απασχολούν έντονα. Διαβάζω, πληροφορούμαι, συνομιλώ. Συνεχίζω τις παρεμβάσεις μου με άρθρα στο Τύπο, επικοινωνώ καθημερινά με τραπεζικούς παράγοντες και πολιτικά πρόσωπα, στέλνω non papers και παρακολουθώ τα τεκταινόμενα στις αγορές και στη διεθνή πολιτική σκηνή, σκαλίζω τα αρχεία μου και... φλέ2

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 29

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

γομαι. Ενδεικτικά παραδείγματα σχετικά με την εξέλιξη των απόψεών μου για το τραπεζικό σύστημα και την οικονομία παρατίθενται στη συνέχεια, όπως και οι σκέψεις μου για την τροπή της κρίσης και το δέον γενέσθαι. θεωρώ κρίσιμο να επαναλάβω στον αναγνώστη ότι η αναφορά σε κείμενα που χρονολογούνται από το 1978 κι έπειτα δεν αποβλέπει στην προβολή της δικαίωσης του αρθρογράφου, αλλά στη συνειδητοποίηση από τους νεότερους της χρόνιας ακινησίας της δημόσιας διοίκησης και του εν γένει πολιτικού μας συστήματος. Όχι τόσο για να δοθεί τώρα, εκ των προτέρων και άκριτα, άφεση αμαρτιών σε όσα προσπαθεί να πράξει η κυβέρνηση, αλλά για να τονιστεί η ιστορική σημασία των αλλαγών, ακόμη κι αν γίνονται χωρίς την κατάλληλη προετοιμασία. Έπειτα από όσα δεν έγιναν, σημασία έχει να αποδειχθεί ότι η ακινησία δεκαετιών δεν εξελίχθηκε σε κώμα. θέλω λοιπόν να σημειώσω ότι οι εν εξελίξει αψιμαχίες του τρέχοντος «νομισματικού πολέμου», κυρίως μεταξύ δολαρίου και ευρώ –και όχι μόνο–, είχαν επισημανθεί από εμένα ως αναπόφευκτες μόλις άρχισαν οι συζητήσεις για τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος (ΕΝΣ), έπειτα από κοινή πρόταση των Χέλμουτ Σμιτ και Ζισκάρ Ντ’ Εστέν. Ήταν για εμένα σαφές ότι το ΕΝΣ αποτελούσε για τους Αμερικανούς κίνηση αυτονόμησης της Ευρώπης, αλλά και ανταγωνιστή του δολαρίου. Φοβόντουσαν ότι μια πιθανή κατάρρευσή του θα μπορούσε να συμπαρασύρει το διεθνές σύστημα. Ο φόβος της Αμερικής εντοπιζόταν στον «κίνδυνο» του να προσφέρει το ΕΝΣ ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στην Ευρώπη σε βάρος των αμερικανικών εξαγωγών, αλλά και στη δημιουργία αφενός μιας τρίτης νομισματικής ζώνης, πέραν αυτής του δολαρίου και του ιαπωνικού γιεν, και αφετέρου με τη μη ανατίμηση των ισχυρών 2

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 30

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ευρωπαϊκών νομισμάτων έναντι του δολαρίου, τακτική που σήμερα ακολουθεί η Κίνα. Σε ό,τι αφορά την ελληνική οικονομία και την ένταξή της στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, είχα επισημάνει ότι τα προβλήματα ήταν σχετικά μικρά και ότι μπορούσαν να ξεπεραστούν με τις κατάλληλες και έγκαιρες προσαρμογές, σε ό,τι αφορούσε τόσο τη βιομηχανία όσο και τον αγροτικό τομέα. Ήδη από το 1980 προσπάθησα ν’ ανοίξω τα ζητήματα της ανταγωνιστικότητας, των αλλαγών που συντελούνταν στις ξένες επενδύσεις, της εισαγωγής του ΦΠΑ, της απελευθέρωσης της κίνησης των κεφαλαίων κ.ά. και, κυρίως, του ρόλου που καλούνταν να παίξουν ο επιχειρηματικός κόσμος και το τραπεζικό σύστημα στο νέο περιβάλλον. θεώρησα εξαρχής λανθασμένη τη δημιουργία του Οργανισμού Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων, του περιβόητου ΟΑΕ, στον οποίο φορτώθηκαν όλες οι προβληματικές επιχειρήσεις. Πρώτον, γιατί οι τράπεζες ήξεραν πώς να πάρουν πίσω τα λεφτά τους μέσα από την αναδιαπραγμάτευση των χρεών και των διαφορών που ανέκυπταν με τους δανειολήπτες. Δεύτερον, επειδή στο σχήμα του ΟΑΕ και στη διοίκηση των επιχειρήσεων μπήκαν ως επικεφαλής άνθρωποι οι οποίοι ήταν ανίκανοι και άσχετοι με το αντικείμενο και, τρίτον, διότι με αυτή την πολιτική εγκλωβίστηκαν πόροι και οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις στερήθηκαν χρηματοδοτήσεων καθ’ όλη τη δεκαετία του ’80. Η πολιτική αυτή στέρησε επίσης χρηματοδοτικούς πόρους προς τον αγροτικό τομέα και επέτρεψε την εισβολή στην αγορά προϊόντων εξωαγροτικών εμπορικών στοιχείων που αλλοίωσαν το χαρακτήρα της και επωφελήθηκαν από την υπεραξία της. Η οικονομική πολιτική είχε, απ’ όσο θυμάμαι, σχεδόν πάντα επιφανειακό και αποσπασματικό χαρακτήρα. Δεν είχε διαρ

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 31

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

θρωτική πρόθεση. Το διαρθρωτικό πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας, όπως τόνιζα πάντα, ήταν οι δομές της χώρας που παρέμεναν αμετάβλητες για δεκαετίες, συμπεριλαμβανομένου του χρηματοπιστωτικού τομέα. Όταν εγκαταλείφθηκε η λογική της διολίσθησης και το 1983 η κυβέρνηση έκανε την πρώτη υποτίμηση της δραχμής, είπα ότι με τη διαχείριση αυτή αντιμετωπίζονταν τα προβλήματα της δημόσιας υγείας, της παιδείας και της διαφθοράς επιφανειακά και βραχυπρόθεσμα, και μίλησα για την «ανάγκη ενός συντονισμού κράτους – τραπεζών – επιχειρήσεων – εργαζομένων, καθώς μια τέτοια εξέλιξη θα ενίσχυε τη δανειοληπτική ικανότητα του κράτους και θα διασκέδαζε τη διστακτικότητα των τραπεζών να δανείσουν το ελληνικό Δημόσιο». Υπήρξαν αντιδράσεις... Υπήρξαν αντιδράσεις και όταν έθετα το ζήτημα συγκρότησης ουσιαστικών μηχανισμών ελέγχου του δημόσιου τομέα, ώστε αυτός να μη διολισθήσει σε ένα γιγάντιο εργοστάσιο παραγωγής ελλειμμάτων. Υπήρξαν αντιδράσεις όταν διαπίστωνα δημοσίως στα τέλη του 1985 ότι σημειώθηκε τετραετής καθυστέρηση στη λήψη ουσιαστικών μέτρων για τη διόρθωση των οικονομικών πραγμάτων του τόπου και ότι ήταν απαραίτητη η αναμόρφωση και θέσπιση σταθερού πλαισίου λειτουργίας των επιχειρηματικών μονάδων. Υποστήριξα την άμεση ένταξή μας στο Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών της ΕΟΚ όχι μόνο γιατί ήταν αντικειμενικά αναπόφευκτη και λογικά επιβεβλημένη, αλλά και γιατί ήταν μια πολιτική απόφαση με άμεσες κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις, οι οποίες θα μετέβαλλαν τις παραδοσιακές δομές τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας. Ήταν η περίοδος που ενθάρρυνα με τα άρθρα μου την τότε κυβέρνηση να προχωρήσει στις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις και 

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 32

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

αναδιαρθρώσεις ώστε να απελευθερώσει τις δημιουργικές δυνάμεις του ιδιωτικού τομέα, να ελαχιστοποιήσει τις αρνητικές συμπεριφορές του δραχμοβόρου και αντιπαραγωγικού δημόσιου τομέα, να τον περιορίσει και να ελέγξει την εξέλιξη του πληθωρισμού. Σε ό,τι αφορούσε το πιστωτικό σύστημα, προσπάθησα να περιγράψω ex ante τα επερχόμενα και την ανάγκη προσαρμογής των τραπεζών στα εκάστοτε δεδομένα. Τάχθηκα πολύ νωρίς υπέρ των συγχωνεύσεών τους, και μάλιστα αποτόλμησα να προτείνω την ενοποίησή τους σε μία μεγάλη τράπεζα που θα μπορούσε να σταθεί ανταγωνιστικά έναντι των ξένων και να παίξει καθοριστικό ρόλο στη χρηματοδότηση της ελληνικής ανάπτυξης. Εντατικές ήταν και οι προσπάθειές μου για την επανάκτηση και την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου των τραπεζών που όμως, αν και χαιρετήθηκαν από επιφανείς σχολιαστές και δημοσιογράφους, δεν στάθηκαν ικανές να αποτρέψουν τις εξελίξεις. Δεν θα αναφερθώ σε αυτό το σημείο στην έγκαιρη πρόβλεψη της διεθνούς χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, στον τρόπο που τη δημοσιοποίησα στην ελληνική αγορά και στις προτάσεις που καταθέτω από τότε. θέλω όμως να σταθώ σε μια επισήμανση που έκανα τον Δεκέμβριο του 2008 στο Κυριακάτικο Βήμα, έπειτα δηλαδή από την εκδήλωση της κρίσης, γιατί συμπυκνώνει τις απόψεις που καλλιέργησα όλα αυτά τα χρόνια: Σήμερα, και υπό τις συνθήκες που διαμορφώνονται παγκοσμίως, η Ελλάδα πρέπει να επαναπροσδιορίσει τις προτεραιότητές της, να επαναξιολογήσει τις συμμαχίες και τους προσανατολισμούς της στην ασκούμενη πολιτική και οικονομική διπλωματία, να αποδεχθεί την αναγκαιότητα της πρόκλησης ενός εθνικού συνα2

KARATZAS sel_D_Layout 1 24/03/2011 2:34 μ.μ. Page 33

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

γερμού με την κινητοποίηση όλων των υγιών δυνάμεων της κοινωνίας και την αποκήρυξη κάθε πολιτικής που τοποθετεί τους πολίτες στο περιθώριο.

Πρόκειται για θέση που επαναφέρω σήμερα με ακόμη μεγαλύτερη ένταση, προκειμένου να πετύχουν οι αναγκαίες μεταρρυθμίσεις. (Σημειωτέον ότι στα άρθρα και στις μελέτες που ακολουθούν έχει διατηρηθεί η γλώσσα του αρχικού κειμένου και μόνο ελάχιστες παρεμβάσεις ή συμπληρώσεις έχουν γίνει, ιδιαίτερα στα κείμενα από τα οποία έχουν ληφθεί μόνο αποσπάσματα, προκειμένου να μην υπάρχουν νοηματικά κενά.)

 o