Φώτος Λαμπρινός - Χούντα είναι. Θα περάσει; by Kastaniotis Editions

ΦΩΤΟΣ ΛΑΜΠΡΙΝΟΣ

Χούντα είναι. Θα περάσει; Τα κινηματογραφικά Επίκαιρα στη διάρκεια της Δικτατορίας (1967-1974) ΠΡOΛΟγΟΣ

ΔEΣΠΟΙΝΑ Ι. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡIΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Έτος 1ης έκδοσης: 2013 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31

e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5635-9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟγΟΣ

της Δέσποινας Ι. Παπαδημητρίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 ΕΙΣΑγΩγΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

26 32 34 36 38 41 43 49 51 54 57 58 62 63 63 66 67 69

76 78 80 82

•

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εμβατήρια εικονογραφημένα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η εικόνα και ο λόγος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Και του χρόνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Ένωσις» ή ανεξαρτησία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τα ντοκυμανταίρ του γΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δωδεκάωρο Συμβούλιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η νύχτα των συνταγματαρχών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η «επαφή με το λαό» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Είμαστε κι εμείς ήρωες» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Θα υπάγω εις τους Κήπους... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ξαφνικά νόστος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η «Συνέλευσις του Έθνους» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Πάππας και ο παπάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κλειδιά δι’ ανοικτάς θύρας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . γλυκειά στρατοκρατούμενη πατρίδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Δόνησις από εθνικόν παλμόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επί μεμβρανών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αρχαίοι εξ Αμερικής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τύπος και υπογραμμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Βυζαντινή μεγαλοπρέπεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αργυρώνητοι μεγαλόσταυροι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αστείρευτη Πηγάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λαϊκιά Δημοκρατία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Οι εχθροί της Δημοκρατίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Χ Ο Υ Ν Τ Α Ε Ι Ν Α Ι . Θ Α Π Ε Ρ Α Σ Ε Ι;

• 8

Από χωρίου εις χωρίον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σερβίτσιο του καφέ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σιγή ασυρμάτου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συνωμοτική αντεπανάστασις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αναίμακτος κρίσις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η τέχνη στη ζωή μας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το μακιγιάζ στη μόδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εδώ δουλεύουνε τα μάτια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αγύριστο κεφάλι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο πολυσύνθετος καλλιτέχνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η υπέρβαση των συνόρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Φίλοι μου αγαπημένοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αποθεωτική υποδοχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Καθεστώς συνόλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ελεύθερον και ελληνικόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . γενιά του Βίτσι και του γράμμου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αγρότες... υπό-χρεη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Διπλή Ανάστασις του έθνους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . γελάνε μαζί μας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επέτειος σταυρώσεως του λαού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συνθήματα του συρμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επί τη επετείω . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Παράδειγμα δημοσίου ανδρός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κυβέρνησις με αγαθωτάτας προθέσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πρώτη εθνική Εργατική Πρωτομαγιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Απόντος του εορτάζοντος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Τα... παιδεία δεν παίζει . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Στοργή προς τους φοιτητάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αλλοίμονο στους νέους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΝΑΤΟ κι έρχεται... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Υψώνουν την κυανόλευκον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η Ελλάδα ξαναζεί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Διά μίαν πατρίδα ευτυχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σήμερα ψηφίζουμε . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

87 88 89 91 91 96 98 98 100 101 102 103 105 107 108 109 112 114 116 117 118 119 121 123 123 125 126 128 134 136 139 144 150 152 153

155 161 162 162 165 166 170 173 175 176 177 181 184 185 187 191 195 195 196 200 200 202 203 207 208 212 220 223

229 230 231 234 235

•

227

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

225

Συμβούλιο της Ευρώπης: Να τα πούμε; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το μυστρί κάνει τους άντρες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Αθλητικόν Κέντρον “21η Απριλίου”» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η Ελλάδα απέραντο εργοτάξιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αντικοινωνικά άτομα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η αποκατασταθείσα σταθερότης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Όταν καπνίζει ο λουλάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λαχειοφόρο δάνειο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συνθήκαι ευνοϊκαί και ρόδιναι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εκκλησίες τροχοφόρες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επιτελούνται θαύματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Λίγο κρασί, λίγο θάλασσα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mykonos Look . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Σαμψών και Δαλιδά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η σπουδαιότερη από τις τέχνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΝΑΤΟ και ξανάρχεται... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Του Κιτς η μάνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . «Με την συμμετοχήν χιλιάδων λαού...» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πολεμική αρετή και κακία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πηγή νέας ζωής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Αλλοπρόσαλλο μοντάζ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η συλλήβδην θέαση της ιστορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Όταν όλα τα λουλούδια ανθίζουν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εν φάτνη πεζοναυτών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 δοξασμένα χρόνια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Κομμωτική «21» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η έβδομη τέχνη στην Επταετία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Από τον Απρίλιο (1967) στον Ιούλιο (1974) . . . . . . . . . . . . . . . . Λογοκρισία και φαρσοκωμωδία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η χαραυγή μιας άλλης ιστορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Θανάσης ως ήρωας του θεάτρου σκιών . . . . . . . . . . . . . . . . . . Παλαιός και Νέος Ελληνικος Κινηματογράφος . . . . . . . . . . . . . Η «ηρωική» τηλεόραση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εδώ Πολυτεχνείο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Χ Ο Υ Ν Τ Α Ε Ι Ν Α Ι . Θ Α Π Ε Ρ Α Σ Ε Ι;

• 10

γενναία Επίκαιρα και «σκότος» του εξώστη . . . . . . . . . . . . . . . . Ο τραπεζίτης και οι Μεγαρείς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Θίασος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O διάλογος με την ιστορία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dum Spiro spero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Στο σπίτι του παππού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Νεόπλουτος ραγιαδισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Καψούρα και σπαραγμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο βασιληάς των σπορ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ψυχική ανωτερότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Νέοι «αστέρες» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η νέα ιθύνουσα τάξις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . The First Lady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συνταγματάρχες και Συντάγματα – πεζικού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ελεύθερον και δημοκρατικόν καθεστώς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η αποκάλυψη της κοροϊδίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΝΑΙ 91,9% . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πρόεδρος της Δημοκρατίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΝΑΙ 78,4% . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επτάτομο Πιστεύω . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ένας επαγγελματίας πατριώτης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η αρχή του τέλους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο διαχρονικός ρεπόρτερ-ανακριτής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μία από τα ίδια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η τακτική της αυτοεξαγριώσεως . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Νέου τύπου πανηγυρισμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η ζωή στον κανονικό της ρυθμό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πόλη γεμάτη καταφύγια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Περίεργη λογοκρισία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πριν ή μετά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Εκλογικό αποτέλεσμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Επίκαιρα-Ανεπίκαιρα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

236 237 238 239 242 245 247 249 251 257 261 265 267 273 276 279 280 283 288 292 295 300 304 305 306 311 313 315 318 324 325 327

ΠΗγΕΣ – ΒΙΒΛΙΟγΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331

Στην Ιωάννα και στον Αλέξη

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

•

τεκμήρια της περιόδου της Δικτατορίας προκύπτουν από την «απεικόνιση» των σκηνών καθημερινής ζωής, αλλά και των επίσημων τελετών, κατά τις οποίες το καθεστώς ενορχηστρώνει πολιτικές συγκρότησης της επίσημης μνήμης και τη δημόσια-πολιτική οικοδόμηση των ταυτοτήτων. Τα οπτικοακουστικά τεκμήρια –Επίκαιρα ή φιλμογραφία σύγχρονη του μελετώμενου φαινομένου ή μεταγενέστερη– έχουν καταστεί πολύτιμες πηγές της ιστορικής γνώσης σε σχέση με το ζήτημα της εμπλοκής των κοινωνιών στην ανάδυση των αυταρχικών καθεστώτων του Μεσοπολέμου, με εμβληματικότερο παράδειγμα εκείνο του ναζισμού, των ευθυνών του γερμανικού λαού στην εγκαθίδρυση και τη διατήρησή του, καθώς και τη διαχείριση απ’ αυτόν του τραυματικού παρελθόντος. Τα οπτικοακουστικά τεκμήρια συμπληρώνουν στην περίπτωση της ελληνικής Δικτατορίας το υλικό που προσφέρουν οι γραπτές πηγές και ο Τύπος ειδικότερα. Η συμβολή τους στην ιστορική γνώση της περιόδου καθίσταται καθοριστική, εφόσον οι ιδεολογίες των δικτατορικών καθεστώτων βρίσκονται εγγύτερα σε έναν προπαγανδιστικό λόγο –εθνικής διαφωτίσεως–, μιας και δεν αφομοιώνουν ευρέως στοιχεία της πολιτικής πραγματικότητας και της καθημερινής ζωής των ανθρώπων. Σε κάθε περίπτωση, τα όρια μεταξύ ιδεολογίας και προπαγάνδας έχουν καταστεί περισσότερο από ποτέ άλλοτε ασαφή την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Έτσι, υπό το φως της ανάλυσης των τεκμηρίων αυτών, πληρέστερη καθίσταται η ανάλυση του ιδεολογικού λόγου της Δικτατορίας, ή ακριβέστερα των λόγων που αρθρώνονται τα χρόνια της Δικτατορίας είτε από τους φορείς του καθεστώτος είτε από τους εθνικόφρονες και τους τραντισιοναλι-

ΠΡΟλΟγΟΣ

α οπτικοακουστικά

Χ Ο Υ Ν Τ Α Ε Ι Ν Α Ι . Θ Α Π Ε Ρ Α Σ Ε Ι;

• 14

στές εκπροσώπους της πολιτικής αντίδρασης που στηρίζουν αυτό το καθεστώς. Επίσης, χωρίς να είναι ουδέτερες, οι εικόνες συγκροτούν ένα δικό τους αφηγηματικό καμβά «πέραν και ερήμην των προθέσεων του οπερατέρ που τα καταγράφει ή εκείνων που τα συναρμολογούν σε δεκάλεπτες ταινίες», όπως διαπιστώνει ο Λαμπρινός. Η συστηματική μελέτη του corpus των Επικαίρων φωτίζει τις δράσεις των υποκειμένων, των πρωταγωνιστών και του πλήθους, αναδεικνύει τις πολιτικές προτεραιότητες του καθεστώτος, οι οποίες δεν προκύπτουν τόσο από την υψηλή πολιτική όσο από την έγνοια της φιλολαϊκότητας και της κοινωνικής αποδοχής· για την επίτευξη του παραπάνω στόχου το καθεστώς προέταξε την ανάπτυξη και το εκχυδαϊσμένο αισθητικά θέαμα. Η διακήρυξη της ρήξης που έφερε η «Επανάστασις» με ό,τι «φαύλο» προηγήθηκε στην πολιτική αποκτά νόημα μέσα από τις εικόνες και την ανάγνωσή τους: τις νέες πλαισιώσεις του πολιτισμικού που ορίζονται από την αύξηση του μέσου εισοδήματος και τις παροχές, τον καταναλωτισμό, το θέαμα και την κακόγουστη αισθητική εμπειρία (επίσημες τελετές και «αστέρες» της Χούντας), το ποδόσφαιρο. Εν έτει 1969, γράφει ο Λαμπρινός, ο ελληνικός λαός φάνηκε ως ένα βαθμό να έχει ξεπεράσει το αρχικό σοκ και το φόβο. Εισήλθε σε μια φάση ανοχής απέναντι στη Δικτατορία, μιας και άρχισε να ζει σε σχετικά καλύτερες συνθήκες και να βολεύεται με μια κατάσταση που έμοιαζε πλέον να μην τον ενοχλεί. Πέρα από τις ιστορίες γενναιότητας και προσωπικού ηρωισμού και τη δράση των αντιδικτατορικών οργανώσεων, πέρα από τις περιπτώσεις πνευματικής αντίστασης στο λόγο της Δικτατορίας που εκφράστηκε με δηλωτική ή ποιητική γλώσσα (βλ. την αναφορά στον άλλο κινηματογραφικό λόγο στο βιβλίο), το μεγάλο πλήθος, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιφέρειες της χώρας, ακολούθησε, στήριξε ή εκμεταλλεύτηκε το «πρόγραμμα ανασυγκρότησης», που θα μπορούσε να συμπυκνωθεί στο τρίπτυχο: αξιοποίηση, σταθερότης, ανάπτυξη. Οι πνευματικές στάσεις που οδηγούσαν τα άτομα που ανήκαν σε συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις στη χρήση των νόμων της Δικτατορίας με στόχο τον ατομικό πλουτισμό ενδυνάμωσαν τη δεξαμενή των συμπεριφορών και μακροπρόθεσμα των νοο-

ΠΡΟλΟγΟΣ

• 15

τροπιών απαξίωσης του δημόσιου συμφέροντος και επικράτησης του ιδιωτικού σε βάρος των δημόσιων αγαθών. Οι πόλεις αλλάζουν, γράφει ο Λαμπρινός, καταργείται ο καθ’ ύψος περιορισμός στη δόμηση, και αυτό σπεύδουν να το εκμεταλλευτούν οι μηχανικοί, οι εργολάβοι, οι αρχιτέκτονες και όσοι εμπλέκονται στη διαδικασία. Με αφηγηματικούς τρόπους που καθηλώνουν τον αναγνώστη –ίσως και χάρη στη δύναμη που περικλείει ο αυταπόδεικτος από τη ζώσα εμπειρία ισχυρισμός–, ο συγγραφέας καταθέτει τη σκέψη του: «οι Έλληνες, με την ίδια μανία που έχτισαν τα νεοκλασσικά το 19ο και τον 20ό αιώνα προκειμένου να τονίσουν τη σχέση τους με την αρχαιότητα, με την ίδια μανία τώρα τα κατεδαφίζουν». Το αφήγημα που προσέφερε η 21η Απριλίου δεν ήταν παρά ένα «άχρονο-ιστορικό κιτς», στο οποίο συμφύρονταν παραστάσεις της αρχαίας και της νεώτερης παράδοσης, αποκομμένες από την ιστορικότητά τους. Κατά συνέπεια ως υπόθεση εργασίας του βιβλίου μπορεί να θεωρηθεί η καθιέρωση επί της Δικτατορίας της νοοτροπίας που συνοψίστηκε στο σλόγκαν «Να περνάμε καλά», έστω και κάτω από συνθήκες πολιτικής ανελευθερίας, και η συγκρότηση μετά το 1969 ενός νέου κοινωνικού στρώματος, των νεόπλουτων, διαπνεόμενων από «ραγιαδισμό» – μια κοινωνική στάση συγγενή προς το βόλεμα κι όχι προς την υποταγή. Το στρώμα αυτό παρείχε εξάλλου στο καθεστώς «επιχειρήματα επιβεβαίωσης», προσθέτει ο συγγραφέας, επισημαίνοντας την υπάρχουσα σχέση ανατροφοδότησης. Έτσι τα ιστοριογραφικά ζητήματα που τίθενται αφορούν κατά πρώτο λόγο τις ευθύνες των συγκεκριμένων κοινωνικών στρωμάτων για τη στήριξη που παρείχαν στο καθεστώς, και κατά δεύτερο λόγο την ένταξη της περιόδου 1967-1974 στη συνέχεια της ιστορίας της δεύτερης μεταπολεμικής και μετεμφυλιακής δεκαετίας. Δίχως να αναλύει το ζήτημα της αντίστασης στη Δικτατορία (αποσιωπάται άλλωστε ως γεγονός στο πρωτογενές υλικό που χρησιμοποιεί), αλλά και χωρίς να το προσπερνά, ο Λαμπρινός δεν φαίνεται να πιστεύει στο μύθο της καθολικής αντίστασης του ελληνικού λαού. Ακολουθεί σε αυτό τον Σωτήρη Βαλντέν, που έχει υποστηρίξει στους Παράταιρους εταίρους ότι «η ενεργός αντίστα-

Χ Ο Υ Ν Τ Α Ε Ι Ν Α Ι . Θ Α Π Ε Ρ Α Σ Ε Ι;

• 16

ση, με εξαίρεση το φοιτητικό χώρο μετά το 1972 και το κίνημα του ναυτικού το 1973, υπήρξε αρκετά περιορισμένη». Η Δικτατορία προήλθε από τους κόλπους του κράτους των εθνικοφρόνων, του οποίου τη νομοθεσία «έκτακτης ανάγκης» εκμεταλλεύτηκε (Νίκος Αλιβιζάτος), κι από την αγωνία απέναντι στα φαινόμενα της πολιτικής διαμαρτυρίας, της ριζοσπαστικοποίησης των νέων, του ανοίγματος στον κόσμο και της πολιτισμικής άνοιξης, που διαμόρφωνε νέους ορίζοντες προσδοκιών. Κατά μια ευρύτερη θεώρηση, που υπογραμμίζει τη συγκυρία του πρώτου μισού της δεκαετίας του 1960, η περίοδος της Δικτατορίας εκλαμβάνεται ως συνέχεια της χρονικότητας που ορίζεται από τη διαδρομή των πολιτικών διαιρέσεων του Εμφυλίου πολέμου. Αποτελεί όμως παράλληλα και το κλείσιμο της συγκεκριμένης χρονικότητας, όχι μόνο λόγω του καθοριστικού γεγονότος της εισβολής στην Κύπρο, το οποίο έδωσε τη χαριστική βολή στις πολιτικές δομές της ελληνικής μετεμφυλιακής πολιτείας. Το κλείσιμο της χρονικότητας έρχεται και εκ των ένδον: Το καθεστώς δεν σταμάτησε μόνο τις συναυλίες του Θεοδωράκη και τις πολιτικές δράσεις των Λαμπράκηδων (Δημήτρης Παπανικολάου), αλλά υπονόμευσε την ίδια την ιδεολογία της εθνικοφροσύνης. Η ασάφεια στον προσδιορισμό του εσωτερικού εχθρού, αλλά και ο έντονος καιροσκοπισμός των προγραμματικών και ιδεολογικών διακηρύξεων, ο οποίος επέτρεπε φερειπείν τη συνύπαρξη φιλοατλαντισμού και πολιτισμικού αντιδυτικισμού, συνιστούν όψεις έκπτωσης της ιδεολογίας αυτής. Η υπερτροφία της μνήμης (βλ. την αναφορά στο βιβλίο στις «ποικίλες επετείους απελευθερώσεως πόλεων και [...] πομπώδεις εορτασμούς των επετείων από τη συντριβή του “κομμουνιστοσυμμοριτισμού”», αλλά και στα σχετικά ΦΕΚ) που καλλιεργείται, ο «ανιστόρητος καταιγισμός μνήμης» εκφράζει την αγωνία του καθεστώτος να συγκροτήσει ταυτότητες στο πλαίσιο της αποκλειστικής ηγεμονίας του παρόντος, αποκομμένου από την πίστη στο μέλλον, που δεν μπορούσε σε καμία περίπτωση να εμπνεύσει. Το σημαντικό αυτό βιβλίο δεν αποτελεί ωστόσο μια ιστορία της Δικτατορίας των συνταγματαρχών. Δείχνει όμως με ιδιαίτερα

πειστικό τρόπο πως τα οπτικοακουστικά τεκμήρια μπορούν να καταστούν ένα μέσο εμβάθυνσης της ιστορικής γνώσης και διερώτησης στο πεδίο των κοινωνικών παραστάσεων και της ετερογένειας των διαφόρων μορφών δράσης και σκέψης των ιστορικών υποκειμένων. Δεσποινα ι. παπαΔημητρίου

•

ΠΡΟλΟγΟΣ

Αναπληρώτρια καθηγήτρια ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Το άσπρο και το μαύρο στο μπάνιο φαίνονται. γεωργιανή παροιμία

Εισαγωγή

•

1. Μικρό παράδειγμα η στήλη του «Μικροπολιτικού» στα Νέα, από το 1965 και εντεύθεν, αλλά και ο προδικτατορικός Ελεύθερος Κόσμος του Σάββα Κωνσταντόπουλου.

ο 1967 στην Ελλάδα δεν υπάρχει τηλεόραση. Κυρίαρχα μέσα κυβερνητικής προπαγάνδας είναι το ραδιόφωνο και ο κινηματογράφος με τα δεκάλεπτα Επίκαιρα, που προβάλλονται, υποχρεωτικά, κάθε εβδομάδα, πριν από το κυρίως πρόγραμμα, στις 347 αίθουσες (αριθμός ρεκόρ) που λειτουργούν σε ολόκληρη την επικράτεια. Τα ίδια Επίκαιρα αποστέλλονται στις πρεσβείες και στα προξενεία του εξωτερικού, για να προβληθούν στις κοινότητες των Ελλήνων μεταναστών. Υπάρχει βέβαια και ο Τύπος, ο οποίος σε ένα βαθμό «στρώνει το δρόμο» στη Δικτατορία πολύ πριν από την κάθοδο των τανκς,1 ενώ στη διάρκεια της Χούντας υπόκειται αρχικά σε ασφυκτική και αργότερα σε χαλαρή λογοκρισία. Ωστόσο σκοπός του παρόντος βιβλίου δεν είναι η επισκόπηση της «Επταετίας», ούτε πολύ περισσότερο η συνολική ιστορική της καταγραφή. Με κυρίαρχο υλικό τα κρατικά κινηματογραφικά Επίκαιρα, επιδιώκεται ο σχολιασμός της εικόνας που το καθεστώς παράγει και διανέμει σε όλη τη χώρα (ακόμα και μετά την εμφάνιση και επικράτηση της τηλεόρασης) ως μέσο προπαγάνδας με στοιχεία διαχρονικά, έτσι ώστε να μην αποφεύγονται οι συνειρμοί με τους μετέπειτα χειρισμούς των μαζικών μέσων ενημέρωσης, επί Δημοκρατίας πλέον. για το λόγο αυτό τα κεφάλαια, όπως και τα υποκεφάλαια, ακολουθούν τη λογική των σύντομων θεμάτων έτσι όπως αυτά παρατίθενται στα εκάστοτε κινηματογραφικά δεκάλεπτα. Τα εβδομαδιαία κινηματογραφικά Επίκαιρα, ή «Ζουρνάλ», όπως τα ήξεραν οι πολύ παλαιότεροι, από τα προγράμματα των

ΕΙΣΑγΩγΗ

Χ Ο Υ Ν Τ Α Ε Ι Ν Α Ι . Θ Α Π Ε Ρ Α Σ Ε Ι;

• 22

τριών «Σινεάκ»,2 σε Αθήνα, Πειραιά και Θεσσαλονίκη, άρχισαν να παράγονται στις μητροπόλεις της Ευρώπης και στην Αμερική από την αρχή του 20ού αιώνα και να διανέμονται σε όλο τον κόσμο με τη μορφή δεκάλεπτων κινηματογραφικών περιοδικών ποικίλης ύλης. Οι οπερατέρ (καμεραμέν) αποστέλλονταν από τις εταιρείες παραγωγής (ιδιωτικές αρχικά και μαζί κρατικές στη συνέχεια) σε όλο τον κόσμο και κατέγραφαν σε φιλμ, «εκ του φυσικού», τα σημαντικότερα γεγονότα, τα οποία οι παραγωγοί των Επικαίρων περιελάμβαναν κατόπιν στην εκάστοτε εβδομαδιαία δεκάλεπτη έκδοση. Το δίκτυο αιθουσών «Σινεάκ» πρόβαλλε κάθε εβδομάδα ένα πρόγραμμα περίπου 70 λεπτών (έξι ή επτά δεκάλεπτα Ζουρνάλ από διάφορες χώρες) με Επίκαιρα, που παρήγαν κρατικές ή ιδιωτικές εταιρείες, ευρωπαϊκές και αμερικανικές, καταγράφοντας τα σημαντικότερα κατά την κρίση τους γεγονότα της τρέχουσας εβδομάδας. Μεμονωμένα δεκάλεπτα (κατά κανόνα κρατικής παραγωγής) προβάλλονταν στις κινηματογραφικές αίθουσες πριν από την εκάστοτε ταινία. Στην Ελλάδα η παραγωγή Επικαίρων αρχίζει ουσιαστικά από την περίοδο της Μικρασιατικής Εκστρατείας, για να συνεχιστεί στο Μεσοπόλεμο με τη μορφή ταινιών «τεκμηρίωσης», δηλαδή ταινιών-μοντάζ που χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά κινηματογραφικό υλικό που γυρίστηκε «εκ του φυσικού», δηλαδή εκεί που συνέβαιναν τα γεγονότα. Ωστόσο τα κρατικά κινηματογραφικά Επίκαιρα, κατά το πρότυπο των αντίστοιχων ευρωπαϊκών, πρωτοεμφανίζονται το 1936, επί Μεταξά, με προϊστάμενο τον υφυπουργό Προπαγάνδας του δικτατορικού καθεστώτος Θεολόγο Νικολούδη. Ο στόχος είναι να μιμηθούν τα αντίστοιχα προπαγανδιστικά Επίκαιρα εκείνης της περιόδου, γερμανικά και ιταλικά, που επίσης προβάλλονται στην Ελλάδα, και να προπαγανδίσουν το κυβερνητικό έργο της μεταξικής Δικτατορίας.3 Στη συνέχεια, με τον υπάρχοντα μηχανι-

2. Από το Cine Actualités, δηλαδή «Σινεμά Επικαίρων». 3. Φώτος Λαμπρινός, Ισχύς μου η αγάπη του φακού – Τα κινηματογραφικά Επίκαιρα ως τεκμήρια της ιστορίας (1905-1940), Καστανιώτης, Αθήνα 2005.

• 23

4. Βλ. τη λεπτομερή καταγραφή των υλικών που διαθέτουν οι αμερικανικές εταιρείες παραγωγής Επικαίρων, η οποία πραγματοποιήθηκε από τον Φώτο Λαμπρινό (1970-1973) στα αμερικανικά αρχεία ιδιωτικών και κρατικών φορέων παραγωγής. Η πλήρης καταγραφή περιλαμβάνει και τις ευρωπαϊκές εταιρείες παραγωγής (κρατικές και ιδιωτικές) της ίδιας περιόδου και βρίσκεται στα ΑΣΚΙ. 5. γενική Διεύθυνση Τύπου αρχικώς, και στη συνέχεια γενική γραμματεία Τύπου και Πληροφοριών του υπουργείου Εσωτερικών.

ΕΙΣΑγΩγΗ

σμό και τη σύμπραξη διαφόρων κινηματογραφιστών (όπως οι Φίνος, Μεραβίδης, Προκοπίου κ.ά.), καταγράφονται οι γνωστές σκηνές από το αλβανικό μέτωπο. Στη δεκαετία 1940-1950 δεν παράγονται από το κράτος κινηματογραφικά Επίκαιρα. Λήψεις, για τις ανάγκες των δικών τους εκδόσεων Επικαίρων, πραγματοποιούν ειδικά συνεργεία του ιταλικού και του γερμανικού στρατού κατοχής (1941-1944), των βρετανικών δυνάμεων (1944-1945), του γΕΣ, της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής (1947-1950), αλλά και ξένων κινηματογραφικών εταιρειών, όπως η Fox, που, λόγω του προέδρου της Σπύρου Σκούρα, καταγράφει πολλά ελληνικά γεγονότα αυτής της περιόδου, μερικά από τα οποία ενσωματώνει στις εβδομαδιαίες εκδόσεις των Fox Movieton News της εποχής.4 Ταυτοχρόνως στη διάρκεια της δεκαετίας 1940-1950 προβάλλονται στις αίθουσες τα γερμανικά και ιταλικά Επίκαιρα (Deutsche Wochenschau και Settimana Luce), τα οποία παρουσιάζουν τις «επιτυχίες» των δυνάμεων του Άξονα στα διάφορα μέτωπα, όπου ενίοτε περιλαμβάνονται και ελληνικά θέματα, ενώ μετά την Κατοχή σειρά έχουν τα βρεταννικά και τα αμερικανικά Επίκαιρα. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 η γενική γραμματεία Τύπου και Πληροφοριών5 (γγΤΠ), όπως επί Μεταξά, ανανεώνει το προσωπικό του Τμήματος Οπτικών Μέσων της με επαγγελματίες οπερατέρ Επικαίρων, δημοσιογράφους-συγγραφείς κειμένων, μοντέρ, επιμελητές μουσικής και, τέλος, μηχανήματα (μηχανές λήψεως, μοντάζ, ηχοληψίας κ.λπ.), έτσι ώστε να ξαναρχίσει σε εβδομαδιαία βάση η παραγωγή και διανομή ελληνικών Επικαίρων όχι μόνο στα τρία «Σινεάκ», αλλά, όπως και κατά την 4η Αυγούστου, σε όλες τις κινηματογραφικές αίθουσες της χώρας, που ήταν υπο-

Χ Ο Υ Ν Τ Α Ε Ι Ν Α Ι . Θ Α Π Ε Ρ Α Σ Ε Ι; 24

•

χρεωμένες, βάσει νόμου, να προβάλλουν τις δεκάλεπτες ταινίες πριν από το κυρίως πρόγραμμα. Σε αυτό το πλαίσιο, η στρατιωτική Δικτατορία βρήκε έτοιμη την υποδομή για να συνεχίσει την παραγωγή των δεκάλεπτων Επικαίρων, φροντίζοντας βεβαίως να στελεχώσει το προσωπικό του Τμήματος Οπτικών Μέσων της γγΤΠ με δημοσιογράφους, στρατιωτικούς και στελέχη του καθεστώτος, που επωμίστηκαν το έργο της επιλογής των θεμάτων, τον έλεγχο του μοντάζ, τη μουσική επένδυση και κυρίως τη συγγραφή του σπηκάζ, το οποίο όφειλε όχι απλώς να συνοδεύει ή να επεξηγεί τις εικόνες, αλλά και να εκθειάζει πομπωδώς το έργο των «Ενόπλων Δυνάμεων» και της «εθνοσωτηρίου Επαναστάσεως». Η παραγωγή Επικαίρων συνεχίστηκε και μετά την 24η Ιουλίου 1974, με εβδομαδιαίες εκδόσεις, μέχρι περίπου το 1980, οπότε, με την καθολική επικράτηση της τηλεόρασης, σταμάτησε η διανομή και προβολή τους στις αίθουσες, διατηρώντας μόνο ένα ολιγομελές συνεργείο για την «κινηματογραφική κάλυψη υψηλών προσώπων», υλικό που κατά κανόνα παρέμενε στο αρχείο της γγΤΠ, εκτός από ένα μικρό μέρος μόνο, που μεταδιδόταν από την τηλεόραση. Με βάση την κυρίαρχη συνταγή, οι δεκάλεπτες αυτές ταινίες, ανεξαρτήτως φορέα ή χώρας παραγωγής, περιελάμβαναν περίπου δώδεκα με δεκαπέντε θέματα ανά δεκάλεπτο, οπότε αντιλαμβάνεται κανείς ότι τα περισσότερα θέματα δεν ξεπερνούσαν τη διάρκεια του ενός λεπτού. Στην περίοδο της απριλιανής Δικτατορίας ίσχυσε ο ίδιος κανόνας, με εξαίρεση τα θέματα όπου κυριαρχούσαν οι «αστέρες» της Χούντας και το ποδόσφαιρο, που ξεπερνούσαν καμιά φορά ακόμα και τα δύο λεπτά. Στη διάρκεια όλων αυτών των δεκαετιών παρήχθησαν εκατοντάδες χιλιάδες μέτρα κινηματογραφικού φιλμ, που για πολλά χρόνια φυλάγονταν στις αποθήκες της γγΤΠ (στην οδό Ζαλοκώστα), μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980, οπότε δημιουργήθηκε στον γέρακα Αττικής ειδικός χώρος συντήρησης και διαφύλαξής τους.6 Το 2005 ιδρύθηκε επιτέλους και στη χώρα μας το Εθνι6. Η αφορμή δόθηκε από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην οδό Ζα-

• 25

λοκώστα, έδρα της γγΤΠ και του Τμήματος Οπτικών Μέσων, για τα υλικά πριν από το 1940 που χρησιμοποιήθηκαν στην κινηματογραφική σειρά Πανόραμα του αιώνα (βλ. Φώτος Λαμπρινός, ό.π.). 7. Η σειρά μεταδόθηκε για πρώτη φορά από τη ΝΕΤ, με πολλές αναβολές, από τον Δεκέμβριο του 2011 έως τον Ιούλιο του 2012, για να επαναληφθεί σε καθημερινή βάση, τον Οκτώβριο του 2012, από την ΕΤ1, με διευθυντή Τηλεοράσεως τον Κώστα Σπυρόπουλο. Στη συνέχεια «ανέβηκε» στο Youtube, όπου υπάρχει μέχρι τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές.

ΕΙΣΑγΩγΗ

κό Οπτικοακουστικό Αρχείο (ΕΟΑ), το οποίο, με κατάλληλη τεχνική υποδομή και αντίστοιχο προσωπικό, όφειλε να μεταφέρει σε ψηφιακή μορφή όλο το υλικό, να το τεκμηριώσει και να το ανεβάσει στο διαδίκτυο για κάθε είδους χρήση. Το έργο αυτό ξεκίνησε το 2007 και πλησίαζε σε μια πρώτης μορφής ολοκλήρωση το 2011, όταν προς το τέλος της χρονιάς, με κοινή υπουργική απόφαση (ΚΥΑ), η κυβέρνηση του Λουκά Παπαδήμου, με υπουργό Επικρατείας τον Παντελή Καψή, προχώρησε στο κλείσιμο του ΕΟΑ και την υπαγωγή του στο Αρχείο της ΕΡΤ, για λόγους δήθεν οικονομίας. Το γεγονός συνιστά παγκόσμια πατέντα, καθότι δεν νοείται ένας φορέας εθνικής εμβέλειας και αποστολής να διαλύεται για να υπαχθεί σε κάποιον τηλεοπτικό οργανισμό (ΕΡΤ) ο οποίος διαθέτει το δικό του Αρχείο, με αποκλειστικό σκοπό να εξυπηρετεί τις ανάγκες του δικού του προγράμματος και όχι να λειτουργεί ως εθνική οπτικοακουστική βιβλιοθήκη. Όπως και να ’χει, με βάση το υλικό των Επικαίρων της οκταετίας 1967-1974, και προλαβαίνοντας κυριολεκτικά στο παρά πέντε το κλείσιμο του ΕΟΑ, δημιουργήθηκε (2010-2012) η κινηματογραφική σειρά, δεκατριών ημίωρων επεισοδίων, με το γενικό τίτλο Χούντα είναι. Θα περάσει;.7