MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 5
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
Η ΣΧΕΔΙΑ Μυθιστόρημα
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 6
©
Copyright Μιχάλης Μοδινός – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2010
Έτος 1ης έκδοσης: 2011 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com
ISBN 978-960-03-5136-1
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 7
ΚΕΦΑΛΑΙΑ
17 Φεβρουαρίου 1818 (Οδός Μαρτύρων 23, προάστιο
Νέα Αθήνα, πρόποδες της Μονμάρτρης) . . . . . . . . . . . . 13 1. Τι δεν ζωγράφισε ο Ζερικώ (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2. Αμπουάζ, 14 Απριλίου 1818 (Από το ημερολόγιο της κυρίας Ζεπαρντιέ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 3. Τι δεν ζωγράφισε ο Ζερικώ (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 4. Αμπουάζ, 11 Αυγούστου 1818 (Από το ημερολόγιο της κυρίας Ζεπαρντιέ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 5. Τι δεν ζωγράφισε ο Ζερικώ (3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 6. Φρεγάτα «Μέδουσα», εν πλω, 29 Ιουνίου 1816 (Από το ημερολόγιο της κυρίας Ζεπαρντιέ) . . . . . . . . . . . . . . 92 7. Τι δεν ζωγράφισε ο Ζερικώ (4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 8. Αμπουάζ, 20 Νοεμβρίου 1818 (Από το ημερολόγιο της κυρίας Ζεπαρντιέ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 9. Τι δεν ζωγράφισε ο Ζερικώ (5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 10. Αμπουάζ, 2 Σεπτεμβρίου 1819 (Από το ημερολόγιο της κυρίας Ζεπαρντιέ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 8
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 9
Στη μνήμη του Άγγελου Ελεφάντη
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 10
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 11
... κάθε ενσώματο αντικείμενο σμιλεύεται πιο έντονα στο συγκεχυμένο σύνορο ανάμεσα στο αντιληπτό και το υπερβατικό. Μια τέτοια εγγύτητα προς τον νεκρό, υποκινούμενη από τη θέληση για γνώση, και υπαινισσόμενη ταυτόχρονα μια λιβιδική επένδυση του κακοποιημένου αντικειμένου, γεννά την υποψία ότι η εκτέλεση ενός έργου ζωγραφικής όπως εκείνη του Ζερικώ –τον οποίο ο Βάις θεωρεί πρότυπο μιας λογοτεχνικής άσκησης που συνυπογράφει και ο ίδιος– ισοδυναμεί σε τελευταία ανάλυση με την προσπάθεια ενός ατόμου, τρομοκρατημένου από την πραγματικότητα της ανθρώπινης ζωής, να προκαλέσει τον ίδιο του τον θάνατο... W. G. SEBALD, Η Φυσική Ιστορία της Καταστροφής
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 12
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 13
17 Φεβρουαρίου 1818 (Οδός Μαρτύρων 23, προάστιο Νέα Αθήνα, πρόποδες της Μονμάρτρης)
Τ
ΕΛΙΚΑ ΑΝΑρΩΤΙΕΜΑΙ τι θέλετε από μένα, κύριε Ζερι-
« κώ», λέει η γυναίκα σφίγγοντας το λευκό σάλι στο μπούστο της. Κοιτάζει υπό γωνία το μουντό πάτωμα του στούντιο, όπου πάνω σε ίχνη κιμωλίας και καρβουνόσκονης μια χρυσόμυγα μοιάζει να ασχολείται αποκλειστικά με το σώμα της. «Αυτοϊκανοποίηση. Αύταρκες ζώο», ψιθυρίζει και επιτέλους το βλέμμα του άντρα εγκαταλείπει το χαρτί όπου κάτι σχεδιάζει επίμονα από την στιγμή που κάθισε απέναντί της. «Ποιο ζώο;» λέει αφηρημένα, χωρίς να μοιάζει να τον ενδιαφέρει η απάντηση. «Α, τίποτα», απαντά νευρικά η γυναίκα, συστρέφοντας τα σφιχτοπλεγμένα δάχτυλά της. «Αυτό που ρωτάω, Τεοντόρ Ζερικώ, είναι τι θέση έχουν οι αφηγήσεις μου στο έργο που σας βασανίζει τόσο καιρό και δεν λέτε ν’ αρχίσετε να το
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 14
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
δουλεύετε. Η Ρουέν, η Ελμίνα, το Παραμαρίμπο, το Σαν Σαλβαντόρ ντε Μπαΐα, το πρώτο μου ναυάγιο, η διαμονή στο νησί μου – σε τι θα σας χρησιμεύσουν όλα αυτά τα θραύσματα της μνήμης; Ήμουν πράγματι παρούσα στο ναυάγιο του “Μέδουσα”, αλλά είχα την τύχη να μην βρεθώ στην σχεδία. Οι απόψεις μου συμπίπτουν με αυτές των Σαβινύ και Κορρεάρ, όπως αναπτύσσονται στο βιβλίο τους. Τις γνωρίζετε πολύ καλά: Πρόκειται για πολιτικό σκάνδαλο – από τον διορισμό του αρχηγού της αποστολής ως τις επιλογές του στην διάρκεια του ταξιδιού, τον συνολικό χειρισμό του ναυαγίου και την εγκατάλειψη στην τύχη τους των επιβαινόντων στην σχεδία. Οι σχέσεις μου με τους υπόλοιπους ναυαγούς είναι αυτές που γνωρίζετε ήδη και δεν έχω τίποτα να προσθέσω για την ουσία της υπόθεσης». Αναστενάζει βαθιά. «Τελικά τι είστε, κύριε Ζερικώ; Παπάς ή επιστήμονας; Συλλέγετε εξομολογήσεις, κλέβετε πτώματα και παρακολουθείτε την αποσύνθεσή τους, ερευνάτε το φαινόμενο του κανιβαλισμού... Ειλικρινά δεν καταλαβαίνω σε τι χρησιμεύουν όλα αυτά στην δουλειά σας». Ο άντρας δεν απαντά. Παραμένει σκυμμένος στο σκαρίφημά του, αφοσιωμένος σε κάτι πέρα απ’ αυτό, ίσως σε κάτι χωρίς όνομα. Εκείνη στριφογυρίζει νευρικά στο κάθισμά της. Για μια στιγμή στρέφει το κεφάλι προς το παράθυρο και το βλέμμα της ζωντανεύει, σαν να επιτρέπει στους σβησμένους ήχους του Παρισιού να εισβάλουν στο κρανίο της. Η ώρα περνάει, η σιωπή πετρώνει. Ξαφνικά η γυναίκα σηκώνει το κεφάλι και τον ρωτά:
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 15
Η ΣΧΕΔΙΑ
«Είναι αλήθεια ότι παραγγείλατε επιτέλους τον καμβά;» Ο Ζερικώ τραβάει αποφασιστικά μια οριζόντια γραμμή στο ιχνογράφημά του, την κοιτάζει κατάματα και απαντά καχύποπτα: «Πού το μάθατε;» «Ω, τα νέα ταξιδεύουν, κύριε Ζερικώ. Σαν τους ανθρώπους. Έφθασαν ως την Αμπουάζ, την Ορλεάνη, το Μπωζανσύ, την Μπλουά. Εδώ και ενάμιση χρόνο ο κόσμος δεν συζητά παρά το ναυάγιο. Το γνωρίζετε άλλωστε από την πρώτη μέρα της επιστροφής σας από την Ιταλία». «Και γιατί ο καμβάς να έχει σημασία;» «Ίσως γιατί όλοι κάτι περιμένουν από σας. Ανυπομονούν. Η ιδέα ενός πίνακα για το “Μέδουσα” προκαλεί πάντα περιέργεια. Ένα μεγαλόπνοο έργο για το ναυάγιο, με όλες τις προεκτάσεις που έχει πάρει το θέμα, θα αποτελέσει γεγονός. Ειδικά αν επιλεγεί για την Έκθεση. Αυτή δεν είναι η φιλοδοξία σας, κύριε Ζερικώ;» Ο άντρας την κοιτάζει τώρα μ’ ένα βλέμμα υπό γωνία, σαν αυτό που υιοθετούν συχνά οι ζωγράφοι όταν απεικονίζουν τον εαυτό τους με μοντέλο την αντανάκλασή τους στον καθρέφτη. Οι χρυσαφιές του μπούκλες παίρνουν μια ροδαλή απόχρωση, καθώς ο ήλιος του σούρουπου γλιστράει αχνός σε μια στενή λωρίδα ουρανού, που ορίζεται από τις μακρινές ογκώδεις καμινάδες, τους φολιδωτούς οβελίσκους, τις σχιστολιθικές στέγες και πιο πάνω απ’ αυτές μια ομόχρωμη νέφωση. «Ακούστε με προσεκτικά, κυρία Ζεπαρντιέ», λέει επιτέλους με την ελαφρά ένρινη φωνή του. «Εδώ και τρεις μήνες,
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 16
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
συγκεκριμένα από τις 17 Νοεμβρίου 1817, όταν δημοσίευσαν το βιβλίο τους οι Σαβινύ και Κορρεάρ, νομίζω ότι έχω μπει στην τελική ευθεία. Σχεδόν δεν κοιμάμαι τις νύχτες. Είναι αλήθεια ότι επισκέπτομαι νεκροτομεία και νοσοκομεία, δωροδοκώ για ν’ αποκτήσω πτώματα ακλήρων, αγοράζω ανθρώπινα μέλη για να αποτυπώσω τις αποχρώσεις τους καθώς αποσυντίθενται. Πλήρωσα αδρά τον μαραγκό του “Μέδουσα” για να μου φτιάξει ένα πρόπλασμα της σχεδίας και τοποθέτησα επάνω της ομοιώματα των ναυαγών από πηλό. Αλλά με βασανίζουν πολλά ερωτήματα, που δεν σας αφορούν και ίσως δεν θα τα κατανοήσετε. Συχνά μάλιστα δεν μπορώ καν να τα διατυπώσω εγώ ο ίδιος. Δεν ξέρω τι θέλω να κάνω εντέλει. Δεν ξέρω ποια στιγμή θα επιλέξω για ν’ απεικονίσω το ναυάγιο. Δεν έχω απαντήσει σε διάφορα μορφολογικής και τεχνικής φύσεως ερωτήματα που τίθενται εκ των πραγμάτων – λόγου χάριν, το πώς θα ενσωματώσω το “υψηλό ύφος” των Ιταλών μαστόρων σε ένα θέμα από την σύγχρονη πραγματικότητα, παρακάμπτοντας τον μυθολογικό κλασικισμό, την στρατευμένη τέχνη του Νταβίντ, από την οποία τόσα διδάγματα έχω αντλήσει, ή το στυλιζάρισμα της γλυπτικής. Ελπίζω πως δεν γίνομαι δυσνόητος. Παρά το ότι με θεωρούν φιλελεύθερο και αντιμοναρχικό, δεν μπορώ καν να ξεκαθαρίσω ποιο θα είναι το ιδεολογικό μου στίγμα – γιατί εκ των πραγμάτων θα πρόκειται για έναν πολιτικό πίνακα, ακόμα και ανεξάρτητα από την θέλησή μου, με το έθνος να προσπαθεί να σταθεί στα πόδια του ύστερα από τόσες διαμάχες και με τις πληγές των Ναπολεόντειων πολέμων να παραμένουν ανεπούλωτες.
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 17
Η ΣΧΕΔΙΑ
Η ίδια η επιλογή του θέματος είναι βέβαιο πως θα προκαλέσει διαμάχες. Τελικά είμαι ένας ζωγράφος στην υπηρεσία των Βουρβόνων –δηλαδή ένα όργανο στα χέρια της Παλινόρθωσης και του Ancien Régime– ή ένα ριζοσπαστικό εργαλείο στην υπηρεσία της κοινωνικής εξέλιξης; Στην δεύτερη περίπτωση φοβάμαι μήπως τελικά μεταβληθώ σε ένα νέο είδος Νταβίντ, στην υπηρεσία των προδομένων ή έστω ηττημένων ιδεωδών της Επανάστασης. Όμως θα σας το ομολογήσω, γιατί είστε μια καλλιεργημένη γυναίκα, κάτι που δεν μπορούν να αποκρύψουν τα χτυπήματα της μοίρας και οι απίστευτες περιπέτειές σας: Αυτό που με βασανίζει πάνω απ’ όλα είναι η θέση μου στην ιστορία της τέχνης. Δεν θέλω να γίνω ένας ακόμα ζωγράφος που αποτυπώνει στον καμβά την βασιλική οικογένεια και αυτάρεσκους ευγενείς. Ούτε επιλέγω να ζωγραφίσω βιβλικές και μυθολογικές σκηνές. Με ενδιαφέρει το ανθρώπινο δράμα μέσα στην καθημερινότητά του, η αβάστακτη φύση της ζωής, η θνητότητα της σάρκας, το πάθος της περιπέτειας. Με ενδιαφέρουν οι απλοί, καθημερινοί ήρωες, αυτοί με τους οποίους ελάχιστα ασχολείται η Ιστορία. Νοιάζομαι για την καταστροφή ως ακραία εκδοχή της ανθρώπινης κατάστασης – ως συνέπεια της ύβρης. Νιώθω συμπάθεια για τα θύματα και ελάχιστα με απασχολούν οι θύτες. Για τους στρατιώτες παρά για τους αυτοκράτορες. Για τους καταπιεσμένους λαούς που αγωνίζονται για την ανεξαρτησία τους. Αφήνω κατά μέρος τον στείρο πατριωτισμό των Βουρβόνων. Προτιμώ την καθημερινότητα μιας ζωοπανήγυρης ή ενός πυγμαχικού αγώνα από μια μεγάλη μάχη και από τα ηρωικά κατορθώματα 2o
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 18
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
του τάδε δοξασμένου μας στρατηγού. Και προς αυτή την κατεύθυνση άρχισα να δουλεύω αμέσως μετά την επιστροφή μου από την Ιταλία. Θα σας δείξω κάποια στιγμή το ντοσιέ μου, σας το υπόσχομαι. Αλλά –για να σας εξομολογηθώ την αγωνία μου– θα μπω άραγε μ’ αυτό τον πίνακα στα σαλόνια της Έκθεσης; Ο Λουδοβίκος ΙΗ΄ προφανώς επιθυμεί να ξεχαστεί πια το ναυάγιο του “Μέδουσα”. Θεωρεί ότι με την καταδίκη του καπετάνιου σε τριετή φυλάκιση ξόφλησε τους λογαριασμούς του». Τα χείλη του κάμπτονται στις άκρες τους σ’ έναν μορφασμό που μπορεί να θεωρηθεί περιφρονητικός. «Επ’ ευκαιρία, τα μάθατε;» παρεμβαίνει η γυναίκα. «Κάπου διακόσιοι αξιωματούχοι του Υπουργείου Ναυτικών ξηλώθηκαν τις προάλλες, μαζί τους και ο ίδιος ο υπουργός». «Κάτι έχω ακούσει σχετικά», λέει ο Ζερικώ, δείχνοντας ελαφρά ενοχλημένος που τον διέκοψαν. «Τέλος πάντων, για να επανέλθουμε στον ρόλο σας, από την ώρα που διαβήκατε αυτή την πόρτα πριν από δύο μήνες, αισθάνθηκα ότι αποτελείτε μέρος της ευρύτερης εικόνας. Για να σας το πω με όρους τέχνης, είστε μέρος του εκτός πλαισίου θέματος. Δεν θα βρίσκεστε πάνω στον καμβά αλλά ενδεχομένως κάπου παραέξω. Οφείλω λοιπόν να το ξεκαθαρίσω: Δεν θα σας ζητήσω να μου επιτρέψετε να σας ζωγραφίσω και δεν ξέρω αν θα ζωγραφίσω ποτέ μέρος των περιπετειών σας. Αλλά η αφήγησή σας ήδη με βοήθησε, πώς να το πω, να στήσω στα πόδια της μια ιστορία. Ατυχώς ωστόσο, δεν είμαι συγγραφέας, κυρία Ζεπαρντιέ, είμαι ζωγράφος. Η ιστορία σας, ειπωμένη πριν από έναν αιώνα σε έναν άνθρωπο σαν τον Ντάνιελ Ντε
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 19
Η ΣΧΕΔΙΑ
φόε, ίσως κατασκεύαζε έναν υπέρτερο Ροβινσώνα, απαλλαγμένο μάλιστα από την ιμπεριαλιστική προπαγάνδα του αγγλικού στέμματος. Όμως εγώ είμαι ζωγράφος, πράγμα που σημαίνει ότι οφείλω να επιλέξω μία και μόνο μία στιγμή μέσα στην ιστορία. Καθώς θα δουλεύω, ενόσω θα φτιάχνω τα προκαταρκτικά μου σχέδια, κι αφού απορρίψω επεισόδια και μορφές, θα πρέπει να φθάσω σε κάτι που αξίζει όντως να απεικονισθεί, κάτι που θα συμπυκνώνει παρόν και παρελθόν, ιδεωδώς δεν θα υπαινίσσεται το ίδιο το μέλλον. Με καταλαβαίνετε; Εντέλει δεν θα πρόκειται παρά για έναν πίνακα, δηλαδή για μια παγωμένη στιγμή της ανθρώπινης ιστορίας». «Που επιπλέον ελπίζετε να σας κάνει διάσημο, κύριε Ζερικώ. Μοιάζει σαν να νιώθετε ότι πλησιάζει η στιγμή του αριστουργήματός σας. Αυτό τουλάχιστον καταλαβαίνω εγώ». «Μπορεί και να ’χετε δίκιο», απαντά ο άντρας κοκκινίζοντας ελαφρά και αμέσως αλλάζει θέμα. «Θα μείνετε για το δείπνο; Σας προσκαλώ, σπεύδοντας να προσθέσω τα εξής: Την επομένη βδομάδα θα ξυρίσω το κεφάλι μου, ώστε να απαγορεύσω στον εαυτό μου οποιαδήποτε μορφή κοινωνικότητας μέχρι να ολοκληρωθεί ο πίνακας. Θα βλέπω ελάχιστους ανθρώπους –την οικονόμο μου, τον βοηθό μου, τα μοντέλα μου, κάνα δυο φίλους– κι αυτό μόνο για τα απολύτως απαραίτητα. Δεν θέλω τίποτα να διαταράσσει την νοητή ευθεία που θα συνδέει τα μάτια μου με την άκρη του πινέλου μου. Θα χρειασθούν πολλές επιμέρους σπουδές, πολλαπλά προσχέδια. Μπορεί να μετακομίσω σ’ ένα μεγαλύτερο εργαστήριο. Ο καμβάς είναι τεράστιος».
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 20
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
«Και δεν θα βλέπετε ούτε την οικογένειά σας όλο αυτό το διάστημα – αλήθεια πόσο το εκτιμάτε;» «Ίσως έναν χρόνο, όχι πάντως για μετά το μεθεπόμενο καλοκαίρι. Όσο για την οικογένειά μου, θα έχετε ακούσει τις φήμες – αφήστε τα καλύτερα. Πρέπει να είμαι έτοιμος για την Έκθεση· οι πηγές μου από τα Ανάκτορα την τοποθετούν στον Αύγουστο του 1819. Μας μένει λοιπόν ενάμισης χρόνος. Σ’ αυτό το διάστημα η απομόνωσή μου θα είναι απόλυτη ή σχεδόν απόλυτη. Θα βλέπω μόνο ανθρώπους που θα με τροφοδοτούν με υλικό, μεταξύ τους κι εσάς. Και δεν θα βάλω μπρος κανένα άλλο σχέδιο – θα καταπιάνομαι με άλλα θέματα μόνο τις ώρες της ξεκούρασης». «Εμένα γιατί, κύριε Ζερικώ; Σας έχω ήδη αφηγηθεί όσα ξέρω. Ακόμα και μέρος της ιστορίας μου», ψιθυρίζει η γυναίκα με απορία. «Ναι, το γνωρίζω, κυρία Ζεπαρντιέ. Σας έχω ακούσει πολύ προσεκτικά. Θα μου χρειασθούν όμως λεπτομερέστερες περιγραφές, ίσως και κομμάτια της προσωπικής σας ιστορίας που δεν μου τα έχετε ήδη αφηγηθεί. Θα είμαι διακριτικός, μπορείτε να είστε σίγουρη ως προς αυτό. Δεν αποκλείεται ακόμα να σας ζητήσω κάποια στιγμή να ποζάρετε». «Να ποζάρω; Μα δεν βρισκόμουν καν στην σχεδία. Εκτός κι αν επιλέξετε την σκηνή της προσάραξης του “Μέδουσα” – την σκηνή ίσως που κόβονται τα παλαμάρια και η σχεδία πέφτει στην θάλασσα», λέει διστακτικά, με μια ερωτηματική χροιά στην φωνή της η γυναίκα. «Θα δούμε, θα δούμε», την διακόπτει ο Ζερικώ. «Δεν 2
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 21
Η ΣΧΕΔΙΑ
σας αφορά η ίδια η δουλειά. Εσείς απλώς θα αφηγείσθε, ίσως και να ποζάρετε περιστασιακά. Θα αμειφθείτε καλά γι’ αυτές σας τις υπηρεσίες. Θα μπορούσα να σας μεταφέρω σε κάποιο φιλικό σπίτι στο Σαιν Ζερμαίν, όπου θα έχετε ορισμένα τυπικά καθήκοντα παιδαγωγού. Προσωπικά δεν θα χρειάζομαι τις υπηρεσίες σας –εκτιμώ– περισσότερο από μία βραδιά την βδομάδα». «Μα είμαι καλά στην Αμπουάζ, κύριε Ζερικώ, και σας ευχαριστώ για την βοήθειά σας. Επιτέλους αισθάνομαι σαν να βρήκα την ειρήνη. Καλλιεργώ τα λαχανικά μου, επισκέπτομαι τις οικογένειες που μου συστήσατε, ασκώ καθήκοντα παιδαγωγού όταν αυτό μου ζητηθεί. Κάνω περιπάτους με το σούρουπο κατά μήκος του Λίγηρα, επισκέπτομαι το ΚλοςΛυσέ –ξέρετε, την τελευταία κατοικία του ομοτέχνου σας, του Λεονάρντο Ντα Βίντσι–, ανηφορίζω ως το κάστρο και τις μέρες με ξαστεριά χαζεύω τα αχνά φώτα της κοιλάδας. Τι άλλο θα επιθυμούσε μια γυναίκα στην ηλικία μου που έζησε όσα έζησε; Ηρεμία στα όρια της πλήξης, αυτό έχω ανάγκη. Αλήθεια, έχετε επισκεφθεί την Αμπουάζ, κύριε Ζερικώ;» «Μα ναι, έχω ένα σωρό φίλους εκεί – και στην Ανζού και την Τουρ. Είχα μακρινούς συγγενείς στην Αμπουάζ», λέει ο ζωγράφος νευρικά. «Το σπίτι όπου μένετε ανήκει σε μια γριά θεία μου, αλλά θα το κληρονομήσω σύντομα. Είναι πολύ άρρωστη η δυστυχής. Σε ό,τι αφορά τον Ντα Βίντσι, μακάρι να καταφέρω το ένα δέκατο όσων έχει αφήσει πίσω του. Όμως άλλοι οι καιροί τότε. Ο αναγεννησιακός άνθρωπος ήταν καθολικός άνθρωπος. Ολοκληρωμένος. Ασχολείτο με τα πάντα – αυτό ήταν το ιδεώδες της εποχής. Σήμερα 2
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 22
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
ειδικευόμαστε σε κάτι, τεμαχίζουμε το αντικείμενό μας. Θα ήταν λοιπόν αδύνατο...» Σταματάει ξαφνικά λαχανιασμένος, σαν να ’χει ανέβει εκατό σκαλιά. «Κοιτάξτε», λέει ύστερα από λίγο. «Δεν έχω καμιά αντίρρηση να παραμείνετε στην Αμπουάζ. Είναι μια διευθέτηση που μας βολεύει όλους. Υπό τον όρο ότι θα έρχεστε στο Παρίσι κάθε φορά που θα σας ειδοποιώ. Ας πούμε μία φορά στις δεκαπέντε, ίσως μία φορά τον μήνα. Όμως, αν είναι απαραίτητο, θα σας ζητώ να περνάτε την νύχτα εδώ – η Ζενεβιέβ θα σας στρώνει στην σοφίτα. Έχει ωραία θέα στον λόφο της Μονμάρτρης και στα επιμελημένα αγροτόσπιτα της Νέας Αθήνας. Θα γνωρίσετε και τους στενούς μου φίλους και συνεργάτες, τον Ντελακρουά, τον Ντεντρέ-Ντορσύ, τον Λουί-Αλεξίς Ζαμάρ και βεβαίως τον δημοφιλέστατο Οράτιο Βερνέ, που πουλάει περισσότερο απ’ οποιονδήποτε άλλο στις μέρες μας. Σπουδαίος δάσκαλος και μόλις είκοσι οκτώ χρόνων – δύο χρόνια μεγαλύτερός μου». «Δεν ξέρω, κύριε Ζερικώ, σας χρωστώ ήδη πολλά, αλλά το κρίνετε απαραίτητο; Νομίζετε ότι έχω πραγματικά κάτι να σας προσφέρω; Μετά το ναυάγιο και την γενναιόδωρη προσφορά σας ήλπιζα ότι θα μπορούσα να γεράσω στην Αμπουάζ, παρέα με τον δυστυχή μαύρο υπηρέτη μου, τον ΖανΑριστίντ – σας έχω μιλήσει γι’ αυτόν». «Τον μιγάδα απ’ το ερημονήσι;» «Ακριβώς. Ξέρετε, ήταν πάνω στην σχεδία...» «Ήταν στην σχεδία... Ο γοητευτικός εκείνος Αφρικανός που σας συνόδευε... αυτόν εννοείτε;» 22
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 23
Η ΣΧΕΔΙΑ
«Αυτόν. Ήδη από τα χρόνια της Μπαΐα έχει τραβήξει πολλά. Το ναυάγιο του “Μέδουσα” τον αποτελείωσε. Σκεφθείτε ότι οι αξιωματικοί τον χρησιμοποιούσαν για να κόβει τα ανθρώπινα πτώματα λωρίδες και να τις ξεραίνει στον τροπικό ήλιο. Στην φάση της εκκαθάρισης της σχεδίας από τους τραυματίες υποχρεώθηκε να αποτελειώσει μερικά ανθρώπινα ερείπια». «Μα τότε θα τον χρειασθούμε οπωσδήποτε», λέει εκείνος ενθουσιασμένος. «Άλλωστε και μορφολογικά οι νέγροι μ’ ενδιαφέρουν πολύ – θα έχετε υπόψη σας εκείνο τον νεανικό πίνακά μου με τον μαύρο σημαιοφόρο, εμπνευσμένο από την εξέγερση στην Αϊτή. Ένας μαύρος στην σχεδία... γιατί όχι; Τώρα μάλιστα θυμάμαι ότι ο Κορρεάρ μου είχε μιλήσει γι’ αυτόν», μονολογεί ο Ζερικώ, και αμέσως αρπάζει ένα κουδούνι από ένα σκαμπό δίπλα του και το χτυπάει ρυθμικά τέσσερις φορές. Η πόρτα μισανοίγει, ενώ η γυναίκα κάτι επιχειρεί να ψελλίσει. «Η κυρία Ζεπαρντιέ θα δειπνήσει απόψε μαζί μου, Ζενεβιέβ», λέει ο Ζερικώ στην χοντρή μιγάδα που εμφανίζεται αμέσως στο κατώφλι. «Θα περάσει την νύχτα εδώ, μαζί μας – ετοιμάστε της την σοφίτα. Αύριο το πρωί ο Ζακόμπ θα την συνοδεύσει στις Αλ, για να πάρει την ταχυδρομική άμαξα ως την Αμπουάζ. Το ίδιο θα γίνεται από δω και πέρα όποτε την καλούμε να μας επισκεφθεί. Εντάξει, Ζενεβιέβ;» «Μάλιστα, κύριε», απαντά με μια βαθιά, βραχνή φωνή η μιγάδα – η προφορά της διατηρεί μελωδικά στοιχεία κρεολής. 2
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 24
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
«Από οικονομική άποψη θα μείνετε απολύτως ικανοποιημένη, κυρία Ζεπαρντιέ», λέει τώρα ο άντρας με επίσημο τόνο. «Και κατά κάποιο τρόπο θα είστε η μούσα μου». «Μούσα σας θα είναι η ίδια η Ιστορία», απαντά άμεσα η κυρία Ζεπαρντιέ, ενώ στο φαρδύ μέτωπό της ζωγραφίζεται μια στεγνή θλίψη. «Να δούμε αν θα της φερθείτε καλά. Όσο για το ευρύτερο πλαίσιο...» Σταματάει απότομα, σηκώνεται και κατευθύνεται αργά προς το μεγάλο παράθυρο –ένα υποκίτρινο πλαίσιο που ζωντανεύει από την λάμπα του δρόμου– σαν να θέλει να διευρύνει τα όρια του εσπερινού αστικού τοπίου. Μένει ακίνητη για ώρα, με το περίγραμμά της να ζώνεται από μια ακαθόριστη άλω. Ο Ζακόμπ μπαίνει με μια λάμπα και την αποθέτει στο μακρόστενο τραπέζι στην μια άκρη του εργαστηρίου. Οι σκιές ζωντανεύουν. Έπειτα κατευθύνεται στο μεγάλο κηροπήγιο πάνω απ’ το τζάκι και αρχίζει ν’ ανάβει τα κεριά. Παράταιρα τεχνήματα βγαίνουν απ’ την ανυπαρξία. Το ίδιο το τζάκι παραμένει νεκρό, σαν ανοικτό στόμα προκατακλυσμιαίου τέρατος.
2
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 25
�1� Τι δεν ζωγράφισε ο Ζερικώ (1)
Ε ΜΙΑ ΟΜΟΒρΟΝΤΙΑ που συνοδεύτηκε από το «Ζήτω
Μ ο βασιλεύς» των ενόπλων, αποπλεύσαμε με καλό καιρό στις 17 Ιουνίου του σωτηρίου έτους 1816 από το λιμάνι
της Ιλ ντε λ’ Αιξ, στο δέλτα του Σαράντ. Το στομάχι μου ήταν αναστατωμένο ύστερα από μια βραδιά γαστριμαργίας με στρείδια, γυαλιστερές και λευκό κρασί του Ροσφόρ, όλα προσφορά του πλοιάρχου μας – του Υγκ ντυ Ρόυ ντε Σωμαγιέ. Αυτός ο τύπος συνέβαλε εξαρχής στο διαρκές αίσθημα ναυτίας που με είχε καταλάβει, κύριε Ζερικώ. Α, ναι, ήταν και κάτι άλλο. Απ’ αυτό το λιμάνι, θα το γνωρίζετε υποθέτω, μπάρκαρε πριν από έναν χρόνο ο Ναπολέων για την εξορία του στο νησί της Αγίας Ελένης. Δεν μπορούσα να μην είμαι συγκινημένη. Μάλιστα την νύχτα είχα αιχμηρούς εφιάλτες, όπου μπερδεύονταν ο μεγάλος μας ηγέτης, ο Κρούσσο, ο Παρασκευάς, ο Ζαν-Αριστίντ και η αφεντιά μου, όλοι μαζί σ’ ένα ερημονήσι, να φτιάχνουμε πεζούλες από μαύρη βασαλτική πέτρα κάτω από έναν ανελέητο ήλιο, χωρίς να έχουμε καμία πρόθεση να καλλιεργήσουμε κάτι – άλλωστε μας έλειπε και ο σπόρος. 2
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 26
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
Τέλος πάντων, η φρεγάτα «Μέδουσα» ήταν εξαίρετο σκαρί, το καμάρι –όπως θα γνωρίζετε– του Βασιλικού μας Ναυτικού και του ίδιου του Λουδοβίκου ΙΗ΄. Παρακάμψαμε το ακρωτήριο του Φινιστέρ με φουσκοθαλασσιά και ούριο βορειοανατολικό άνεμο, λουσμένοι σ’ ένα ασθενικό, τενεκεδένιο φως. Αφήνοντας πίσω μας την Μάγχη, απαντήσαμε ένα κοπάδι φώκαινες, που μας ακολούθησε επί ώρες. Αν και η φρεγάτα μας έπλεε με ταχύτητα δέκα κόμβων, τα αμβλύληκτα αυτά δελφίνια μάς παρακολουθούσαν άνετα, παίζοντας με τους αφρούς των κυμάτων και μάλιστα περικύκλωναν το πλοίο, οπισθοχωρούσαν και έπειτα αίφνης ξαναβρίσκονταν λίγες δεκάδες οργιές μπροστά μας. Ορισμένοι θεώρησαν την παρουσία των χαριτωμένων ζώων κακό οιωνό, ενώ κάποιος αναφέρθηκε σ’ έναν σχετικό αρχαίο κελτικό θρύλο της Βρετάνης, που αντιμετωπίσθηκε με χάχανα από τον στενό κύκλο του καπετάνιου μας. Όλο το πλήρωμα ήταν κρεμασμένο από την κουπαστή, άλλοι στριμώχνονταν στο κάσαρο κι άλλοι στα παραπέτα, και σχολίαζαν, διασκέδαζαν, ανατρίχιαζαν. Καθώς η χαμηλή πρασινοσταχτιά ακτή χανόταν στον αβέβαιο ορίζοντα, ακούστηκε μια κραυγή και αμέσως ο πλοίαρχος άρχισε να μοιράζει διαταγές. Ρώτησα την αδελφή μου τι συνέβαινε και κάποιος ναύτης παραδίπλα μας φώναξε, ενώ προσπαθούσε να λύσει ένα παλαμάρι, ότι ένας δεκαεξάχρονος καμαρότος είχε πέσει στην θάλασσα από το αριστερό πρωραίο φινιστρίνι. Τύλιξα γύρω μου ένα σάλι ανατριχιάζοντας με τις τυρβώδεις κοιλότητες του ανέμου, καθώς το πλοίο γύριζε τραβέρσο και το σταχτί φως αγκιστρωνόταν σπιθίζοντας στις χαίτες των κυμάτων. 2
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 27
Η ΣΧΕΔΙΑ
Έμεινα ακίνητη για ώρα, όταν ακούστηκε ένας πυροβολισμός για σινιάλο. Οι άνδρες του πληρώματος διέσχιζαν το κατάστρωμα ανάστατοι, συγκεχυμένες εντολές παραμορφώνονταν από τον νοτισμένο άνεμο, ενώ ο ντε Σωμαγιέ, τυλιγμένος στην μπέρτα του, παρακολουθούσε το πήγαινε έλα σαν θεός πάνω από την γέφυρα. Έριξαν στην θάλασσα μια ναυαγοσωστική σχεδία, που έσκασε στο αφρισμένο νερό σαν χαδιάρικο μπατσάκι. Ο Ζαν-Αριστίντ είχε σκαρφαλώσει σαν μαϊμού στο μεσαίο κατάρτι και σάρωνε με το βλέμμα του την θάλασσα. Ένιωσα τα οξέα του στομαχιού μου να ανεβαίνουν ανυπόμονα προς το λαρύγγι μου και στηρίχθηκα στο παραπέτο. Ύστερα από πολλή ώρα και εν μέσω αντιφατικών εντολών οι ναύτες κατάφεραν να κατεβάσουν μια οκτάκωπη σκαμπαβία. Αλλά η σχεδία είχε εξαφανισθεί, όπως άλλωστε και ο καμαρότος. Στο βάθος του ορίζοντα φάνηκαν τα πανιά του σκευαγωγού μας πλοίου, μεγεθυσμένου απ’ τον αντικατοπτρισμό, ενώ πολύ κοντά του έπλεαν η κορβέτα και το μπρίκι – τα άλλα πλοία του στολίσκου. Τα είχαμε αφήσει πολύ πίσω σε μια αναίτια επίδειξη υπεροχής της φρεγάτας μας. Άκουσα τα σινιάλα, έπειτα τους τρεις άτακτους κανονιοβολισμούς, που μες στον χαλασμό του ανέμου μού θύμισαν τζούφια πυροτεχνήματα, είδα τον αναποφάσιστο λευκό καπνό να αναδύεται απ’ τα πλευρά του κύτους των πλοίων. Έπειτα στράφηκα ξανά προς τον ντε Σωμαγιέ και, παρά την απόσταση που μας χώριζε, διέκρινα κάτι σαν λάμψη της εκδικητικότητας, που γνώριζα πολύ καλά από την προηγούμενη ζωή μου. Η ματιά του χανόταν σε κάποιο σημείο φυγής πέρα 2
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 28
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
απ’ τον ορίζοντα, το δεξί του χέρι ήταν χωμένο στο εσωτερικό μέρος του αμπέχονού του. Αυτός ο πιστός στην βασιλεία ντιλετάντης, που είχε λιποτακτήσει από την στρατιά του Βοναπάρτη και είχε περάσει κοντά δύο δεκαετίες στα σαλόνια του Λονδίνου και στα λουτρά του Μπάντεν Μπάντεν, δυσφημώντας την Επανάσταση με ασώματες λέξεις, απολάμβανε εμφανώς την ήττα της Δημοκρατίας, σκέφθηκα με αποστροφή. Ένας ναυτικός που δεν έχει κυβερνήσει πλοίο. Ένας κοσμικός. Πώς θα εξωτερικεύσει τις συσσωρευμένες πικρίες του, αναρωτιόμουν γερμένη στο παραπέτο. Θα αρκέσει αυτό άραγε για να σβήσει το μίσος του για την Δημοκρατία; Αν η ανάγνωσή μου ήταν σωστή, εκδικείτο κάποιον και γιατί; Μήπως απολάμβανε το συμβάν; Δεν βρήκαμε ποτέ τον δεκαεξάχρονο. Κάποιος είπε –ο λοστρόμος νομίζω– πως ήταν δεινός κολυμβητής και πως είχε διασχίσει την μισή Μάγχη στα δεκατρία του, ξεκινώντας από την Διέππη. Θα βρίσκεται τώρα πάνω στην σχεδία, είπε ένας ανθυπολοχαγός του στρατού και απέσυρε το βλέμμα του όταν τον κοίταξα με απορία. Με πολύ κόπο η σκαμπαβία ανασύρθηκε στο κατάστρωμα. Δίπλα μου στεκόταν αίφνης ο κύριος Κορρεάρ, ο τοπογράφος της αποστολής. Δεν ήταν ούτε καν δεκάξι, μονολόγησε. Με μάνα χήρα από τα χρόνια της Βανδέας. Τον κοίταξα έκπληκτη που γνώριζε τόσα για το παλικάρι. Στράφηκε προς το μέρος μου και πρόσθεσε με μάλλον επιχειρησιακό ύφος: Εγώ μεσολάβησα για να προσληφθεί. Ας ευχηθούμε, κυρία μου, να μην βρίσκεται τώρα πάνω στην σχεδία. Ο θάνατος από δίψα και πείνα είναι φριχτός. Ο πνιγμός είναι πιο ανθρώπινος. Αγω2
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 29
Η ΣΧΕΔΙΑ
νιώδης αλλά σύντομος. Υποκλίθηκε ευγενικά και αποσύρθηκε. Επέστρεψαν όλοι στις δουλειές τους κι εγώ στην καμπίνα μου. Ο στολίσκος απέπλευσε. Ήμουν βαρύθυμη, μ’ έπιασε πάλι η ημικρανία μου. Ένιωθα την ενέργεια της οργισμένης θάλασσας να διοχετεύεται μέσα απ’ το βαρύ σκαρί ως τα σωθικά μου. Προς στιγμήν είχα μια παραίσθηση – ότι ήμουν λέει ξανά έγκυος και ότι βρισκόμουν στον «Έμπορο της Βενετίας», στο πρώτο εκείνο ταξίδι με τον άντρα μου, έξω απ’ τις ακτές της Γουϊνέας, καθ’ οδόν προς το παλιό ολλανδικό κάστρο της Ελμίνα στην Χρυσή Ακτή. Επρόκειτο να παραλάβουμε ένα φορτίο μαύρων, που θα τροφοδοτούσαν τις φυτείες του Νέου Κόσμου, κι εγώ ήμουν λίγο φοβισμένη μπροστά στο άγνωστο, αλλά με την προσδοκία της νέας ζωής να μου δίνει κουράγιο. Θα είχα αποκοιμηθεί, όταν τρία χτυπήματα στην πόρτα της καμπίνας μ’ έκαναν να πεταχτώ κάθιδρη. Ώρα για το δείπνο, κυρία, άκουσα την φωνή του καμαρότου και ο νους μου πήγε στον δεκαεξάχρονο που θα βρισκόταν τώρα στον σκοτεινό, κρύο βυθό, με δεκάδες ψάρια και καβούρια να μπλέκονται στα φιδωτά, σαν της Μέδουσας μαλλιά του. Είναι μόνος, σκέφθηκα. Ρουφούσα τον ζωμό μου ανόρεκτα. Παχιές σκιές σε αποχρώσεις σάπιου τεύτλου κάθονταν στα τοιχώματα της τραπεζαρίας. Ο πλοίαρχος ήταν ευδιάθετος και αφηγείτο ιστορίες από την διαμονή του σε λουτροπόλεις της Βοημίας – στο Μαριάνσκε Λούζνιε και το Κάρλοβυ Βάρυ, αν συγκράτησα σωστά τα τοπωνύμια. Μιλούσε για ολονύκτιες χαρτοπαιξίες, για περιπάτους σε αλέες ζωσμένες με φιλύρες, για 2
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 30
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
λίμνες με κύκνους, για παγωμένα ποτάμια που χρησίμευαν ως πίστες πατινάζ, για κατάφωτα σαλόνια και για χειροφιλήματα μεστά νοήματος. Τα λόγια του αιωρούνταν στην βαριά ατμόσφαιρα σαν αποκαμωμένες κάργες. Αντάλλαξα βλέμματα γεμάτα σημασία με την αγαπητή μου αδελφή. Κανείς δεν μνημόνευσε το ατύχημα. Κάποια στιγμή ο Σαβινύ, ο γιατρός της αποστολής, κατάφερε να στρέψει την συζήτηση στην ρότα μας και στις ευνοϊκές συνθήκες του ταξιδιού. Αν όλα πάνε κατ’ ευχήν, και θα πάνε με τέτοιο σκάφος, σε τρεις μέρες θα παρακάμψουμε τον Βισκαϊκό και σε δύο βδομάδες θα βρισκόμαστε στα Κανάρια Νησιά, είπε ο πλοίαρχος απευθυνόμενος κυκλικά στην ομήγυρη. Ακούω πως η ζωή διαφέρει εκεί. Ευχάριστο κλίμα, τροπικά φυτά, ο κόσμος σουλατσάρει στους δρόμους. Είναι η πύλη της Αφρικής, είπε ένας αξιωματικός του Πυροβολικού, που δεν είχε κανείς μπει στον κόπο να μου συστήσει. Υπάρχουν κι άλλα πολλά στα Κανάρια Νησιά, που η παρουσία των κυριών και οι καλοί μου τρόποι μού απαγορεύουν να αναφέρω, είπε ο πλοίαρχος, γελώντας με αντιαισθητικά ανοιχτό το στόμα πριν καταπιεί το φουά γκρα του. Αρνήθηκα το κυρίως πιάτο και ήπια αφηρημένα μια γουλιά κρασί. Μου φάνηκε υπόξινο – σαν να ανέδιδε μια απόμακρη οσμή αμπαριού και σαλαμούρας. Ο νεοδιορισμένος – μετά την πρόσφατη Συνθήκη της Βιέννης, που εκχωρούσε στην Γαλλία τα παράκτια αφρικανικά εδάφη νοτίως του Λευκού Ακρωτηρίου– κυβερνήτης της Σενεγάλης, σιωπηλός ως εκείνη την στιγμή, πήρε με επισημότητα τον λόγο και άρχισε να εξηγεί το πρόγραμμά του. Δεν ξέρω πού πε
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 31
Η ΣΧΕΔΙΑ
τούσε το μυαλό μου, αλλά δεν άκουσα σχεδόν τίποτα. Όταν σερβιρίστηκε το καλβαντός, το δέχθηκα με ανακούφιση. Επανήλθα στην πραγματικότητα την στιγμή που ο κύριος Κορρεάρ, ο τοπογράφος, άρχισε να εξηγεί το πρόγραμμα χαρτογράφησης της αποικίας με ευχάριστη, βαθιά φωνή. Θα μίσθωνε μαύρους Ουόλοφ από την ακτή, θα μετέφερε τον εξοπλισμό με καμήλες και γαϊδούρια, ενώ θα του αρκούσε μία διμοιρία ανδρών. Λογάριαζε ότι σε τρεις μήνες θα είχαμε μια καλή εικόνα της αποικίας της Σενεγάλης, πάντως πολύ μακριά από αυτήν που μας έδιναν οι ως τώρα διαθέσιμοι χάρτες. Εκτιμούσε ότι η έκταση της αποικίας άγγιζε το ήμισυ της Γαλλίας –ίσως κατά τι λιγότερο–, αλλά το έδαφός της ήταν επίπεδο, εξήγησε, και έτσι η χαρτογράφηση θα ήταν ευκολότερη, τηρουμένων φυσικά των αναλογιών. Εκκινώντας από την πρωτεύουσα, το Σαιν Λουί, θα χαρτογραφούσε την λίμνη Γκιέρ και θα ανέπλεε τον ποταμό Σενεγάλη, αφήνοντας στα αριστερά του τις αμμουδερές εκτάσεις της Μαυριτανίας. Φτάνοντας στο έσχατο ανατολικό όριο της αποικίας, την Κιντίρα –στα σύνορα με την αυτοκρατορία του Μάλι–, θα στρεφόταν δυτικά, διασχίζοντας τις απέραντες σαβάνες του Σαχέλ. Όταν θα ξαναέφθανε στον Ατλαντικό, στην νήσο Γκορέ –την παλιά οχυρωμένη ολλανδική αποικία και επί αιώνες κέντρο του δουλεμπορίου στην περιοχή–, θα περιέπλεε την ακτή με το μπρίκι που αν είχε την ευγένεια θα του είχε στο μεταξύ διαθέσει ο αξιότιμος κυβερνήτης. Θα χρειασθείτε πολλά εφόδια, είπε ο πλοίαρχος με πολυπράγμον ύφος, σαν να έκανε υπολογισμούς στο κεφάλι του
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 32
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
όλη αυτή την ώρα. Μπα, όχι, είπε ο Κορρεάρ. Θα αξιοποιήσω τους τοπικούς πόρους. Οι δούλοι είναι φθηνοί και άφθονοι. Οι Μαντίνγκα, εκτός από γεροδεμένοι, είναι και σπουδαίοι πολεμιστές. Θα μου διαθέσετε, υποθέτω, μια επαρκή ποσότητα δώρων και στα ανατολικά της χώρας θα κάνω συμφωνίες με τους ντόπιους φύλαρχους. Ενδεχομένως θα ακολουθήσω την πορεία των νομαδικών φυλών –Μπαμπαρά, Πελ, Φουλάνι, Χάουσα–, που διασχίζουν με τα κοπάδια τους το Σαχέλ. Κανένα πρόβλημα ως προς την διατροφή – κρέας και γάλα βρίσκονται σε αφθονία σ’ αυτά τα μέρη. Και κεχρί, και αραχίδες και μάνγκο. Ούτε ο καφές θα μας λείψει, πρόσθεσε μ’ ένα ευγενικό μειδίαμα. Για κρασί όμως, τι θα κάνετε για κρασί, κύριε Κορρεάρ; γέλασε ο κυβερνήτης. Α, υπάρχει φοινικόκρασο, απ’ ό,τι ακούω, παρενέβη ο κύριος Σαβινύ. Το έχω δοκιμάσει. Είναι ξινό κι απαίσιο και βαράει στο κεφάλι, είπε ένας έμπορος απ’ την Ροάν. Κάνει μόνο για τους μαύρους, πρόσθεσε χαμογελώντας με νόημα. Αλλά οι κυρίες δεν μιλούν διόλου, είπε ευγενικά ο κύριος Κορρεάρ, τις έχουμε πνίξει εμείς οι άνδρες με τις αφηγήσεις και τους προγραμματισμούς μας. Οι κυρίες ακούνε και μαθαίνουν, απάντησε με έναν τόνο αυστηρότητας ο κυβερνήτης. Ελπίζω να τους φανεί ευχάριστο το ταξίδι με το πιο σύγχρονο από τα πλοία του Βασιλικού μας Ναυτικού, παρενέβη ο πλοίαρχος και διέκρινα μια αυθάδη λάμψη στο θολό απ’ το κρασί βλέμμα του, με κοίταζε επίμονα ή έτσι νόμιζα. Το πιο επείγον απ’ όλα είναι να εγκλιματισθούν εγκαίρως, πρόσθεσε, αν και, γενικά μιλώντας, η Σενεγάλη έχει το καλύτερο κλίμα στην δυτική ακτή της Αφρικής – ξηρό, με περιο2
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 33
Η ΣΧΕΔΙΑ
ρισμένη περίοδο βροχών. Και το Σαιν Λουί είναι μια πολύ ευχάριστη αποικιακή πόλη, με ξύλινα πολύχρωμα σπίτια, στρωμένους σκιερούς δρόμους και καλό λιμάνι, είπε ο κύριος Σαβινύ. Οι ασθένειες δεν είναι θανατηφόρες, με εξαίρεση ίσως την λεγόμενη ισπανική γρίπη, που ενδημεί στην ακτή, για την οποία όμως διαθέτουμε αντίδοτα. Και φυσικά τον πυρετό των ελών, που θα πρέπει να προσέξουμε ιδιαιτέρως, αν και η ινδική κινίνη κάνει θαύματα τελευταία. Τουλάχιστον έτσι λένε οι διαθέσιμες αναφορές. Ας μην ξεχνάμε και τον πυρετό των τροπικών, παρενέβη ο πλοίαρχος γελώντας παράταιρα. Το θερμό κλίμα απελευθερώνει, όπως λένε, τα ήθη και ο διάβολος έχει πολλές ουρές εκεί κάτω. Στον τομέα αυτό η ιατρική σηκώνει τα χέρια, είπε λίγο ξινά ο Σαβινύ και έσκυψε στο φρούτο του. Μου φάνηκε ότι ο πλοίαρχος συνέχιζε να με κοιτάζει επίμονα. Κοκκίνισα –το ένιωσα στα μάγουλά μου–, αλλά το απέδωσα στο καλβαντός. Και η Καζαμάνς, στα νότια της χώρας, έλεγε τώρα ο αγρονόμος της αποστολής, ακούω πως είναι από τα ευφορότερα μέρη που μπορεί να βρει κανείς σ’ αυτό τον πλανήτη. Αν οι ντόπιοι δεν ήταν αμόρφωτοι και τεμπέληδες, θα μπορούσαν να έχουν τρεις συγκομιδές τον χρόνο σ’ αυτή την περιοχή, που είναι, σκεφθείτε, τριπλάσια απ’ το Λανγκεντόκ-Ρουσιγιόν. Δυτικά της Ταμπαμούκα – έδειξε αόριστα προς τον χάρτη που κρεμόταν στον απέναντι τοίχο της τραπεζαρίας– και ως την Μπανζούλ και το Ζινγκασάρ, νοτίως του ποταμού Γκάμπια, τα εδάφη είναι καλά αρδευόμενα και εύφορα. Ό,τι φυτεύουμε φυτρώνει, ακόμα και τα μπαστούνια βγάζουν φυλλωσιές, έλεγαν οι πρώτες o
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 34
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
αναφορές πριν από ενάμιση αιώνα. Αυτή η γη θα μπορούσε να αποτελέσει τον εξαγωγικό μας πυλώνα στην Αφρική. Μπαμπάκι, ρύζι, αραχίδες, παρενέβη ο έμπορος απ’ την Ροάν. Σκέφτομαι κυρίως ορυζώνες, πετάχτηκε και πάλι ο αγρονόμος. Τρεις συγκομιδές τον χρόνο μπορούν να θρέψουν όλη την δυτική Αφρική κατά μήκος της ακτής, ως κάτω στο Καμερούν και στην Γκαμπόν. Με τεράστια κέρδη για την Αυτού Μεγαλειότητα, προσέθεσε με δουλικό ύφος, επιζητώντας την επιδοκιμασία του κυβερνήτη, που εκείνη την στιγμή κάτι ψιθύριζε ευγενικά στον γαμπρό μου. Απορώ γιατί αυτός ο βασιλιάς του Ντυόλοφ δεν κάνει τίποτα για να βγάλει την χώρα απ’ το τέλμα της καθυστέρησης, είπε κάποιος. Μα διότι περίμεναν εμάς, γέλασε ο πλοίαρχος. Έχουμε μια αποστολή – θεία αποστολή, έτσι δεν είναι, πάτερ; Έπιασα με την άκρη του ματιού τον Ζαν-Αριστίντ, που είχε μπει εκείνη την στιγμή μ’ έναν μεγάλο ασημένιο δίσκο φορτωμένο με ξηρούς καρπούς, μια καράφα κονιάκ και ολλανδικά πούρα για τους κυρίους. Στάθηκε περιμένοντας υπομονετικά την άδεια του κυβερνήτη να τα αποθέσει στο τραπέζι. Παρέπαιε από το λίκνισμα του καραβιού και ίσως από το βάρος του δίσκου. Το ασπράδι των ματιών του είχε καλυφθεί από ένα πυκνό δίκτυο τριχοειδών κόκκινων αγγείων. Το γνώριζα καλά αυτό το βλέμμα, κράμα οργής και πόνου, που εκδηλωνόταν σε φαινομενικά ανύποπτες στιγμές. Ντράπηκα. Αν και ταλαιπωρημένος, ο υπηρέτης μου ήταν κατά το ήμισυ Ουόλοφ και ήξερε να διαβάζει στα μάτια και στις χειρονομίες όσα είχαν ήδη ειπωθεί. Αν σκεφθείς ότι αυτοί οι Ουόλοφ είναι πανύψηλοι, έξυπνοι –τηρουμένων
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 35
Η ΣΧΕΔΙΑ
των αναλογιών– και ανθεκτικοί, απορώ γιατί δεν είναι καλοί επιχειρηματίες. Δεν αυξάνουν την παραγωγή, δεν συσσωρεύουν, έλεγε εκείνη την στιγμή ο Φλαμανδός πάστορας Ξαβιέ Μάγιερ, που συνόδευε την αποστολή μας. Καταναλώνουν ό,τι παράγουν ή ό,τι κερδίζουν από μέρα σε μέρα. Δεν αγαπούν την πρόοδο, πρόσθεσε στρέφοντας το βλέμμα του προς το ταβάνι, σαν να ζητούσε την θεία επικύρωση των λεγομένων του. Να δούμε πώς θα τους βγάλουμε από την ζωώδη τους κατάσταση, πώς θα τους κάνουμε να κατανοήσουν ότι είναι αμαρτωλοί. Δηλαδή, κατά την γνώμη σας, τα ζώα αμαρτάνουν, πάτερ; ρώτησε με εμφανώς προσποιητή αφέλεια ο Κορρεάρ. Ελάτε τώρα, Κορρεάρ, μια μεταφορά χρησιμοποίησε ο αιδεσιμότατος, παρενέβη αυστηρά ο πλοίαρχος. Εκχριστανισμός και εκπολιτισμός βαδίζουν χέρι χέρι. Και φέρνουν την οικονομική ευημερία, πρόσθεσε θριαμβευτικά ο έμπορος απ’ την Ροάν. Απλώς την θεωρία της ζωικής κατάστασης των ιθαγενών την είχαμε, νομίζω, απορρίψει εδώ και αιώνες – από την εποχή των πρώτων κονκισταδόρες της Αμερικής, παρενέβη ο Σαβινύ, ζεσταίνοντας με την παλάμη του το ποτήρι του κονιάκ. Ο συμπατριώτης μας Σαρλ-Μαρί ντε λα Κονταμίν αναφέρει ότι οι Ινδιάνοι της Καραϊβικής –όσοι δηλαδή απ’ αυτούς επιβίωναν από την ευλογιά και την σύφιλη που έφεραν μαζί τους οι Ευρωπαίοι– σκότωναν τους παππούδες μας χώνοντάς τους το κεφάλι σ’ ένα βαρέλι με νερό, κι έπειτα περίμεναν επί μέρες για να διαπιστώσουν αν το σώμα τους αποσυντίθετο. Θα είχαν κλίση στις φυσικές επιστήμες, παρενέβη ο κυβερνήτης συμβιβαστικά και όλοι
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:26 ΜΜ Page 36
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
–ή σχεδόν όλοι– ξεκαρδίστηκαν στα γέλια. Ενώ εμείς έχουμε κλίση στις επιστήμες του ανθρώπου, μπήκα στην κουβέντα κι εγώ για πρώτη φορά και στο τραπέζι έπεσε παγωμάρα. Να λοιπόν που οι κυρίες της συντροφιάς έχουν και μιλιά, εκτός από όμορφο στόμα, έσπασε την σιωπή ο πλοίαρχος και ένας δυο χαχάνισαν εγγαστρίμυθα. Και ο υπηρέτης σας τι είναι λοιπόν, άνθρωπος ή ζώο; έσπευσε να μου απευθύνει τον λόγο ο νεαρός ανθυπολοχαγός, κατακόκκινος απ’ το πιοτό κι από την προσπάθεια να συμπλεύσει με το αφεντικό του. Αποφάσισα να μην ξαναμιλήσω και βάλθηκα να διπλώνω και να ξαναδιπλώνω την πετσέτα μου. Έριξα μια ματιά στον Ζαν-Αριστίντ, που στεκόταν τώρα όρθιος σε μια γωνιά ανάμεσα σε δύο άλλους σερβιτόρους, πανέμορφος μες στην λευκή του κελεμπία και παντελώς ανέκφραστος. Απ’ αυτή την απόσταση δεν μπορούσα να διακρίνω το ασπράδι των ματιών του. Σε κάθε περίπτωση τον έχετε εκπαιδεύσει σωστά, είπε ο πάστορας. Δείχνει ηθικό ον, πρόσθεσε στρεφόμενος επιδοκιμαστικά προς τον υπηρέτη μου. Είναι σημαντικό οι φυλές αυτές να αποβάλουν σταδιακά το κανιβαλικό παρελθόν τους, την πίστη τους στις παγανιστικές θεότητες, την ασυδοσία, την κτηνοβασία και τις άλλες γνωστές μάστιγες, που τους κρατούν σε ζωώδη κατάσταση. Θα δούμε όμως, θα δούμε. Η ιεραποστολή μας στην νήσο Γκορέ κάνει θαυμάσια δουλειά και οι πατέρες εκεί με περιμένουν πώς και πώς για να συμβάλω με τις μικρές μου δυνάμεις στο έργο τους. Ατυχώς για σας, πάτερ, και το Ισλάμ έχει κάνει καλή δουλειά κατά μήκος της ακτής, τόλμησα να ψιθυρίσω, παραβαίνοντας την σιωπηρή συμφωνία με τον εαυτό μου. Σύ
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:27 ΜΜ Page 37
Η ΣΧΕΔΙΑ
ριοι και Λεβαντίνοι μουφτήδες εξισλαμίζουν με σχετική ευκολία τις ντόπιες φυλές από τον καιρό του πρώτου μου ακόμη ταξιδιού στην Αφρική, εδώ και δύο δεκαετίες, ίσως κι από πολύ παλιότερα. Μάλιστα πολλοί πιστεύουν ότι οι γηγενείς εξοικειώνονται ευκολότερα με το Κοράνι και τις απλές επίγειες εντολές του απ’ ό,τι με την σωτηρία της ψυχής και τις αμαρτίες που τους φορτώνουμε εμείς. Μην έχετε καμιά αμφιβολία ωστόσο ότι ο χριστιανισμός εντέλει θα θριαμβεύσει, αγαπητή μου κυρία, είπε ο πάστορας μ’ ένα μειλίχιο, ενδεικτικό της υπομονής του ύφος. Η Εκκλησία ηττάται κατά καιρούς, είν’ η αλήθεια, αλλά κατόπιν θείας παρέμβασης αναγεννάται από τις τέφρες της. Αυτό δεν λέει και η πρόσφατη εμπειρία μας; Η επαναστατική τρομοκρατία δεν κατάφερε να καταπνίξει το θρησκευτικό αίσθημα του γαλλικού λαού. Ω, ας τ’ αφήσουμε τώρα αυτά, είπε ανυπόμονα ο κυβερνήτης. Τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ, πάτερ, χαμογέλασε συμβιβαστικά σε όλους. Ο βασιλιάς μας επιθυμεί ν’ αφήσουμε πίσω μας ό,τι διαίρεσε τον λαό κατά το παρελθόν. Έπιασα το βλέμμα του Κορρεάρ να καρφώνεται επίμονα στους ρόζους του καρυδένιου τραπεζιού και τον Σαβινύ να παίζει νευρικά με την πετσέτα του. Ένας απότομος κλυδωνισμός έκανε να αναταραχτεί το ποτό στα ποτήρια μας. Ο υποπλοίαρχος μπήκε βιαστικά στην αίθουσα, ζήτησε συγγνώμη και υποκλίθηκε στον κυβερνήτη. Έπειτα έσκυψε και κάτι ψιθύρισε στο αυτί του πλοιάρχου. Ω, μα συνεχίστε όλη νύχτα στην προκαθορισμένη πορεία, αναφώνησε ο πλοίαρχος μοιάζοντας ενθουσιασμένος με τα νέα. Η βασιλική φρε
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:27 ΜΜ Page 38
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
γάτα δεν έχει ανάγκη διορθωτικών κινήσεων, δεν συμφωνείτε, κύριε κυβερνήτα; Αυτή είναι δική σας δουλειά, είπε ψυχρά εκείνος. Το μόνο που σας ζητώ εγώ είναι να μεταφέρετε με ασφάλεια ως το Σαιν Λουί τους τετρακόσιους ανθρώπους που σας εμπιστεύθηκε ο βασιλιάς. Ω, ασφαλώς, ασφαλώς, έσπευσε να συμφωνήσει ο πλοίαρχος. Με ασφάλεια και ταχύτητα. Εις υγείαν λοιπόν, ύψωσε το ποτήρι του, όπου παγιδεύτηκε για μια στιγμή, σαν αστραπή, η αντανάκλαση της λάμπας. Εις υγείαν των επιστημόνων, των στρατιωτών και φυσικά των κυριών και όλων των υπολοίπων, περιλαμβανομένων και των εκπροσώπων της μαύρης φυλής, όποια κι αν είναι η ακριβής φυσική της υπόσταση – όπου κι αν την τοποθετεί στην κλίμακα της εξέλιξης ο μεγάλος μας φυσιοδίφης, ο κύριος Λαμάρκ. Πρόσω ολοταχώς, υποπλοίαρχε, είπε με επισημότητα, και τότε ο κυβερνήτης, σαν να περίμενε αυτήν ακριβώς την εντολή, σηκώθηκε απ’ την καρέκλα του καληνυχτίζοντάς μας. Μία μόνο ερώτηση πριν αποσυρθείτε, κυβερνήτα, είπε τότε ο πάστορας, αν μου επιτρέπετε φυσικά. Αρκούν τετρακόσιοι άνθρωποι για να διοικήσουν μια αποικία; Ω, αφήστε το αυτό σ’ εμένα, ήταν η άμεση απάντηση. Ασφαλώς και αρκούν σε πρώτη φάση, άλλωστε είναι στο χέρι σας και στο χέρι μας να εκπαιδεύσουμε τους γηγενείς. Μαθαίνω ότι ορισμένοι απ’ αυτούς αναπτύσσουν εξαιρετικές διοικητικές ικανότητες και τεχνικές δεξιότητες, υπό την καθοδήγησή μας φυσικά. Είναι και καλοί πολεμιστές. Δεν έχουν όμως πίσω τους τέσσερις χιλιάδες χρόνια πολιτισμού σαν εκείνους τους φελάχους που επιστράτευσε ο Ναπολέων στην Αίγυπτο, είπε ο αγρονό
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:27 ΜΜ Page 39
Η ΣΧΕΔΙΑ
μος. Ίσως όχι, οι επιστήμονές μας όμως ισχυρίζονται ότι έχουν άγραφο, παρθένο μυαλό –τους παρομοιάζουν μάλιστα συχνά με μωρά– κι αυτό ενδέχεται να είναι προς όφελός μας, ανταπάντησε ο κυβερνήτης και αποχώρησε. Σηκώθηκαν και οι υπόλοιποι. Ο πλοίαρχος έσπευσε να μου τραβήξει την καρέκλα. Αδιαφορώντας για το γλυκανάλατο χαμόγελό του, πισωπάτησα και πλησίασα την αδελφή και τον γαμπρό μου. Πρόφθασα ν’ ακούσω τον ανθυποπλοίαρχο να ρωτά τον προϊστάμενό του αν ήταν σοφό να συνεχίσουμε με έντεκα κόμβους στον ανοιχτό Ατλαντικό. Γιατί όχι, απάντησε με άνεση ο πλοίαρχος. Σε ό,τι αφορά τα υπόλοιπα πλοία της αποστολής, θα μας προφτάσουν στα Κανάρια Νησιά. Έχω δώσει σαφείς οδηγίες να μην ζορίσουν τα πανιά τους. Επιβαίνουμε στο ταχύτερο πλοίο της Αυτού Μεγαλειότητος, ελπίζω να το κατανοείτε αυτό. Ω, μα βέβαια, και στο καλύτερα εξοπλισμένο, παρενέβη ο αξιωματικός του Πυροβολικού. Εμπρός λοιπόν, είπε κεφάτα ο πλοίαρχος απευθυνόμενος με μια πλατιά κίνηση στην ομήγυρη. Αλήθεια τι πιστεύετε για την ανθρωποφαγία, Σαβινύ; άκουσα τον πάστορα να ρωτά τον γιατρό, καθώς βγαίναμε από την τραπεζαρία. Προσωπικά πιστεύω ότι αν το έφερνε η ανάγκη, θα ήμουν ικανός να καταβροχθίσω ανθρώπινη σάρκα, ελαφρά αλατισμένη και κομμένη σε λωρίδες, πάτερ, είπε ψύχραιμα ο Σαβινύ. Είμαι γιατρός, μην το ξεχνάτε. Έχω μελετήσει επιστημονικά την πείνα και σας διαβεβαιώ ότι θα το πράττατε κι εσείς. Όμως, εκτός από αναγκαιότητα, ίσως ο κανιβαλισμός να είναι και ηδονιστική πρακτική. Ποιος
MODINOS - DD_Layout 1 21/02/2011 4:27 ΜΜ Page 40
ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΟΔΙΝΟΣ
ξέρει... Ένας Γκουαρανί της Παραγουάης, βλέποντας τους Ιησουίτες να θάβουν τους νεκρούς ύστερα από κάποια μάχη, είχε αναφωνήσει: Θεέ μου, πόσο χαμένο κρέας! Αυτό το περιστατικό το κατέγραψε στα απομνημονεύματά του ο Πιέρο δε Σιενφουέγκος πριν από τρεις αιώνες, στην Ασουνσιόν. Αλλά δεν τον πιστεύω, πρόσθεσε χαριτωμένα και βγήκε από την πόρτα, αφήνοντας τον αποσβολωμένο Φλαμανδό να κάνει τον σταυρό του. Καθώς επέστρεφα στην καμπίνα μου, άκουσα πίσω μου τα βαριά βήματα του πλοιάρχου και ένιωσα την ανάσα του στον σβέρκο μου. Με συγχωρείτε, κυρία μου, αναρωτιόμουν μήπως θα θέλατε να με συνοδεύσετε ως την γέφυρα. Θα μπορούσαμε να θαυμάσουμε παρέα τον νυχτερινό ουρανό, είπε δουλοπρεπώς, με μια υπόκλιση που παραλίγο να με κάνει να βάλω τα γέλια. Έχει ξαστεριά απόψε και παρά τον καιρό.... Ω, έχω αποθαυμάσει πολλούς νυχτερινούς ουρανούς, κύριε, απάντησα όσο ψυχρά μπορούσα. Από τον κόλπο της Γουϊνέας ως την Σουρινάμ και την Μπαΐα. Άλλωστε έχει ψύχρα απόψε. Τότε θα μπορούσα να σας καλέσω για ένα ποτό στην καμπίνα μου, επέμεινε και με μια νέα υπόκλιση πήρε και μου φίλησε το χέρι. Ανατρίχιασα και το αποτράβηξα με σιχασιά. Ίσως μια άλλη φορά, πλοίαρχε, απάντησα όσο ουδέτερα μπορούσα. Ίσως στο Σαιν Λουί. Καληνύχτα. Στο τέρμα του διαδρόμου ο Ζαν-Αριστίντ με περίμενε, ένα με την μαλακιά σκιά. Δεν σε χρειάζομαι, του έκανα νόημα. Έπειτα του έσφιξα το χέρι. Όλα θα πάνε καλά, είπα, κι ας μην το πίστευα. Έτσι έκλεισε η πρώτη μέρα του ταξιδιού, κύριε Ζερικώ.