TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:05 ΜΜ Page 5
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας
Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΗΓΕΜΟΝΙΑ
Q
Ψευδαισθήσεις και πραγματικότητα
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 6
©
Copyright Ηλίας Θερμός – Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2013
Έτος 1ης έκδοσης: 2013 Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993.
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 – 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31
e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-5587-1
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΚΕφΑΛΑΙΟ 1: Η γερμανική ενοποίηση με πρωταγωνιστή
τον Ότο φον Βίσμαρκ (1850-1890) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η συγκρότηση της στρατηγικής εθνικής ολοκλήρωσης . . . . . . Σταθεροποίηση και επέκταση του εξουσιαστικού συστήματος Λειτουργία και αξιολόγηση του συστήματος Βίσμαρκ . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 2: Η Γερμανία την εποχή του ιμπεριαλισμού (18901914) και οι αγγλο-γερμανικές σχέσεις (1904-1914) . . . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 3: Τα γεγονότα στη Γερμανία από το 1914 έως το 1933 – Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η επανάσταση στη Γερμανία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η συντριβή της επαναστατικής Αριστεράς . . . . . . . . . . . . . . . . Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και η άνοδος του Χίτλερ . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 4: Η ναζιστική Γερμανία (1933-1945) – Το Τρίτο Ράιχ και ο δρόμος προς την καταστροφή . . . . . . . . . . . . . . . . Η ναζιστική θεωρία του ζωτικού χώρου και ο ναζιστικός ιμπεριαλισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 5: Η διαιρεμένη Γερμανία μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο έως την ενοποίηση το 1991 – Η Γερμανία στη μεταπολεμική Ευρώπη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η διάσκεψη του Πότσνταμ – Η «ατελής» συμφωνία . . . . . . . . Το Δόγμα Τρούμαν και η εγκατάσταση της Αμερικής στην Ευρώπη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Το Σχέδιο Μάρσαλ και η ανασυγκρότηση της Δυτικής Ευρώπης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η Γερμανία στη μεταπολεμική Ευρώπη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ΚΕφΑΛΑΙΟ 6: Η ανερχόμενη γερμανική ηγεμονία από την ενοποίηση έως σήμερα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11 13 19 30 35 44 57 67 74 94 106
137 146 151 160 164 176
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 8
8~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
ΚΕφΑΛΑΙΟ 7: Τα διλήμματα της γερμανικής ηγεμονίας –
Ψευδαισθήσεις και πραγματικότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Η υπόσχεση της ανεύθυνης ηγεμονίας στον επερχόμενο ευρωπαϊκό Μεσαίωνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 ΕΠΙΛΟΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑφΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 9
Αφιερώνεται στη μνήμη των αγαπημένων μου Τούλας και Τιμόθεου.
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 10
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 11
ΚΕφΑΛΑΙΟ 1
Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΗ ΤΟΝ ΟΤΟ φΟΝ ΒΙΣΜΑΡΚ (1850-1890)
Η ιστορία της γερμανικής ενοποίησης και οι επιπτώσεις της στον ευρωπαϊκό χώρο και στο διεθνές σύστημα είναι θέματα κεφαλαιώδους σημασίας, που θα πρέπει να μελετηθούν με ιδιαίτερη προσοχή, γιατί το μέλλον της Ευρώπης και της διεθνούς ανάπτυξης γενικότερα θα επηρεαστεί σημαντικά από τη συμπεριφορά της ενωμένης Γερμανίας. Ο 20ός αιώνας έκλεισε με το γερμανικό ζήτημα στο επίκεντρο των ευρωπαϊκών εξελίξεων, και τόσο η ασφάλεια όσο και η οικονομική και πολιτική ολοκλήρωση της ηπείρου είναι σήμερα ανοιχτά θέματα, καθώς δύο κρίσιμα προβλήματα αναδύονται στον ορίζοντα του 21ου αιώνα. Το πρώτο αφορά το συνεχιζόμενο δυναμισμό της αμερικανικής πολιτικής στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή, ενώ το δεύτερο την επιτακτική αναγκαιότητα για την οικονομική εξισορρόπηση μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών του Βορρά και του μεσογειακού Νότου. Καθώς το φαινόμενο της εγκατάστασης και του ελέγχου μιας εξωευρωπαϊκής δύναμης στην Ευρώπη –κάτι που πέτυχαν οι Ηνωμένες Πολιτείες με το Σχέδιο Μάρσαλ, με τη δημιουργία αμυντικών συμμαχιών μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και με την αναδιοργάνωση και προβολή της ηγεμονίας τους κατά την προηγούμενη δεκαετία– συνεχίζεται, η συμπεριφορά της Γερμανίας μετά το 1989, και ιδιαίτερα οι σχέσεις της με την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Ρωσία είναι θέματα-κλειδιά για το μέλλον της ηπείρου. Αυτή τη στιγμή φαίνεται να εκκολάπτονται στρατηγικές μεγάλης σπουδαιότητας, που η κατανόησή τους απαιτεί βαθύτερη μελέ-
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 12
12 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
τη της συμπεριφοράς του διεθνούς συστήματος από τον προηγούμενο αιώνα. Σημαντικά ερωτήματα προβάλλουν εδώ: Θα συνεχίσει π.χ. η αγγλο-αμερικανική ιδιαίτερη συνεργασία τη στρατηγική της Μεγάλης Βρετανίας μετά την ήττα του Ναπολέοντα, να επιδιώκει δηλαδή την ελαχιστοποίηση του ρόλου της Ρωσίας, ανεξάρτητα από τον πρωταγωνιστικό ρόλο της στον πόλεμο εναντίον της Γαλλίας του Ναπολέοντα; Θα ρυθμίζεται από τις ίδιες δυνάμεις η γαλλική συμπεριφορά για την αποφυγή μιας ισχυρής προσέγγισης μεταξύ των ηπειρωτικών ευρωπαϊκών δυνάμεων Γερμανίας και Ρωσίας; Θα επιλέξει πάλι η Γερμανία να εξασφαλίσει την κυριαρχία της στην Κεντρική Ευρώπη με αγκυροβόλιο τη γερμανο-ρωσική συνεργασία; Θα λειτουργήσει η Ρωσία ως ευρωπαϊκή και παγκόσμια δύναμη ταυτόχρονα και πώς; Θα ρυθμιστεί η γερμανική συμπεριφορά με τη μεγάλη συμμαχία Ηνωμένων Πολιτειών και Ρωσίας; Για την ώρα η νέα πραγματικότητα στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή φαίνεται να καθορίζει τις γερμανικές και κινεζικές επιλογές στην περιοχή. Και καθώς οι εσωτερικές διεργασίες στη Ρωσία συνεχίζονται, η χώρα αυτή δεν φαίνεται να μπορεί να αξιοποιήσει όλες τις δυνατότητες πολιτικής της, αν και το μέλλον μοιάζει να υπόσχεται επαναφορά της στρατηγικής της πρώην Σοβιετικής Ένωσης στην περιοχή από το 1953 έως το 1989. Η προσπάθεια και πορεία προς τη γερμανική ολοκλήρωση και οι προεκτάσεις της στη διεθνή πολιτική οδήγησαν στις ισχυρότατες αντιδράσεις άλλων δυνάμεων και αποτέλεσαν έναν από τους βασικούς παράγοντες των παγκόσμιων ρήξεων του προηγούμενου αιώνα. Η μελλοντική πολιτική της Γερμανίας και η πιθανή επιδίωξη σημαντικής παρουσίας της στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια πολιτική αποτελούν κρίσιμα ζητήματα στις περιφερειακές και παγκόσμιες ισορροπίες. Έτσι λοιπόν η μελέτη των πολιτικών της γερμανικής ενοποίησης, όπως της πολιτικής του καγκελάριου Ότο φον Βίσμαρκ, ίσως είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τη βαθύτερη κατανόηση των σημερινών πιθανών επιλογών της επανενοποιημένης Γερμανίας και των διεθνών σχέσεων στην Ευρώπη.
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 13
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 13
Η συγκρότηση της στρατηγικής εθνικής ολοκλήρωσης
Τα χρόνια μεταξύ των επαναστάσεων του 1848 και των αγώνων για την ιταλική ενοποίηση του 1859 μπορούν να θεωρηθούν μια μεταβατική περίοδος ανάμεσα στα φιλελεύθερα, αστικά επαναστατικά κινήματα του 1832 και του 1848 και στον εθνικισμό. Αυτά τα χρόνια έγινε ο Κριμαϊκός Πόλεμος του 1854-1856 και το συνέδριο του Παρισιού, που ήταν η κατάληξή του. Ο πόλεμος αυτός είχε σημαντικές επιπτώσεις στις σχέσεις των μεγάλων δυνάμεων: Η Ρωσία νικήθηκε και ταπεινώθηκε. Για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια αποτραβήχτηκε από την ενεργό ευρωπαϊκή και μεσανατολική πολιτική. Η προσοχή της στράφηκε στην Κεντρική Ασία και στο να αναρρώσει από τις ζημιές που υπέστη στον πόλεμο. Η Αγγλία, αν και νικήτρια, στράφηκε με τη σειρά της στα εσωτερικά της προβλήματα, όπως το Μεταρρυθμιστικό Κίνημα που υπέβοσκε στη χώρα, και σύντομα εγκατέλειψε τις μακροπρόθεσμες προσδοκίες της για μια αποτελεσματική πολιτική αναχαίτισης της Ρωσίας, αφού είχε ακόμα στη διάθεσή της σημαντικό χώρο για επιδέξιους χειρισμούς. Έτσι λοιπόν άρχισε να εκδηλώνει απροθυμία να συνεχίσει ως ενεργός πρωταγωνιστής. Με τη διστακτική συμπεριφορά της κατά τη διάρκεια του πολέμου, η Αυστρία απέτυχε να κερδίσει τη συμπάθεια της Ρωσίας, ενώ παράλληλα προκάλεσε αρκετή πικρία στη Γαλλία. Η ουδέτερη πολιτική της Πρωσίας όμως εκτιμήθηκε πάρα πολύ από τη Ρωσία, ενισχύοντας τις σχέσεις των δύο αυτών δυνάμεων. Η Πρωσία εκείνη την περίοδο διερχόταν σημαντικές αλλαγές. Στις 2 Απριλίου 1849 το Κοινοβούλιο της φρανκφούρτης είχε απευθυνθεί στον φρειδερίκο Γουλιέλμο Δ΄ ζητώντας του να δεχτεί τον αυτοκρατορικό θρόνο της Γερμανίας. Εν τω μεταξύ είχε αναγνωριστεί και από τους πρίγκιπες της Γερμανίας, όπως επιθυμούσε, αυτοκράτορας της Γερμανίας. Μαζί με την ομάδα των συμβούλων του, ο φρειδερίκος αντικατέστησε το σύνταγμα του 1848 με ένα αυτοκρατορικό σύνταγμα το 1850 που έδινε υπερεξουσίες στον αυτοκράτορα. Όλοι οι υπουργοί, ο στρατός και το νομισματικό σύστημα τέθηκαν υπό αυτοκρατορικό έλεγχο. Η νέα Βουλή, με τα δύο χωριστά
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 14
14 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
νομοθετικά σώματα, συγκλήθηκε με στόχο να εξασφαλίσει την κυριαρχία της αγροτικής και αριστοκρατικής ελίτ μέσα από το δικαίωμα ψήφου που είχε κατακτήσει ώστε να εκλέγει τους αντιπροσώπους της στη Βουλή. Ο στενός σύμβουλος του φρειδερίκου Γουλιέλμου Δ΄ και μετέπειτα υπουργός Εξωτερικών Ράντοβιτς συνέταξε το Σχέδιο Πρωσικής Ενότητας, προτείνοντας την αναδιοργάνωση της Γερμανίας με βάση την παραδοσιακή Γερμανική Συνομοσπονδία και την Ένωση της Ερφούρτης, δηλαδή μια «μικρή» Γερμανία με ένα Κοινοβούλιο που θα εκλεγόταν από ένα περιορισμένο σώμα και με τις στρατιωτικές δυνάμεις υπό πρωσικό έλεγχο.1 Η Ένωση της Ερφούρτης είχε στόχο την ενοποίηση της Γερμανίας υπό την πρωσική ηγεσία. Με τη ρωσική υποστήριξη όμως οι Αυστριακοί απείλησαν με πόλεμο την Πρωσία προκειμένου να εδραιώσουν την παγγερμανική πολιτική τους, που αποσκοπούσε στην ενοποίηση της Γερμανίας υπό τη δική τους ηγεμονία. Έτσι εξανάγκασαν τους απροετοίμαστους και αδύναμους Πρώσους να δεχτούν τους όρους τους στο Όλμιτς στις 9 Οκτωβρίου 1850.2 Με τους όρους αυτούς αποκαταστάθηκε η αυστριακή κυριαρχία στα παγγερμανικά πράγματα όπως ίσχυε παλιότερα, δηλαδή το status quo ante. Ο Κριμαϊκός Πόλεμος αποτέλεσε την απαρχή της παρέμβασης του Βίσμαρκ στη διαμόρφωση της πρωσικής εξωτερικής πολιτικής, με την έντονη και επιτυχή αντίθεση που προέβαλε ως αντιπρόσωπος της Πρωσίας στο Κοινοβούλιο (Δίαιτα) της φρανκφούρτης στην απαίτηση της Αυστρίας για κινητοποίηση του ομοσπονδιακού στρατού και ένωσή του με τους Δυτικούς συμμάχους. Αλλά ο πλήρης έλεγχος της εξωτερικής πολιτικής της Πρωσίας πέρασε στα χέρια του αμέσως μετά το διορισμό του ως πρωθυπουργού, στις 22 Σεπτεμβρίου 1862, από το βασιλιά Γουλιέλμο Α΄, και αφού είχε διατελέσει πρεσβευτής στην Αγία Πετρούπολη και στο Παρίσι. Το κύριο πρόβλημα που αντιμετώπισε ο Βίσμαρκ στην αρχική φάση της διακυβέρνησής του ήταν η συνεργασία με τις πρωσικές πολιτικές δυνάμεις, καθώς και η σωστή εκτίμηση της κατάστασης που επικρατούσε τότε στο διεθνές σύστημα δυνάμεων σε συνδυασμό με την επίδραση των εξελισσόμενων τεχνολογικών αλλαγών. Στο μεταξύ η επίτευξη του στόχου της ενοποίησης της κεντρικής Γερ-
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 15
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 15
μανίας απαιτούσε τη διαμόρφωση μιας στρατηγικής που θα λάμβανε υπόψη την πραγματικότητα και την εμπειρία. Το κυριότερο εμπόδιο στην πρωσική προσπάθεια ήταν η παραδοσιακή αυστριακή αντίδραση. Το κεντρικό σημείο του στρατηγικού σχεδιασμού του Βίσμαρκ ήταν μια πολιτική επιτυχούς συνασπισμού, την οποία θα υποστήριζε μια ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη. Αυτό σήμαινε ότι η Πρωσία έπρεπε να αγωνιστεί να δημιουργήσει ευνοϊκούς συνασπισμούς υπό την καθοδήγησή της, και ταυτόχρονα να μην επιτρέψει ποτέ το σχηματισμό ενός εχθρικού συνασπισμού που θα μπορούσε να στραφεί εναντίον της. Η Πρωσία έπρεπε λοιπόν να αναλάβει την πρωτοβουλία στην πολιτική ενοποίησης, επικεντρώνοντας αρχικά στο διπλωματικό πεδίο, ενώ θα διατηρούσε την πρωτοκαθεδρία στο στρατιωτικό τομέα. Αρχικά ο Βίσμαρκ επικεντρώθηκε στη δημιουργία ενός συνασπισμού της Πρωσίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας. Εκτιμώντας τα σύμφυτα προβλήματα της αντιπαράθεσης ανάμεσα στην Αυστρία και τη Ρωσία στα Βαλκάνια, το σχέδιο του Βίσμαρκ θα μπορούσε να προχωρήσει μετά το ξέσπασμα μιας κρίσης στις αυστρο-ρωσικές σχέσεις. Στην άλλη γωνία του υποθετικού τριγώνου βρισκόταν η Γαλλία, της οποίας οι σχέσεις με την Αυστρία ήταν πολύ τεταμένες μετά τη σύγκρουσή τους για την Ιταλία το 1859. Τη Γαλλία παρ’ όλα αυτά κανείς δεν μπορούσε να την εμπιστευτεί ως αξιόπιστο σύμμαχο. Κατόπιν θα προσπαθούσε να προσελκύσει με το μέρος της Πρωσίας όλα τα γερμανικά κρατίδια που επιθυμούσαν την ενοποίηση, να προσεταιριστεί την πρωσική Αυλή και να εξασφαλίσει από τη δραστήρια αστική τάξη τη στήριξη του στρατιωτικού προϋπολογισμού στο Κοινοβούλιο της φρανκφούρτης. Σε λόγο του στην Επιτροπή Προϋπολογισμού, στις 30 Σεπτεμβρίου 1862, ο Βίσμαρκ ανακοίνωσε ότι είχε πεισθεί πως η θέση της Πρωσίας στη Γερμανία θα κρινόταν όχι από το φιλελευθερισμό της, αλλά από τη δύναμή της: «Τα σοβαρά ζητήματα δε λύνονται με τα λόγια και τις αποφάσεις της πλειοψηφίας –αυτό ήταν το μεγάλο σφάλμα του 1848-1849–, αλλά με αίμα και σίδερο».3 Ο Βίσμαρκ είχε λοιπόν μια ξεκάθαρη απάντηση στα ηθικά διλήμματα της γερμανικής ιστορίας.
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 16
16 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
Οι φιλελεύθεροι, επηρεασμένοι από την παλιά αντι-αστικοφιλελεύθερη στάση του, αρνήθηκαν να συνεργαστούν μαζί του, τον πίεσαν όμως να επανεξετάσει την καταπιεστική πολιτική του για το σύνταγμα, που βασιζόταν στην περίφημή του θεωρία του ζωτικού χώρου. Έτσι, αφού η στρατηγική για την ενοποίηση δεν προχωρούσε μέσω ενός διεθνούς συνασπισμού και της παράλληλης έγκρισης του στρατιωτικού προϋπολογισμού, τότε η μόνη εναλλακτική λύση, κατά τον Βίσμαρκ, ήταν η επιτυχία μιας σειράς στρατηγικών πραξικοπημάτων. Συνεπώς η πορεία προς την εθνική ολοκλήρωση επρόκειτο να περάσει μέσα από μια διαδικασία επώασης πολέμου. Μια ανάλυση της διεθνούς κατάστασης εκείνη την περίοδο μας δίνει την παρακάτω εικόνα: Η βρετανική πολιτική συνέχιζε την παράδοση των ναπολεόντειων πολέμων και θεωρούσε ακόμα τη Γαλλία το βασικό ευρωπαϊκό κίνδυνο. Έτσι έβλεπε στην Πρωσία ένα σύμμαχο εναντίον της Γαλλίας. Η βρετανική αντίληψη για την Πρωσία ήταν θετική και βασιζόταν στους αναπτυσσόμενους αστικούς θεσμούς της σε σύγκριση με τις υπόλοιπες ανατολικές δυνάμεις, στην ισχυρή οικονομική και βιομηχανική της βάση και στη συγγενική σχέση του φρειδερίκου Γουλιέλμου με την αγγλική βασιλική οικογένεια. Η στήριξη του Ναπολέοντα Γ΄ στην πολωνική επανάσταση του 1863 ενίσχυσε στα μάτια της Ρωσίας τον παραδοσιακό ρόλο της Πρωσίας εναντίον της Γαλλίας. Η Πρωσία είχε τηρήσει ουδέτερη στάση κατά τον Κριμαϊκό Πόλεμο, και οι δύο χώρες συνδέονταν μέσα από τη συγγενική σχέση των δυναστειών τους και μια κοινή αντίληψη περί ιεραρχικής-εξουσιαστικής τάξης πραγμάτων. Σε αντίθεση με την Αυστρία, που ήθελε μια γερμανική ενοποίηση υπό τη σκέπη της, και τη Ρωσία, η Γαλλία δεν είχε κανένα λόγο να ευνοήσει τη γερμανική ενοποίηση. Η μεγαλομανία του Ναπολέοντα Γ΄ και η επιθυμία του να παίξει το ρόλο του επιδιαιτητή στη Γερμανία τον έστρεψαν εναντίον της γερμανικής ενοποίησης,4 αφού υποστήριζε την ενοποίηση της Ιταλίας αλλά όχι της Γερμανίας και απαιτούσε να μην αναλάβει τον ισπανικό θρόνο μέλος της πρωσικής δυναστείας των Χοεντσόλερν.5 Η σύγκρουση με τη Γαλλία έ-
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 17
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 17
μοιαζε αναπόφευκτη στο απώτερο μέλλον, ο Βίσμαρκ όμως πίστευε ότι θα μπορούσε να αποσπάσει τη συναίνεσή της στη γερμανική ενοποίηση με αντάλλαγμα την απόσυρση της διεκδίκησης του ισπανικού θρόνου από την Πρωσία. Προσαρμόζοντας τη στρατηγική του στη διεθνή κατάσταση, ο Βίσμαρκ προχώρησε αναμειγνύοντας την Αυστρία βαθιά στα γερμανικά ζητήματα, δίνοντάς της ένα ρόλο στο καλά ενορχηστρωμένο σχέδιό του. Ο γερμανο-αυστριακός πόλεμος εναντίον της Δανίας το 1864, που άρχισε με πρωτοβουλία της Πρωσίας, ήταν ένα πρώτο διπλωματικό πραξικόπημα που στόχο είχε να «δοκιμαστούν» τα διεθνή αντανακλαστικά και να αναγκαστεί η Αυστρία σε μια τακτική συνασπισμού με την Πρωσία. Η επιτυχημένη απόσπαση του κρατιδίου Σλέσβιχ-Χολστάιν από τη Δανία έφερε τον Βίσμαρκ στην επόμενη φάση της στρατηγικής του, «στην προσάρτηση και την επέκταση της πρωσικής δύναμης στη Γερμανία»,6 και έδειξε ότι η συμπεριφορά των ευρωπαϊκών δυνάμεων συμβάδιζε με τις αναλύσεις του. Η πρωτοβουλία των κινήσεων λοιπόν μπορούσε τώρα να περάσει στους Αυστριακούς, οι οποίοι θα προσπαθούσαν να επιβάλουν την ηγεμονία τους στο ζήτημα της παγγερμανικής ενοποίησης. Ο Βίσμαρκ περίμενε – ευέλικτος μεν στις διαπραγματευτικές του προθέσεις, αλλά πάντα σταθερός στη στρατηγική του. Η Αυστρία μαζί με τους συμμάχους της, το Ανόβερο και τη φρανκφούρτη, άρχισε τον πόλεμο εναντίον της Πρωσίας το 1866. Η νίκη της τελευταίας επί του Ανόβερου και της Αυστρίας στη Ζάντοβα (Κένιγκρατς) την 1η Ιουλίου του ίδιου έτους τερμάτισε τον «Πόλεμο των Επτά Εβδομάδων» και άνοιξε το δρόμο για τις συνθήκες του Νίκολσμπουργκ και της Πράγας στις 26 Ιουλίου και 23 Αυγούστου 1866. Η Γερμανική Συνομοσπονδία αντικαταστάθηκε από τις Ομοσπονδίες της Βόρειας και Νότιας Γερμανίας· έτσι ο Βίσμαρκ μπορούσε να υποστηρίζει με αγαλλίαση: «Τους νίκησα όλους. Όλους».7 Είχε πλέον εισέλθει στην τελική φάση της στρατηγικής του για την ενοποίηση. Η Ζάντοβα επηρέασε σε σημαντικό βαθμό την Αυστρία και τη Γαλλία. Στην πρώτη, η ταπείνωση και η απώλεια του γοήτρου προ2 – Η γερμανική ηγεμονία
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 18
18 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
κάλεσαν εσωτερική κρίση και μετέστρεψαν τις ισορροπίες προς όφελος των Ούγγρων. Έτσι η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία θα υποχρεωνόταν να αναζητήσει επανόρθωση στα Βαλκάνια – μια ριψοκίνδυνη αρένα για ανταγωνισμό με τη Ρωσία. Η Γαλλία σε γενικές γραμμές είχε εκτιμήσει λανθασμένα την αυστρο-πρωσική σύγκρουση, καθώς, θεωρώντας ότι η Αυστρία θα νικούσε, στην πραγματικότητα βοήθησε τους Πρώσους. Η Γαλλία ήλπιζε ότι το πιθανότερο αποτέλεσμα θα ήταν η εξάντληση των Πρώσων, κατά συνέπεια ο ρόλος του Ναπολέοντα ως επιδιαιτητή στα γερμανικά πράγματα θα ενισχυόταν. Η πολιτική «καλών προθέσεων» του Βίσμαρκ προς την Αυστρία και τους Γερμανούς συμμάχους της, που στόχο είχε να προλάβει το σχηματισμό ενός εχθρικού συνασπισμού και να ενισχύσει την ιδέα μιας μελλοντικής γερμανικής συνεργασίας, εξαγρίωνε τον Ναπολέοντα γιατί παρεμπόζισε την εναλλακτική ενός αντιπρωσικού συνασπισμού. Για άλλη μια φορά ο Βίσμαρκ ετοιμάστηκε και περίμενε. Οι προσπάθειες του Ναπολέοντα για το σχηματισμό ενός γαλλο-αυστρο-ιταλικού συνασπισμού, με πιθανή συμμετοχή της Δανίας, με βάση τις αρχές στις οποίες στηρίχτηκε κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα η συμμαχία εναντίον του βασιλιά της Πρωσίας Μεγάλου φρειδερίκου, προσέκρουσαν στην άρνηση της Αυστρίας, η οποία οφειλόταν τόσο στον αδιάλλακτο φόβο της κοινής γνώμης όσο και στην ουγγρική αντίθεση, ενώ η ιταλική απαίτηση για παραχώρηση της Ρώμης ερχόταν σε αντίθεση με τη γαλλική πολιτική εδαφικής στήριξης του Βατικανού. Από την άλλη πλευρά, η βισμαρκική στρατηγική σχηματισμού ενός συνασπισμού, αν και δεν ήταν επιτυχής ως προς την ανάμειξη της Αγγλίας και της Αυστρίας, εξασφάλισε την πολύτιμη φιλία της Ρωσίας, η οποία, σε συνδυασμό με την τοποθέτηση ενός μέλους της πρωσικής δυναστείας στον ισπανικό θρόνο και την αυξημένη στρατιωτική ικανότητα του πρωσικού στρατού υπό την ηγεσία του αρχηγού του πρωσικού Επιτελείου Μόλτκε, ενίσχυσε σημαντικά την πρωσική θέση. Ο πόλεμος που άρχισε με γαλλική πρωτοβουλία στις 19 Ιουλίου 1870 και ο οποίος κρίθηκε με τη συντριπτική ήττα του γαλλικού
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 19
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 19
στρατού στο Σεντάν στις 2 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους αποτέλεσε ένα ορόσημο για το 19ο αιώνα. Η εκτίμηση της νέας κατάστασης από το Βρετανό πρωθυπουργό Μπέντζαμιν Ντισραέλι στο βρετανικό Κοινοβούλιο τον Σεπτέμβριο του 1871 είναι αποκαλυπτική: δεν υπάρχει πια ούτε μια αρχή στη διαχείριση των εξωτερικών μας υποθέσεων η οποία να έχει γίνει αποδεκτή απ’ όλους τους πολιτικούς ως οδηγός εδώ και έξι μήνες. Δεν υπάρχει διπλωματική παράδοση που να μην έχει σαρωθεί. Έχετε να αντιμετωπίσετε έναν καινούργιο κόσμο, νέες δυνάμεις εν λειτουργία, νέες πραγματικότητες και κινδύνους [...] Συνηθίζαμε να συζητάμε σχετικά με την ισορροπία δυνάμεων. Ο [πρώην Βρετανός πρωθυπουργός] λόρδος Πάλμερστον, προφανώς πρακτικός άνθρωπος, τακτοποίησε το «Σκάφος του Κράτους» και διαμόρφωσε την πολιτική του με βάση τη διατήρηση των ισορροπιών στην Ευρώπη [...] Αλλά τι συνέβη στην πραγματικότητα; Η ισορροπία δυνάμεων καταστράφηκε και η χώρα που υποφέρει περισσότερο και νιώθει περισσότερο απ’ όλους τα αποτελέσματα αυτής της μεγάλης αλλαγής είναι η Αγγλία.8
Σταθεροποίηση και επέκταση του εξουσιαστικού συστήματος
Η κατάσταση μετά το Σεντάν στην Ευρώπη παρουσιαζόταν προκλητική για τον Βίσμαρκ, καθώς του παρείχε ευκαιρίες για επέκταση της δύναμής του, παράλληλα όμως τον φόρτωνε με την ευθύνη της αξιοποίησης των κερδών που είχαν επιφέρει οι νίκες του. Το κλειδί θα ήταν η ικανότητά του να διαμορφώσει ένα αποτελεσματικό σύστημα δυνάμεων για να διατηρήσει και να σταθεροποιήσει την κατάσταση.9 Ποιοι ήταν οι κίνδυνοι που έφεραν μαζί τους οι πρωσικές νίκες και η νέα, κυρίαρχη θέση της Πρωσίας στην Ευρώπη; Τα καινούργια στοιχεία στην ευρωπαϊκή συστημική συμπεριφορά ήταν τα εξής: 1) η γαλλική εχθρότητα για τις χαμένες επαρχίες της ΑλσατίαςΛορένης· 2) η ρωσο-αυστριακή σύγκρουση στα Βαλκάνια·
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 20
20 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
3) η πιθανότητα μιας μελλοντικής γαλλο-ρωσικής συμμαχίας, που ίσως σήμαινε πόλεμο σε δύο μέτωπα για τη Γερμανία· 4) μια πιθανή συμφωνία ανάμεσα στην Αυστρία και τη Ρωσία μετά τη διανομή των Βαλκανίων, που θα άνοιγε το δρόμο για έναν αντιγερμανικό συνασπισμό ο οποίος θα περιλάμβανε και τη Γαλλία· 5) επέμβαση της Αγγλίας στην Ευρώπη, στα Βαλκάνια και στην Εγγύς Ανατολή αν τα ζωτικά της συμφέροντα διέτρεχαν κάποιο κίνδυνο· και 6) μια πιθανή γαλλο-αυστριακή συμμαχία. Οι κυριότερες φάσεις της νέας, εξελισσόμενης στρατηγικής του Βίσμαρκ σχετίζονταν με την πολυπλοκότητα της επιδίωξής του να απομονώσει τη Γαλλία, καθώς και με την ανάγκη να διευθετήσει τις διαφορές Αυστρίας και Ρωσίας. Έτσι πρώτο καθήκον του ήταν η σταθεροποίηση μιας τριγωνικής σχέσης ανάμεσα στις τρεις ανατολικές αυτοκρατορίες (Ρωσία, Αυστρία, Γερμανία). Η επίσκεψη του αυτοκράτορα Γουλιέλμου Α΄ και του Βίσμαρκ στην Πετρούπολη στις 6 Μαΐου 1873 κατέληξε στην υπογραφή αμυντικής συμφωνίας, ενώ η συνθήκη του Σενμπρούν στις 6 Ιουνίου του ίδιου έτους εξομάλυνε τις σχέσεις Ρωσίας και Αυστρίας. Η Συμμαχία των Τριών Αυτοκρατόρων (Dreikaizerbund), η νέα συμμαχία ενάντια στην επανάσταση, συγκροτήθηκε στη Βιέννη τον Οκτώβριο του 1873. Οι διπλωματικές πρωτοβουλίες της Γαλλίας την περίοδο 18731875, που κατευθύνονταν από το δούκα του Ντεκάζ, και η άκαμπτη αντίθεσή της στην πολιτική της Kulturkampf (δηλαδή της πολιτιστικής σύγκρουσης μεταξύ Γερμανίας και Καθολικής Εκκλησίας10 τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό) του Βίσμαρκ κορυφώθηκαν με την απειλή πολέμου το 1875. Αυτή η νέα γαλλο-γερμανική κρίση από τη μια πλευρά οδήγησε σε υποχώρηση του Βίσμαρκ, έθεσε όρια στις ευρωπαϊκές κινήσεις της Γερμανίας και περιόρισε τη σφαίρα της διπλωματικής της επιρροής· ενώ από την άλλη δραστηριοποίησε τις Μεγάλες Δυνάμεις υπέρ της Γαλλίας μετά τις εκθαμβωτικές νίκες της Πρωσίας. Η δραστηριοποίηση αυτή εκδηλώθηκε αποφασιστικά με το κοινό διάβημα, τον Μάιο του 1874, στο οποίο προέβησαν οι πρεσβευτές της Βρετανίας και της Ρωσίας στο Βερο-
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 21
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 21
λίνο. Την εποχή αυτή οι δύο δυνάμεις θα θέσουν όρια σε οποιαδήποτε περαιτέρω κέρδη της Γερμανίας σε βάρος της Γαλλίας και σε τυχόν βοναπαρτικές τάσεις του Βίσμαρκ. Η εξέλιξη αυτή όμως, ενώ έδειχνε την αγγλο-ρωσική προσήλωση στην προστασία της Γαλλίας, αποκάλυπτε επίσης την ανικανότητα των δυνάμεων αυτών να συγκροτήσουν ένα συνασπισμό που θα διαρκούσε. Υπήρχε ένα χάσμα στις σχέσεις τους, το οποίο οφειλόταν στα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντά τους στη Μέση Ανατολή και την Ασία, καθώς και στην αμφίσημη εξωτερική πολιτική της Αυστρίας, την οποία διηύθυνε ως υπουργός Εξωτερικών ο πρίγκιπας Γκιούλα Αντράσι, που είχε αντικαταστήσει τον πρίγκιπα Μπέιστ, εχθρό του Βίσμαρκ. Έτσι στη Γερμανία γεννήθηκαν προβληματισμοί σχετικά με τις μελλοντικές εναλλακτικές της πολιτικής του Βίσμαρκ και τις προοπτικές μιας γαλλο-ρωσικής σχέσης. Η εμπειρία των ετών 1873-1875 έδειξε στον Γερμανό καγκελάριο την ορθότητα της στρατηγικής του κίνησης το 1873 για τη ρύθμιση και τον έλεγχο της τριγωνικής σχέσης των ανατολικών αυτοκρατοριών. Από την επιτυχία της πολιτικής αυτής εξαρτιόταν ο κυριότερος στόχος του, να απομονώσει τη Γαλλία και να διατηρήσει το status quo στα σύνορα Αλσατίας-Λορένης. Αν η απειλή πολέμου τόνιζε τη σημασία της τριγωνικής αυτής σχέσης, η τελευταία κρίση στο Ανατολικό Ζήτημα έσπευσε να την ενισχύσει: Οι πολιτικές της Αυστροουγγαρίας και της Ρωσίας συγκρούστηκαν κατά μέτωπο. Το πανσλαβικό κίνημα, υπό την προστασία της Ρωσίας, ήταν μια ακαταμάχητη δύναμη, που καλλιεργούσε την εθνική αλλαγή στα Βαλκάνια και τη διεύρυνση των στόχων της παραδοσιακής τσαρικής επιρροής. Το κίνημα αυτό πραγματικά υπερέβαινε τις δυνατότητες της Βρετανίας να το αντιμετωπίσει. Μόνο ένας συνδυασμός της Γερμανίας και της Αγγλίας θα μπορούσε να του προβάλει εμπόδια και να συγκρατήσει την καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το Ανατολικό Ζήτημα αφορούσε τέσσερα σημεία στρατηγικής σημασίας: το μέλλον των Βαλκανίων, τα Δαρδανέλια, τη Μικρά Ασία και Ανατολία, και τη Μέση Ανατολή μαζί με την Αίγυπτο. Ο-
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 22
22 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
ποιαδήποτε ουσιαστική μετατόπιση του ελέγχου σε κάποια από τις περιοχές αυτές ήταν κρίσιμη για την ισορροπία δυνάμεων. Το κλειδί ολόκληρου του Ανατολικού Ζητήματος για τους Βρετανούς ήταν τα Δαρδανέλια. Αν η Ρωσία ήλεγχε τα Δαρδανέλια, θα κυριαρχούσε σε όλη την περιοχή και θα επισκίαζε τα βρετανικά ζωτικά συμφέροντα στην Αίγυπτο, το Σουέζ και την Ινδοκίνα. Γι’ αυτό και η βρετανική πολιτική καθ’ όλη τη διάρκεια της επικίνδυνης αυτής κρίσης παρέμεινε επικεντρωμένη σταθερά στο σημείο αυτό. Βασικός στόχος της Αυστροουγγαρίας ήταν να ελέγξει τη Σερβία, να μην επιτρέψει ποτέ την ανάπτυξη ενός ισχυρού σλαβικού κράτους στα σύνορά της, να προσαρτήσει όσο το δυνατόν περισσότερα εδάφη, να περιορίσει στο ελάχιστο τη ρωσική επιρροή και να εξασφαλίσει μια σταθερή σφαίρα επιρροής στο δυτικό τμήμα της Βαλκανικής χερσονήσου. Στόχος της Ρωσίας από την άλλη πλευρά ήταν να υπερφαλαγγίσει τη βρετανική κυριαρχία στα Δαρδανέλια και να ενισχύσει την επιρροή της στα Βαλκάνια, υποστηρίζοντας τη συγκρότηση ενός βουλγαρικού κράτους με έξοδο στο Αιγαίο και εγκαταλείποντας τις πρόνοιες της συνδιάσκεψης του Παρισιού του 1856 που αφορούσαν τη ρωσική ναυτική δύναμη στη Μαύρη Θάλασσα και το status quo στα Δαρδανέλια. Στις επιδιώξεις της περιλαμβανόταν η ενσωμάτωση της Βεσσαραβίας, καθώς και η επέκταση της επιρροής της στην Ευρώπη. Για την πραγματοποίηση των στόχων αυτών η Ρωσία υποστήριζε διπλωματικές προσπάθειες προκειμένου να εξασφαλιστεί μια πανευρωπαϊκή συνεννόηση εναντίον της Τουρκίας και να εμποδιστεί ο σχηματισμός ενός αντιρωσικού συνασπισμού. Την εποχή αυτή η Γερμανία δεν είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη περιοχή. Παρ’ όλα αυτά αναγνώριζε τις ευκαιρίες που της παρουσιάζονταν προκειμένου να επιτύχει μια ηγεμονική θέση στην Ευρώπη – κάτι που ήταν ο κυριότερος στόχος του Βίσμαρκ. Έτσι λοιπόν ο Γερμανός καγκελάριος συνέχισε την προσφιλή πολιτική του των ισορροπιών, μέσα από το σταθερό έλεγχο της δυσαρμονικής σχέσης Αυστρίας και Ρωσίας, προκειμένου να ενισχύσει το status quo στην Ευρώπη, και την επιδιαιτησία μεταξύ των συγκρουόμενων Μεγάλων Δυνάμεων. Όπως περιέγραψε ο ίδιος
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 23
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 23
αυτή τη διαδικασία στα απομνημονεύματά του: «Θα μπορούσαμε πράγματι να ανεχτούμε να χάνουν ή να κερδίζουν μάχες οι φίλοι μας μεταξύ τους, αλλά όχι ο ένας από τους δύο να τραυματίζεται και να πληγώνεται τόσο σοβαρά ώστε η θέση του ως ανεξάρτητης μεγάλης δύναμης [...] να τεθεί σε κίνδυνο».11 Τη στρατηγική ισορροπίας του Βίσμαρκ βοήθησε η έντονη αντιπαράθεση μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων στο πλαίσιο των ιμπεριαλιστικών τους επιδιώξεων, καθώς και το χάρισμα του Γερμανού καγκελάριου να διαχειρίζεται τις κρίσεις προς όφελος των γερμανικών συμφερόντων.12 Η εξέγερση στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη το 1875 και ο ρωσο-τουρκικός πόλεμος του 1877-1878, κατά τον οποίο τα ρωσικά στρατεύματα νίκησαν τους Τούρκους και έφτασαν μέχρι τις πύλες της Κωνσταντινούπολης, απείλησαν με κατάρρευση την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Όμως η Βρετανία ήταν αποφασισμένη να στηρίξει το σουλτάνο. Ο αγγλο-ρωσικός πόλεμος έμοιαζε αναπόφευκτος. Το βρετανικό ναυτικό πέρασε τα Στενά. Η Γερμανία συνειδητοποίησε ότι δεν είχε τίποτα να κερδίσει από έναν τέτοιο πόλεμο. Στις 14 φεβρουαρίου 1878 ο Βίσμαρκ ανακοίνωσε στο Κοινοβούλιο ότι η Γερμανία θα ασκούσε στην αγγλορωσική διαμάχη «έντιμη μεσιτεία». Αυτή η πρωτοβουλία οδήγησε στη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου στις 3 Μαρτίου 1878, όπου η Τουρκία υποχώρησε στις ρωσικές αξιώσεις και η Ρωσία, με τη στήριξη της Αυστροουγγαρίας και της Γερμανίας, απέκτησε σφαίρα επιρροής στα Ανατολικά Βαλκάνια, ιδιαίτερα στη Βουλγαρία, που ανεξαρτητοποιήθηκε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και απέκτησε έξοδο στο Αιγαίο πέλαγος μέσω της Θράκης. Με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου δημιουργούνταν λοιπόν η Μεγάλη Βουλγαρία και οι προϋποθέσεις για το μελλοντικό έλεγχο των Στενών από τη Ρωσία – μια εξέλιξη την οποία η Μεγάλη Βρετανία θεωρούσε απαράδεκτη. Ομοίως απαράδεκτη θεωρούσε η Αυστροουγγαρία την αυξανόμενη ρωσική επιρροή στους σλαβικούς λαούς των Βαλκανίων, που εκφράστηκε με σημαία την ορθοδοξία και τον πανσλαβισμό. Έτσι λοιπόν Βρετανία και Αυστρία κατήγγειλαν τη συνθήκη· η πρώτη απείλησε με πόλεμο ως απάντηση σε
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 24
24 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
περαιτέρω ρωσικές κινήσεις εναντίον της Τουρκίας, ενώ η δεύτερη απείλησε με πόλεμο για το μοίρασμα των Βαλκανίων υπέρ των ρωσικών συμφερόντων. Οι εξελίξεις αυτές, στις οποίες αναμείχθηκαν οι πέντε Μεγάλες Δυνάμεις, καθώς και η Ιταλία, με περιθωριακό όμως ρόλο, προκάλεσαν κρίση στη Συμμαχία των Τριών Αυτοκρατοριών. Οι διαπραγματεύσεις ήταν ατελείωτες, οι ελιγμοί επιδέξιοι και συχνά κρίσιμοι. Όλες οι δυνάμεις είχαν σημαντικά χαρτιά στα χέρια τους. Παρ’ όλα αυτά κυρίαρχες αναδείχθηκαν η Γερμανία και η Αγγλία. Αυτή την εποχή κύριος στόχος της πολιτικής του Βίσμαρκ ήταν να ενισχύσει τη θέση της Αυστρίας με τη βοήθεια της ρωσικής στήριξης και να αναχαιτίσει τις ρωσικές επεκτατικές τάσεις με τη βοήθεια της Αυστρίας και της Αγγλίας, χωρίς όμως να προκαλέσει το σχηματισμό μιας γαλλο-ρωσικής συμμαχίας. Διατήρησε επίσης τη Συμμαχία των Τριών Αυτοκρατόρων μέχρι να καταστεί δυνατή η υποκατάστασή της από μια καλύτερη εναλλακτική, όπως ένας αγγλο-γερμανο-αυστριακός συνασπισμός. Ο Βίσμαρκ ήταν πάνω απ’ όλα ρεαλιστής και επιθυμούσε τη διευθέτηση της κρίσης με πραγματικούς όρους. Ήταν πρόθυμος να αναγνωρίσει στη Ρωσία μια σφαίρα επιρροής στα Βαλκάνια και στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας – αλλά κάτι τέτοιο δεν ήταν διατεθειμένη να κάνει η Αγγλία, καθώς η ασφάλεια της αυτοκρατορίας της στην Ινδοκίνα συνδεόταν με την ικανότητά της να διατηρεί έναν ασφυκτικό κλοιό εις βάρος της Ρωσίας. Όσο ακολουθούνταν η στρατηγική αυτή, κατά τον Βίσμαρκ, ο πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και Αγγλίας ήταν αναπόφευκτος. Γι’ αυτό και δεν υπήρχε πιθανότητα να συγκροτηθεί ένας αγγλο-γαλλο-ρωσικός συνασπισμός. Ο Γερμανός καγκελάριος ήθελε να ρυθμίσει την αγγλο-ρωσική εχθρότητα και να τη μετατρέψει σε ανταγωνισμό και άμιλλα – κάτι που συμβάδιζε με τη στρατηγική του. Αλλά η καχυποψία της Αγγλίας ήταν ένας αρνητικός παράγοντας στη δόμηση ενός τέτοιου συστήματος, το οποίο ενοχλούσε τη βρετανική πολιτική. Οι Άγγλοι δεν μπορούσαν να εξουδετερώσουν τη γερμανική πολιτική όσο ο Βίσμαρκ συνέχιζε να διατηρεί την πρωτοβουλία των κινήσεων, βασιζόμενος στην τριγωνική ανατολική πολιτική του. Όσο ήλεγχε το
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 25
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 25
σύστημα αυτό, η Αγγλία δεν επρόκειτο να αποκτήσει την ηγεμονία στα ευρωπαϊκά πράγματα. Το σχέδιο του Βίσμαρκ ήταν να διαμοιράσει τα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή μεταξύ των ανταγωνιζόμενων στην περιοχή Μεγάλων Δυνάμεων. Οι Βρετανοί όμως αναγνώριζαν την αδυναμία του σχεδίου αυτού. Χωρίς τη συμμετοχή τους, δεν ήταν πραγματοποιήσιμο, καθώς δεν μπορούσε να υποστηριχθεί στρατιωτικά, λόγω τόσο της ανησυχίας της Γερμανίας για το ενδεχόμενο σχηματισμού δύο εχθρικών συνασπισμών στα σύνορά της, όσο και της υστέρησης της γερμανικής ναυτικής δύναμης στην περιοχή. Κατά συνέπεια η Αγγλία δεν θα επέτρεπε στον Βίσμαρκ να πάρει την πρωτοβουλία, και η ίδια να χάσει τον έλεγχο στην περιοχή. Η αγγλο-γερμανική συνεργασία έπρεπε να βασίζεται στην αμοιβαιότητα των συμφερόντων ώστε να αναχαιτιστεί η ρωσική επέκταση, αλλά και να περιορίζεται αυστηρά και μόνο σε αυτό. Το συνέδριο του Βερολίνου τον Ιούνιο του 1878 άφησε εποχή, καθώς δημιούργησε ένα υπόδειγμα συμπεριφοράς των δυνάμεων για τη δεκαετία του 1880. Το άμεσο αποτέλεσμά του ήταν η Γερμανία και ο Βίσμαρκ να εδραιωθούν ως τα κεντρικά σημεία της ισορροπίας δυνάμεων, να διατηρηθεί ο κορμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η Ρωσία να δεχτεί μεγάλη ήττα, να μειωθεί η εμπλοκή της στα ευρωπαϊκά ζητήματα και να συγκρατηθεί η επέκτασή της στη Μέση Ανατολή (κάτι για το οποίο η Ρωσία ζήτησε επανόρθωση στην Κεντρική Ασία). Η ήττα της Ρωσίας είχε αρνητικό αντίκτυπο στη Συμμαχία των Τριών Αυτοκρατόρων, αποξένωσε την Αυστρία και έκανε εντονότερη την ανασφάλεια στο μέτωπο της ανατολικής πολιτικής του Βίσμαρκ. Ένα άλλο πολύ σημαντικό αποτέλεσμα ήταν η επανεμφάνιση της Αγγλίας στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Όμως η πλέον σοβαρή δομική συνέπεια ήταν η εμφάνιση δύο υπο-ηγεμονικών συστημάτων που κυριάρχησαν στον κόσμο τη δεκαετία του 1880. Από τη μια πλευρά, το βρετανικό σύστημα δομήθηκε μετά τη δεκαετία του 1830 υπό την ηγεσία του Πάλμερστον, διαμορφώνοντας το διεθνές περιβάλλον πάνω από τρεις δεκαετίες. Η ισχύς του στηριζόταν στη βρετανική ικανότητα: 1) να περιορίσει τη ρωσική επέκταση στη Μέση Ανατολή, 2) να ελέγξει την ισορρο-
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 26
26 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
πία δυνάμεων στην Ευρώπη, 3) να οικοδομήσει μια ισχυρή αποικιακή αυτοκρατορία στην Ινδοκίνα, 4) να διατηρήσει τη ναυτική ανωτερότητά της και να επιδεικνύει τη δύναμή της. Το άλλο σύστημα ήταν η Γερμανία υπό την κυριαρχία του Βίσμαρκ, η οποία από το 1878 κατάφερε να εδραιώσει την ηγεμονία της στην Ευρώπη με την απομόνωση της Γαλλίας και τη δημιουργία μιας τριγωνικής σχέσης στην Ανατολική Ευρώπη, διατηρώντας σοβαρές στρατιωτικές δυνάμεις και επιδεικνύοντας ικανότητα προβολής ισχύος. Οι εξελίξεις τη δεκαετία του 1880 χαρακτηρίστηκαν από τον οξύ ανταγωνισμό μεταξύ των δύο αυτών υπο-ηγεμονικών συστημάτων, καθώς και από την τάση της Γερμανίας να επεκτείνει και να ενισχύσει αυτή την ηγεμονία. Συνεπής στους βασικούς στρατηγικούς στόχους του, το 1879 ο Βίσμαρκ σταθεροποίησε τη σχέση της Γερμανίας με την Αυστρία προκειμένου να επιτύχει διαρκή ασφάλεια στο μέτωπο αυτό. Έτσι προέκυψε η αυστρο-γερμανική Διπλή Συμμαχία, η οποία πήρε τη μορφή Τριπλής Συμμαχίας το 1882 με την ένταξη και της Ιταλίας.13 Η σημασία της ένταξης αυτής έγκειτο στην ανάγκη ρύθμισης του αυστρο-ιταλικού ανταγωνισμού και της εχθρότητας, στην προστασία των νοτιοανατολικών συνόρων της Αυστρίας και στην απομόνωση της Γαλλίας. Το επόμενο βήμα ήταν η ανασυγκρότηση στις 18 Ιουνίου 1881 της Συμμαχίας των Τριών Αυτοκρατόρων, που είχε διαλυθεί το 1878 με το συνέδριο του Βερολίνου. Έτσι ο Βίσμαρκ ενίσχυε την αυστρογερμανική συμμαχία και επιβεβαίωνε το στόχο της ανατολικής του πολιτικής για ασφάλεια στην Κεντρική Ευρώπη. Το κεφάλαιο του ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού μεταξύ των δυνάμεων άνοιξε με το ζήτημα της Αιγύπτου. Η επιτυχημένη διείσδυση της Αγγλίας και η κατάκτηση της Αιγύπτου τον Σεπτέμβριο του 1882 προκάλεσαν την έντονη αντίθεση της Γαλλίας. Στόχος της πολιτικής του Βίσμαρκ καθ’ όλη αυτή την περίοδο δεν ήταν ο ανταγωνισμός με τη Γαλλία, αλλά η υποστήριξή της στην αποικιακή της αντιζηλία με την Αγγλία –με την ελπίδα η Γερμανία να αποσπάσει από τους Γάλλους κάποιο συμβιβασμό στην Αλσατία-Λορένη–, η
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 27
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 27
Αγία Πετρούπολη
18
81
81 18
Βερολίνο Λονδίνο 1881 1879 1882
Παρίσι
18 83
1882
Βιέννη 81 18
188 2
18 83
Βουκουρέστι Βελιγράδι Σόφια Μαδρίτη
Ρώμη
Κωνσταντινούπολη
Αθήνα
Ευρωπαϊκές συμμαχίες, 1882 (από το William L. Langer, The Diplomacy of Imperialism, Alfred A. Knopf, New York 1950).
διατήρηση της αντιπαλότητας Γαλλίας και Αγγλίας, προκειμένου οι δυνάμεις αυτές να στρέψουν την προσοχή τους μακριά απ’ την Ευρώπη –τη μεγαλύτερη έγνοια του Βίσμαρκ–, καθώς και η απομόνωση και κατατρόπωση της Αγγλίας μέσω της Γαλλίας και με τη γερμανική υποστήριξη. Το 1884 ο Βίσμαρκ κατάφερε λοιπόν να γίνει ο ρυθμιστής των γαλλο-βρετανικών σχέσεων χωρίς να του κοστίσει τίποτα. Αυτό ήταν και το υψηλότερο σημείο αποτελεσματικότητας του σιδερένιου κλοιού του. Η βρετανική αντεπίθεση βασίστηκε στην κυριότερη αιτία της γαλλο-γερμανικής εχθρότητας, την Αλσατία-Λορένη. Οι Βρετανοί ήξεραν πολύ καλά ότι το χάσμα στις γαλλο-γερμανικές σχέσεις παρέμενε αγεφύρωτο και είχαν κατανοήσει το παιχνίδι του Βίσμαρκ. Κα-
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 28
28 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
τά συνέπεια ο Βίσμαρκ μπορούσε να συνεχίσει να ρυθμίζει τη σχέση Γαλλίας-Γερμανίας. Αλλά η πρωτοβουλία της Ρωσίας στην Κεντρική Ασία και η σύγκρουσή της με τη Βρετανία στο Αφγανιστάν το 1884 έδωσαν στον Βίσμαρκ την ευκαιρία να πιέσει περαιτέρω τη δεύτερη κλίνοντας προς την πρώτη. Ο Γερμανός καγκελάριος προσπάθησε φανερά να περιορίσει τη Βρετανία χρησιμοποιώντας τη Ρωσία, ενισχύοντας ταυτόχρονα τη γερμανο-ρωσική σχέση. Το καθαρό αποτέλεσμα της σύγκρουσης των συστημάτων ήταν, μετά το 1885, ο περιορισμός της υπεροχής της Βρετανίας στον αποικιακό χώρο και του μονοπωλίου της ως κυρίαρχης δύναμης. Οι εξελίξεις που αφορούσαν τη βρετανική ασφάλεια έκαναν την εποχή της «Ένδοξης Απομόνωσης» να ανήκει στο παρελθόν. Η τελευταία βουλγαρική κρίση έδωσε στη Μεγάλη Βρετανία την ευκαιρία να παρέμβει και να ασκήσει πίεση στον Βίσμαρκ. Η στενή σχέση μεταξύ Αυστρίας και Βρετανίας μετά τη συντονισμένη αντίθεσή τους στη Ρωσία με αφορμή τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου δεν επέτρεψε στο Γερμανό καγκελάριο να χειριστεί την αυστρο-ρωσική αντιζηλία. Στη Γαλλία το 1885 η άνοδος του Μπουλανζέ, ο οποίος είχε την έντονη στήριξη της κοινής γνώμης, οδήγησε σε μια δεύτερη γαλλική πρωτοβουλία μετά το 1811 προκειμένου η χώρα να σπάσει τη διπλωματική της απομόνωση και να ισχυροποιήσει την παρουσία της στην Ευρώπη, με στόχο τη συγκρότηση μιας γαλλο-ρωσικής συμμαχίας υποστηριζόμενης από μια ισχυρή στρατιωτική δύναμη. Η κίνηση αυτή θεωρήθηκε απειλή από την Ιταλία. Η απάντηση του Βίσμαρκ ήταν μια διπλωματική πρωτοβουλία που στόχευε και την Αγγλία και τη Ρωσία. Ακολούθησε η περαιτέρω ανάπτυξη του εξουσιαστικού συστήματος του Βίσμαρκ με τις Μεσογειακές Συμφωνίες (12 φεβρουαρίου 1887), με στόχο τη δημιουργία μιας έμμεσης σύνδεσης με την Αγγλία, την εξασφάλιση του status quo στη Μεσόγειο, την προστασία της Ιταλίας και την ενίσχυση της απομόνωσης της Γαλλίας. Το σύστημα των Μεσογειακών Συμφωνιών εξισορροπήθηκε μέσω της Συνθήκης Διασφάλισης. Η συνθήκη αυτή, θεμέλιος λίθος της πολιτικής του Βίσμαρκ, υπογράφηκε με τη Ρωσία στις 12 Δεκεμβρίου
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 29
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 29
Συμμαχίες Συμφωνίες και συνεννοήσεις Αγία Πετρούπολη 87 18
Βερολίνο
Λονδίνο
1882
1879
188 7
Παρίσι
18 83
Βιέννη
18 78 18
18 18
87
188 7
1882
188 2
7 188
Ρώμη
Βουκουρέστι
Βελιγράδι 1888
1887
Μαδρίτη
83
81
87 18
Σόφια Κωνσταντινούπολη
Αθήνα
Ευρωπαϊκές συμμαχίες, 1887-1890 (από το William L. Langer, European Alliances and Alignments 1887-1890, Alfred A. Knopf, New York 19662).
1887 και λειτούργησε στη βάση του αμοιβαίου συμφέροντος. Ο Βί-
σμαρκ αναγνώρισε ως σφαίρα επιρροής της Ρωσίας το ανατολικό τμήμα των Βαλκανίων, τη Μαύρη Θάλασσα και τα Δαρδανέλια –μια περιοχή που δεν ενδιέφερε τη Γερμανία εκείνη την περίοδο– προκειμένου να την κρατήσει μακριά απ’ τη Γαλλία. Με τις Μεσογειακές Συμφωνίες και τη Συνθήκη Διασφάλισης το σύστημα συμμαχιών του Βίσμαρκ είχε πλέον ολοκληρωθεί. Από τη Συνθήκη Διασφάλισης φαίνεται πως ο Γερμανός καγκελάριος είχε συνειδητοποιήσει ότι, για τη λειτουργία του διεθνούς συστήματος και την ασφάλεια της Γερμανίας, ήταν απαραίτητη η εκχώρηση από τις Μεγάλες Δυνάμεις μιας σφαίρας επιρροής στη
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 30
30 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
Ρωσία στις κρίσιμες γι’ αυτή τη μεγάλη ανατολική δύναμη περιοχές των Βαλκανίων και της Κεντρικής Ασίας. Αυτό το «δικαίωμα» της Ρωσίας θα αρνηθεί πεισματικά να αναγνωρίσει η Μεγάλη Βρετανία – μέχρι το 1915, με τις μυστικές συμφωνίες του Λονδίνου, με τις οποίες παραχωρούνταν στη Ρωσία ο έλεγχος των Στενών (ωστόσο η επανάσταση των μπολσεβίκων και η κατάρρευση της τσαρικής εξουσίας εμπόδισαν την εφαρμογή τους). Την ίδια πολιτική θα ακολουθήσει η Μεγάλη Βρετανία μέχρι τις συμφωνίες της Γιάλτας και του Πότσνταμ το 1945 – με στόχο αυτή τη φορά τον περιορισμό των κερδών της Σοβιετικής Ένωσης εξαιτίας του καθοριστικού της ρόλου στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Είναι η ίδια ακριβώς πολιτική που είχε υιοθετήσει εναντίον της επέκτασης της επιρροής της Ρωσίας και μετά τη νίκη της τελευταίας επί του Ναπολέοντα το 1812. Στις 15 Μαρτίου 1890, όταν η ανταγωνιστική σχέση του νεαρού αυτοκράτορα Γουλιέλμου Β΄ και του Βίσμαρκ εξελίχθηκε σε σύγκρουση, το σύστημα του Βίσμαρκ λειτουργούσε κανονικά, σύμφωνα πάντα με τους δεδομένους στρατηγικούς του στόχους, ενώ στην Ευρώπη επικρατούσε η ειρήνη που είχε επιβάλει η γερμανική κυριαρχία.14
Λειτουργία και αξιολόγηση του συστήματος Βίσμαρκ
Προκειμένου να αξιολογήσουμε το σύστημα Βίσμαρκ, πρέπει να εστιάσουμε στο ερώτημα: Ανταποκρίθηκε στους αρχικούς του στόχους; Η ανταπόκριση και η σχετικότητά του ήταν συνεπείς με τις προκλήσεις που αντιμετώπισε τόσο στη Γερμανία όσο και στο εξωτερικό; Στόχος της εξωτερικής πολιτικής του Βίσμαρκ το διάστημα 1862-1871 ήταν η ενίσχυση της Πρωσίας σε τέτοιο σημείο ώστε να εξασφαλίσει ηγεμονικά ερείσματα στο γερμανικό λαό και η ενοποίηση των γερμανικών κρατιδίων υπό την κυριαρχία της Πρωσίας. Προφανώς εδώ έχουμε να κάνουμε με μια κλασική διαδικασία εθνικής ολοκλήρωσης. Η βασική υπόθεση του Βίσμαρκ ήταν ότι η γερμανική εθνική ολοκλήρωση δεν εξαρτιόταν από τις πολιτικές και κοινω-
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 31
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 31
νικές δυνάμεις του κάθε γερμανικού κρατιδίου ή τη στάση των νομοθετικών σωμάτων τους, αλλά από την ικανότητα της Πρωσίας να εδραιώσει, ακόμα και με τη βία αν χρειαζόταν, την αναμφισβήτητη κυριαρχία της στα γερμανικά κρατίδια και να αντιμετωπίσει με επιτυχία την αντίθεση της Αυστρίας και της Γαλλίας. Η πρώτη διέκειτο εχθρικά απέναντι στη γερμανική ενοποίηση γιατί θα στερούνταν τον παραδοσιακό της ρόλο στα γερμανικά πράγματα· και η δεύτερη γιατί η γερμανική ενοποίηση θα κατέληγε στη συγκρότηση ενός ισχυρού εξουσιαστικού κέντρου στην Κεντρική Ευρώπη, απειλώντας τη θέση της ίδιας της Γαλλίας στην περιοχή. Έτσι ο Βίσμαρκ οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι για τη γερμανική ενοποίηση αρχικά και ολοκλήρωση στη συνέχεια ήταν αναγκαία μια επιτυχής στρατηγική εξωτερικής πολιτικής. Ο Γερμανός καγκελάριος συνέχισε λοιπόν με την τακτική των διπλωματικών πραξικοπημάτων και οργάνωσε έναν αποτελεσματικό μηχανισμό εξωτερικής πολιτικής, ο οποίος, σε στενή συνεργασία με έναν εξαιρετικά σύγχρονο επαγγελματικό στρατό, θα αποτελούσε το εργαλείο εφαρμογής της πολιτικής του. Οι θεσμοί αυτοί έπρεπε να είναι όσο το δυνατόν πιο ανεξάρτητοι από τις εσωτερικές πολιτικές δομές και να συντονίζονται στο επίπεδο του αυτοκράτορα, υπό την καθοδήγηση του Βίσμαρκ. Την περίοδο της ενοποίησης το σύστημα Βίσμαρκ ενισχύθηκε από την αρνητική ιστορική εμπειρία που κληροδότησαν η επανάσταση του 1848 και η συνθήκη του Όλμιτς, από το κλίμα σύγκρουσης, το οποίο συνήθως τείνει να μεγιστοποιήσει την ανεξαρτησία της ηγεσίας από τα παραδοσιακά ή συνταγματικά εμπόδια, και από την οργανωτική ομοιογένεια σε επίπεδο στελεχών. Οι στόχοι που είχαν οριστεί γι’ αυτή την περίοδο εκπληρώθηκαν με επιτυχία. Μετά την ενοποίηση νέοι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής ήταν η διατήρηση των κερδών από την εθνική ενοποίηση, κάτι που θα οδηγούσε στην απομόνωση της Γαλλίας, η εξασφάλιση των νέων γερμανικών συνόρων στην περιοχή της Αλσατίας-Λορένης και η εδραίωση της γερμανικής ηγεμονίας στην Ευρώπη. Η βασική υπόθεση πίσω από τους στόχους αυτούς ήταν ότι η πολιτική απομόνωσης της Γαλλίας μπορούσε να υλοποιηθεί και θα συνεχιζόταν μέχρι το ση-
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 32
32 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
μείο που η Γαλλία θα παραδεχόταν επίσημα την καινούργια πραγματικότητα στα σύνορα Αλσατίας-Λορένης και τη γερμανική ηγεμονία στην Κεντρική Ευρώπη. Για να επιτύχει τους στόχους αυτούς, ο Βίσμαρκ προσπάθησε να διατηρήσει την ανεξαρτησία του συστήματός του απ’ όλες τις γερμανικές δομές με μεθοδική μυστικότητα. Παράλληλα με τους χρηματικούς πόρους, τον άριστο σχεδιασμό και τη λειτουργικότητα της πολιτικής του, χρησιμοποιούσε την κάλυψη του αυτοκράτορα για να εξασφαλίζει αξιοπιστία και νομιμότητα. Μπορούμε λοιπόν να δεχτούμε ότι θεμελιώδης αντικειμενικός στόχος του Γερμανού καγκελάριου ήταν ο έλεγχος στο διπλωματικό επίπεδο της Ανατολικής Ευρώπης, μέσω της ρύθμισης της αυστρο-ρωσικής αντιζηλίας με μια συμμαχία την οποία θα ήλεγχε το σύστημά του. Οι ειδικές διευθετήσεις –η Συμμαχία των Τριών Αυτοκρατόρων του 1881 και η αυστρο-γερμανική Διπλή Συμμαχία– ήταν οι στυλοβάτες της τριγωνικής πολιτικής που αποτέλεσε τη βάση ολόκληρου του συστήματος. Από το 1873 μέχρι το 1881 η λειτουργία του συστήματος ήταν συνεπής με τους στόχους του. Το βισμαρκικό πρότυπο ισχύος αντιμετώπισε με επιτυχία τις γαλλικές διπλωματικές απόπειρες. Λειτούργησε εξίσου καλά στην προσπάθειά του να εμποδίσει μια ενδεχόμενη ρωσο-αυστριακή σύγκρουση και τη συγκρότηση ενός αγγλο-αυστριακού αντιρωσικού συνασπισμού, και έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στο συνέδριο του Βερολίνου. Τώρα όμως η ενεργός συμμετοχή της Βρετανίας στα ευρωπαϊκά ζητήματα, η ανάδυση της Ιταλίας ως παράγοντα στρατηγικής σημασίας, η ρωσική αναδίπλωση στο συνέδριο του Βερολίνου, η εντατικοποίηση της οικονομικής εξάπλωσης και η ενίσχυση του ανταγωνισμού μεταξύ των καπιταλιστικών δυνάμεων στην Αφρική και την Ασία έθεταν περιορισμούς στο σύστημα και προκαλούσαν την ανθεκτικότητά του. Το σύστημα προσαρμόστηκε στα νέα δεδομένα ενισχύοντας και διευρύνοντας την εσωτερική συνοχή του. Το αποτέλεσμα ήταν η ανάπτυξη και η αναδιοργάνωση. Το 1883 το σύστημα είχε ένα «σκληρό», σταθερό κορμό που αποτελούνταν από τη Συμμαχία των Τριών Αυτοκρατόρων, την Τριπλή Συμμαχία και τη συμμαχία Βουκουρε-
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 33
Η Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Ε Ν Ο Π Ο Ι Η Σ Η Μ Ε Π Ρ Ω Τ Α Γ Ω Ν Ι Σ Τ Η Τ Ο Ν Ο Τ Ο Φ Ο Ν Β Ι Σ Μ Α Ρ Κ . . . ~ 33
στίου-Βερολίνου-Βιέννης, και περιστρεφόταν γύρω από τον άξονα Βερολίνου-Βιέννης. Η διαδικασία ανάπτυξής του περατώθηκε το 1887 με την προσθήκη του άξονα διασφάλισης Βερολίνου-Αγίας Πετρούπολής και τις Μεσογειακές Συμφωνίες, που ακολούθησαν το παραδοσιακό βρετανικό υπόδειγμα συνθηκών και αντιπροσώπευαν την επαναπροσέγγιση των ανταγωνιζόμενων υπο-ηγεμονικών συστημάτων. Το αναδιοργανωμένο σύστημα του Βίσμαρκ ήταν τώρα μια επεξεργασμένη και εξαιρετικά μελετημένη κατασκευή με σημεία ελέγχου και ισορροπίας, με ένα στέρεο κέντρο και μια ελαστική περιφέρεια, αγκυρωμένη με ασφάλεια στη Συνθήκη Διασφάλισης. Το σύστημα καθοδηγούνταν προσωπικά από τον καγκελάριο, καθώς και από το γιο του Χέρμπερτ Βίσμαρκ και τον κόμη του Χολστάιν. Η λειτουργία του μέχρι το 1890, περιοριζόμενη αποκλειστικά εντός της ηπειρωτικής Ευρώπης, ήταν αποτέλεσμα της απεγνωσμένης προσπάθειας του Γερμανού καγκελάριου να το διατηρήσει ενάντια στις επιθυμίες του Γουλιέλμου Β΄, που ήθελε η Γερμανία να απομακρυνθεί από τη Συνθήκη Διασφάλισης και να υιοθετήσει μια νέα στρατηγική ανταγωνισμού στο διεθνές περιβάλλον της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού. Το ερώτημα κατά πόσον το σύστημα του Βίσμαρκ ήταν κατάλληλο για τις εσωτερικές και διεθνείς προκλήσεις είναι αντιφατικό, λόγω της φαινομενικά αντιφατικής του αποδοτικότητας. Γιατί, παρότι αναδείχθηκε σε σταθεροποιητικό παράγοντα διεθνώς και εμπόδισε ένα μεγάλο πόλεμο στην Ευρώπη μεταξύ των κυριότερων δυνάμεων, δεν συνέβαλε στην ανάπτυξη των δημοκρατικών θεσμών της Γερμανίας, ενεργώντας ως επιβραδυντικός παράγοντας. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1880 ο ρυθμός της βιομηχανικής, κοινωνικής και πολιτικής δραστηριότητας στη Γερμανία επιταχύνθηκε. Η παιδεία και η φιλελεύθερη αστική ιδεολογία άρχισαν να διαμορφώνουν τους πολιτικούς θεσμούς. Παρ’ όλα αυτά ο Βίσμαρκ στηριζόταν ακόμα στη διπλωματία του παλιού υπουργικού συμβουλίου και στη δύναμη χειραγώγησης των ειδικών κονδυλίων προκειμένου να ελέγξει την κοινή γνώμη. Εδώ λοιπόν βρίσκεται η αντίφαση. Ενώ ο Γερμανός καγκελά3 – Η γερμανική ηγεμονία
TERMOS_GERMANOI - DD final_Layout 1 27/05/2013 2:06 ΜΜ Page 34
34 ~
ΗΛΙΑΣ ΘΕΡΜΟΣ
ριος αποδεικνυόταν τόσο ευαίσθητος στις εσωτερικές δυνάμεις που μπορούσαν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά της Γερμανίας, παρέμεινε ουσιαστικά στις πολιτικές του απόψεις του 1848, τις οποίες άλλαξε μόνο για λόγους στρατηγικού σχεδιασμού, όπως δείχνει η επιρροή του το 1863 στο ζήτημα του στρατιωτικού προϋπολογισμού. Αυτή η εμμονή στο παρελθόν επρόκειτο αργά ή γρήγορα να κάνει προβληματική τη συνέχιση του συστήματός του, ενώ μείωνε την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα της πολιτικής του σε έναν εξελισσόμενο κόσμο. Έτσι μετά το 1890 η εσωσυστημική σύγκρουση –ένα φαινόμενο οφειλόμενο στο δίλημμα παγίωσης ή εκσυγχρονισμού– άρχισε να προκαλεί ρωγμές στο οικοδόμημα του Βίσμαρκ – ό,τι συνέβη με την εξισορροπητική στρατηγική του Μέτερνιχ το 1830 και με το μοντέλο εξουσίας του Πάλμερστον το 1865. Παρ’ όλα αυτά δεν μπορούμε να συναγάγουμε ότι η κατάρρευση του συστήματος του Βίσμαρκ ήταν αποτέλεσμα της περίπλοκης και παραδοσιακής του συγκρότησης. Το υπόδειγμα λειτουργίας του δεν μας επιτρέπει μια τέτοια επιφανειακή προσέγγιση, γιατί αποδείχθηκε ότι ο Βίσμαρκ ήταν ένας πανούργος ηγέτης, απόλυτα ικανός να κάνει στρατηγικές οπισθοχωρήσεις και να προσαρμόζει την πολιτική του. Το τέλος της τριανταεννιάχρονης σταδιοδρομίας του Βίσμαρκ ήρθε ξαφνικά το 1890, με την απομάκρυνσή του από την καγκελαρία από τον αυτοκράτορα. Το γεγονός αυτό είχε τρομακτικό αντίκτυπο στη Βρετανία15 και προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στο διεθνές σύστημα της εποχής του ιμπεριαλισμού (1890-1914).