Περιεχόμενα
Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 1. Οι ηρωίδες και το συλλογικό βίωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2. Κίνηση στο δρόμο - Παραβιαστικές συμπεριφορές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 3. Ορατότητα στη δημόσια σφαίρα - Πρόσβαση συμμετοχής στο δημόσιο διάλογο.. . . . . . . . . . . . . 11
4. Καταγγελτική διαδικασία σε συνάρτηση με την κουλτούρα βιασμού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Συμπεράσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16
Βιβλιογραφία .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
2
Εισαγωγή
Η παρούσα εργασία επιχειρεί να εξετάσει τη θέση που κατέχει και τον χώρο που καταλαμβάνει η γυναίκα σε έναν ανατολίτικο πολιτισμό. Συγκεκριμένα ως τόπος μελέτης επιλέγεται η πόλη του Καίρου και εξετάζεται η παρουσία των γυναικών τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό χώρο της ευρύτερης πόλης. Προκειμένου να υλοποιηθεί η παρούσα εργασία χρησιμοποιούνται βιωματικά εργαλεία όπως συνεντεύξεις και μια ταινία κι ελάχιστες βιβλιογραφικές αναφορές. Η παρούσα εργασία αποτελείται από δυο μέρη την ανάλυση της ταινίας «Cairo 678», για την οποία θα αναφερθούμε αναλυτικότερα στη συνέχεια, εστιάζοντας σε συγκεκριμένους χαρακτήρες της κι έπειτα τον σχολιασμό της ταινίας και την ερμηνεία της από γυναίκες κατοίκους του Καϊρου. Έτσι δε θα επιχειρηθεί να γίνει μόνο μια ανάλυση των προσώπων της ταινίας από τη μεριά μόνο του ερευνητή, δηλαδή στην εν λόγω περίπτωση μιας κατοίκου της Ελλάδας και της δυτικής κουλτούρας αλλά και μιας κατοίκου της Αιγύπτου και της ανατολίτικης κουλτούρας ώστε να αποβούμε σε πολυποίκιλα και ίσως αντικρουόμενα ευρήματα. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να αναδείξει στοιχεία ενός ανατολίτικου πολιτισμού που συγκλίνουν με αυτόν της Δύσης, πιο συγκεκριμένα ως προς τις εκφάνσεις της έμφυλης και ταξικής διάστασης στην καπιταλιστική πατριαρχική πραγματικότητα. Υπό αυτό το πρίσμα θα εξεταστούν οι πρωταγωνίστριες της ταινίας, θα υπογραμμιστούν οι έντονες αντιθέσεις που προκύπτουν ανάμεσα στους δυο πολιτισμούς με βάση τις ερμηνείες που δίνει η εκάστοτε ερευνήτρια και παρατηρητής της ταινίας. Με αυτόν τον τρόπο θα προβούμε σε δυο διαφορετικές αναγνώσεις της ταινίας που έκτοτε θα συγκλίνουν κι έκτοτε θα βρίσκονται διαμετρικά αντίθετα ως προς το θέμα που μας απασχολεί, δηλαδή τη γενικότερη θέση της γυναίκας σε μια πόλη της ανατολίτικης κουλτούρας αλλά και την έννοια της ασφάλειας των γυναικών μέσα σε αυτές της πόλεις. Στην παρούσα έρευνα αναφερόμαστε στην ανατολίτικη κουλτούρα προσπαθώντας να απομακρύνουμε τα οριενταλιστικά στερεότυπα που συνεχίζουν να υφίστανται στους δυτικούς πολιτισμούς.1 Η συγκεκριμένη ανάλυση αποπειράται να αναδείξει τις διαστάσεις του αποκλεισμού των γυναικών στην ανατολή, θα επιχειρηθεί μία ανάγνωση όσο το δυνατόν λιγότερο ρομαντικοποιημένη και οριενταλιστική. Γίνεται προσπάθεια να ερμηνευτεί και να αποτυπωθεί η θέση της γυναίκας στο δημόσιο χώρο του Καϊρου από μια δυτική ματιά που μπορεί να αντιληφθεί την διαφορετικότητα των δυο πολιτισμών. Ωστόσο η ανάλυση που γίνεται στους χαρακτήρες της ταινίες-γυναίκες-κατοίκους της Αιγύπτου από τη μεριά του ερευνητή δεν παύει να είναι από μια δυτική σκοπιά. Δεν πρόκειται για δυο διαφορετικά στρατόπεδα Ανατολής και Δύσης αλλά για δυο διαφορετικούς πολιτισμούς τα κατάλοιπα των οποίων είτε θεμιτά είτε όχι συναντάμε στο σύγχρονο δημόσιο χώρο. Στηριζόμενη σε αυτά η παρούσα εργασία θα επιχειρήσει να ερμηνεύσει τα στοιχεία αυτών των πολιτισμών από μια έμφυλη διάσταση και ταυτόχρονα και από μια ταξική. Καθώς το στίγμα που αφήνει ο κάθε κάτοικος-περαστικός στην πόλη είναι πολυδιάστατο και φέρει τα χαρακτηριστικά της ταυτότητάς του τα οποία εκφράζονται χωρικά και αλληλοδιαπλέκονται, όπως δηλαδή το φύλο, η τάξη, η φυλή. Έτσι η περιοχή μελέτης μας είναι η Αίγυπτος και συγκεκριμένα η πρωτεύουσά της το Κάιρο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Αίγυπτος διαθέτει σύνταγμα και κοινοβούλιο, το καθεστώς είναι αυταρχικό αλλά δεν κινείται με γνώμονα τον θρησκευτικό νόμο παρότι επιθυμεί να συμμορφώνεται η κοινωνική νόρμα με αυτόν. Τα παραπάνω αναφέρονται με στόχο τον από-οριενταλισμό και την αποστασιοποίηση από τα δυτικά κατασκευασμένα στερεότυπα για την περιοχή. Επίσης η χώρα πλήττεται από φτώχεια και είναι μέρος του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Γι αυτό και παρατηρείται έντονα η ταξική διαστρωμάτωση καθώς η χώρα χωρίζεται στην εργατική και την αστική τάξη καθώς η μεσαία τείνει να εξαλειφθεί και να γίνει εργατική. Παρατηρείται δηλαδή ένα μεγάλο χάσμα μεταξύ των πολιτών της. Σε συνάρτηση με την αυστηρά πατριαρχική δομή της κοινωνίας της Αιγύπτου και τους θρησκευτικούς νόμους που κυριαρχούν οι γυναίκες στο χώρο των πόλεων παραμένουν από τη μια άμεσα εκτεθειμένες στον κίνδυνο στη δημόσια σφαίρα και από την άλλη εγκλωβισμένες στην ιδιωτική σφαίρα των πόλεων.
1
Said W. Edward, «Οριενταλισμός», μτφ.: Τερζάκης Φώτης, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1996, σελ.12-14.
3
Με βάση τα παραπάνω η δομή που θα ακολουθηθεί στην παρούσα εργασία είναι η εξής: Αρχικά περιγράφεται το βασικό εργαλείο της έρευνας, η ταινία “Cairo 678” και παρουσιάζονται οι βασικοί χαρακτήρες της ταινίας που θα αναλυθούν στο πλαίσιο πάντα της διαθεματικότητας2 (φύλο, τάξη φυλή) αλλά και μια γενικότερη αναφορά στην κατάσταση που παρουσιάζει η ταινία και στα γεγονότα που θα διερευνηθούν. Έπειτα επιλέγεται να μην αναλυθεί ξεχωριστά η κάθε ηρωίδα καθώς αντιπροσωπεύει την ανάλογη τάξη αλλά όλες μαζί συμπεριληπτικά καθώς αντιπροσωπεύουν το γυναικείο φύλο. Συνεπώς θα αναλυθούν συνδυαστικά οι ηρωίδες σε διάφορους τόπους, καταστάσεις και γεγονότα. Συγκεκριμένα σε πρώτο στάδιο με τα βιωματικά εργαλεία που προαναφέρθηκαν η έρευνα θα εστιάσει στην κίνηση των γυναικών στους δρόμους του Καίρου και στις παραβιαστικές συμπεριφορές που αυτές βιώνουν. Στη συνέχεια γίνεται λόγος για την ορατότητα των γυναικών στην πόλη αλλά και γενικότερα στην δημόσια σφαίρα και τον δημόσιο διάλογο, εδώ θα τεθεί και το ζήτημα της πρόσβασης των γυναικών σε αυτά. Το τελευταίο σημείο στο οποίο θα σταθεί και θα εστιάσει η παρούσα εργασία είναι η καταγγελτική διαδικασία σε συνάρτηση με την κουλτούρα βιασμού. Τέλος θα επιχειρήσουμε να προβούμε σε συμπεράσματα σε ένα γενικότερο παγκόσμιο επίπεδο με βάση τις αναγνώσεις που θα κάνουμε μέσω του ερευνητή και των συνεντεύξεων χωρίς να τεθούν τα όρια Ανατολής και Δύσης ώστε αναγνωρίσουμε συνολικά το ζήτημα της ασφάλειας των γυναικών στο δημόσιο χώρο.
2 Crenshaw, K. W.. 1989. Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics. University of Chicago Legal Forum.
4
Εικόνα 1: Αφίσα της ταινίας Cairo 678
Πολιτιστικό προϊόν: Ταινία «Cairo 678» Σκηνοθεσία & Σενάριο: Mohamed Diab Χρονολογία: 2010, Αίγυπτος
5
1. Οι ηρωίδες και το συλλογικό βίωμα
Το βασικό ερευνητικό εργαλείο της εργασίας αυτής για να εξεταστεί η έμφυλη και ταξική διάσταση της ασφάλειας στον δημόσιο χώρο αποτέλεσε η ταινία «Cairo 678» (μετάφραση της ταινίας στα ελληνικά: Οι γυναίκες του λεωφορείου Κάιρο 678). Η ταινία παίρνει το όνομά τη από μια εικονική γραμμή λεωφορείου στην πόλη προκειμένου να παραθέσει γεγονότα που λαμβάνουν χώρα καθημερινά στους σύγχρονους αστικούς ιστούς της Αιγύπτου και ειδικότερα στην πρωτεύουσα. Η ταινία κυκλοφορεί το 2010, λίγους μήνες πριν την Αραβική Άνοιξη και λογοκρίνεται από το κράτος καθώς εναντιώνεται στην δομή της ευρύτερης αιγυπτιακής κοινωνίας και πραγματεύεται θέματα παρενόχλησης και κακοποίησης που είτε παραμένουν στην αφάνεια είτε κανονικοποιούνται. Το ιστορικό πλαίσιο γύρω από το οποίο κυκλοφορεί η ταινία μας ωθεί σε πρώιμα συμπεράσματα για την καταπίεση των γυναικών και πιθανή αορατότητα τους στην πόλη. Η ταινία παρουσιάζει πολλά συμβάντα που λαμβάνουν χώρα εντός του λεωφορείου το οποίο αποκτά ξαφνικά έναν διπλό συμβολικό ρόλο. Πρώτα γίνεται σύμβολο του τόπου παραβίασης-παρενόχλησης κι έπειτα γίνεται ο χώρος εκδίκησης και οριοθέτησης. Πέρα από το μέσο αυτό η ταινία πραγματεύεται συνολικά το ζήτημα της κίνησης-μετακίνησης στην πόλη από γυναίκες. Οι τρεις ηρωίδες της φαίνεται να αντιπροσωπεύουν τα τρία βασικά οικονομικά στρώματα της Αιγυπτιακής κοινωνίας. Η ταξική τους προέλευση διαμορφώνει καθοριστικά τις σχεσιακές ισορροπίες εμπιστοσύνης ανάμεσα στις τρεις τους. Πιο συγκεκριμένα ο «ασφαλείς χώρος» ή safe space τείνει να αφανίζεται χωρικά και ψυχολογικά στην περίπτωση της προλετάριας μαντιλοφορεμένης που αδυνατεί να πράξει συλλογικά ενώ ταυτόχρονα παίρνει τις πιο παράτολμες- παράνομες αποφάσεις αψηφώντας τους νόμους του κράτους. Η προλετάρια είναι η υπεύθυνη για το κύμα αντίστασης που δημιουργείτε στην γραμμή λεωφορείου, διαμορφώνει ολόκληρη την τάση αυτοάμυνας και τραυματισμού των παραβιαστικών αντρών. Το παράδειγμα ακολουθείτε και από άλλες γυναίκες που έμαθαν για την «τακτική» από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Να σημειωθεί , πως η πιο φτωχή από όλες τις ηρωίδες είναι και η «αόρατη γυναίκα» της πόλης. Οι άλλες δύο πρωταγωνίστριες αντλούν ορατότητα από την εργασία τους και από τα ΜΜΕ ενώ η τρίτη μένει στο παρασκήνιο. Παρόλα αυτά και οι τρεις ηρωίδες βιώνουν τον ενσώματο αποκλεισμό μέσα στο χώρο της πόλης και της παραβίασης και παρενόχλησης τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό. Η μόνη διαφορά είναι σε ποιον βαθμό τον βιώνει η καθεμία, ο οποίος εξαρτάται από το τόπο που η κάθε γυναίκα ζει και κινείται μέσα στον αστικό ιστό αλλά και τον κοινωνικό περίγυρο της στον οποίο πρέπει διαρκώς να λογοδοτεί.
6
Εικόνα 2: Οι πρωταγωνίστριες της ταινίας «Cairo 678».
7
2. Κίνηση στο δρόμο – Παραβιαστικές Συμπεριφορές
Οι γυναίκες καταλαμβάνουν πολλαπλούς χώρους μέσα στην πόλη τους οποίους βιώνουν διαφορετικά ανάλογα με την τάξη και την φυλή τους. Παρόλα αυτά το τραύμα είναι κοινό για όλες λόγω της πατριαρχικής δομής τόσο της αιγυπτιακής κοινωνίας όσο και γενικότερα των ανατολικών και δυτικών χωρών. Ο χώρος στον οποίο οι γυναίκες αισθάνονται πιο εκτεθειμένες είναι ο δημόσιος χώρος καθώς έρχονται σε αναμέτρηση με όλους τους φόβους χωρίς πάντα να μπορούν να ελέγξουν καταστάσεις. Η πόλη αποτελεί μια «τεράστια κοινωνική εμπειρία»3 την οποία εμπειρία ο/η κάθε κάτοικος λόγω των ταυτοτικών χαρακτηριστικών του/της τη ζει αλλά και την ερμηνεύει διαφορετικά. Στην προκειμένη περίπτωση και οι τρεις ηρωίδες κινούνται στην ευρύτερη περιοχή του Καίρου σε διαφορετικές γειτονιές λόγω της ταξικής τους προέλευσης παρόλα αυτά και στους τρεις χώρους βιώνουν την σεξουαλική παρενόχληση. Το πεζοδρόμιο, στη δική μας περίπτωση ο δρόμος, όπως αναφέρουν οι Loukaitou & Ehrenfeucht γίνεται ένα πιο πολύπλοκο και ενδεχομένως αγνοημένο σύνολο χώρων στο οποίο οι ιεραρχίες είτε υποστηρίζονται είτε αμφισβητούνται.4 Η ηρωίδα-γυναίκα της αστικής τάξης βιώνει την σεξουαλική παρενόχληση σε δημόσια θέα, στο δρόμο, μετά από ποδοσφαιρική φιέστα και αποδοκιμάζεται από τον περίγυρό της. Η ηρωίδα-γυναίκα της μεσαίας τάξης βιώνει επίσης σεξουαλική παρενόχληση και βίαιη επίθεση στο δρόμο και πάλι σε δημόσια θέα και πάλι αποδοκιμάζεται από τον περίγυρό της. Η ηρωίδα-γυναίκα της εργατικής τάξης- μαντιλοφορεμένη βιώνει την σεξουαλική παρενόχληση καθημερινά στο λεωφορείο και στο πεζοδρόμιο, δεν αποδοκιμάζεται καθώς παραμένει αόρατη μέσα στο αστικό σύνολο της πόλης. Σύμφωνα με έρευνες του 2013 το 99,3% των γυναικών-κοριτσιών της Αιγύπτου ανέφεραν ότι είχαν βιώσει κάποια μορφή σεξουαλικής παρενόχλησης στη ζωή τους.5 Ωστόσο το ταξικό προνόμιο παίζει σπουδαίο ρόλο για την αποφυγή τέτοιων καταστάσεων καθώς η μαντιλοφορεμένη γυναίκα που βιώνει καθημερινά πολλαπλές καταπιέσεις αδυνατεί να αποφύγει το λεωφορείο. Το λεωφορείο και το μετρό αποτελούν για τις γυναίκες του Καίρου τον άμεσο κίνδυνο. Η σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο τους είναι δεδομένη και δεν υπάρχουν ακόμη σαφείς τρόποι αντιμετώπισής της καθώς είναι κουλτούρα των αντρών να θεωρούν ότι μπορούν να εξουσιάζουν τις γυναίκες και πολλές φορές η σεξουαλική παρενόχληση αποτελεί γι αυτούς κατόρθωμα. Εδώ γίνεται αντιληπτός ο ταξικός αποκλεισμός που βιώνουν οι γυναίκες σε συνάρτηση με την ευαλωτότητα στον κίνδυνο. Η έκθεση τους στον κίνδυνο είναι άμεση αλλά όχι πάντα ίδια. Για παράδειγμα η ηρωίδα που ανήκει στην αστική τάξη αλλά και η ηρωίδα της μεσαίας τάξης μετακινούνται με το αυτοκίνητο τους κι έτσι δεν αλληλεπιδρούν άμεσα με τους υπόλοιπους κατοίκους της πόλης και τους άντρες θύτες. Παρόλα αυτά ο δρόμος και πάλι τις καθιστά εκτεθειμένες στον κίνδυνο και η μόνη άμυνα που μπορούν να έχουν είναι η συνοδεία από άλλους άντρες, συντρόφους, οικογένεια, που πολλές φορές μπορεί να αποτελέσουν και οι ίδιοι τους δράστες. Το γεγονός αυτό πέρα από την ταινία μας το επιβεβαιώνει και η μαρτυρία που μας δίνει στη συνέντευξη η γυναίκα κάτοικος της αιγυπτιακής πόλης όπου η κίνησή της προκειμένου να είναι ασφαλής στους δημόσιους χώρους της πόλης γίνεται αυστηρά με αντρική συνοδεία. Η κάτοικος της Αιγύπτου βλέποντας την ταινία μας εξιστορεί ότι τα γεγονότα αυτά αποτελούν κανονικότητα για τη ζωή των γυναικών στην πόλη, ταυτίζεται με όσα διαδραματίζονται εκεί, θυμάται παρόμοια συμβάντα τόσο στην Αίγυπτο όσο και στην Ελλάδα:
3 De Certeau M., “The Practice of Everyday Life”, μτφ. Rendall Steven, University of California Press, 1984, σελ.103. 4 Loukaitou-Sideris, A., & Ehrenfeucht, R. (2009). Sidewalks: Conflict and negotiation over public space. Cambridge, MA: MIT Press, σελ. 86. 5 Gender-Based Violence in Egypt, UNFPA Egypt, Πηγή: https://egypt.unfpa.org/en/node/22540
8
«Εγώ ζούσα στην Αίγυπτο ως προνομιούχα λόγω της διπλής καταγωγής μου, πολλές φορές ένιωθα πως ζω σε μία φούσκα και πως διένυα την πόλη σε κύκλους. Δεν επισκεπτόμουν το κέντρο της πόλης μόνη μου, πρώτη φορά το έκανα τώρα στα 26 μου μαζί με τον Έλληνα σύντροφο μου και τον Αιγύπτιο ξάδελφό μου. Δεν χρησιμοποιούσα τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς αλλά ούτε και περπατούσα συχνά , σε αντίθεση με τις φίλες μου στην Ελλάδα που δείχνουν να έχουν ανατραφεί με μια «περιπατητική» κουλτούρα. Στο σχολείο πήγαινα με το σχολικό και όταν μεγάλωσα στις κοπάνες έπαιρνα ταξί, τότε δεν είχαμε τις εφαρμογές για ταυτοποίηση του οδηγού και η επιλογή αυτή έμοιαζε μεγάλη αταξία . Δεν θα ξεχάσω στην Τρίτη Γυμνασίου την φίλη μου Δ. και Σ. που εγκλωβίστηκαν σε ένα ταξί στην επιστροφή τους από την έξοδο στο πολυκατάστημα προς την Λέσχη στην γειτονιά της Ηλιούπολης-Καίρου. Ο οδηγός αυνανιζόταν με κλειδωμένες πόρτες. Δεν θα ξεχάσω ούτε την φίλη Ρ. που έπαθε ακριβώς το ίδιο σε μία διαδρομή ταξί από τα Σεπόλια προς την Κάνιγγος, αργά το βράδυ. Κάποια άλλη στιγμή η ξαδέλφη μου Ε., προερχόμενη από φτωχή μονογονεϊκή οικογένεια, ήρθε να με επισκεφτεί για το καθιερωμένο μάθημα αραβικών μας στο σπίτι μου στην Ηλιούπολη (μεσοαστική γειτονιά όπου ζούσαν οι έλληνες μετανάστες αστικής προέλευσης ή μεσαίας).Η ίδια χρησιμοποιούσε όλα τα μέσα για να διανύσει την απόσταση από την γειτονιά της έως την δικιά μου και συνήθως έφτανε ιδρωμένη και θυμωμένη. Λοιπόν, εκείνη την φορά ήρθε χωρίς ζακέτα μέσα στο καταχείμωνο και η μητέρα μου δεν την ρώτησε καν τί συνέβη και αν κρύωνε διότι είδε το παλτό της διπλωμένο ανάποδα. Είχαν εκσπερματώσει στο παλτό της και κανένας μας δεν την ρώτησε τίποτα. Εγώ στην προνομιούχα άγνοια, η μητέρα μου εξοργισμένη, η ξαδέλφη μου ντροπιασμένη. Την επόμενη σχολική χρονιά δεν έκανα πια μαθήματα μαζί της, μείωσε τις διαδρομές στην πόλη για να μπορεί να ξεκουράζεται και να μελετάει.» Μέσα από τα λόγια της αλλά και όσα αποτυπώνει η ταινία, δίνεται έμφαση στο περπάτημα και στην κίνηση των γυναικών στην πόλη διότι μπορούμε να κατανοήσουμε τόσο ατομικούς όσο και συλλογικούς τρόπους διεκδίκησης δικαιωμάτων αλλά και αποκλεισμού στον αστικό χώρο.6 Αυτό συμβαίνει και από τη μεριά της ερευνήτριας, η οποία δίνει μια διαφορετική ανάγνωση στην ταινία και στα όσα διαδραματίζονται. Με βάση τον φόβο και την ανασφάλεια που νιώθουν οι γυναίκες του Καίρου και στην προκειμένη περίπτωση οι ηρωίδες της ταινίας, αυτό συναντάται και στους δυτικούς πολιτισμούς. Στην περίπτωση της ερευνήτριας, ούσα κάτοικος της Ελλάδας, παρατηρεί ότι παρόμοια περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης συμβαίνουν και στα μέσα μαζικής μεταφοράς των πόλεων της χώρας και γενικότερα των χωρών της Δύσης7. Όμως η αντίδραση των γυναικών δεν αποδοκιμάζεται από την κοινωνική νόρμα καθώς αυτό κρίνεται νομικά παράνομο. Παρόλα αυτά τα θύματα τόσο και στη Δύση νιώθουν ευάλωτα στον κίνδυνο διότι η πατριαρχία είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο που υφίσταται παντού. Έτσι παρά την πιο προοδευτική αντιμετώπιση των θυμάτων σεξουαλικής παρενόχλησης στη Δύση, σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, και το πιο αυστηροποιημένο νομικό πλαίσιο, η ασφάλεια στο δημόσιο χώρο για τις γυναίκες κατοίκους δεν εξασφαλίζεται. Ο χωρικός αποκλεισμός είναι και πάλι ορατός και οφείλεται και πάλι στα ταξικά προνόμια διότι και η Δύση ζει κάτω από το πέπλο του καπιταλισμού αν και τα επίπεδα φτώχειας είναι αρκετά χαμηλότερα από αυτά της Αιγύπτου παρά τη διαρκή τους αύξηση με την πάροδο του χρόνου. Ακόμη στους δυτικούς πολιτισμούς εξαιτίας της σύγχρονης μορφής που παίρνουν οι δημόσιοι χώροι8 δημιουργούνται συχνά πάρκα τάξεων ή εθνοτήτων. Επομένως οι δημόσιοι χώροι δεν είναι συχνά φιλόξενοι σε άτομα άλλων εθνοτήτων (μετανάστες, πρόσφυγες) που ανήκουν στην εργατική τάξη. Έτσι βλέπουμε το διαχωρισμό των δημόσιων χώρων με βάση την τάξη και την φυλή. Στην περίπτωση μας όμως ο χωρικός αποκλεισμός είναι ένα πιο σύνθετο ζήτημα γιατί ο δημόσιος χώρος μπορεί να αναπαραχθεί επανειλημμένα με διάφορες μορφές δηλαδή ως «μη ασφαλής χώρος» ή ως «ανδρικός χώρος».9 Αυτό βέβαια έχει σημαντικές επιπτώσεις στο κατά πόσο ο δημόσιος χώρος των πόλεων διατηρεί τον δημόσιο χαρακτήρα του διότι άτομα με συγκεκριμένες ταυτότητες, όπως οι γυναίκες, αποκλείονται ή τίθενται ζητήματα προσβασιμότητας των ατόμων αυτών στους «δημόσιους» χώρους των πόλεων. 6 Yasminah Beebeejaun, «Gender, urban space, and the right to everyday life», Journal of Urban Affairs, 2016, σελ.4. 7 Αξιοσημείωτο παράδειγμα αποτελεί το Project Guardian που ιδρύθηκε στο Λονδίνο μεταξύ της αστυνομίας και της Transport for London, μετά από τα ετήσια ευρήματα της Ασφάλειας και Ασφάλειας του Transport for London (2014), σύμφωνα με τα οποία το 15% των γυναικών είχαν υποστεί σεξουαλική παρενόχληση όταν χρησιμοποιούσαν τα μέσα μαζικής μεταφοράς στο Λονδίνο. Πηγη: https://tfl.gov.uk/info-for/media/press-releases/2017/march/powerfulnew-campaign-highlights-the-importance-of-reporting-unwanted-sexual-behaviour. 8 Rosenzweig, R. and Blackmar, E. (1992) The Park and the People: A History of Central Park. Ithaca, NY: Cornell University Press. 9 Valentine, G. (1989) The geography of women’s fear, Area 24(4): 383–390.
9
Εικόνα 3: Στιγμαιότυπο από την ταινία «Cairo 678». Η ηρωίδα της εργατικής τάξης κατά την μετακίνηση στην πόλη με το λεωφορείο.
10
3. Ορατότητα στη δημόσια σφαίρα – Πρόσβαση συμμετοχής στο δημόσιο διάλογο
Ένα ακόμα ζήτημα που τίθεται στην ταινία και θα αναλυθεί στην παρούσα εργασία είναι η ορατότητα των γυναικών στη δημόσια σφαίρα και πάλι σε συνάρτηση με την ταξική τους προέλευσης. Με βάση όσα αναφέρθηκαν παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι εμπειρίες του φύλου ποικίλουν ανάλογα με τον τόπο, τα πλαίσια και τα πολιτικά καθεστώτα. Αυτό διακρίνεται έντονα και σε άλλους τομείς της ζωής των γυναικών πέρα από την κίνηση, όπως για παράδειγμα το εργασιακό περιβάλλον. Δεν είναι τυχαίο ότι σε όλες τις θέσεις εργασίας που παρουσιάζονται, οι άντρες κατέχουν τις υψηλόβαθμες θέσεις εξουσίας και γίνεται φανερή η ιεραρχία που υπάρχει εξαιτίας του παράγοντα του φύλου. Αυτό έχει και μια οικονομική προέκταση διότι οι μισθοί λόγω φύλου διαφέρουν και αυτό το βιώνουν οι ηρωίδες της μεσαίας και της εργατικής τάξης. Επίσης οι ευκαιρίες στον επαγγελματικό τομέα δεν είναι οι ίδιες και για τα δυο φύλα στην αιγυπτιακή κοινωνία. Η ηρωίδα της μεσαίας τάξης επιθυμεί να εργαστεί στο τομέα της ψυχαγωγίας και του θεάτρου ως stand-up comedian ωστόσο αποκλείεται κοινωνικά. Αυτό συμβαίνει γιατί το ανδρικό κοινό την αποδοκιμάζει και δεν μπορεί/θέλει να κατανοήσει την γυναικεία οπτική του χιούμορ. Επομένως οι άνδρες θεατές την εμποδίζουν να εργαστεί σε αυτό το κλάδο καθώς θεωρούν ότι αυτό το επάγγελμα είναι ανδρικό. Εξαιτίας των κοινωνικών πατριαρχικών προτύπων η γυναίκα δεν έχει το δικαίωμα να συμμετέχει στο δημόσιο θέαμα μόνο υπό τους όρους των αντρών ώστε να γίνει αρεστή. Επιπλέον αξίζει να σημειωθεί ότι προκειμένου η ηρωίδα να εργαστεί σε αυτό τον κλάδο ζητάει την συγκατάθεση του συντρόφου της. Έτσι πέρα από τον δημόσιο έλεγχο υπάρχει και ο ιδιωτικός, τον οποίο μια γυναίκα είναι αναγκασμένη να υποστεί. Ως αναφορά το δικαίωμα στην εργασία διακρίνουμε ότι η γυναίκα της εργατικής τάξης παραμένει αόρατη, δουλεύει για να εξασφαλίσει τα απαραίτητα για την οικογένειά της καταναγκαστικά χωρίς να έχει κανένα δικαίωμα να διεκδικήσει τα δεδουλευμένα της από τον εξουσιαστή προϊστάμενο της. Η γυναίκα της μεσαίας τάξης βιώνει σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο εργασίας της και κατορθώνει να παραιτηθεί διότι τα γεγονότα αυτά επικροτούνται από τους άντρες ανωτέρους της και δεν θεωρούνται παρεμβατικά καθώς υπάρχει διαταγή φύμωσης του θύματος από το αφεντικό. Μεταφέρονται δηλαδή οι αντιλήψεις και τα στερεότυπα της κοινωνικής πατριαρχικής νόρμας στον ιδιωτικό χώρο εργασίας των γυναικών αφήνοντας τες εκτεθειμένες στον κίνδυνο. Παρόλα αυτά, τις παραπάνω καταπιέσεις και αποκλεισμούς από το εργασιακό της περιβάλλον δεν τις βιώνει η τελευταία ηρωίδα, γυναίκα της αστικής τάξης και κάτοικος gated community. Ζει και εργάζεται σε ένα προστατευμένο περιβάλλον, έχοντας το δικαίωμα λόγω της οικονομικής της τάξης να κάνει ένα επάγγελμα που θέλει. Παράλληλα με το επάγγελμά της ασχολείται εθελοντικά με τα δικαιώματα των γυναικών, δημιουργώντας μια ομάδα θεραπείας για γυναίκες θύματα σεξουαλικής παρενόχλησης. Αυτή της η δραστηριοποίηση συμβαίνει χάρις του ταξικού της προνομίου διότι μέσω αυτού της δίνεται η δυνατότητα για πρόσβαση στο δημόσιο διάλογο κάτι που καμία από τις άλλες δυο ηρωίδες, που αντιπροσωπεύουν τη μεσαία και εργατική τάξη, δεν μπορεί εύκολα να έχει. Έτσι παρότι όπως αναφέρθηκε στην αρχή η γυναίκα της εργατικής τάξης είναι αυτή που προβάλει αντίσταση στην έμφυλη καταπίεση που βιώνει, εξαιτίας της αορατότητάς της δε μπορεί να έχει εύκολη και άμεση πρόσβαση με το δημόσιο διάλογο παρά μόνο με την υποστήριξη της γυναίκας της αστικής τάξης. Διότι ακόμα και στο αυστηρώς πατριαρχικό σύστημα της Αιγύπτου είναι προνομιούχα και ορατή στην πόλη. Συνεπώς ο λόγος της έχει δυναμική και ελέγχεται δυσκολότερα από τους καταπιεστές της. Στους δυτικούς πολιτισμούς μπορεί να μην έχει εξαλειφθεί πλήρως το χάσμα ανάμεσα στα δύο φύλα ως προς την επαγγελματική τους απασχόληση10 ωστόσο οι γυναίκες είναι ορατές και ενεργές στις δυτικές κοινωνίες και στους σύγχρονους αστικούς ιστούς των πόλεων. Η πρόσβαση στο δημόσιο διάλογο θεωρείται δεδομένη σχεδόν για όλες, κι εδώ τίθενται ζητήματα φύλου, τάξης φυλής ως προς την ευκολία στην πρόσβαση. Αξιοσημείωτα αποτελούν για τη Δύση τα φεμινιστικά κινήματα που ανθίζουν τα τελευταία 10 Θεματικό Ενημερωτικό Δελτίο Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, Οι γυναίκες στην Αγορά Εργασίας (2016), Πηγή: https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/file_import/european-semester_thematic-factsheet_labour-forceparticipation-women_el.pdf
11
χρόνια με πιο γνωστό το κίνημα #metoo, μέσω των οποίο περνάνε στη δημόσια σφαίρα και διάλογο περιστατικά έμφυλης βίας.11 Σε σύγκριση με την Ανατολή και στην προκειμένη περίπτωση την Αίγυπτο τέτοια κινήματα είναι πιο δύσκολο να οργανωθούν και λάβουν δράση λόγω του πολιτικού πλαισίου της χώρας και των πολλαπλών καταπιέσεων των γυναικών που αναφέρθηκαν. Παράλληλα οι γυναίκες που συμμετέχουν σε αυτά βρίσκονται σε άμεσο κίνδυνο να συλληφθούν από το κράτος. Οι φεμινιστικές οργανώσεις στην Αίγυπτο κρίνονται ως παράνομες και ως προσβολή της δημόσιας αιδούς, με βάση όσα αναφέρει η Αιγύπτια κάτοικος. Ακόμη τα θύματα και όσες τολμούν να αγωνιστούν εναντίον των πολλαπλών καταπιέσεων που βιώνουν, ενδέχεται να κατηγορηθούν από το κράτος ότι παραβιάζουν τις οικογενειακές αξίες και αρχές.12 Επομένως οι πόλεις τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση είναι έμφυλες μέσω των πολλαπλών δράσεων και εμπειριών των κατοίκων τους και στον βαθμό που τους επιτρέπεται από την εκάστοτε κοινωνία προσπαθούν μέσω των δράσεων να ανατρέψουν αυτή την έμφυλη διάσταση και τις πολλαπλές καταπιέσεις.
Εικόνα 4: Στιγμαιότητο της ταινίας «Cairo 678». Οι ηρωίδες στις ομάδε φεμινιστικής ενδυνάμωσης.
11 Metoo και ορατότητα των φεμινιστικών αγώνων, Διοτίμα, (2019), Πηγή: https://diotima.org.gr/metoo-kai-ioratotita-ton-feministikon-agonon-2-chronia-meta/ 12 Egypt’s women are rising up against sexual violence. Others are still being jailed for TikToks, The Washigton Post, (2020) Πηγή: https://www.washingtonpost.com/world/middle_east/egypts-women-are-rising-up-against-sexual-violence-others-are-still-being-jailed-for-tiktoks/2020/07/30/8514c3ba-c78e-11ea-a9d3-74640f25b953_story. html
12
4. Καταγγελιτική διαδικασία σε συνάρτηση με την κουλτούρα βιασμού.
Το τελευταίο σημείο που θα εστιάσει η παρούσα εργασία είναι η κουλτούρα βιασμού που συναντάται στην αιγυπτιακή κοινωνία και ευρύτερα. Αρχικά αναφερόμενοι στα γεγονότα της ταινίας θα γίνει προσπάθεια να αποτυπωθεί η κουλτούρα του βιασμού που υπάρχει αλλά και η αντιμετώπιση των θυμάτων από το οικογενειακό περιβάλλον, τις αρχές και την κοινή γνώμη. Η ηρωίδα της αστικής τάξης είναι θύμα σεξουαλικής παρενόχλησης παρόλα αυτά ο σύζυγός της αναπαράγει την κουλτούρα βιασμού και θυματοποιείται. Το θύμα υπό το δικό του πατριαρχικό πρίσμα αποκτά το ρόλο του θύτη που προκάλεσε και φταίει. Έτσι το περιθωριοποιεί και το εγκαταλείπει λόγω αηδίας και αποστροφής. Δεν αντιλαμβάνεται το τραύμα του, δεν το συμπονεί, δεν το στηρίζει. Το θύμα λογοδοτεί για το τραύμα του στους πραγματικούς θύτες τόσο στη δημόσια σφαίρα όσο και στην ιδιωτική. Δεν καταγγέλλει το περιστατικό στις αρχές για να αποφύγει την κοινωνική κατακραυγή και το στιγματισμό. Παρόλα αυτά προσπαθεί λόγω του ταξικού του προνομίου να δράσει βοηθώντας άλλες γυναίκες θύματα. Η ομάδα φεμινιστικής ενδυνάμωσης που δημιουργεί, όπως τονίστηκε παραπάνω, ακροβατεί ανάμεσα στη νομιμότητα και στην ανομία σύμφωνα με το αιγυπτιακό καθεστώς. Ωστόσο αποτελεί τον μόνο ασφαλή χώρο για να ακουστούν τα θύματα με σεβασμό παρά τους κινδύνους που ενέχει. Για παράδειγμα η μαντιλοφορεμένη ηρωίδα έπειτα από αρκετά περιστατικά παρενόχλησης στο δρόμο αποφασίζει να δράσει ατομικά τραυματίζοντας τους θύτες. Για τη γυναίκα αυτή ο συγκεκριμένος τρόπος δράσης είναι η μοναδική λύση αντίστασης και αυτοάμυνας. Εν τέλει όμως αποτελεί μια εφήμερη και μη συμπεριληπτική αντιμετώπιση της έμφυλης βίας. Η βίαιη άμυνα της δεν εξασφαλίζει με κάποιον τρόπο την παύση της κακοποίησης των γυναικών στο δημόσιο χώρο και των παραβιαστικών συμπεριφορών αλλά και ούτε κι έναν ελεύθερο χώρο κίνησης τους. Γι αυτό το λόγο στρέφεται στον ασφαλή χώρο αδελφοσύνης (sisterhood) που έχει δημιουργήσει η ηρωίδα της αστικής τάξης. Είναι ο μόνος χώρος που την πιστεύουν, την ακούν και δε την κατακρίνουν. Πρόκειται για έναν ιδιωτικό χώρο μέσω του οποίου γίνεται προσπάθεια να χτιστεί ένα πλέγμα παρόμοιων χώρων ώστε να διασφαλιστεί η ασφάλεια των γυναικών σε μεγάλη κλίμακα, στον ευρύτερο δηλαδή χώρο της πόλης. Παρόμοια αντιμετώπιση λαμβάνουν και τα θύματα στη Δύση, η κουλτούρα του βιασμού είναι παγκοσμίως διαδεδομένη λόγω του πατριαρχικού συστήματος. Οι φεμινιστικές ομάδες δρουν ωστόσο νόμιμα μέσα στην πόλη δημιουργώντας ασφαλείς χώρους για τα θύματα και δράσεις αντίστασης προς τους θύτες. Η παρουσία τους όσο είναι υπαρκτή η πατριαρχία είναι αναγκαία σε κάθε πόλη και γειτονιά. Η ανάγκη των θυμάτων να «ακουστούν» και να προστατευτούν είναι επιτακτική ειδικά στη χώρα μας13 όπου τα ποσοστά έμφυλης βίας είναι αρκετά υψηλά, αλλά και συνολικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση.14 Οι φεμινιστικές συλλογικότητες έχουν ως στόχο πέρα από την προστασία και ασφάλεια των θυμάτων, την ασφαλή οικειοποίηση του δημόσιου χώρου των πόλεων από τις γυναίκες. Ωστόσο εδώ διαπιστώνεται μια μεγάλη αντίθεση με την Αίγυπτο που λόγω της ανατολίτικης κουλτούρας και του πολιτικού πλαισίου, δυσκολεύονται να δράσουν και να ανατρέψουν τις καταπιέσεις που βιώνουν οι γυναίκες. Ένας ακόμη παράγοντας που λειτουργεί ως τροχοπέδι στην απελευθέρωση των γυναικών τόσο στην ανατολίτικη όσο και στη δυτική κουλτούρα σε μικρότερο βαθμό, είναι η καταγγελτική διαδικασία. Στο τέλος της ταινίας η ηρωίδα που αντιπροσωπεύει τη μεσαία τάξη καταφέρνει να καταγγείλει στις αρχές τον δράστη που την παρενόχλησε σεξουαλικά. Καταλήγει σε αυτή της την απόφαση ενώ αντιτίθεται στο οικογενειακό της περιβάλλον καθώς λογοκρίνεται και βιώνει κι αυτή το «victim blaming». Η απόφαση αυτή αποτελεί μια παράτολμη απόφαση για μια γυναίκα της Αιγύπτου καθώς όπως ενημερώνει η ταινία αλλά και η Αιγύπτια κάτοικος, ένα χρόνο μετά την ταινία ψηφίστηκε νομοθεσία στη χώρα που έκρινε παράνομη και καταδικαστέα την παρενόχληση.15 Ωστόσο οι αναφορές στις αρχές παραμένουν σποραδικές διότι όπως 13
Χάρτης Καταγραφής Περιστατικών σεξιστικής και έμφυλης βίας: https://sexharassmap.espivblogs.net/map/
14 Η βία κατά των γυναικών σε αριθμούς, Κ.Ε.Θ.Ι., (2020), Πηγή:https://www.kethi.gr/nea/i-bia-kata-ton-gynaikon-se-arithmoys-0 15 Egypt: Sexual Violence Against Women, Law Library of Congress, (2016), Πηγή: https://tile.loc.gov/storage-services/service/ll/llglrd/2016590020/2016590020.pdf
13
μας επιβεβαίωσε και η κάτοικος της Αιγύπτου «οι αρχές κατηγορούν το θύμα ή αψηφούν τα όσα λέει και σε ελάχιστες περιπτώσεις καταφέρνει να φτάσει στα δικαστήρια η υπόθεση. Η κατακραυγή για το θύμα και η αποδοκιμασία είναι τεράστια». Έτσι το θύμα παραμένει εγκλωβισμένο στο κακοποιητικό του περιβάλλον, κινείται με ανασφάλεια στο δημόσιο χώρο αλλά και στον ιδιωτικό δεν μπορεί να εξασφαλίσει τον πλήρη έλεγχο του εαυτού του και την ελευθερία του. Η καταγγελτική διαδικασία παραμένει εξίσου προβληματική και στη δύση και η ερευνήτρια αλλά και η Αιγύπτια κάτοικος-παρατηρητής της ταινίας αναγνωρίζουν παρόμοια περιστατικά και στην Ελλάδα. Οι διαπιστώσεις είναι βιωματικές καθώς πολλές περιπτώσεις κακοποιημένων γυναικών στράφηκαν στις αρχές χωρίς να έχουν την κατάλληλη αντιμετώπιση. Σύνηθες φαινόμενο είναι η αστυνομία να αντιμετωπίζει τα θύματα ως θύτες, το ίδιο συμβαίνει κι από την ευρύτερη κοινωνία. Οι δικαιολογίες που χρησιμοποιούνται όταν ένα θύμα κατηγορείται, είναι συνήθως ότι προκαλούσε ή ότι ήταν σε μέρη που δεν έπρεπε. Δεν έπρεπε διότι δεν θεωρούνταν προσβάσιμοι και ασφαλείς τόποι για τις γυναίκες, οι οποίες είτε πρέπει να εξωθούνται από αυτές τις περιοχές – δρόμοι, γειτονιές, συνοικίες – είτε υποβάλλονται σε έναν διαρκή κίνδυνο. Οι χώροι αυτοί μαρτυρούν ξεκάθαρα την έμφυλη ταυτότητα τους, καθώς υπάρχει ιεραρχία των φύλων και ο άντρας έχει την δύναμη να εξουσιάζει αυτούς τους χώρους εις βάρος των γυναικών. Οι γυναίκες και γενικότερα οι θηλυκότητες εξαιτίας των καταλοίπων της πατριαρχικής κουλτούρας ανατολής και δύσης αλλά και των αρχών, αδυνατούν να προβάλουν αντίσταση και να διεκδικήσουν την ασφαλή θέση τους στις πόλεις.
14
Εικόνα 5, 6 : Γυναίκες σε διαδηλώσεις στην Αίγυπτο. Στις πικέτες γράφουν: «Δεν φοβάμαι πια», «Όχι στην σεξουαλική παρενόχληση.
15
Συμπεράσματα
Η παρούσα εργασία επιχείρησε να εξετάσει την ασφάλεια των γυναικών στο δημόσιο χώρο από μια έμφυλη και ταξική σκοπιά. Τα ζητήματα που τέθηκαν είναι σύνθετα αλλά αλληλένδετα μεταξύ τους προκειμένου να εξεταστεί πολυδιάστατα η έννοια της ασφάλειας. Ωστόσο στα πλαίσια μιας εργασίας ήταν αδύνατον να εμβαθύνουμε στο καθένα και το βασικό ερευνητικό εργαλείο της εργασίας αποτέλεσε κατά κύριο λόγο η ταινια “Cairo 678” και οι βασικές ηρωίδες της. Δόθηκαν διαφορετικές αναγνώσεις της ταινίας στα ζητήματα που πραγματεύεται από μια ανατολική και από μια δυτική σκοπιά. Τα πορίσματα αυτών των αναγνώσεων ήταν ενδιαφέροντα καθώς συχνά συγκλίναν ως ένα βαθμό. Ακόμα κι αν η περιοχή μελέτης για την παρούσα εργασία ήταν το Κάιρο, διαπιστώθηκε ότι η κλίμακα του τοπικού μπορεί να διευρυνθεί σε αυτή του παγκόσμιου, χωρίς να φέρει οριενταλιστικά χαρακτηριστικά και κατάλοιπα των ανατολίτικων πολιτισμών. Καθώς η κουλτούρα του βιασμού και η πατριαρχία είναι παγκόσμια φαινόμενα εξίσου κανονικοποιημένο και στους δυτικούς πολιτισμούς. Παραβιαστικές συμπεριφορές στο δημόσιο χώρο και στην κίνηση των γυναικών στο δρόμο συναντώνται εξίσου και στους δυο πολιτισμούς, όπως και ζητήματα ορατότητας των γυναικών στα πλαίσια της διαθεματικότητας αλλά και προβληματικές καταγγελτικές διαδικασίες. Η κουλτούρα του βιασμού δεν υπάρχει απομονωμένη σε έναν δρόμο, σε μια γειτονιά, σε μία περιοχή της Ελλάδας, ή της Αιγύπτου. Η κουλτούρα του βιασμού είναι το απόλυτο όργανο εμφυλοποίησης και είναι παντού. Η κουλτούρα του βιασμού δεν επιχειρεί μόνο να δημιουργήσει εγκλήματα που δεν τιμωρούνται και παραβιάσεις του προσωπικού δημόσιου και ιδιωτικού χώρου που κανονικοποιούνται. Η κουλτούρα του βιασμού επιχειρεί και επιτυγχάνει να ιεραρχήσει τα σώματά των γυναικών, την απόλαυση, την ελευθερία και την έλλειψη αυτής δημιουργώντας τον φόβο και τον αποκλεισμό από τις σύγχρονες αστικές πόλεις.
16
Βιβλιογραφία
Crenshaw, K. W.. 1989. Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics. University of Chicago Legal Forum. De Certeau M., “The Practice of Everyday Life”, μτφ. Rendall Steven, University of California Press, 1984. Law Library of Congress, Egypt: Sexual Violence Against Women, (2016), Πηγή: https://tile.loc. gov/storage-services/service/ll/llglrd/2016590020/2016590020.pdf. Loukaitou-Sideris, A., & Ehrenfeucht, R. (2009). Sidewalks: Conflict and negotiation over public space. Cambridge, MA: MIT Press. Rosenzweig, R. and Blackmar, E. (1992) The Park and the People: A History of Central Park. Ithaca, NY: Cornell University Press. Said W. Edward, «Οριενταλισμός», μτφ.: Τερζάκης Φώτης, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1996. The Washigton Post , Egypt’s women are rising up against sexual violence. Others are still being jailed for TikToks, (2020), https://www.washingtonpost.com/world/middle_east/ egypts-women-are-rising-up-against-sexual-violence-others-are-still-being-jailed-for-tiktoks/2020/07/30/8514c3ba-c78e-11ea-a9d3-74640f25b953_story.html. Transport for London , Project Guardian (2014), https://tfl.gov.uk/info-for/media/press-releases/2017/march/powerful-new-campaign-highlights-the-importance-of-reporting-unwanted-sexual-behaviour. UNFPA Egypt , Gender-Based Violence in Egypt, https://egypt.unfpa.org/en/node/22540. Valentine, G. (1989) The geography of women’s fear. Yasminah Beebeejaun, «Gender, urban space, and the right to everyday life», Journal of Urban Affairs, 2016. Διοτίμα, Metoo και ορατότητα των φεμινιστικών αγώνων, (2019) , https://diotima.org.gr/metoo-kai-i-oratotita-ton-feministikon-agonon-2-chronia-meta Θεματικό Ενημερωτικό Δελτίο Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, Οι γυναίκες στην Αγορά Εργασίας (2016). Κ.Ε.Θ.Ι., Η βία κατά των γυναικών σε αριθμούς, (2020), Πηγή:https://www.kethi.gr/nea/i-bia-kata-ton-gynaikon-se-arithmoys-0. Χάρτης Καταγραφής Περιστατικών σεξιστικής και έμφυλης βίας: https://sexharassmap.espivblogs.net.
17