Ovid

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΘΕΜΑΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

ΘΕΜΑΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

ΙΟΥΝΙΟΣ

2020

THE METAMORPHOSES

ΙΟΥΝΙΟΣ

2020

THE METAMORPHOSES

OVID ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

1

2

Περιεχόμενα THE METAMORPHOSES.........................................................................................1 OVID............................................................................................................................1 Μεταφρασμένο απόσπασμα....................................................................................5 OVID.............................................................................................................................8 THE METAMORPHOSES.............................................................................................8 Δημιουργώντας τάξη μέσα από το χάος..............................................................39 Η πρόκληση της πολυπλοκότητας στην επιστημονική σκέψη.............................43 Ο ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΣΜΟΣ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ.............................................44 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.............................................................................................................44 Α. ΔΟΜΕΣ ΤΩΝ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ.........................................................45 1. Οριοθέτηση του τομέα των εντυπωσιακών ειδήσεων.....................................46 2. Οι τεχνικές της γραφής των εντυπωσιακών ειδήσεων....................................50 3. Το ενδιαφέρον για τις εντυπωσιακές ειδήσεις................................................56 Β. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΩΝ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ.................................................58 1. Κοινωνικό ψυχολογική λειτουργία..................................................................58 2. Πολιτικό ιδεολογική λειτουργία......................................................................68 ΕΠΙΛΟΓΟΣ............................................................................................................72

3

Μεταφρασμένο απόσπασμα Γλιστράει προς τα κάτω από τον ψηλό αιθέρα, στέκεται στη γη, και διατάζει τα σύννεφα να φύγουν. Ο Δίας έχει προβλέψει την άφιξη της γυναίκας του [610] και άλλαξε την κόρη του με την Inachus 900 οπότε μοιάζει με κομψή δαμαλίδα. Ακόμα και έτσι, μετατρέπεται σε αγελάδα, είναι υπέροχη.

Juno, κόρη του Κρόνου, απρόθυμα εγκρίνει την ωραία αγελάδα και ρωτά σε ποιον ανήκει, από ποιο κοπάδι προέρχεται, σαν να αγνοεί την αλήθεια. Ο Δίας λέει ψέματα. Προκειμένου να προληφθεί οποιαδήποτε ερώτηση σχετικά με τους γονείς, ισχυρίζεται ότι η αγελάδα γεννήθηκε από τη γη. Ο Juno ρωτάει αν θα την έχει ως δώρο. Τι μπορεί να κάνει? 910 Το να παραδώσει την αγάπη του είναι σκληρό, η μη παράδοσή της είναι ύποπτη. Είναι ντροπή επιμένει το ότι πρέπει να παραδώσει τον Ιω, αλλά τότε η αγάπη επιμένει ότι πρέπει να αρνηθεί. Η αγάπη θα είχε κατακτηθεί από την ντροπή, — αν αρνηθεί τον σύντροφο του κρεβατιού του [620] και τη δική του αδερφή ένα τόσο μικρό δώρο, η αγελάδα μπορεί να φαίνεται καθόλου αγελάδα. Έδωσε το κορίτσι στον Juno. Η θεά JUNO, ARGUS και IO δεν άφησε αμέσως όλους τους φόβους της ταυτόχρονα. 920 Δεν ήταν σίγουρη ότι εμπιστεύτηκε τον Δία, και ανησυχούσε για τα απαίσια κόλπα του, μέχρι να παραδώσει τον Ιω στον Άργους, γιος του Αρέστορ, για να την παρακολουθεί. Γύρω από το κεφάλι του ο Άργκος είχε εκατό μάτια, και αυτά θα ξεκουράζονται, δύο κάθε φορά,

She glides down from the lofty aether, stands on the earth, and commands the clouds to go away.

Jupiter has foreseen his wife’s arrival [610] and has changed the daughter of Inachus 900 so she resembles a sleek heifer. Even so, transformed into a cow, she is lovely.

Juno, Saturn’s daughter, reluctantly approves of the fine-looking cow and asks who it belongs to, what herd it comes from, as if she is quite ignorant of the truth.

Jupiter lies. In order to forestall any questions about parents, he claims the cow was born from earth. Juno then asks to have it as a gift. What can he do?

910 To hand over his own love is cruel, not to hand her over is suspicious.

Shame insists he should surrender Io, but then love insists he should refuse.

Love would have conquered shame, except for this— if he refused the partner of his bed [620] and his own sister such a trifling gift, the cow might seem to be no cow at all.

He gave the girl to Juno.

The goddess JUNO, ARGUS, AND IO did not set aside all her fears at once.

920 She was not sure she trusted of Jupiter, and worried about his devious tricks, until she handed Io on to Argus, son of Arestor, to keep watch on her.

Around his head Argus had a hundred eyes, and these would take a rest, two at a time, while the others stayed awake and remained on guard. No matter where he placed himself,

4

ενώ οι άλλοι έμειναν ξύπνιοι και έμειναν σε επιφυλακή. Όπου και αν τοποθετήθηκε, μπορούσε να δει τον Ιω. Όταν γύρισε την πλάτη του, Ο Ιω ήταν ακόμα εκεί, ακριβώς μπροστά στα μάτια του. 930 Την αφήνει να βόσκει μέρα με τη μέρα. Μόλις ο ήλιος δύσει [630] πίσω από τη γη, την βάζει σε ένα στύλο και δένει ένα σχοινί στον αθώο λαιμό της. Τρώει φύλλα και πικρά βότανα. ΥΠΟΒΑΛΩ Σε λυπημένη κατάσταση, ξαπλώνει στο έδαφος, συχνά σε γυμνή γη όπου δεν υπάρχει γρασίδι, αντί στο κρεβάτι της, και παίρνει ένα ποτό από λασπώδεις ροές. Και όταν το επιθυμεί να κρατήσει αυτά τα χέρια της σε ικεσία προς τον Άργους, δεν έχει χέρια να τεντώσει, 940 και όταν προσπαθεί να εκφέρει παράπονο, το στόμα της απλώς κάνει έναν χαμηλό ήχο. Ο θόρυβος την κάνει να ανησυχεί και να φοβάται τη δική της φωνή. Πηγαίνει στις όχθες του ποταμού όπου στο παρελθόν Συνήθιζε να παίζει από την Inachus. Αλλά όταν βλέπει τα νέα της κέρατα στο ρέμα, [640] τραβά πίσω από τον εαυτό της, έκπληκτη και φοβισμένη. Οι ναάδες δεν έχουν ιδέα ποια θα μπορούσε να είναι, και ακόμη και ο ίδιος ο Ίναχος δεν γνωρίζει. Αλλά περπατά πίσω από τον πατέρα της και ακολουθεί 950 τις αδελφές της, επιτρέποντάς τους να την αγγίξουν και πλησιάζοντας τους να παίρνει την έγκρισή τους. Ο Old Inachus τραβά βότανα και τα ξεριζώνει. Γλείφει τα χέρια του, φιλά την παλάμη του πατέρα της, και δεν συγκρατεί τα δάκρυά της. Αν μόνο λόγια θα έβγαιναν μαζί τους, θα δήλωνε το όνομά της, θα περιέγραφε τα προβλήματά της, θα ζητούσε βοήθεια. Αντί για λόγια, η οπλή της θα σχεδίαζε στη σκόνη γράμματα που θα μετέφεραν την άθλια ιστορία

he could see Io. When he turned his back, Io was still there, right before his eyes.

930 He lets her graze by day. Once the sun sets [630] below the earth, he puts her in a pen and ties a rope around her innocent neck.

She eats arbutus leaves and bitter herbs.

IO’S SUFFERING In her sad state, she lies upon the ground, often on bare earth where there is no grass, instead of in her bed, and takes a drink from muddy streams. Then, too, when she wishes to hold those arms of hers in supplication out to Argus, she has no arms to stretch, 940 and when she tries to utter a complaint, her mouth just makes a lowing sound.

The noise makes her alarmed and scared of her own voice.

She goes to riverbanks where in the past she often used to play by Inachus.

But when she sees her new horns in the stream, [640] she draws back from herself, amazed and fearful.

The naiads have no idea who she might be, and even Inachus himself is unaware.

But she walks behind her father and trails 950 her sisters, allowing them to touch her and approaching them for their approval.

Old Inachus pulls herbs and holds them out.

She licks his hands, kisses her father’s palm, and does not hold back her tears. If only words would come out with them, she would declare her name, describe her troubles, ask for help.

Instead of words, her hoof draws in the dust letters which convey the wretched story [650] of how her body changed. Old Inachus,

5

[650] για το πώς άλλαξε το σώμα της. Old Inachus, 960 ο πατέρας της, κρέμεται από τα κέρατα και το λαιμό της λευκής χιονιάς δαμαλίδας, κλαίει και φωνάζει: «Νιώθω τόσο λυπημένος» Και έπειτα πάει ξανά. «Νιώθω άθλια! Είσαι η κόρη που έχω αναζητήσει σε κάθε χώρα; Όταν λείπατε, υπήρχε λιγότερη θλίψη από ό, τι υπάρχει τώρα, αφού σας βρήκαμε. Δεν μπορείτε να μιλήσετε ή να απαντήσετε σε αυτά που λέω, αλλά αναπνέετε μόνο από το βαθύ στήθος σας. Ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορείτε να συνομιλήσετε μαζί μου 970 είναι με χαμηλούς ήχους. Στην άγνοιά μου, Έπαιρνα γάμο και ένα νυφικό κρεβάτι προετοιμασμένος για εσάς. Η πρώτη μου ελπίδα ήταν να έχω ένας γαμπρό και μετά μερικά εγγόνια. Αλλά τώρα θα πρέπει να έχετε έναν σύζυγο από το κοπάδι, και στη συνέχεια απόγονος από το κοπάδι. [660] Και αυτή η μεγάλη θλίψη μου δεν έχει τέλος παρά πεθαίνοντας. Είναι οδυνηρό να είσαι θεός. Δεδομένου ότι η πύλη του θανάτου είναι κλειστή, στις θλίψεις μας Παρασύροντάς τες στον αιώνιο χρόνο. " 980

960 her father, hanging on the horns and neck of the snow-white heifer, groans and cries out: “I feel so sad” And then he groans again.

“I feel so wretched! Are you the daughter I have been searching for in every land?

When you were missing, there was less sorrow than there is now, after we have found you. Υou cannot speak or answer what I say, but only give out sighs from your deep chest.

The only way you can converse with me 970 is with lowing sounds. In my ignorance, I was getting marriage and a bridal bed prepared for you. My first hope was to have a son-in-law and then some grandchildren.

But now you will have to have a husband from the herd, and then offspring from the herd.

[660] And this great grief of mine I cannot end by dying. It is painful being a god.

Since the gate of death is closed, our sorrows are dragged out into everlasting time.”

6

OVID THE METAMORPHOSES

Translated by Ian Johnston, Vancouver Island University, Nanaimo, British Columbia, Canada [For publication and copyright details, please use the following link: Table of Contents.

Note that the numbers without brackets refer to the English text; those in square brackets refer to the Latin text.]

BOOK ONE [Invocation; Primal Chaos; formation of Earth; regions of Earth; distribution of winds; creation of life; Prometheus makes human beings; the Golden Age; the Silver Age; the Bronze and Iron Ages; war of the Giants; Jupiter’s anger at the human race; the story of Lycaon; the Deluge; Deucalion and Pyrrha restore the human race; the creation of other life; Apollo kills Pytho; Apollo and Daphne; Daphne is transformed; Inachus and Io; Jupiter has sex with Io, changes her into a cow, and gives the cow to Juno; Juno sets Argus to guard Io; Io reveals herself to Inachus; the story of Syrinx; Mercury kills Argus; Juno ends Io’s torments; the story of Phaëton begins.]

My spirit drives me now to sing about the forms of things changed into new bodies.

Since you gods caused these transformations, too, inspire what I am going to write about, and bring forth an uninterrupted song, from the primal origins of the world down to this present age.

Before the sea, PRIMAL CHAOS land, and heavens, which cover everything, the entire world of nature looked the same.

They called that Chaos, a crude, confused mass, nothing but lifeless stuff and scattered seeds of matter not yet properly combined, all piled up in the same place together.

There was no Titan yet providing light

10

[10]

7

to the world, Phoebe did not grow larger and renew her crescent horns, nor did Earth remain hanging in the surrounding air, balanced by her own weight. Amphitrite had not yet pushed her arms through long margins of the coastal shores, and where there was land there was also sea and air, but the ground was not solid, the water was not fit for swimming, and the air lacked any light. (1) No matter retained its own proper shape— one thing would keep obstructing something else, for in one body cold things fought with hot, wet with dry, soft with hard, and heavy things with those which had no weight.

This conflict

20

[20]

FORMATION OF THE

EARTH

god and more favourable nature stopped.

For he cut land off from sky, and water from land, and separated the bright heavens from heavy air. Then, once he had drawn off these elements and taken them away from the confused mass, he set them apart, fixing them in place in harmonious peace.

The fiery might of vaulted, weightless sky pushed out, creating for itself a place in the loftiest heights. Closest to it in lightness and location is the air.

The Earth, denser than these two, attracted the larger elements and was pressed down by its own weight. Water flowing round it took possession of the furthest regions and enclosed the solid sphere completely.

After the god—whichever god it was—

30

40 [30]

THE REGIONS OF

EARTH

had divided Chaos and arranged it in this way, forcefully dividing it in sections, first of all he shaped the land in the form of a large sphere, to make sure it was the same on every side, and then he commanded seas to be spread around and swell with blustery winds, encircling shorelands of the places they surrounded.

He added springs, huge pools, and lakes, and set sloping banks to contain descending streams.

50

8

These differ in different locations— some the earth itself absorbs, while others reach the sea and, entering the expanse of open water, beat against the coasts instead of riverbanks. He also ordered plains to be extended, valleys to sink, leaves to cover trees, and stony mountains to rise up. And just as heavens are split, with two zones in the north, two in the south, and a fifth zone hotter than each of these, so the god was careful to distinguish the enclosed matter with the same number and on earth marked out as many climates. (2) Of these, the one in the centre is too hot to live in, and two are covered in deep snow.

Between these areas he placed two more, assigning them a temperate climate, mixing heat and cold. Over these hangs air, heavier than fire, to the same extent that earth is heavier than water.

There he also ordered clouds to gather

[40]

60

70

[50]

DISTRIBUTION OF

WINDS

and vapours, too, and thunder, which so stirs the minds of human beings, as well as winds producing lightning bolts and flashes.

The maker of the world did not permit these things to take possession of the air indiscriminately. It is, even now, difficult to stop them ripping the world to pieces, though each of them directs his blasts at different places, so great is the strife among the brothers. Eurus moved away towards Aurora, to Nabath’s kingdom, to Persia and the heights lying underneath the rays of morning sunlight.(3) Zephyrus is closest to the evening star and shores warmed by the setting sun. Cold Boreas invaded Scythia and northern lands.

And rain-filled Auster with his constant clouds soaks regions lying on the facing side.(4) Over these he placed bright, weightless aether, without a trace of earth’s impurities.

Scarcely had he separated all things

80

[60]

90

THE CREATION OF

LIFE

9

within specific limits in this way, when the stars, which had remained long hidden, buried in thick mist, began to blaze forth through the entire sky. And to make sure no place would lack its forms of living things, the stars and the forms of gods occupy the floor of heaven, the waters yielded to let glittering fish live there, the land took in wild beasts, the gusting air took birds.

What was still missing was an animal

[70] 100

PROMETHEUS

MAKES HUMANS

more spiritual than these, more capable of higher thinking, which would be able to dominate the others. Man was born— either that creator of things, the source of a better world, made him from god’s seed, or the Earth, newly formed and divided only recently from lofty aether still held seeds related to the heavens, which Prometheus, Iapetus’ son, mixed with river water and made an image of the gods who rule all things.(5) Other creatures keep their heads bent and gaze upon the ground, but he gave man a face which could look up and ordered him to gaze into the sky and, standing erect, raise his countenance towards the stars. Thus, what had been crude earth and formless was transformed and then took on the shapes of human life, unknown till then.

The Golden Age was born first. It fostered faith and right all on its own, without law and without revenge. Fear and punishment did not exist. There were no threatening words etched in brass and set up for men to read, nor were a crowd of suppliants afraid of the looks of men who judged them.(6) They lived in safety, with no one there to punish.

No chopped-down pine tree had yet descended down its mountain slope into the flowing waves, so it might travel to a foreign world, and mortals were familiar with no shores except their own. There were no deep ditches enclosing towns, no straight trumpets of war or horns of curving brass, no swords or helmets.

People passed the time in gentle leisure

110

[80]

120

THE GOLDEN AGE [90]

130

140

10

and security, with no need for troops.

The earth itself, also free and untouched by hoes, not yet wounded by any ploughs, produced all things spontaneously, and men, content with food which grew without duress, gathered arbutus fruits, mountain berries, cornels, berries clinging to harsh brambles, and fallen acorns from the spreading tree of Jupiter. It was always springtime, and gentle breezes of warm air caressed flowers which did not grow from any seeds.

Soon unploughed Earth brought forth crops, as well, and the land, without being refreshed, grew white with heavy ears of grain. Rivers of milk would sometimes flow. Sometimes streams of nectar and yellow honey dripped from green oak trees.

Once Saturn was cast in gloomy Tartarus, Jupiter ruled the world. A Silver Age then followed, less favourable than gold, but still more valuable than yellow bronze. (7) Jupiter shortened the previous springtime and split each year into different seasons, with winter, summer, changeable autumn, and short-lived spring. Then, for the first time, air glowed white, scorched with blazing arid heat, and ice hung down, congealed by wind. Then men first moved to houses. Their homes were caverns, dense thickets, and brushwood bound with bark.

Then they began to bury Ceres’ seeds in lengthy furrows, and young bullocks groaned, straining at the yoke.

After these two ages, THE BRONZE AND IRON AGES a bronze race followed, with fiercer natures, more inclined to wage horrific warfare, but not to act without due piety.

Finally came the brutal Age of Iron.

During this era of debased desires, every form of crime broke out, and honour, truth, and faith ran off. In their place appeared cheating, treachery, deceit, viciousness, and criminal cravings for possessions.

Men set sails to catch the winds, though sailors at this point did not understand them well,

[100]

150

[110]

THE SILVER AGE 160

[120]

170

[130] 180

11

and ships’ keels, which for a long time had stood high in the hills, scudded through unknown seas.

Careful surveyors marked long boundaries on lands as common to men earlier as air and sunlight. And the fertile soil no longer was required to provide just crops and food it was obliged to give, for men went to the bowels of the earth and dug for wealth, which spurred them on to vice.

These the Earth had hidden and moved away to Stygian shades.(8) Now harmful iron emerged and gold, which brings more injuries than iron.

Then war, which fights with both, comes on the scene, brandishing and rattling weapons in hands all stained with blood. Plunder becomes a way of life.

Guests are not safe from those who welcome them, nor is the father from his son-in-law.

Love of brothers is also rare. Men hope their wives will die, and wives all feel the same about their husbands. Dreadful step-mothers mix lethal poisons, and sons keep asking about their father’s age before his time.

Piety lies conquered, and virgin Astraea, the last celestial being, abandoned Earth now soaked in blood.

And to make the lofty aether THE WAR OF THE GIANTS no more safe than Earth, they say that Giants tried to overrun the realms of heaven, by piling one mountain on another, up to the soaring stars. Then Jupiter, the all-powerful father of the gods, hurled down his lightning bolt, smashed Olympus, and split Ossa away from Pelion lying underneath.(9) When those frightful Giants lay buried in the structure they had made, men claim that Earth, drenched with great quantities of her children’s blood, grew damp, then gave life to the warm gore, and changed it to the form of human beings, so that some monuments of that ferocious race might still remain.

But those progeny, scorning gods above, were violent—eager, before all else, to keep on killing. You could well conceive that they were born from blood.

190

[140]

200

[150]

210

220

[160]

12

When Saturn’s son, JUPITER’S ANGER AT HUMAN BEINGS father of the gods, sees what is going on from his loftiest citadel, he groans, and recalling the polluted banquet at Lycaon’s table, as yet unknown, because it is so recent, in his mind senses an enormous rage, a feeling befitting Jupiter. He calls a meeting.

Those summoned are not tempted to delay.

There is high in the heavens a pathway conspicuous for its very whiteness and visible when skies are clear. This track men call the Milky Way. For gods above the road leads to the halls and royal home of the great Thunderer. To left and right stand crowded throngs beside the open gates of homes belonging to the nobler gods.

Common gods inhabit various places, but here the powerful and famous ones who live in heaven make their dwelling place.

If I might be allowed a bold expression, this is a place I should not hesitate to call great heaven’s imperial palace. (10) And so, when the gods above are seated in the marble inner room, Jupiter, sitting high above them all and leaning on his ivory sceptre, shakes his head three or four times, tossing that fearful hair which sets the earth, sea, and stars in motion, then opens his mouth, and speaks these words, stating his indignation: “My worries about the earthly realm were no greater when each of those serpent-footed Giants was ready to throw his one hundred arms around the captured sky, for even though the enemy was savage, still that war hung on one group and had a single cause.

Now I must wipe out the race of mortals over the entire world, in all places where Nereus roars. I swear I’ll do it, by all the infernal rivers flowing through Stygian groves underneath the earth!(11)

230

[170] 240

250

[180]

260

13

We have already tried all other options, but a wound beyond all cure must be removed, sliced off with a knife, so that healthy parts are not corrupted, too. My subjects include demi-gods, rustic deities, nymphs, fauns, satyrs, and wood-dwelling spirits in the mountains. These we do not yet think worthy of a place in heaven—but still, we may surely let them live on in those lands we have assigned to them. Do you believe, you gods above, that they will be quite safe, when Lycaon, famous for his cruelty, sets traps for me, the god who governs you and has the lightning bolt at his command?”

All the gods respond. With great passion they demand punishment for the person who has dared such things. It was like the time an impious gang were burning to snuff out the Roman name with the blood of Caesar.

The sudden terror of so great a fall stunned the human race, and the entire globe shook with horror.(12) The people’s loyalty was no less pleasing to you, Augustus, than those gods’ feelings were to Jupiter.

When he has spoken out and raised his hand to check the noise, all the gods stop talking.

Once stifled by that royal authority, the murmuring dies down, and Jupiter breaks the silence once again by saying: “You need not worry. That man Lycaon has been punished. But I will inform you what he did and tell you his penalty.

Reports of that bad time had reached our ears.

I hoped that they were false, so I slip down from the top of Mount Olympus and move across the earth, a god in human form.

It would take too long to describe in full how much evil I discover everywhere.

The report itself was less disturbing than the truth. I had passed by Maenala, a dreadful place where wild beasts have their lairs, Lycaeus with its ice-cold groves of pine, and Mount Cyllene. From there, just as late twilight is dragging in the night,

[190] 270

280

[200]

290

LYCAON [210]

300

310

14

I reach the realm of the Arcadian king and his inhospitable home. I signal a god has just arrived, and common folk have started praying. At first, Lycaon ridicules their pious vows. Then he says:

[220]

‘Using an obvious test, I will confirm whether this man is mortal or a god, and there will be no doubt about the truth.’

He is prepared to kill me in the night without warning, when I am fast asleep.

He finds that way of testing for the truth amusing. And not satisfied with that, he takes a sword and slices open the throat of a hostage sent from the Molossians, makes some of the half-dead limbs more tender in boiling water, and roasts the rest of him above an open fire. When he sets this flesh

320

LYCAON IS

TRANSFORMED

on dining tables, with avenging fire I bring the roof down on his household gods, who are worthy of their master. He runs off quite terrified, and then, once he reaches the quiet countryside, begins to howl, trying without success to speak. His mouth gathers up the fury he holds inside, and his blood lust for habitual slaughter turns him against herd beasts, so even now he delights in blood. His clothes have disappeared, changed to hair, his arms to legs. He is now a wolf and still retains some vestiges of his old form—the same grey colouring, the same violence in his expression, the same glare in his eyes, the same savagery in his appearance. Thus, one house collapsed, but more than one home deserves to perish.

Wherever Earth lies open, the Furies exercise their sway.(13) You might well believe that men had sworn to act as criminals.

Let them all quickly pay the penalty they richly merit! So stands my judgment.”

[230] 330

340

[240]

350

Some of the gods speak up, endorsing what Jupiter has said, spurring him on and encouraging his rage, while others

15

play their parts with silent affirmation.

But still, for all of them the destruction of the human race is something grievous.

They ask about the future of the world.

How will Earth look, if she lacks human life?

Who will now place incense on the altars?

Is Jupiter prepared to let all things by preyed upon by savage animals?

The king of the gods commands them not to ask such questions and, to relieve their worries, tells them he will take care of everything.

He promises a race of beings unlike the previous ones and says their origin will be a wonder.

And now Jupiter is about to scatter his lightning bolts on every country, but he is afraid the sacred aether, by some accident, may be set on fire from so many flames and distant polar regions may burn up.

Then, too, he remembers that Fate decrees there will come a time when the sea and land, as well as all the palaces of heaven, will be attacked by flames and set alight, and Earth’s mass, produced with so much effort, will be in danger. So he sets aside those weapons forged by hands of Cyclopes and approves a different punishment— he will send rains down from the entire sky and wipe out mortal men beneath the waves. (14) So he immediately locks up North Wind in Aeolus’ caves, along with any blasts which scatter clouds collecting overhead, and sends out South Wind, flying on sodden wings, his dreadful face veiled in pitch-black darkness, his beard heavy with rain, water flowing from his hoary locks, mists sitting on his forehead, his flowing robes and feathers dripping dew.(15) When Jupiter stretches his hand and strikes the hanging clouds, heavy, crashing rainstorms start pouring down from heaven. Iris, Juno’s messenger, dressed in various colours, gathers the water up and brings it back to keeps clouds well supplied. Crops are flattened, fond hopes of grieving farmers overthrown,

360

[250]

THE DELUGE

370

380

[260]

390

[270]

16

their long year’s work now wasted and in vain.

And Jupiter’s rage does not confine itself to his own sky. For Neptune, his brother, god of the azure sea, provides him help with flooding which adds to the pouring rain.

He summons the rivers to a meeting and, after they have entered their king’s home, says to them:

400

“This is not now the moment for a long speech from me. What we require is for you to discharge all your power.

Open your homes, remove all barriers, and let your currents have free rein to flow.”

Neptune gave his orders, and the rivers return, relax the mouths of all their springs, and race down unobstructed to the sea.

Neptune himself with his trident strikes the land.

Earth trembles and with the tremor lays bare the sources of her water. Streams spread out and charge through open plains, sweeping away all at once groves, planted fields, cattle herds, men, and homes, along with sacred buildings and their holy things. If any house remains still standing and is able to resist such a huge catastrophe, nonetheless, waves higher than the house cover the roof, and its towers, under pressure, collapse beneath the surge. And now the land and sea are not distinct—all things have turned into a boundless sea which has no ocean shore.

Some men sit on hill tops, others in boats, pulling oars here and there, above the fields which they just ploughed not long before. One man now sails above his crops or over roofs of sunken villas, another catches fish from high up in an elm. Sometimes, by chance, an anchor bites into green meadowland, or a curved keel scrapes against a vineyard submerged beneath the sea. And in those places where slender she-goats have grazed on grasses, misshapen sea calves let their bodies rest.

Nereïds are astonished at the groves, cities, and homes lying beneath the waves. (16) Dolphins have taken over in the woods,

[280]

410

420

[290]

430

[300]

440

17

racing through lofty branches and bumping into swaying oaks. Wolves swim among sheep.

Waves carry tawny lions and tigers.

The forceful, mighty power of the boar is no help at all, nor are the swift legs of the stag, once they are swept into the sea.

The wandering bird, after a long search for some place to land, its wings exhausted, falls down in the sea. The unchecked movement of the oceans has overwhelmed the hills, new waters beat against the mountain tops.

The deluge carries off most living things.

Those whom it spares, because food is so scarce, are overcome by gradual starvation.

The fertile territory of Phocis, while still land, separates Aonia from Oeta, but when that flood took place was still part of the sea, a wide expanse of water which had suddenly appeared.

In that place there is a soaring mountain which has two peaks striving to reach the stars.

Its summit rises high above the clouds.

Deucalion lands here in his small boat, with the wife who shares his bed—for the sea now covers every other place. They revere Corycian nymphs and mountain deities and prophetic Themis, too, the goddess who at that time controlled the oracle.

No man was finer than Deucalion, no man loved justice more, and no woman had more reverence for gods than Pyrrha.

When Jupiter observes the earth submerged in flowing water, with only one man left from many thousands not so long before and sees one woman from many thousands a short while earlier, both innocent, both worshippers of the gods, he scatters the clouds, and once North Wind has blown away the rain, he makes land open to the sky and heaven to the earth. And the sea’s rage does not persist. The lord of the ocean sets down his three-pronged weapon, calms the seas, and summons dark-blue Triton standing there above the ocean depths, his shoulders covered

450 [310]

DEUCALION AND PYRRHA

460

[320]

470

480

[330]

18

by native shells, and orders him to blow his echoing horn and with that signal summon back the flooding waters and the sea. (17) Triton raised his hollow shell, whose spirals grow as they curl up from the base—that horn, when filled with air in the middle of the waves, makes coastlines under east and western suns echo its voice—and thus, once the god’s lips, dew dripping from his soaking beard, touched it, and, by blowing, sounded out the order to retreat, all the waters heard the call, on land and in the sea. They listened to it, and all of them pulled back. And so the sea had a shore once more, full-flowing rivers remained within their banks, floods subsided, hills appeared, land rose up, and dry places grew in size as the waters ebbed away.

After a long time, exposed tops of trees revealed themselves, their foliage covered in layers of mud. The world had been restored.

490

[340]

500

When Deucalion sees that earth is empty and observes the solemn silence over devastated lands, with tears in his eyes he speaks to Pyrrha: “O wife and sister, the only woman alive, linked to me by common race and family origin, then by marriage, and by these dangers now, we two are the total population of the entire world, every place spied out by the setting and rising sun. The sea has taken all the others. Even now, there is nothing secure about our lives, nothing to give us sufficient confidence.

Those heavy clouds still terrify my mind.

O you for whom I have so much compassion, how would you feel now, if you had been saved from death without me? How could you endure the fear all by yourself? Who would console your grief? For if the sea had taken you, dear wife, I would follow you, believe me, and the sea would have me, too. How I wish I could use my father’s skill to replace those people and infuse a living soul

[350]

510

520

[360]

19

in moulded forms of earth. The human race lives now in the two of us. Gods above thought this appropriate, and we remain the sole examples left of human beings.”

Deucalion said this, and they wept. They thought it best to pray to the celestial god and to seek help from sacred oracles.

Without delay they set off together to the stream of Cephisus, whose waters were not yet clear but by now were flowing within their customary banks. And there, once they have sprinkled their heads and garments with libations, they approach the temples of the sacred goddess, whose pediments are stained with filthy moss and whose altars stand without a fire. As they touch the steps before the shrine, they both fall on the ground, and kiss the cold stone, in fear and trembling.

Then they speak these words: “O Themis, if gods may be overcome with righteous prayers and change their minds and if their anger may be averted, reveal to us the art by which destruction of the human race may be repaired and, most gentle goddess, assist our drowned condition.”

530

[370]

540

550 [380]

The goddess is moved and through the oracle speaks out: “Leave the temple. Cover your head, and loosen the garments gathered around you. Then throw behind your backs the bones of your great parent.”

For a long time they are both astonished.

Pyrrha’s voice is the first to break the silence, refusing to act on what the goddess said.

Her mouth trembling, Pyrrha asks the goddess to grant her pardon, for she is afraid to offend her mother’s shade by throwing her bones away. Meanwhile, they both review the obscure dark riddle in the language of the oracle they have been given, examining the words between themselves.

560

20

And then the son of Prometheus consoles Epimetheus’ daughter with these words to reassure her: “Either we have here some subtle falsehood, or, since oracles respect the gods and do not recommend impious acts, our great mother is the Earth and, I assume, what people call her bones are those rocks in the body of the earth.

These stones are what we have been commanded to throw behind our backs.”

Although the way

[390]

570

HUMAN LIFE IS

RESTORED

Deucalion has interpreted the words encourages the Titan’s daughter, their hopes are plagued by fears—that’s how much both of them have doubts about the heavenly command.

But then what harm will there be in trying?

They go down, cover their heads, unfasten their tunics, and, as they have been ordered, throw stones behind where they are standing.

The stones—and who would ever think this true, if old traditions did not confirm it?— began to lose rigidity and hardness.

Gradually they softened, and then, once soft, they took on a new shape. They grew larger and before long acquired a gentler nature.

One could make out a certain human form, but indistinctly, like the beginnings of marble carvings not yet completed, crude statues. But still, those pieces of them which were earthy and damp from any moisture were changed into essential body parts.

What was solid and inflexible changed to bones, and what just a few moments before had been veins remained, keeping the same name.

Soon, with the help of gods above, the stones which the man’s hand had thrown took on the form of men, and the stones the woman had cast changed into women. That’s why human beings are a tough race—we know about hard work and provide the proof of those origins from which we first arose.

580

[400]

590

[410] 600

21

The earth brought forth

THE CREATION OF OTHER

LIFE

the other animals spontaneously in various forms. After the moisture which had been there earlier had grown warm from the sun’s fire and wet swamps and marshes had swelled up from the heat, the fertile seeds of matter, nourished in quickening soil, as in their mother’s womb, increased in size and, over time, took on a certain shape.

When the Nile with its seven river mouths leaves the sodden fields and sends its waters down their old channels and the brand new mud grows hot from the aetherial sun, farmers, as they turn the soil, find many animals.

Of these creatures, some are just beginning, at the moment of being born. Men see some which are incomplete and lacking limbs.

Often in the same body one section is alive, while another is crude earth.

And so it’s true that when heat and moisture reach a certain temperature, they give birth, and from these two things all beings spring up.

Fire may be the enemy of water, and yet moist heat produces everything— this discordant concord is appropriate for conceiving living things. And therefore, when earth, still muddy from the recent flood, grew warm again from penetrating heat of the aetherial sun, she then brought forth countless forms of life, in part restoring ancient species and in part creating new monstrosities.

Though it was something Earth did not desire to do, at that time she also created you, great Pytho, serpent no one had ever known before.

You took up so much space on mountain lands, you terrified those creatures newly made.

The archer god, who before this had not used his lethal weapons, except to bring down fallow deer and fleeing goats, killed the snake, by shooting a thousand arrows into it, until his quiver was almost empty and poison poured out from the snake’s black wounds. (18)

610

[420]

620

[430]

630

APOLLO KILLS PYTHO

640 [440]

22

And to guarantee that the passing years could not erase the fame of that great deed, he set up sacred games, celebrated for their competition, called the Pythia, after the snake which he had overcome.

In these games any young man who prevailed in boxing, running, or in chariot racing received the honour of an oak leaf crown.

There was no laurel yet, and so Phoebus adorned his graceful temples and long hair with leaves from any tree.

Apollo’s first love was Daphne, the daughter of Peneus.

It was not blind chance which made him love her, but Cupid’s savage rage. The Delian god, proud of his recent conquest of the snake, saw Cupid flexing his bow, pulling back the string, and said to him: “Impudent boy, why play with weapons which are made for men?

Carrying that bow suits shoulders like my own, since I can shoot wild beasts and never miss and wound my enemy. I am the one who with my countless arrows has just killed that swollen Pytho, whose venomous gut covered such vast tracts of ground. Stay content kindling any kind of love you fancy with that torch of yours, but do not pre-empt those praises due to me.”

650

[450]

APOLLO AND DAPHNE 660

670 [460]

The son of Venus then replied to him: “O Phoebus, your bow may strike all things, but mine can strike at you.

Just as all animals are less than gods, so, to the very same extent, your fame is less than mine.”

Cupid spoke. Keen to act, he struck the air with beating wings and stood on the shady peak of Mount Parnassus.

He pulled out two arrows from his quiver, each with a different force. One of them

680

23

makes love run off, the other brings it on.

The arrow which arouses love is gold, with a sharp, glittering head, while the arrow which inhibits love is blunt and has lead below the shaft. With this second arrow the god hit the daughter of Peneus, but with the first he struck Apollo’s bones, piercing right through them, into the marrow.

He is immediately in love, but she runs away from the very name of love, delighting in deep places in the woods and skins of the wild beasts she chases down, emulating virgin Phoebe.(19) A ribbon holds her tousled hair in place. Many men court her, but she dislikes all suitors.

And so, rejecting men, knowing nothing of them, she roams the pathless forest glades, without a care for Hymen, love, or marriage. (20) Her father often said:

[470]

690

700

[480]

“Daughter, you owe me a son-in-law.”

And often he complained: “Daughter, you owe me grandchildren.”

But Daphne, despising the bridal torch as something criminal, with a modest blush, would wrap her loving arms around her father’s neck and say: “My dearest father, allow me to enjoy virginity forever.

Diana’s father did that earlier.”

Her father does, in fact, grant her request, but your beauty, Daphne, is an obstacle to what you so desire. The way you look makes sure your prayers will not be answered.

For Phoebus glimpses Daphne and falls in love.

He wants to marry her, and what he seeks he hopes to get. But his own oracles deceive him. Just as light straw catches fire once grain is harvested, and hedges blaze

710

[490]

720

24

from torches which some traveller by chance has brought too near or else left there at dawn, that’s how Phoebus is changed then into flames.

That’s how his whole chest burns, and by hoping, he feeds a love that is in vain. He sees the tangled hair hanging around her neck and says: “What would that hair of hers look like, if only it were beautifully arranged.”

He observes her eyes, like bright fiery stars, gazes at her lips—but the sight of them is not enough—and praises fingers, hands, her arms, and shoulders (more than half exposed!), imagining those parts which lie concealed are even lovelier. She runs away, swifter than a soft breeze, and does not stop when he calls her, crying these words: “O nymph, daughter of Peneus, stay! I beg you.

I do not chase you as an enemy.

Nymph, stop! This is the way a lamb runs off, fleeing a wolf, or a deer a lion, or a dove on quivering wings takes flight to escape an eagle—each one of them racing from its enemy. But the reason I run after you is love. Alas for me!

I feel so wretched—you might fall headfirst, or brambles scratch your legs (which don’t deserve the slightest injury)—and I might be the one who brings you pain. You rush ahead through rugged places. Set a slower pace, I beg you, and restrain your flight. I, too, will follow you more slowly. At least ask who it is that finds you so delightful.

I am no shepherd or mountain dweller, or some uncouth local custodian of herds or flocks. You have no idea, you thoughtless girl, you do not know the man you’re running from. That’s why you scamper off.

The Delphic lands, Claros, and Tenedos, the palace of Pataraea—all serve me.

Jupiter is my father, and through me what has been and what is and what will be

730 [500]

740

[510] 750

760

25

are each made known. Through me songs and strings resound in harmony. True, my arrows always find their mark, but there’s an arrow, with truer aim than mine, which has transfixed my uncommitted heart. The healing arts are my invention, and throughout the world I am called the Helper. The power of herbs is under my control. But my love now, alas, cannot be cured by herbs, and arts which aid all people are no help at all to their own master.”

Peneus’ daughter with timid steps ran off, away from him, as he was on the point of saying more.

Though his speech was not yet over, she left, and he was by himself. And even then she seemed so beautiful. The winds revealed her body, as the opposing breezes blowing against her clothing made it flutter, and light gusts teased her freely flowing hair.

She looked even lovelier as she fled.

The youthful god can endure no longer wasting his flattery. Love drives him on.

With increasing speed, he chases after her.

Just as a greyhound, once it spies a hare in an open field, dashes for its prey, and the hare, feet racing, runs for cover— one looking now as if he is about to clutch her and already full of hope he has her in his grip—his outstretched face brushing against her heels—while she, not sure whether she has been caught, evades his jaws, and runs away, his mouth still touching her, that’s how the god and virgin race away, he driven on by hope and she by fear.

But the one who follows, who has the help of Cupid’s wings, is faster. He gives her no rest and hangs above her fleeing back, panting on the hair across her shoulders.

She grows pale as her strength fails, exhausted by the strain of running away so fast.

Gazing at the waters of Peneus, she cries out:

[520]

770

780 [530]

790

[540]

800

“Father, help me! If you streams

26

have heavenly power, change me! Destroy my beauty which has brought too much delight!”

Scarcely has she made this plea, when she feels a heavy numbness move across her limbs, her soft breasts are enclosed by slender bark, her hair is changed to leaves, her arms to branches, her feet, so swift a moment before, stick fast in sluggish roots, a covering of foliage spreads across her face. All that remains of her is her shining beauty.

Phoebus loved her

[550] 810

APOLLO AND THE

LAUREL TREE

in this form, as well. He set his right hand on her trunk, and felt her heart still trembling under the new bark and with his own arms hugged the branches, as if they were her limbs.

He kissed the wood, but it shrank from his kiss.

The god spoke: “Since you cannot be my wife, you shall surely be my tree. O laurel, I shall forever have you in my hair, on my lyre and quiver. You will be there with Roman chieftains when joyful voices sing out their triumphs and long processions march up within sight of the Capitol.

And you, as the most faithful guardian of Augustus’ gates, will stand on his door, and protect the oak leaves in the centre.

And just as my untrimmed hair keeps my head always young, so you must always wear eternal honours in your leaves.”

820

[560]

830

Apollo finished.

The laurel branches, newly made, nodded in agreement, and the top appeared to move, as if it were a head.

In Haemonia there is a grove enclosed on every side by steep and hilly woods. Men call it Tempe.

Through here Peneus pours his roiling stream from the foot of Pindus. His heavy fall gathers up mists and drives them on, like fumes,

INACHUS AND IO

[570]

27

drenching the tops of trees with spray. Places both near and far grow weary of its roar.

This is the house and home, the inner heart, of the great river. Seated in a cave carved out in the rocks, he sets down laws for the flowing rivers and nymphs who live within those streams. There the native waters of that country first assemble, unsure whether to congratulate or console Daphne’s father—the restless Enipeus, poplar-growing Spercheus, Aeas, old Apidanus, gentle Amphrysus, and not long afterwards other rivers taking exhausted waters to the sea, weary from meandering here and there, wherever their stream’s force has carried them.

Only Inachus is absent. Hidden deep inside a cave, he is increasing the volume of his water with his tears, in total sorrow, grieving for Io, his missing daughter. He has no idea if she is enjoying life or sitting among the shades. Since he is unable to locate her anywhere, he believes she must be nowhere, and so in his heart fears for the worst. Jupiter had glimpsed her returning from her father, the river, and had said: “Virgin, worthy of Jupiter and about to make some man or other happy in your bed, while it is so hot, with the sun in the middle of his path, at his highest point, move into the shade of the deep woods.”

840

850 [580]

860

JUPITER AND IO

[590] 870

Jupiter pointed to some shadowy groves.

“If you are afraid to go all by yourself into places where wild beasts lurk, you can safely enter the deepest parts of any grove at all with a god to guard you—no common god, but me who holds the heavenly sceptre in my powerful fist and who flings down

28

wandering thunderbolts. Do not fly from me!”

880

She was already fleeing and by now had gone past Lerna’s pastures and the trees planted in Lyrcaean fields. Then Jupiter, spread darkness and concealed earth far and wide.

He caught her as she was running away and forced her to have sex against her will.

Meanwhile Juno looks down on middle Argos, curious why swift clouds in bright daylight have brought on what appears like night. She knows they have not come from rivers, nor been sent from the moist earth, and looks around to see where Jupiter might be, knowing already her husband’s tricks, for he has been caught out so often. Not finding him in heaven, she says:

[600]

JUNO SUSPECTS ZEUS

890

“Either I am quite mistaken, or I am being wronged.”

She glides down from the lofty aether, stands on the earth, and commands the clouds to go away.

Jupiter has foreseen his wife’s arrival and has changed the daughter of Inachus so she resembles a sleek heifer. Even so, transformed into a cow, she is lovely.

Juno, Saturn’s daughter, reluctantly approves of the fine-looking cow and asks who it belongs to, what herd it comes from, as if she is quite ignorant of the truth.

Jupiter lies. In order to forestall any questions about parents, he claims the cow was born from earth. Juno then asks to have it as a gift. What can he do?

To hand over his own love is cruel, not to hand her over is suspicious.

Shame insists he should surrender Io, but then love insists he should refuse.

Love would have conquered shame, except for this— if he refused the partner of his bed and his own sister such a trifling gift, the cow might seem to be no cow at all.

He gave the girl to Juno.

IO IS TRANSFORMED

[610] 900

910

[620]

29

The goddess did not set aside all her fears at once.

She was not sure she trusted of Jupiter, and worried about his devious tricks, until she handed Io on to Argus, son of Arestor, to keep watch on her.

Around his head Argus had a hundred eyes, and these would take a rest, two at a time, while the others stayed awake and remained on guard. No matter where he placed himself, he could see Io. When he turned his back, Io was still there, right before his eyes.

He lets her graze by day. Once the sun sets below the earth, he puts her in a pen and ties a rope around her innocent neck.

She eats arbutus leaves and bitter herbs.

In her sad state, she lies upon the ground, often on bare earth where there is no grass, instead of in her bed, and takes a drink from muddy streams. Then, too, when she wishes to hold those arms of hers in supplication out to Argus, she has no arms to stretch, and when she tries to utter a complaint, her mouth just makes a lowing sound. The noise makes her alarmed and scared of her own voice.

She goes to riverbanks where in the past she often used to play by Inachus.

But when she sees her new horns in the stream, she draws back from herself, amazed and fearful.

The naiads have no idea who she might be, and even Inachus himself is unaware.

But she walks behind her father and trails her sisters, allowing them to touch her and approaching them for their approval.

Old Inachus pulls herbs and holds them out.

She licks his hands, kisses her father’s palm, and does not hold back her tears. If only words would come out with them, she would declare her name, describe her troubles, ask for help.

Instead of words, her hoof draws in the dust letters which convey the wretched story of how her body changed. Old Inachus, her father, hanging on the horns and neck of the snow-white heifer, groans and cries out:

JUNO, ARGUS, AND IO 920

930 [630]

IO’S SUFFERING

940

[640]

950

[650] 960

30

“I feel so sad” And then he groans again.

“I feel so wretched! Are you the daughter I have been searching for in every land?

When you were missing, there was less sorrow than there is now, after we have found you.

You cannot speak or answer what I say, but only give out sighs from your deep chest.

The only way you can converse with me is with lowing sounds. In my ignorance, I was getting marriage and a bridal bed prepared for you. My first hope was to have a son-in-law and then some grandchildren.

But now you will have to have a husband from the herd, and then offspring from the herd.

And this great grief of mine I cannot end by dying. It is painful being a god.

Since the gate of death is closed, our sorrows are dragged out into everlasting time.”

970

[660]

980

While Inachus is grieving for his daughter, bright-eyed Argus takes Io from her father and leads her away to different pastures.

He himself sits on a high mountain peak, some distance off, where from his position he can keep watch in all directions.

The ruler of the gods cannot endure that the granddaughter of Phoroneus suffer such misery a moment longer.

He calls his son whom the bright Pleiad bore and orders him to put Argus to death.

Mercury does not delay for long. He ties wings on his feet, his strong hand grips that rod which brings on sleep, and he covers his head.

This done, the son of Jupiter leaps down from his father’s citadel to the earth.

There he takes off his cap and wings. The rod is the only thing he keeps. And with it, looking like a shepherd, he drives she goats, which he has stolen as he walks along, through trackless countryside, playing a song on reeds he tied together. Juno’s guard, enchanted with the sound of this new art,

MERCURY KILLS ARGUS

990 [670]

1000

31

speaks out: “Whoever you are, you can sit with me here on this rock. There’s nowhere else where there is better grazing for your flock.

As you see, this shade well suits a shepherd.”

The grandson of Atlas sat down and spent the passing day in conversation, talking of many things and playing melodies on reeds he stuck together, attempting to overpower Argus’ watchful eyes.

But Argus fights to keep soft sleep at bay,

1010

THE STORY OF

SYRINX

and though some of his eyes doze off, others stay awake. He asks how the shepherd’s pipe, something invented only recently, has been developed. Mercury replies: “On the icy mountains of Arcadia among the hamadryads of Nonacris the most celebrated was a naiad— nymphs called her Syrinx. She had eluded many times the satyrs who pursued her, as well as those gods who inhabited the shady woods and fertile countryside.

She worshipped the Ortygian goddess in her actions and remained a virgin.

She tied up her dress just like Diana and could have been confused with Leto’s child, except her bow was made of cornel wood, while Diana’s was of gold. Even so, her appearance was deceptive. Once Pan, with a wreath of pine around his head, spied her on her way back from Mount Lycaeus and spoke to her.”

Now Mercury had to give more details—how the nymph then ran away, despising his pleas, through pathless regions, until she came to the gentle waters of the sandy Ladon stream and how here, with water hindering her way, she begged

[690] 1020

1030

[700]

SYRINX IS

TRANSFORMED

her sisters of the stream to change her shape,

1040

32

how Pan, just when he thought he had Syrinx in his arms at last, was holding marsh reeds instead of the nymph’s body, and then how, as he sighed there, wind passing through the reeds had made a subtle, plaintive sound, and Pan, captivated by the new art’s sweet voice, had said: “This way of conversing with you will remain with me.”

And by using wax to join together reeds of different lengths, he had immortalized the young girl’s name.

[710]

1050

The Cyllenean god, about to speak of these events, sees all of Argus’ eyes have closed, their bright lights overcome by sleep.

He lowers his voice at once and touches the drowsy eyes with his magical rod, forcing them to doze more soundly. And then, with his hooked sword he quickly hacks away the nodding head from where it joins the neck, throws it, covered in gore, down from the rock, and stains steep cliffs with blood.

“Lie there, Argus.

The light you had in all those eyes of yours has been extinguished, and a single night now sits inside your hundred orbs.”

Then Juno, Saturn’s daughter, picked up those eyes, set them in her own bird’s feathers, and filled its tail with starry gems. Immediately enraged, she made no attempt to hide her anger.

To the eyes and mind of that Argive girl she sent out a terrifying Fury, pierced her breast with hidden stings, and drove her through the whole world in wandering terror.

And you, O Nile, remained the final stage

1060

[720]

JUNO’S ANGER

1070

JUNO ENDS IO’S

TORMENTS

of Io’s measureless pain. She reached you, fell onto her knees at the river’s edge, threw her neck back, lifted her face high up

[730]

33

towards the stars—that was the only thing that she could do—and by her groans and tears and sad lowing seemed to be complaining to Jupiter and praying for an end to her distress. Jupiter throws his arms around Juno’s neck and asks her to end her punishment. He says:

1080

“Set your fears aside.

In future she will never cause you grief.”

And he commands the Stygian waters to witness what he says. Once the goddess has calmed down, Io regains those features she possessed before and becomes the nymph she was in earlier days. The stiff hair leaves her body, the two horns shrink away, her eyes contract, the bones inside her jaw decrease in size, her arms and hands come back, and her hooves vanish, changing to five nails.

So Io now looks nothing like the cow, except for her still beautiful appearance.

Happy to have the use of her two feet, the nymph stands up, but is afraid to speak, in case her voice should utter lowing noises, just like a heifer. Timidly she tries once more to use the words she has stopped using.

Now she is a very famous goddess, worshipped by large multitudes of people dressed in linen. In time, Io bore a son, Epaphus, who came, so it is believed, from the seed of almighty Jupiter.

With Io he now guards our civic shrines.

Phaëton, child of the sun, was the same age

[740] 1090

1100

THE STORY OF

PHAËTON

as Epaphus and equalled him in spirit.

At some point, Phaëton boasted aloud that Phoebus was his father. He was proud and would not back down, something Epaphus, grandson of Inachus, could not endure.

So he said:

[750]

1110

“You are mad if you believe everything your mother tells you and then puff yourself up with the fancy image

34

of a fictitious father.”

Phaëton blushed— shame checked his anger—and took the rebuke of Epaphus to Clymene, his mother, saying to her: “To grieve you even more, mother, I was silent. Though I am free and bold, these insults make me feel ashamed.

I hear them said without being able to speak against them. If I originate from a family of gods, show me some sign of a lofty birth and confirm for me I come from heaven.”

He spoke and then wrapped his arms around his mother’s neck and begged, by his own head and the head of Merops, her husband, and by the wedding torches of his sisters, that she would offer him some proof of his true parent. Clymene was moved—but one could never say for certain whether that came from Phaëton’s pleading or from her resentment of the charges made against her. She stretched out both her arms, looked up to the sun’s light, and cried: “My son, I now swear to you by this radiant light, marked by brilliant rays, which hears and sees us, that you are the child of this very sun which you are looking at. You are from him, the controller of the world. If my words are false, let Sun himself remove from me my power of seeing him. Let that light be the last to reach my eyes. And for you it is not difficult to learn about your father’s home. The house where he rises is in land beside our own. If your mind has any inclination, then go there, and put your questions to the god himself.”

After his mother says this, Phaëton, overjoyed, at once runs off, seizing hold of heaven in his mind. He travels past

1120

[760]

1130

1140

[770]

1150

35

his own Ethiopians and India, located under fiery stars, eagerly hurrying to where his father rises.

ENDNOTES (1) In Greek mythology, the Titans were the immediate divine descendants of the first two gods Gaia and Ouranos. Phoebe (from the Greek for shining) was one of the original Titans and became synonymous with the moon. The Titan who provided light from the sun was Hyperion or Hyperion’s son. Amphitrite, wife of Neptune, god of the sea, here stands for the sea generally. [Back to Text] (2) The heavens had been divided up by astronomers with five parallel circles: the equinox (in the centre), the two tropics (Cancer and Capricorn), and two polar circles.

These verses indicate that the god marked out the climates on the earth’s surface in a similar numerical pattern: the hot zone is between the tropics, the temperate zones are between the tropics and the polar circles, and the frigid zones are beyond the polar circles. The Latin uses the terms right and left; following many others, I have substituted north and south. [Back to Text] (3) The winds were the sons of Astreus and Aurora and thus brothers. The idea here is that the creator of the world controlled the ferocity of the winds by having them blow in different directions (or from different places) rather than all together in the same direction. Eurus is the east wind (i.e., blowing from the east). It comes from Aurora (meaning morning—i.e., the rising sun). Nabath is a name associated with regions in the Middle East, especially Arabia. [Back to Text] (4) Scythia refers generally to northern territories. Zephyrus is the west wind, Boreas the north wind, and Auster the south wind. [Back to Text] (5) Iapetus and his son Prometheus were Titans, members of the family of ruling gods before Jupiter overthrew his father, Saturn, and imprisoned him. Jupiter and the major gods around him are called Olympians, because they are associated with Mount Olympus in northern Greece. [Back to Text] (6) The Romans inscribed their laws on brass and placed the tablets in a public place for people to see. [Back to Text] (7) The first family of gods, led by Saturn (in Greek Cronos), was overthrown by Jupiter (in Greek Zeus) and most of them were confined deep underground. Tartarus is the lowest point of the underworld. [Back to Text] (8) The Stygian shades are associated with the river Styx, one of the main rivers of the underworld. Thus, iron and gold are deep in the earth, close to Hades. [Back to Text]

36

(9) Olympus, Ossa, and Pelion are all mountains in northern Greece. The Giants, children of Earth, piled them on top of each other in order to attack heaven. [Back to Text]

(10) The expression might be considered “bold” because it involves an implicit comparison of Jupiter and Augustus Caesar. [Back to Text] (11) Nereus is an ancient sea god. Here the name stands for the sea generally. The gods commonly swear their most solemn oaths on the river Styx, a major part of the underworld. Such oaths cannot be broken. [Back to Text] (12) It is not entirely clear whether this is a reference to the assassination of Julius Caesar or to some failed plot again Augustus. [Back to Text] (13) In Greek mythology the Furies were goddess of blood revenge, particularly within the family. If they are everywhere on earth, then people must be very wicked. [Back to Text]

(14) The Cyclopes (singular Cyclops) were huge, one-eyed monsters. They worked for Vulcan, god of the forge, making lightning bolts for Jupiter. [Back to Text] (15) Aeolus was the god in charge of all the winds. [Back to Text] (16) Nereids, daughters of Nereus and Doris, were nymphs of the sea. [Back to Text] (17) Triton, a minor sea deity, was the son of Neptune and Amphitrite. His famous horn was made from a conch shell. [Back to Text] (18) The Archer God is Apollo, son of Jupiter. [Back to Text] (19) Phoebe is a name often given to Diana, the hunter goddess. She should not be confused with Phoebe the moon goddess, who was a Titan, not an Olympian deity. [Back to Text] (20) Hymen is one of the gods of marriage. [Back to Text] [Link to Metamorphoses, Book 2] [Link to Metamorphoses, Table of Contents]

Δημιουργώντας τάξη μέσα από το χάος Του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ

37

Το ότι ζούμε σε έναν ιδιαίτερα πολύπλοκο και αβέβαιο κόσμο θεωρείται πλέον μια σχεδόν αυταπόδεικτη αλήθεια για τους περισσότερους ανθρώπους. Ωστόσο, ακόμη και σήμερα η επίσημη «επιστημονική» ιδεολογία όπως προβάλλεται από τα ΜΜΕ -αλλά και τα επίσημα σχολικά προγράμματα- επιχειρεί να μας πείσει ότι η αταξία, η αβεβαιότητα και η τυχαιότητα των φαινομένων που παρατηρούμε γύρω μας δεν είναι σε καμία περίπτωση εγγενείς αλλά απλώς φαινομενικές: μια ψευδαίσθηση που αποδίδεται αποκλειστικά σε ανθρωποκεντρικές προκαταλήψεις ή, ακόμη χειρότερα, σε διανοητική σύγχυση.

Αυτή η ιδεοληπτική προκατάληψη υπέρ μιας βαθύτερης, απλής και ασφαλώς νομοτελειακής εξήγησης όλων των πολύπλοκων «επιφαινομένων» δεν είναι καθόλου αυθαίρετη ή παράλογη. Αντίθετα, στηρίζεται σε μια σειρά από αρκετά επιτυχημένες μεθοδολογικές παραδοχές που, κυρίως κατά το παρελθόν, συνέβαλαν στην ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης. Αναμφίβολα η πιο επιτυχής από αυτές τις μεθοδολογικές προσεγγίσεις είναι ο «αναγωγισμός», η άποψη δηλαδή ότι όλα τα πολύπλοκα φυσικά φαινόμενα μπορούν, κατ' αρχήν, να εξηγηθούν από λίγους απλούς νόμους ή από κάποιες θεμελιώδεις «πρώτες αρχές» στις οποίες και οφείλουμε να αναγάγουμε τα πάντα. Αυτό το αναγωγιστικό εξηγητικό σχήμα αποδείχτηκε εξαιρετικά γόνιμο αλλά ταυτόχρονα και υπερβολικά περιοριστικό για την ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης: ανακαλύψαμε γιατί πέφτουν τα μήλα, ενώ αγνοούμε το πώς αυτά δημιουργήθηκαν ή γιατί, ενδεχομένως, τα θεωρούμε εύγευστα! Τις τελευταίες δεκαετίες η εκπληκτική ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας σε όλους τους τομείς -από τη μικροφυσική μέχρι τη μοριακή βιολογία και από τη νευροεπιστήμη μέχρι την οικολογία- οδήγησε στην αποκάλυψη των ανυπέρβλητων περιορισμών αυτής της μηχανιστικής και αυστηρά αναγωγιστικής προσέγγισης, η οποία κατά το παρελθόν είχε οδηγήσει στους μεγάλους θριάμβους της κλασικής επιστήμης, όπως είναι η νευτώνεια μηχανική και η θεωρία της σχετικότητας. Ωστόσο, τα πρώτα σοβαρά ρήγματα στην κλασική επιστημονική κοσμοαντίληψη τα επέφερε αρχικά η θερμοδυναμική με την εισαγωγή της εντροπίας, δηλαδή του βέλους του χρόνου στη φυσική, και κατόπιν η κβαντική φυσική με την εισαγωγή του παρατηρητή ως 38

παράγοντα που επηρεάζει την «αντικειμενική» παρατήρηση των μικροφυσικών φαινομένων, για να μην αναφέρουμε την εξελικτική θεωρία στη βιολογία ή τα θεωρήματα της μη πληρότητας του Godel στα μαθηματικά. Μακριά από την ισορροπία η αταξία γίνεται δημιουργική

Ηδη από τον 17ο αιώνα, την εποχή της διαμόρφωσης της νεότερης επιστημονικής μεθόδου από τον Γαλιλαίο, τον Καρτέσιο και τον Νεύτωνα, η κατανόηση και ιδιοποίηση του φυσικού κόσμου βασίστηκε στην αναγωγική σκέψη και πρακτική: στην απλοποίηση, μέσω των κατάλληλων μαθηματικών εργαλείων, των πιο σύνθετων φαινομένων σε πιο απλά, τα οποία και θεωρούνταν ως «η αιτία» των πρώτων. Διαμορφώθηκε έτσι ένας πολύ ισχυρός αιτιοκρατικός τρόπος σκέψης (ντετερμινισμός) που, αργά ή γρήγορα, θα έπρεπε να μας αποκαλύψει τα τελικά και προαιώνια αίτια όλων των φαινομένων (φυσικών, βιολογικών, αλλά και των ανθρωπολογικών ή κοινωνικών). Μάλιστα, πάνω σε αυτό ακριβώς το υπερφιλόδοξο αναγωγιστικό πρόγραμμα θα θεμελιωθεί και το σύνολο σχεδόν της νεότερης σκέψης και πρακτικής, από τη φιλοσοφία μέχρι τις πολιτικές και οικονομικές επιστήμες. Παράλληλα όμως με τις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις και τις πρωτόγνωρες τεχνολογικές εφαρμογές που αυτές συνεπάγονται, η αύξηση της επιστημονικής γνώσης προκάλεσε και σοβαρές απογοητεύσεις. Σκεφτείτε την αδυναμία μας να κατασκευάσουμε μηχανές που δεν καταναλώνουν ενέργεια όταν εργάζονται ή μηχανές που μπορούν να ταξιδεύουν με ταχύτητα μεγαλύτερη του φωτός. Ίσως η πρώτη και πιο ενοχλητική αποκρυστάλλωση αυτής της εγγενούς θεωρητικήςτεχνολογικής αδυναμίας διατυπώθηκε ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα με τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής. Αυτός ο αδιάψευστος μέχρι σήμερα φυσικός νόμος ορίζει ότι η αταξία στο ορατό Σύμπαν τείνει αναπόδραστα να μεγαλώνει επειδή η συνολική ενέργεια που περιέχει τείνει βαθμιαία να υποβαθμίζεται. Με άλλα λόγια, η συνολική «εντροπία» 39

του Σύμπαντος μπορεί μόνο να αυξάνεται με το πέρασμα του χρόνου. Αν όντως ισχύει αυτός ο αδυσώπητος νόμος συμπαντικής υποβάθμισης, τότε πώς εξηγείται η ανάδυση και η εξέλιξη μέσα στο Σύμπαν εξαιρετικά πολύπλοκων φαινομένων όπως η γένεση και η εξέλιξη της ζωής, καθώς και η εμφάνιση των ανθρώπων με τις περίπλοκες και εξαιρετικά ενεργοβόρες κοινωνίες τους; Πράγματι, τα φαινόμενα αυτοοργάνωσης και εξέλιξης στη φύση φαίνεται να διαψεύδουν οριστικά αυτόν τον φυσικό νόμο. Πολλοί επιστήμονες που συνέβαλαν στην εδραίωση της θερμοδυναμικής ως ανεξάρτητου κλάδου της σύγχρονης φυσικής είχαν επίγνωση αυτής της ανωμαλίας και επιχείρησαν να λύσουν το παράδοξο της δημιουργίας πολύπλοκων δομών. Ετσι, χάρη στο έργο των Lars Onsager, Ilya Prigogine, Peter Mazur και άλλων ερευνητών, έγινε σαφές τον 20ο αιώνα ότι η καθολική ισχύς του δεύτερου νόμου της αύξησης της εντροπίας όχι μόνο δεν αποκλείει αλλά και προάγει την τοπική δημιουργία και την ανάπτυξη πολύπλοκων δομών! Η αχίλλειος πτέρνα της πρώτης «κλασικής θερμοδυναμικής» ήταν πως αρχικά υπέθεταν ότι αυτή ισχύει και εφαρμόζεται μόνο σε κλειστά και αδρανή συστήματα, δηλαδή σε ιδανικά συστήματα που δεν ανταλλάσσουν ύλη και ενέργεια με το περιβάλλον. Προφανώς, τέτοια συστήματα σε κατάσταση απόλυτης θερμικής ισορροπίας μέσα στο γνωστό μας Σύμπαν αποτελούν μόνο θεωρητικές αφαιρέσεις. Με άλλα λόγια, το γεγονός ότι ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής περιορίστηκε στη μελέτη μόνο καταστάσεων ισορροπίας αποτελούσε έναν αυτοευνουχισμό της ίδιας της καθολικής εφαρμοσιμότητας αυτού του νόμου! Μακριά από τη θερμοδυναμική ισορροπία, που ισοδυναμεί με τον ενεργειακό θάνατο, η φύση αποκτά ιστορία. Ο χρόνος γίνεται όχι απλώς μια μεταβλητή αλλά ένας ενεργητικός παράγοντας που συμβάλλει αποφασιστικά στη διαμόρφωση πολύπλοκων κοσμολογικών δομών καθώς και στην ανάδυση και την εξέλιξη των ζωντανών οργανισμών. Οπως έχει επαρκώς τεκμηριώσει με το έργο του ο νομπελίστας Ilya Prigogine (βλ. πλαίσιο), τόσο η κοσμολογική εξέλιξη όσο και η βιολογική εξέλιξη αποτελούν μη προβλέψιμες αλλά και μη αναστρέψιμες φυσικές διεργασίες που δημιουργούν και συντηρούν πολύπλοκες «εκλυτογενείς δομές» (dissipative structures), που δημιουργούνται πάντα μακράν της ισορροπίας και παρά την αύξηση της συνολικής εντροπίας! Φανταστείτε λοιπόν τις δραστικές συνέπειες που είχε αργότερα η εντελώς απρόσμενη ανακάλυψη ότι οι απολύτως ντετερμινιστικοί νόμοι και κανόνες οργάνωσης της φύσης οδηγούν πολύ συχνά τα πολύπλοκα συστήματα σε εντελώς χαώδεις και απρόβλεπτες συμπεριφορές! Πρόκειται για ένα πολύ συνηθισμένο, όπως αποδείχτηκε, φαινόμενο που σήμερα αποκαλείται «ντετερμινιστικό χάος» (σημειώστε το οξύμωρο των δύο όρων). Ερευνώντας μάλιστα τέτοια χαοτικά φαινόμενα οι επιστήμονες θα διαπιστώσουν ότι είναι πάντα μη γραμμικά: δεν μπορούμε να προβλέψουμε τη μελλοντική τους συμπεριφορά, ακόμη και αν γνωρίζουμε επακριβώς τις αρχικές συνθήκες ή τις προγενέστερες 40

καταστάσεις τους. Ολα τα ορατά ή μακροσκοπικά συστήματα, δηλαδή αυτά που μελετούν οι γεωλόγοι, οι βιολόγοι, οι μηχανικοί, οι οικονομολόγοι, οι γιατροί, υπακούουν απ' ό,τι φαίνεται σε δύο τουλάχιστον αρχές οργάνωσης: (1) οι απλοί νόμοι δεν οδηγούν κατ' ανάγκην σε απλές συμπεριφορές και (2) ελάχιστες και φαινομενικά ασήμαντες μεταβολές στις παραμέτρους που διαμορφώνουν ένα πολύπλοκο (δηλαδή μη γραμμικό) σύστημα μπορεί να οδηγήσουν στο μέλλον σε μεγάλες αλλαγές στη δομή και τη συμπεριφορά του. Συνήθως ταυτίζουμε εσφαλμένα το χάος με την απόλυτη αταξία, δηλαδή με την απουσία κάθε οργάνωσης και εσωτερικής συνοχής: «χαώδεις» θεωρούνται οι καταστάσεις ή τα φαινόμενα που θεωρούμε ότι δεν υπόκεινται σε ακριβείς κανόνες ή νόμους και συνεπώς αντιστέκονται σε κάθε μας προσπάθεια πρόβλεψης, ελέγχου ή τεχνολογικής χειραγώγησής τους. Πρόκειται για μια διανοητική στάση που σχετίζεται πιθανά με την ίδια την οργάνωση και τη λειτουργία του ανθρώπινου νου. Το χάος λοιπόν έχει πλέον εισβάλει δημιουργικά στην ανθρώπινη σκέψη όχι μόνο, όπως στο παρελθόν, ως μέτρο της άγνοιάς μας αλλά και ως απαραίτητη προϋπόθεση της βαθύτερης γνώσης του κόσμου. Ενα εύλογο ερώτημα είναι: οι σημερινοί πολιτικοί, πέρα από τα επιστημονικοφανή πυροτεχνήματα, διαθέτουν άραγε τα απαραίτητα γνωστικά εργαλεία για να κατανοήσουν την πολύπλοκη δυναμική τάξης-αταξίας όπως αποκρυσταλλώνεται στην τρέχουσα κρίση του κυρίαρχου μοντέλου διαχείρισης της κοινωνίας; * Η πρόκληση της πολυπλοκότητας στην επιστημονική σκέψη

Του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ

«Η επιστήμη εξακολουθεί να είναι η εξ αποκαλύψεως προφητική περιγραφή του κόσμου, όπως αυτός φαίνεται από ένα θεϊκό ή δαιμονικό σημείο αναφοράς. Είναι η επιστήμη του 41

Νεύτωνα, του νέου Μωυσή, στον οποίο αποκαλύφθηκε η αλήθεια του κόσμου -είναι μια επιστήμη "εξ αποκαλύψεως", ξένη προς κάθε ιστορικό ή κοινωνικό πλαίσιο που θα την αναγνώριζε ως δραστηριότητα μιας ανθρώπινης κοινωνίας». Με αυτό το καυστικό σχόλιο στο σπουδαίο βιβλίο «Τάξη μέσα από το Χάος» (ελλ. έκδ. ΚΕΔΡΟΣ) ο Ilya Prigogine και η στενή συνεργάτις του Isabelle Stengers ασκούν κριτική στο αίτημα της κλασικής φυσικής για απόλυτες και διαχρονικές επιστημονικές βεβαιότητες. Με το πρωτοποριακό του έργο αυτός ο ιδιοφυής φυσικοχημικός και η περίφημη σχολή του στο Βέλγιο κατάφεραν να μεταμορφώσουν τη θερμοδυναμική από «επιστήμη της θερμότητας» σε έναν πολυδύναμο διεπιστημονικό κλάδο που μελετά όλες τις πολύπλοκες εκλυτογενείς δομές του φυσικού κόσμου. Εκτοτε η «πολυπλοκότητα» έπαψε να θεωρείται απλώς μια αφηρημένη ή ασαφής έννοια που ταιριάζει μόνο σε πιο «ελαφρές» επιστήμες, όπως η βιολογία, και αναδείχτηκε σε μια πολύ συγκεκριμένη φυσική κατηγορία που περιγράφει, με τρόπο αναγκαστικά μη αναγωγιστικό, όλες εκείνες τις σύνθετες φυσικές δομές και διεργασίες που ενώ τις παρατηρούσαμε δεν διαθέταμε τα μέσα για να τις περιγράψουμε. Χάρη στην ανάπτυξη της θερμοδυναμικής των μη γραμμικών συστημάτων η επιστήμη απέκτησε κάποια εργαλεία για τη μελέτη των φυσικών διεργασιών που οδηγούν στην αυτοοργάνωση και την εξέλιξη των πολύπλοκων συστημάτων (από τα ουράνια σώματα μέχρι τους ζωντανούς οργανισμούς)! Η νέα επιστημονική και όχι πια αποκλειστικά φιλοσοφική προσέγγιση της πολυπλοκότητας επέβαλε όχι μόνο καινοφανείς προσεγγίσεις των πολύπλοκων φυσικών φαινομένων αλλά και την ανάγκη μιας διεπιστημονικής προσέγγισής τους. Ούτε η φυσικοχημεία ούτε η βιολογία μπορούν από μόνες τους να κατανοήσουν πώς και γιατί προέκυψε η ζωή πάνω στη Γη. Ούτε βέβαια η κοσμολογία χωρίς τη συνδρομή της μικροφυσικής θα μπορούσε ποτέ να κατανοήσει την εξέλιξη και την πολυπλοκοποίηση του γνωστού μας Σύμπαντος! Πιο πρόσφατα, μάλιστα, επιχείρησαν να εφαρμόσουν αυτή την εναλλακτική προσέγγιση και αυτά τα μοντέλα ανάλυσης στη μελέτη των ακόμη πιο σύνθετων κοινωνικών και οικονομικών φαινομένων. Τελικά, η επιστήμη του εικοστού πρώτου αιώνα είτε θα γίνει η μεταμοντέρνα «επιστήμη της πολυπλοκότητας» είτε θα πάψει να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία. http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=85968

Έντυπη Έκδοση Ελευθεροτυπία, Σάββατο 26 Σεπτεμβρίου 2009

Κώστας Βρύζας

Ο ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΣΜΟΣ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ 42

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Υπακούουμε στους κοινωνικούς κανόνες και υφιστάμεθα τους φυσικούς νόμους σχεδόν χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε. Δεν το συνειδητοποιούμε παρά μόνον όταν αυτοί παραβιάζονται σποραδικά και απρόσμενα απ’ το ασυνήθιστο, το αφύσικο ή το φρικιαστικό. Τότε δηλαδή που δυστυχήματα, εγκλήματα, φυσικές καταστροφές ή περίεργα περιστατικά, που τόσο θεαματικά παρουσιάζουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, έρχονται να ραγίσουν την ήρεμη επιφάνεια της καθημερινότητας, να ταράξουν την απατηλή της κοινοτοπία. Αυτές οι ξαφνικές και παράξενες ρωγμές στη συνηθισμένη ροή της καθημερινής ζωής είναι οι εντυπωσιακές ειδήσεις. Οι εντυπωσιακές ειδήσεις θυμίζουν ή επιβεβαιώνουν, έστω και στιγμιαία, την ύπαρξη της απειλής που ελλοχεύει κάτω απ’ την πεζότητα της καθημερινότητας και που το απροσδόκητο ή το συμπτωματικό φέρνουν στην επιφάνεια, προκαλώντας συγκίνηση. Ασκούν μια ακατανίκητη γοητεία γιατί παρουσιάζονται ως πραγματοποίηση μιας παράξενης φαντασίωσης που επιθυμεί την υπέρβαση των κοινωνικών καταναγκασμών ή των φυσικών νόμων. Η καθημερινή ζωή μοιάζει να είναι χωρίς γεγονότα- την απουσία αυτή των γεγονότων τείνει να αναπληρώσει η δραματοποίηση των εντυπωσιακών ειδήσεων. Έτσι μέσα στα MME το καθημερινό ντύνεται το μανδύα του παράξενου, του σπάνιου, του παράδοξου ή του υπερβολικού. Εγκλήματα, τραγωδίες, δυστυχήματα, μεγάλες καταστροφές, βία, αυτοκτονίες, «ανθρώπινες ιστορίες» απ’ τη μια μεριά, ανέκδοτα απ’ την ιδιωτική ζωή των διασημοτήτων (της τέχνης, του αθλήματος, του χρήματος ή της πολιτικής) απ’ την άλλη, έρχονται να διακόψουν τη μονοτονία μιας πεζής καθημερινότητας. Ta MME, λοιπόν, δίνουν μια θεαματική διάσταση στην παραβίαση της νόρμας, παρουσιάζοντας ένα φαντασμαγορικό κόσμο που προσελκύει την προσοχή και ερεθίζει την περιέργεια. Κατασκευάζουν μια τεχνητή 97 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 | επικαφότητα που εμπνέει το πάθος: αποτροπιαστικά εγκλήματα προορισμένα να προκαλέσουν τον οίκτο, την αηδία ή τη συγκίνηση· διασημότητες περιορισμένες σε ρόλους που κεντρίζουν την επιθυμία (βασιλείς, πριγκίπισσες και σταρ, ερωτεύονται, χωρίζουν ή διασκεδάζουν για το αδηφάγο Κοινό). Το θέαμα είναι παντού και υπεράνω όλων. Ta MME προσφέρουν για κατανάλωση τη φαντασμαγορική επικαφότητα μιας κοινωνίας που αναγνωρίζει τον εαυτό της μόνον ως θέαμα. Θα επιχειρήσουμε μια σφαιρική προσέγγιση του θέματος αναλύοντας τις 43

δομές και τις λειτουργίες των εντυπωσιακών ειδήσεων. Α. ΔΟΜΕΣ ΤΩΝ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ

Το καθεστώς των εντυπωσιακών ειδήσεων είναι αόριστο, ο ορισμός τους αβέβαιος και η οριοθέτηση του τομέα τους παρουσιάζει, κατά συνέπεια, πολλές δυσκολίες. Πρόκειται για γεγονότα που δεν είναι, στην κυριολεξία, ούτε πολιτικά, ούτε οικονομικά ούτε κοινωνικά. Είναι περισσότερο συμβάντα που προκαλούν μίσος, φόβο, αγάπη, ελπίδα, οίκτο ή εκδίκηση, που διεγείρουν αισθήματα πάθους και παροξυσμού δημιουργώντας έναν ονειρικό κόσμο μυστηρίου και περιπέτειας. Εξαρτώνται δηλαδή απ’ την κοινωνική φαντασία και είναι πιο αποκαλυτπικά του φανταστικού παρά της κοινωνικής πραγματικότητας στην οποία ανάγονται. Η αξία τους είναι κυρίως συγκινησιακή. Για να είναι εντυπωσιακή μια είδηση πρέπει να προκαλεί σοκ, να κεντρίζει την προσοχή και να διεγείρει την περιέργεια του Κοινού. Πρέπει να είναι επίκαιρη, πρωτοφανής ή σπάνια· να έχει όσο το δυνατόν πιο σοβαρές συνέπειες ή ν’ αναφέρεται σε κάποια διασημότητα. Με άλλα λόγια να αποτελεί μια «ιστορία» που να προσφέρεται για διήγηση: μια «ιστορία» που εμπεριέχει το στοιχείο του ασυνήθιστου, του παράδοξου, της έκπληξης και του αινίγματος.

1. Οριοθέτηση του τομέα των εντυπωσιακών ειδήσεων

Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε δύο κατηγορίες ειδήσεων:1 η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τις πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ειδήσεις. Τα γεγονότα δηλαδή εκείνα που αναφέρονται στον «δημόσιο» βίο και 1. Βλ. Auclair G., Le mana quotidien, Παρίσι, Anthropos, 2η έκδ., 1982, σ. 181 και Vinzant Μ., Une approche dufait divers, memoire de 3e Cycle, Université de Paris I, 1975, 73 σελίδες.

98 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

συνεπάγονται μια όποια επίδραση στο κοινωνικό γίγνεσθαι και γι’ αυτό το λόγο εγγράφονται στην ιστορική συνέχεια. Πρόκειται με άλλα λόγια για γεγονότα «σημαντικά». Η δεύτερη κατηγορία ειδήσεων περιέχει τυχαία συμβάντα που αφορούν την «ιδιωτική» ζωή των ανθρώπων. Γεγονότα που θα μπορούσαν να ήταν του χθες ή του σήμερα, χωρίς ιστορικότητα (σα να μη συνέβησαν) εγκαταλελειμμένα στο περιθώριο της Ιστορίας. Πρόκειται με άλλα λόγια για γεγονότα «ασήμαντα». Στην περίπτωση αυτή λοιπόν μιλάμε για εντυπωσιακές ειδήσεις.2 Η διαφορά ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη κατηγορία ειδήσεων είναι μια διαφορά δομής. Έτσι οι ειδήσεις της πρώτης κατηγορίας παραπέμπουν απαραιτήτως στον περίγυρο που τις παρήγαγε και που χωρίς αυτόν δεν είναι κατανοητές. Οι ειδήσεις αυτές είναι ταξινομημένες (είναι δηλαδή πολιτικές, 44

οικονομικές κλπ.) και χρονολογημένες (αφορούν δηλαδή το ιστορικό γίγνεσθαι)· τέλος υπάγονται σε έναν κόσμο ορθολογικότητας. Αντίθετα οι ειδήσεις της δεύτερης κατηγορίας δεν ανήκουν σε καμιά κατηγορία του ιστορικού λόγου και δεν επιδέχονται ταξινομήσεις. Είναι πράξεις που αναφέρονται στην «ιδιωτική» και προσωπική ζωή των ατόμων και όχι στη δημόσια ζωή. Δεν έχουν καμιά σημασία απέναντι στην Ιστορία. Οι εντυπωσιακές ειδήσεις είναι τα δράματα και οι περιπέτειες των άλλων, αυτά που δεν συμβαίνουν παρά στους άλλους. Είναι απλώς «ιδιωτικά» συμβάντα, διασκορπισμένα εδώ και εκεί στις σελίδες των εφημερίδων, που επιβεβαιώνουν καθημερινά την ύπαρξη του πάθους, του θανάτου και του πεπρωμένου. Η κατανόησή τους δεν καθιστά αναγκαία καμιά παραπομπή. Εξάλλου παρά τη μεταβλητότητα και την ποικιλία τους επαναλαμβάνουν το ίδιο πράγμα: ένα έγκλημα ζηλοτυπίας που διαβάζουμε σήμερα στις εφημερίδες ή ακούμε απ’ το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, δεν διαφέρει και πολύ από ένα άλλο που έγινε πριν εκατό χρόνια. Τέλος προέρχονται από έναν κόσμο συγκίνησης. Υπάρχουν ωστόσο περιπτώσεις όπου οι δύο αυτές κατηγορίες ειδήσεων μπορεί να συμπέσουν. Στην περίπτωση π.χ. ενός πολιτικού σκανδάλου ή μιας πολιτικής δολοφονίας. Οπότε εδώ μιλάμε για εντυπωσιακές πολιτικές ειδήσεις. Η δομή της εντυπωσιακής είδησης είναι μια δομή «κλειστή».3 Αυτό σημαίνει ότι μέσα σε μια εντυπωσιακή είδηση είναι δοσμένα τα πάντα: οι περιστάσεις, οι συγκυρίες, οι αιτίες της «ιστορίας», η εξέλιξη και η έκβασή της. Η 2. Η διάκριση αυτή των ειδήσεων είναι ίσως υπερβολικά σχηματική, για το λόγο ότι τα όρια ανάμεσα στον «δημόσιο» και «ιδιωτικό» βίο είναι πολύ ρευστά και ακαθόριστα. Πιστεύουμε όμως ότι είναι χρήσιμη στη θεωρητική επεξεργασία του φαινομένου του εντυπωσιασμού.

3. Πβ. σχετικά Barthes R., «Structure du fait divers», Essais critiques, Παρίσι, Seuil, 1964, σ. 188-197, και Auclair G., ό.π., σ. 15.

99 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

εσωτερική της οργάνωση είναι όπως εκείνη μιας αυτόνομης αφήγησης. Στο σημείο αυτό συγγενεύει με το διήγημα και το παραμύθι. Η εντυπωσιακή είδηση λοιπόν δεν παραπέμπει σε καμιά άλλη πληροφορία, παρά στον ίδιο της τον εαυτό. Προφανώς το περιεχόμενό της αναφέρεται στον άνθρωπο, στους φόβους και τις επιθυμίες του, στις φαντασιώσεις και τα όνειρά του. Αλλά η κατανόησή της δεν προϋποθέτει κανένα υπονοούμενο, καμιά παραπομπή. Η εντυπωσιακή είδηση είναι μια πληροφορία «ολική». Αντίθετα μια πολιτική, κοινωνική ή οικονομική είδηση, είναι μια πληροφορία «μερική», γιατί δεν 45

μπορεί να γίνει κατανοητή έξω από ένα πλαίσιο προηγούμενων γνώσεων μέσα στο οποίο έρχεται να ενταχθεί· δεν είναι παρά ο όρος μιας υπονοούμενης δομής που προϋπάρχει. Το κύριο χαρακτηριστικό των εντυπωσιακών ειδήσεων είναι ότι σημειώνουν μιαν εξαίρεση, εκτροπή ή παρέκκλιση απ’ τη νόρμα.4 Οι εντυπωσιακές ειδήσεις είναι πάντοτε το σημείο μιας παραβίασης της κοινωνικής ή φυσικής νόρμας· δηλαδή των κανόνων εκείνων που ρυθμίζουν τις θεμελιώδεις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και του ανθρώπου με τη φύση. Τέτοιοι κανόνες είναι: ο σεβασμός της ζωής, της σωματικής ακεραιότητας και των αγαθών του άλλου, καθώς και η κοινωνική ασφάλεια ή τα συνηθισμένα φυσικά φαινόμενα. Παραβιάσεις της κοινωνικής νόρμας είναι: εγκλήματα, τρομοκρατικές πράξεις, ληστείες, διαρρήξεις, κλοπές, συμπλοκές, βιασμοί, απαγωγές κλπ. Παρεκκλίσεις της φυσικής νόρμας είναι: θεομηνίες, πλημμύρες, σεισμοί, ναυάγια, πυρκαγιές, ατυχήματα κλπ. Αυτές οι παρεκκλίσεις ή παραβιάσεις της νόρμας συνιστούν το περιεχόμενο των εντυπωσιακών ειδήσεων. Οι εντυπωσιακές ειδήσεις είναι διασκορπισμένες στις σελίδες των εφημερίδων: περιέχονται κυρίως στις στήλες του αστυνομικού ή δικαστικού ρεπορτάζ και στις «ανθρώπινες ιστορίες» ή «τα ανθρώπινα». Συνήθως το ραδιόφωνο αναγγέλλει την εντυπωσιακή είδηση, η τηλεόραση παρουσιάζει τις πιο θεαματικές σκηνές και ο Τύπος δίνει μια πιο εκτενή παρουσίαση. Η εντυπωσιακή είδηση αποτελεί την εξαίρεση στον κανόνα τόσο στο λογικό όσο και στο πολιτιστικό επίπεδο.5 Στο λογικό επίπεδο η εντυπωσιακή είδηση παρουσιάζεται ως ένα λογικό παράδοξο. Έτσι μια μηδαμινή αιτία παράγει ένα υπέρμετρα δυσανάλογο αποτέλεσμα: «Σκότωσαν για 100 δραχμές», «Της έριξε γιατί του... πρόσβαλε το καναρίνι», «Μια σφαίρα στον αδελφό για ένα... σκύλο». Σε άλλες περιπτώσεις η ταυτότητα ενός ατόμου βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την αναμενόμενη συμπεριφορά του: «Άρχισε τα ναρκωτικά σε ηλικία δέκα χρόνων», «Ο τσαντάκιας δεν είναι παρά δώδεκα χρόνων».

4. Βλ. Auclair G., ό.π., σ. 18 κ.ε.

5. Βλ. Abastado C., Messages des médias, Παρίσι, CEDIC, 1980, σ. 153-164.

100 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

Εδώ έχουμε σύζευξη δύο στοιχείων που είναι ασυμβίβαστα μεταξύ τους. Οι εντυπωσιακές ειδήσεις έχουν ένα περιεχόμενο παραδοξότητας και υπακούουν σε μια αιτιότητα παραμορφωμένη του τύπου «Μια μητέρα σκότωσε το παιδί της» ή αντίστροφη, του τύπου, «Ένας άνδρας δάγκωσε το σκύλο του».6 Στην περίπτωση που η αιτία δίνεται αμέσως (παρουσιάζεται π.χ. το έγκλημα και η 46

αιτία του), το βάρος της αφήγησης πέφτει στα πρόσωπα της «ιστορίας» επιφορτισμένα να προκαλέσουν συγκίνηση και να δώσουν ζωή σε στερεότυπα του τύπου «έγκλημα ζηλοτυπίας». Υπάρχουν όμως περιπτώσεις, και αυτές είναι οι πιο σημαντικές, όπου η αιτία δεν είναι αναμενόμενη. Έτσι δυνάμει ορισμένων στερεότυπων περιμένουμε μια αιτία, αλλά μια άλλη παρουσιάζεται στη θέση της: «Σκότωσε το γιο του γιατί διεφώνησαν στα πολιτικά», «Τον σκότωσαν γιατί χαμογέλασε», «Την τρύπησε με ψαλίδι στην καρδιά γιατί ήταν “μάγισσα”», «Σκότωσε παππού, θεία για ένα σπίτι». Η αιτιότητα στις εντυπωσιακές ειδήσεις είναι μια αιτιότητα διαποτισμένη από έναν καθοριστικό παράγοντα, την Τύχη. Η αιτία υποδηλώνει μια μυστηριώδη δύναμη, το Πεπρωμένο. Η Τύχη και το Πεπρωμένο χαρακτηρίζουν επίσης και τη σχέση σύμπτωσης που αρθρώνει και αυτή, σε συνδυασμό με τη σχέση αιτιότητας, τη δομή των εντυπωσιακών ειδήσεων: «Το ίδιο κατάστημα το διέρρηξαν τέσσερες φορές», «Διαρρήκτες φοβήθηκαν και έφυγαν γιατί συνάντησαν έναν άλλο διαρρήκτη», «Άγριο έγκλημα στο Κολωνάκι — έγινε στο σπίτι που είχε γυριστεί η ομώνυμη ταινία», «Ένας 19χρονος εργάτης βρήκε το θάνατο ενώ κατεδάφιζε ένα αυθαίρετο σπίτι — πριν πέντε χρόνια σκοτώθηκε σ’ αυτό το ίδιο σπίτι ο εργάτης που το έκτιζε». Όσο εντονότερα ανατρέπονται ορισμένα στερεότυπα, τόσο η σύμπτωση γίνεται πιο εκπληκτική. Στη βάση του εντυπωσιασμού βρίσκεται σχεδόν πάντοτε η έκπληξη. Στο πολιτιστικό επίπεδο μια εντυπωσιακή είδηση παραβιάζει τη νόρμα είτε αρνητικά, είτε θετικά. Στις περισσότερες περιπτώσεις η παραβίαση είναι αρνητική. Αφορά δηλαδή την αθέτηση μιας απαγόρευσης: φόνος, κλοπή, αιμομιξία κλπ. Μπορεί όμως να είναι και θετική. Παρουσιάζεται δηλαδή σαν μια υπερβολή του κανόνα: πράξεις αυτοθυσίας και ηρωισμού. Πάντοτε όμως η εντυπωσιακή είδηση είναι μια παραβίαση της νόρμας, των κατεστημένων ιδεών και αξιών καθώς και των κοινωνικά επιβαλλόμενων συμπεριφορών. Το ενδιαφέρον της εντυπωσιακής είδησης έγκειται στο μέτρο που παραβιάζει τη νόρμα. Η νόρμα αυτή συνίσταται είτε σε ένα στερεότυπο, είτε σε μια αναμονή που θεμελιώνεται πάνω στη συχνότητα με την οποία παρουσιάζονται ορισμένες περιστάσεις, είτε σε μια διαδεδομένη αντίληψη. Τα συμβάντα λοιπόν που 6.Βλ. Nora P., «L’événement monstre», Communications 18, Vévénement, Παρίσι, Seuil, 1972, σ. 162-172.

101 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

παραβιάζουν τη νόρμα (τραγωδίες, καταστροφές, αυτοκινητικά ή αεροπορικά δυστυχήματα, βιασμοί ή ηρωικές πράξεις κλπ.) δημιουργούν ρήγματα στη συνέχεια της καθημερινής ρουτίνας, απ’ όπου εισβάλλει απρόσμενα η «Μοίρα», 47

φέρνοντας στο νου ιδέες ματαιότητας. Αυτή η ρωγμή στη συνηθισμένη ζωή που είναι η εντυπωσιακή είδηση, παίρνει τη μορφή του ασυνήθιστου, του ιδιόρρυθμου, του παράξενου, του σπάνιου ή του αφύσικου, προξενώντας ανησυχία, αβεβαιότητα, γέλιο ή αγωνία. Φυσικά το ασυνήθιστο ή το σπάνιο μιας είδησης είναι στοιχεία υποκειμενικά και καθορίζονται από τις εκάστοτε κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις. Είναι η «κουλτούρα» μιας εποχής που ρυθμίζει τον τρόπο που γίνονται αντιληπτές οι διάφορες περιστάσεις ή συγκυρίες και ανάλογα τις ανάγει σε εντυπωσιακές ειδήσεις. Οι περισσότερες εντυπωσιακές ειδήσεις έχουν ανθρωπολογικό χαρακτήρα και συγκινησιακή αξία (π.χ. τα εγκλήματα ζηλοτυπίας). Έχουν όμως και κοινωνιολογική αξία. Έτσι το σκάνδαλο ή το δυστύχημα μπορεί να είναι αποκαλυπτικά όχι μόνο ατομικών χαρακτηριστικών αλλά και θεσμικών διαδικασιών.7 Οι εντυπωσιακές ειδήσεις ως σημείο παρέκκλισης από τη νόρμα, ως σημείο αταξίας και «ανομίας» (για να μεταχειριστούμε τον όρο του Ε.Durkheim) επιτρέπουν να γνωρίσουμε το επίπεδο των οικονομικών, τεχνικών και πολιτιστικών συνθηκών μιας εποχής. Αντανακλούν τα ήθη, τις αξίες, και τις συλλογικές αντιλήψεις μιας εποχής. Εκφράζουν τις εντάσεις και τις συγκρούσεις μιας κοινωνίας καθώς και τις αλλαγές στα συστήματα αξιών που συντελούνται με την εξέλιξη της κοινωνίας. Έτσι η συχνότητα που παρουσιάζουν μια σειρά από εντυπωσιακές ειδήσεις (π.χ. οι εγκληματικές δραστηριότητες «περιθωριακών» ατόμων, όπως «τσαντάκηδες», μικροδιαρρήκτες, ναρκομανείς...) υποδηλώνουν τις αλλαγές που έχουν επέλθει στους διάφορους τομείς της ελληνικής κοινωνικής ζωής τα τελευταία δέκα χρόνια.

2. Οι τεχνικές της γραφής των εντυπωσιακών ειδήσεων

Μια είδηση δεν είναι εντυπωσιακή από μόνη της. Γίνεται εντυπωσιακή από τον τρόπο προβολής της από τα MME Αυτά οργανώνουν την παρουσίαση και το περιεχόμενο της είδησης με σκοπό να εντυπωσιάσουν. Η τηλεόραση έχει μεγάλες δυνατότητες για μια πιο θεαματική παρουσίαση. Ο Τύπος μέσα από τις τεχνικές της επιλογής των τίτλων, των φωτογραφιών, της σελιδοποίησης, των πλαισίων, καθώς και με το μέγεθος της επιφάνειας που αφιερώνει 7. Βλ. Molotch Η., Lester Μ., «L’ usage stratégique des événements: la promotion et le montage des nouvelles», L' opinion publique, Παρίσι, Mouton - Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, 1981, σ. 368-390.

102 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

στην είδηση, αναδιοργανώνει, φιλτράρει, χρωματίζει, μεγαλοποιεί και δραματοποιεί ή υποβαθμίζει τη σημασία ενός γεγονότος σύμφωνα με τις τάσεις του. Ο τίτλος της εντυπωσιακής είδησης, με τη χρήση μεγάλων τυπογραφικών στοιχείων, τη συντομία του και την περιληπτική του μορφή, είναι 48

ένα στοιχείο δραματοποίησης. Με την πληροφοριακή του πληρότητα αναγγέλλει το είδος του γεγονότος, προκαλώντας συχνά μια αβεβαιότητα - αγωνία, γιατί μας δίνει αμέσως το «ποιος» ή το «τι» πριν από το «πώς», δηλαδή την εξήγηση, που τη διαβάζουμε μερικές γραμμές παρακάτω στο κείμενο. Η γλώσσα των τίτλων δίνει μια συγκινησιακή διάσταση στην είδηση, διεγείροντας φόβο, αγάπη, μίσος ή ελπίδα. Το ίδιο και η φωτογραφία, που παρουσιάζεται σαν μια άμεση απόδοση του πραγματικού. Συχνά (κυρίως στον «λαϊκό» Τύπο) το κείμενο δεν είναι παρά ένα επεξηγηματικό στοιχείο της φωτογραφίας. Οι τίτλοι, οι φωτογραφίες και η σελιδοποίηση αποτελούν μέσα ιεράρχησης και αξιολόγησης των ειδήσεων, συνιστούν μια πραγματική κοινωνική γραφή. Η παρουσίαση, η μορφή λοιπόν της εφημερίδας δεν αναπαριστά απλώς την πραγματικότητα. Αναπλάθει το πραγματικό δημιουργώντας ένα υπερπραγματικό, έναν κόσμο δηλαδή όπου το πραγματικό και το φανταστικό αναμειγνύονται σε τέτοιο βαθμό που τα όριά τους γίνονται δυσδιάκριτα. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι υπερρεαλιστές εκμεταλλεύτηκαν στα έργα τους τις αισθητικές δυνατότητες της εφημερίδας. Η αφήγηση των εντυπωσιακών ειδήσεων θεμελιώνεται πάνω στη σύγχυση του πραγματικού με το φανταστικό. Τα όρια ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό εξαλείφονται και μερικές φορές το φανταστικό είναι πιο αληθοφανές απ’ το πραγματικό. Οι τεχνικές της γραφής των εντυπωσιακών ειδήσεων δεν διαφέρουν και πολύ από εκείνες μιας φανταστικής αφήγησης. Η μόνη διαφορά ίσως ανάμεσα στις εντυπωσιακές ειδήσεις και τις φανταστικές αφηγήσεις έγκειται στο ότι οι πρώτες αναφέρονται σε κάτι που έχει συμβεί, δίνονται δηλαδή σαν πραγματικές. Ωστόσο πολλές φανταστικές ιστορίες λογοτεχνικών κειμένων παίζουν κι αυτές πάνω στην αντίθεση του πραγματικού με το φανταστικό. Εξάλλου έργα μεγάλων συγγραφέων όπως των Ντοστογιέφσκι, Σταντάλ, Σαρτρ, Καμύ... είναι εμπνευσμένα από εντυπωσιακές ειδήσεις. Ακόμη ο Σολωμός εμπνεύστηκε τον «Πορφυρά» απ’ την «ιστορία» ενός Άγγλου στρατιώτη που κατασπαράχτηκε από έναν πορφυρά (καρχαρία) ενώ κολυμπούσε στα νερά της Κέρκυρας. Η αξία, λοιπόν, της εντυπωσιακής είδησης έγκειται στον τρόπο διαπραγμάτευσης του γεγονότος, στην τεχνική της αφήγησης, έξω απ’ αυτήν δεν έχει κανένα ενδιαφέρον. Συνήθως πρώτα παρουσιάζεται το δραματικό γεγονός και έπειτα γίνεται αναδρομή (βιογραφική, ψυχολογική ή κοινωνιολογική) στην αρχική ακολουθία των επιμέρους γεγονότων. Η αφήγηση αρχίζει από το χρονολογικό τέλος (που αναγγέλλει ο τίτλος), όπως στα αστυνομικά 103 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

49

μυθιστορήματα. Το κείμενο που ακολουθεί καλείται να «εξηγήσει» αυτό που συνέβη. Παρουσιάζονται λοιπόν τα πρόσωπα του δράματος, οι περιστάσεις, ο κοινωνικός περίγυρος, τα σχόλια του δημοσιογράφου και η εξέλιξη της «ιστορίας». Ο τόνος είναι ιδιαίτερα μελοδραματικός. Συχνά παρατίθενται δίπλα στο κείμενο φωτογραφίες, πλάνα, σταυροί ή τόξα, επειδή η αφήγηση δεν μπορεί να αναδημιουργήσει το ντεκόρ. Η αφήγηση είναι λιγότερο ή περισσότερο γραμμική όπως σε ένα κινηματογραφικό φιλμ και αρθρώνεται γύρω από τις ισχυρές στιγμές της «ιστορίας». Μια λιγότερο γραμμική αφήγηση που επικεντρώνεται στις δραματικές σκηνές αυξάνει την πλοκή και συντηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον. Έτσι πότε είναι αργή, πότε επιταχύνεται, όπως στο φιλμ, παρέχοντας αδιάλειπτα μια επιμελημένη δόση αγωνίας. Τα MME επιλέγουν τις στιγμές εκείνες που είναι φορτισμένες με συγκινησιακή ένταση και τις προβάλλουν με τρόπο ιδιαίτερα θεαματικό. Η παρουσίαση του εγκλήματος οργανώνεται με τρόπο σχεδόν μυθιστορηματικό, η δίκη προσλαμβάνει συχνά ένα θεατρικό χαρακτήρα και οι καταστροφές παίρνουν διαστάσεις βιβλικές. Οι στρατηγικές της γραφής των εντυπωσιακών ειδήσεων υπακούουν σε ένα παιχνίδι βεβαιότητας - αβεβαιότητας όπου οι αιτίες γίνονται όλο και πιο ακαθόριστες. Εξάλλου η απόλυτη βεβαιότητα θα γεννούσε μια απουσία ενδιαφέροντος. Η εναλλαγή ανάμεσα στη βεβαιότητα και την αβεβαιότητα, ανάμεσα στο «γνωρίζω» και «δεν γνωρίζω» γίνεται η κινητήρια δύναμη που οργανώνει μια μόνιμη αμφιβολία που επιτρέπει να τροποποιούμε απροσδιόριστα τις σχέσεις αυτές - αποτελέσματος. Η συντήρηση της αμφιβολίας είναι η θεμελιώδης στρατηγική γραφής των εντυπωσιακών ειδήσεων. Τέλος η Τύχη, η Μοίρα και το Πεπρωμένο αποτελούν την αδιόρατη αιτία του δράματος ή της καταστροφής. Οι περισσότερες εντυπωσιακές ειδήσεις είναι αυτοτελείς. Οι πιο ενδιαφέρουσες όμως είναι εκείνες που έχουν συνέχεια. Όταν δηλαδή τα MME παρουσιάζουν μια εντυπωσιακή είδηση (ένα αποτροπιαστικό έγκλημα για παράδειγμα) χωρίς να δίνουν το κλειδί της υπόθεσης, τονίζοντας παράλληλα τον αινιγματικό της χαρακτήρα. Έτσι τα αίτια, οι περιστάσεις και ο ρόλος των προσώπων του δράματος παραμένουν ακαθόριστα· η ίδια η φύση της πράξης είναι ακατανόητη και κάθε προσπάθεια ανίχνευσης καταλήγει σε αποτυχία. Με αυτόν τον τρόπο σε μια πρώτη φάση τα MME κεντρίζουν το ενδιαφέρον του Κοινού. Οπότε την επομένη ή ύστερα από λίγες μέρες φέρνουν στο φως «νέα στοιχεία», κάνουν «αποκαλύψεις» που ανατρέπουν τα δεδομένα και εντείνουν την αβεβαιότητα - αγωνία για βδομάδες. Και η υπόθεση παίρνει τέλος συνήθως με τη σύλληψη 50

και τη δίκη του κατηγορουμένου. Η διαδικασία της δίκης επιτρέπει στο Κοινό να ζήσει συμβολικά τη θεμελιακή σύγκρουση ανάμεσα στην επιθυμία της ελευθερίας (με την ανθρωπολογική έννοια του όρου) και στην υποταγή στον κανόνα. Τέλος η καταδίκη ή η αθώωση του 104 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

κατηγορουμένου από το δικαστήριο αποκαθιστά την κοινωνική συνοχή που διετάραξε η «ύβρις». Σε άλλες περιπτώσεις πάλι η υπόθεση παραμένει ανεξιχνίαστη για να ξεχαστεί ύστερα από λίγο. Η αφήγηση των εντυπωσιακών ειδήσεων αποκόπτει το πραγματικό και το αρθρώνει σύμφωνα με τους φόβους και τις επιθυμίες μας. Το «πραγματικό» που μας δίνουν οι εντυπωσιακές ειδήσεις είναι μάλλον ένα υπερπραγματικό, ένας κόσμος όπου η φαντασία με την πραγματικότητα αναμειγνύονται και διασταυρώνονται χωρίς διακοπή. Ειδικότερα, η αφήγηση ορισμένων φοβερών εγκλημάτων που ο Τύπος τα χαρακτηρίζει συνήθως ως «εφιαλτικά» (και ο χαρακτηρισμός αυτός είναι πολύ αποκαλυπτικός) έχει κοινά γνωρίσματα με τους εφιάλτες. Μας τραβάει δηλαδή από τον «ύπνο» μιας συνηθισμένης καθημερινότητας για να μας ρίξει στην αγωνία. Και όσο πιο θεμελιώδη είναι τα στερεότυπα και οι αξίες που προσβάλλονται τόσο πιο βαθιά γίνεται η αγωνία. Έτσι είναι «τερατώδες» ένα έγκλημα όταν παραβιάζει την κρατούσα κοινωνική αντίληψη για το έγκλημα: όταν τα αίτια και ο τρόπος διάπραξης του εγκλήματος ξεπερνούν κατά πολύ την κοινωνική φαντασία και δεν μπορούν να εκληφθούν παρά σαν «τρέλα». Οπότε ο δράστης χαρακτηρίζεται ως «ψυχρό» «διαβολικό» «σατανικό» «τέρας» ή «κτήνος», με συνέπεια να χάνει την ανθρώπινη ιδιότητα και να απορρίπτεται απ’ την κοινωνία. Η διαδικασία αυτή του αποκλεισμού επιβάλλεται από τον τρόμο που προκαλεί το «κτήνος», γιατί έχει ανθρώπινη μορφή και συγκεντρώνει καθετί το μυστηριακό Kat ακατανόητο της ανθρώπινης φύσης. «Η λέξη έγκλημα, γενικά», λέει ο P. Eluard, «δεν κατανοήθηκε ποτέ». Εξάλλου είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η αινιγματική φύση του εγκλήματος αποτελεί αντικείμενο αριστουργηματικών λογοτεχνικών κειμένων, όπως π.χ. τα ώριμα έργα του Ντοστογιέφσκι. Το «αίνιγμα» και το «μυστήριο» είναι βασικοί άξονες γύρω από τους οποίους αρθρώνεται η αφήγηση των περισσότερων εντυπωσιακών ειδήσεων. Παραθέτουμε ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα από τον Τύπο: «Μια τρύπα... στη γη βογγάει και ρουφάει τα πάντα! — Πετρέλαιο “χτυπούσαν” να βρουν στο χωριό Δάφνη, 16 χιλ. από το Ηράκλειο της Κρήτης όταν ξαφνικά η γη άρχισε... να “βογγάει” και να “ρουφάει” ό,τι βρίσκει 51

σε ακτίνα 1,5 χιλ.» (ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 17-9-1984) «Τό ’βαλαν στα πόδια όταν ο... νεκρός άνοιξε τα μάτια του». (ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 28-9-1984) «Νέα πράξη μυστηρίου “γράφει” για το έγκλημα ο Νάσιουτζικ». «Μυστήριο για τους γιατρούς ο θάνατος 7χρονου». (ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 8-10-1984) 105 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 | «Νεκρή γυναίκα στην κουζίνα του σπιτιού της — Προβληματίζει. Έγκλημα - μυστήριο». (ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, 14-12-1984) «2 εγκλήματα και ένας θάνατος — μυστήριο χθες». (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 14-12-1984) «Και οι επτά γλίτωσαν το χειρότερο χάρη στον “Άγιο που είχαν” όπως δήλωσε χαρακτηριστικά στην “Α” η μητέρα ενός παιδιού». (ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 23-1-1985) «Φωτιά - μυστήριο σε εκκλησία — Ένα “θαύμα” έσωσε από ολοκληρωτική καταστροφή την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Αιγάλεω». (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 8-3-1985) Το «μυστήριο» και το «αίνιγμα» επιτρέπουν την επίκληση σε έννοιες όπως «μοίρα», «πεπρωμένο», «θεία πρόνοια» που έρχονται να «εξηγήσουν» η καθεμία με τον τρόπο της το αδιανόητο. Έτσι από τη μια μεριά η «τύχη», η «καλή ώρα» ή το «θαύμα» ως εκφάνσεις της «θείας πρόνοιας» που είναι πάντοτε αγαθοεργός, και απ’ την άλλη η «κακοτυχία», η «κακιά ώρα», η «κατάρα» ή η «τραγική σύμπτωση» ως εκφάνσεις της «μοίρας» που είναι πάντοτε φοβερή, παρουσιάζονται για να κλείσουν την άβυσσο του ανεξιχνίαστου μυστηρίου. (Είτε πρόκειται για πολύνεκρα δυστυχήματα, είτε για μεγάλες καταστροφές και τραγωδίες). Τα MME και κυρίως ο «λαϊκός» Τύπος, προσφεύγουν συχνά σ’ αυτές τις έννοιες με χαρακτηρισμούς όπως «τραγικό», «φοβερό», «τρομερό», «βδελυρό», «εφιαλτικό», «συναρπαστικό», «συγκλονιστικό», «μαγικό», «θαυματουργό», χαρακτηρισμοί που υποδηλώνουν τη βαρύτητα του «πεπρωμένου» πάνω στην καθημερινή ζωή. Επιβεβαιώνουν, με άλλα λόγια, την επιρροή των «υπερφυσικών δυνάμεων», φιλικών ή εχθρικών, στα ανθρώπινα. Οι εντυπωσιακές ειδήσεις είναι τα αναρίθμητα προσωπεία της «μοίρας» και του «πεπρωμένου». Η ιδέα της ειμαρμένης διαπερνά αδιόρατα όλες σχεδόν τις εντυπωσιακές ειδήσεις και υποδηλώνεται με εκφράσεις όπως «ειρωνεία της τύχης», 52

«υπέρτατη δικαιοσύνη», «νέμεση», «δίκαιη τιμωρία». Οι έννοιες αυτές αποτελούν ένα σύστημα κοινωνικών πεποιθήσεων που παραμένει έξω από την ορθολογική σκέψη· ανήκει περισσότερο στο χώρο της μυθικής σκέψης. Οι έννοιες αυτές λοιπόν θεμελιώνουν την αντίληψη ότι υπάρχουν «υποχθόνιες δυνάμεις» που υποτίθεται ότι κυβερνούν τον κόσμο. Καθετί που εξέρχεται από τη νόρμα, που εναντιώνεται στους κανόνες, που παραβιάζει τη φυσική ή κοινωνική τάξη, δίνει ζωή σε έναν κόσμο γοητευτικό και παράξενο, όπου κυριαρχούν η «τύχη», το «πεπρωμένο», το «μυστήριο» ή το «θαύμα». Μέσα στον κόσμο αυτό του βιωμένου ονείρου, υπάρχει ένας αμοιβαίος διαποτισμός του μύθου με την πραγματικότητα· αναπτύσσεται μια έντονη μυθολογική τάση. Η εντυπωσιακή είδηση είναι η θεμελιώδης κατηγορία της μυθικής σκέψης.

106 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

Οι εντυπωσιακές ειδήσεις των μοντέρνων κοινωνιών είναι οι λαϊκοί μύθοι των παραδοσιακών κοινωνιών. Εξάλλου ένα μεγάλο μέρος από το περιεχόμενό τους αναφέρεται σε θέματα προερχόμενα από έναν παρωχημένο αγροτοκτηνοτροφικό κόσμο, θέματα που διαιωνίζουν την πίστη σε «ασύλληπτες», «μαγικές δυνάμεις» που ασκούν μιαν ακατανίκητη επιρροή στα ανθρώπινα. Τα MME για να προσελκύσουν την προσοχή του Κοινού καταφεύγουν στην παρουσίαση του ασυνήθιστου, του σπάνιου, του εξαιρετικού ή του καταστροφικού. Το έγκλημα, το δυστύχημα ή η περιπέτεια αποτελούν ρήγματα στη συνέχεια της καθημερινής ζωής. Καθετί που στην κοινωνική ζωή παρουσιάζει ένα χαρακτήρα παράδοξο ή μυστηριακό καταλαμβάνει εξέχουσα θέση στα MME. Αυτά εδώ λοιπόν έχουν την τάση να παρουσιάζουν συχνά γεγονότα ασυνήθιστα που ξεφεύγουν απ’ τον κανόνα (καταστροφές, δυστυχήματα, φόνοι κλπ.), γεγονότα δηλαδή που για τους πρωτόγονους ήταν ταμπού. Στις πρωτόγονες φυλές καθετί που παρεκκλίνει απ’ τον κανόνα είναι ταμπού και καθιστά αναγκαίες τις ιεροτελεστίες εξαγνισμού. Έτσι σε πολλές φυλές ο σκοτωμένος σε δυστύχημα ήταν τόσο μιασμένος που τον απομάκρυναν χωρίς να τον ενταφιάζουν, έκαιγαν καθετί που του ανήκε και απαγορευόταν ακόμη και να προφέρεις το όνομά του. Με τον ίδιο τρόπο απέφευγαν τον μοιχό, τον αιμομείκτη ή το φονιά, γιατί τους θεωρούσαν «ακάθαρτα» όντα. Στις σύγχρονες κοινωνίες, η εικόνα του κόσμου που μας δίνουν τα MME συντίθεται εν μέρει από αυτό που οι πρωτόγονοι θεωρούσαν ταμπού. Έτσι το ταμπού των πρωτόγονων παίρνει μια θεαματική διάσταση στα MME και ιδίως στην τηλεόραση που επιλέγει τις πιο εντυπωσιακές εικόνες. Το θεαματικό ως επιβράβευση του ασυνήθιστου ανάγεται πλέον σε υπέρτατη πολιτισμική αξία 53

της καταναλωτικής κοινωνίας.8 Τόσο η κατασκευή όσο και η κατανάλωση των εντυπωσιακών ειδήσεων συμμετέχουν σ’ αυτό που ο Lévi-Strauss ονόμασε «άγρια σκέψη». Μια σκέψη της οποίας το κύριο γνώρισμα είναι το ότι «κατασκευάζει δομημένα σύνολα όχι απευθείας με άλλα δομημένα σύνολα, αλλά χρησιμοποιώντας υπολείμματα και λείψανα επεισοδίων: “odds and ends” όπως θα έλεγε ένας Άγγλος ή “bribes et morceaux” ένας Γάλλος, απολιθωμένους μάρτυρες της ιστορίας ενός ατόμου ή μιας κοινωνίας». Και συνεχίζει: «Η μυθική σκέψη, αυτή η μαστόρισσα, επεξεργάζεται δομές συναρμόζοντας επεισόδια, ή μάλλον υπολείμματα επεισοδίων, ενώ η επιστήμη “εν λειτουργία”, από το ίδιο το γεγονός της εγκαθίδρυσής της, δημιουργεί υπό μορφή επεισοδίων τα μέσα και τα αποτελέσματά της, χάρη στις δομές που συνεχώς κατασκευάζει και που είναι οι 8.Βλ. Cazeneuve J., Les pouvoirs de la télévision, Παρίσι, Idées/Gallimard, 1970, σ. 353, και V Homme téléspectateur, Παρίσι, Denoël/Gonthier, 1974, σ. 76-77.

107 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

υποθέσεις και οι θεωρίες της. Αλλά ας μη γελιόμαστε: δεν πρόκειται για δύο στάδια ή για δύο φάσεις της εξέλιξης της γνώσης, γιατί και οι δύο τρόποι είναι εξίσου έγκυροι».9 Οι εντυπωσιακές ειδήσεις είναι αποκαλυπτικές της άγριας ή μυθικής σκέψης, μιας σκέψης που συνυπάρχει με την ορθολογική σκέψη και συχνά συμπλέκεται μαζί της. Η άγρια σκέψη δεν είναι η σκέψη των πρωτόγονων, αλλά η ανθρώπινη σκέψη που βρίσκεται σε άγρια κατάσταση σε σχέση με την ορθολογική ή επιστημονική σκέψη που καλλιεργήθηκε και εξημερώθηκε για να γίνει πιο αποδοτική.10 Η άγρια σκέψη είναι μια αυθόρμητη και στοιχειώδης λογική. Η διαφορά της με την ορθολογική δεν έχει αξία παρά σε σχέση με τα αντικείμενα στα οποία αναφέρονται αμοιβαία. Η ορθολογική ή επιστημονική σκέψη αναφέρεται σε αντικείμενα τα οποία ξεκαθάρισε προηγουμένως απ’ τις μυθικές, ηθικές, μαγικές ή θρησκευτικές τους σημασίες. Αντίθετα η άγρια, η μυθική σκέψη δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένα γεγονότα, αλλά στις πολιτιστικές τους σημασίες και στις συγκινησιακές τους απηχήσεις· είναι μια σκέψη συγκίνησης. Η άγρια σκέψη όμως δεν λειτουργεί κατά διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι η ορθολογική. Οι επιχειρήσεις της υπόκεινται στην αρχή της αιτιότητας και το νόμο των αντιθέτων. Δεν αγνοεί την αιτιότητα αν και την ταυτίζει με τη μαγεία. Συνοπτικά θα λέγαμε, ότι ανάμεσα στους πρωτόγονους, που πίστευαν ότι τα σύννεφα σχηματίζονται από τον καπνό που ανεβαίνει στον ουρανό, 54

και στους σύγχρονους που εικάζουν ότι η «μοίρα» προκαλεί γεγονότα και πράξεις, η διαφορά δεν είναι μεγάλη.

3. Το ενδιαφέρον για τις εντυπωσιακές ειδήσεις

Για να είναι εντυπωσιακή μια είδηση πρέπει να προκαλεί το ενδιαφέρον. Το ενδιαφέρον που διεγείρει μια είδηση είναι ανάλογο με την αμεσότητά της. Η αμεσότητα αυτή μπορεί να είναι γεωγραφική: ενδιαφερόμαστε περισσότερο για ένα γεγονός που έγινε στη γειτονιά μας ή την πόλη μας παρά για ένα άλλο που έγινε σε μια μακρινή χώρα. Μπορεί να είναι κοινωνιολογική: μας συγκλονίζει πρωτίστως ένα δυστύχημα όταν τα θύματα ανήκουν στο δικό μας επαγγελματικό ή κοινωνικό χώρο. Μπορεί να είναι ψυχολογική: μας συγκινεί ασφαλώς περισσότερο η 9. Βλ. Lévi-Strauss C., Άγρια Σκέψη, Αθήνα, Παπαζήσης (μτφ. Ε. Καλπουρτζή, προλεγόμενα - επιμέλεια Α. Κυριακίδου Νέστορος), 1977, σ. 119.

10. Βλ. Lévi-Strauss C., ό.π., σ. 321.

108 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

δραματική είδηση όταν τα θύματα παρουσιάζουν αναλογίες με εμάς, θα μπορούσε να ήμασταν εμείς οι ίδιοι. Επίσης, όσο εντονότερα παραβιάζεται η νόρμα τόσο μεγαλύτερο το ενδιαφέρον. Όσο μεγαλύτερη η καταστροφή, όσο πιο αποτροπιαστικό το έγκλημα, τόσο πιο έντονο το ενδιαφέρον. Όσο λιγότερο συχνή είναι μια παραβίαση τόσο πιο έντονα αθετεί τις επιταγές της κοινωνικής ηθικής. Όσο πιο σπάνια είναι μια είδηση τόσο πιο εντυπωσιακή είναι. Όσο πιο γνωστά είναι τα πρόσωπα της είδησης τόσο μεγαλύτερο είναι και το ενδιαφέρον. Τέλος το ενδιαφέρον για τις εντυπωσιακές ειδήσεις δεν είναι το ίδιο για όλες τις κοινωνικές κατηγορίες. Η εντυπωσιακή είδηση είναι σημείο, η σημασία του οποίου δεν είναι η αυτή για όλους, αλλά ποικίλλει σύμφωνα με τα κοινωνικά στρώματα στα οποία απευθύνεται. Έτσι το ενδιαφέρον για τις εντυπωσιακές ειδήσεις είναι μεγαλύτερο στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα παρά στα ανώτερα, μεγαλύτερο στις γυναίκες απ’ ό,τι στους άνδρες. Εξάλλου η επιφάνεια που καλύπτουν οι εντυπωσιακές ειδήσεις στον «λαϊκό» Τύπο (που απευθύνεται κυρίως στα μεσαία και τα κατώτερα στρώματα) είναι ασύγκριτα μεγαλύτερη από εκείνη του «σοβαρού» Τύπου (που καταναλώνεται απ’ τα ανώτερα στρώματα). Επίσης τόσο η παρουσίαση όσο και το περιεχόμενο διαφέρουν σημαντικά: στις «λαϊκές» εφημερίδες οι εντυπωσιακές ειδήσεις παρουσιάζονται στην πρώτη σελίδα με πηχυαίους τίτλους, φωτογραφίες που προκαλούν σοκ και χρησιμοποιούν ένα μελοδραματικό τόνο. Αντίθετα, οι «σοβαρές» εφημερίδες δεν αφιερώνουν παρά λίγες 55

γραμμές στις εσωτερικές σελίδες. Τέλος η επιφάνεια που καλύπτουν οι εντυπωσιακές ειδήσεις στις κομματικές εφημερίδες είναι μηδαμινή. Αυτό ανταποκρίνεται στη θέλησή τους για έντονη πολιτικοποίηση των αναγνωστών τους.11 Τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, λοιπόν, που το οικονομικό και μορφωτικό τους επίπεδο είναι χαμηλό, που είναι συνεχώς εκτεθειμένα στις δυσκολίες της επιβίωσης, συγκινούνται περισσότερο απ’ το δράμα της χωρίς διέξοδο επιθυμίας, γοητεύονται πιο πολύ από τις επικλήσεις στη «μοίρα» και το «τυχαίο», είναι πιο δεκτικά στη συγκίνηση που ασκεί η δυστυχία και η τραγωδία.12 Όσο πιο εύθραυστη είναι η κοινωνική και ψυχολογική κατάσταση ενός ατόμου τόσο πιο πολύ ευαισθητοποιείται απέναντι στα δραματικά γεγονότα. Το ενδιαφέρον για τις εντυπωσιακές ειδήσεις ποικίλλει ανάλογα με το βαθμό κοινωνικής απομόνωσης. Έτσι τα άτομα που βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής (εργάτες και αγρότες 11. Βλ. Vryzas K., Presse et Pouvoir en Grèce depuis 1974, Thèse de Doctorat d’Etat en Droit Public, Université Lyon III, 1983, σ. 220.

12. Βλ. Auclair G., ό.π., σ. 152, κ.ε.

109 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

απολιτικοποίητοι, συνταξιούχοι, γυναίκες που μένουν στο σπίτι) αναδιπλώνονται στον εαυτό τους και η επιθυμία συμμετοχής τους στα κοινά υποκαθίσταται, κατά κάποιο τρόπο, απ’ τον κόσμο του ονείρου και του θεάματος που τους προσφέρουν τα MME. Αντίθετα τα άτομα που έχουν τη δυνατότητα να εκπληρώνουν λιγότερο ή περισσότερο τις επιθυμίες τους μέσα απ’ την επαγγελματική, πολιτική ή πολιτιστική δραστηριότητα, δείχνουν πολύ λίγο ενδιαφέρον για τις εντυπωσιακές ειδήσεις. Τέλος το ενδιαφέρον για τις εντυπωσιακές ειδήσεις είναι ανάλογο με μια επιθυμία κοινωνικής καταστολής. Έτσι τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα γοητεύονται περισσότερο από τις αφηγήσεις των εντυπωσιακών ειδήσεων (π.χ. εγκλημάτων) και είναι πιο απαιτητικά στην επιβολή αυστηρών ποινών. Δεν είναι τυχαίο το ότι ο «λαϊκός» Τύπος είναι πιο κατασταλτικός απ’ τον «σοβαρό». Είναι χαρακτηριστικές εξάλλου οι εκδηλώσεις εχθρότητας απέναντι στο φονιά, που συχνά περιγράφει ο «λαϊκός» Τύπος. Τα κοινωνικά αυτά στρώματα είναι εντονότερα υποταγμένα στις ηθικές νόρμες, η παραβίαση των οποίων επισύρει την οργή τους. Β. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΩΝ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ

Οι εντυπωσιακές ειδήσεις επιτελούν δύο βασικές λειτουργίες: μία κοινωνικό ψυχολογική και μία πολιτικόϊδεολογική.

56

1. Κοινωνικό ψυχολογική λειτουργία

Μέσα στην κοινωνία η καθημερινή ζωή υπόκειται στο Νόμο, οι ορμές και τα ένστικτα καταστέλλονται, οι επιθυμίες λογοκρίνονται και οι φόβοι είναι καμουφλαρισμένοι. Αντίθετα οι «ιστορίες» των εντυπωσιακών ειδήσεων προσφέρουν ένα μυθικό κόσμο απόλυτης ελευθερίας (με την ανθρωπολογική έννοια της λέξης) όπου ο άνθρωπος δεν υπόκειται στις επιταγές της νόρμας: ο Νόμος παραβιάζεται ή αγνοείται, η σύγκρουση ανάμεσα στο άτομο και την απαγόρευση καταργείται, οι επιθυμίες βρίσκουν διέξοδο, τα ένστικτα γίνονται βίαια και φονικά.13 Το πειθήνιο και πειθαρχημένο άτομο λοιπόν, που είναι υποχρεωμένο να υπακούει στις απαγορεύσεις, ανακουφίζεται, κατά 13. Βλ. Morin E., V esprit du temps 1, Névrose, Παρίσι, Grasset, 1962, σ. 152 κ.ε.· βλ. επίσης Stoetzel J., «Fonctions de la presse: a côté de P information», Sociologie de Γ information, Παρίσι, Larousse, 1973, σ. 277283- βλ. επίσης Voyenne B., L’information aujourd’hui, Παρίσι, A. Colin, σ. 48-51.

110 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

κάποιο τρόπο, διαμέσου της προβολής και της ταύτισης με τα πρόσωπα των εντυπωσιακών ειδήσεων, που τολμούν να παραβιάζουν τη νόρμα, να ζουν σ’ έναν κόσμο χωρίς Νόμο. Τα πρόσωπα αυτά ασκούν μια ιδιαίτερη γοητεία για το λόγο ότι ενσαρκώνουν την πραγματοποίηση των απωθημένων επιθυμιών και των κατεσταλμένων (επιθετικών ή σεξουαλικών) ενστίκτων. Η ταύτιση και η προβολή είναι δύο αντιτιθέμενες και συμπληρωματικές ψυχολογικές διαδικασίες που επιτρέπουν να αναλύσουμε τη σχέση ανάμεσα στο χρήστη των MME και τις εντυπωσιακές ειδήσεις.14 Η προβολή επιτρέπει στο χρήστη των MME να συγκεκριμενοποιήσει και να πραγματοποιήσει έξω από τον εαυτό του τις ορμές και τις επιθυμίες εκείνες που έχει απωθήσει μέσα του, γιατί η πραγματοποίησή τους θα προσέκρουε στους κοινωνικούς και ηθικούς κανόνες. Αναθέτει λοιπόν, κατά κάποιο ασυνείδητο τρόπο, στα πρόσωπα των εντυπωσιακών ειδήσεων να πραγματοποιήσουν στη θέση του τις πράξεις εκείνες που ο ίδιος δεν θα ήθελε ή δεν θα τολμούσε να πραγματοποιήσει. Τα MME θέτουν επί σκηνής το έγκλημα, το βιασμό, το δράμα, τη ληστεία..., ενεργούν δηλαδή το «πέρασμα στην πράξη», για να μεταχειριστούμε ένα θεμελιώδη ψυχαναλυτικό όρο. Επιτρέπουν στο χρήστη να γνωρίσει αυτόν που περνάει στην πράξη, να διαβάσει την ιστορία του, να δει τη φωτογραφία του και τις σκηνές της πράξης του. Το έγκλημα, ο βιασμός όπως και κάθε μορφή βίας αποτελούν στοιχεία του φαντασιωσικού κόσμου του καθενός. Αλλά ανάμεσα στη φαντασίωση και την πράξη παρεμβαίνει μια λογοκρισία που επιτρέπει την αναπαραγωγή της ισορροπίας των κοινωνιών. Ο καθένας έχει τα φαντάσματά του, αλλά 57

δεν του είναι επιτρεπτό να κάνει να συμπέσουν οι φαντασιώσεις του με την πραγματικότητα. Στην αντίθετη περίπτωση είναι υποχρεωμένος να πληρώσει το τίμημα με την απώλεια της ελευθερίας του. Η επάνοδος του απωθημένου μέσα στο «πέρασμα στην πράξη» πληρώνεται με την παραβίαση του Νόμου.15 Ο εγκληματίας προκαλεί τρόμο αλλά και γοητεία γιατί τολμάει να κάνει πράξη τη φαντασίωσή του, πληρώνοντας με το τίμημα της καταδίκης του. Οι σχέσεις που διατηρούν οι εντυπωσιακές ειδήσεις με το ασυνείδητο του χρήστη των MME είναι πολύ ισχυρές και πολύπλοκες. Η συγκίνηση που προκαλεί η δραματική αφήγηση μιας καταστροφής, οι εικόνες φρίκης ή η θέα του χυμένου αίματος, δεν είναι αθώα. Όπως δεν ήταν αθώες, για παράδειγμα, και οι εκδηλώσεις συμπάθειας ενός ορισμένου γυναικείου κοινού απέναντι στο «δράκο Παπαχρόνη». Θα λέγαμε ότι όλα αυτά δεν είναι παρά η ασυνείδητη έκφραση μιας γοητείας σαδομαζοχιστικού τύπου.

14. Βλ. Cazeneuve J., V Homme téléspectateur, σ. 80 κ.ε., και Les pouvoirs de la télévision, σ. 350 κ.ε. Επίσης, Morin Ε., ό.π., σ.

109 κ.ε.

15. Βλ. Jeudy Η.Ρ., La peur et les media, Παρίσι, PUF, 1979, σ. 49-51.

Ill http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

Με άλλα λόγια, οι διάφορες εκδηλώσεις βίας ή και οι φυσικές καταστροφές θέτουν σε κίνηση δύο αντιτιθέμενους ψυχολογικούς μηχανισμούς. Απ’ τη μια μεριά, και κατά κύριο λόγο, διευκολύνουν την προβολή αντικοινωνικών ορμών, απ’ την άλλη επιτρέπουν την ταύτιση. Ο χρήστης των MME λοιπόν προβάλλει τους φόβους και τις επιθυμίες του και ταυτίζεται με τα πρόσωπα των εντυπωσιακών ειδήσεων. Η προβολή, δηλαδή η εξώθηση από τον εαυτό εκείνου που αναβράζει στο σκοτεινό του εαυτού, παρέχει μια ορισμένη εκτόνωση γιατί ευνοεί τη μερική έστω αποφόρτιση των καταπιεσμένων επιθυμιών και ενστίκτων. Επιτρέπει την ανακούφιση των απωθημένων επιθετικών ή σεξουαλικών ορμών, ανίκανων να ικανοποιηθούν μέσα στην κοινωνία. Προσφέρει μια κάποια ικανοποίηση των ασυνείδητων και ανομολόγητων εσωτερικών τάσεων που αποδοκιμάζονται από την κοινωνία. Είναι ένας χώρος όπου επιτελείται κατά τρόπο συμβολικό η ικανοποίηση των αποστερήσεων του χρήστη των MME, ένα μέσο να ζήσει φανταστικά (σαν σε όνειρο) την παραβίαση της νόρμας. Οι εντυπωσιακές ειδήσεις λειτουργούν όπως τα όνειρα: προτείνουν στη φαντασία καταστάσεις παραβίασης της νόρμας. Επιτρέπουν στο χρήστη των MME να ταυτιστεί με ένα από τα πρόσωπα της «ιστορίας» ξυπνώντας μέσα του ανομολόγητες επιθυμίες και φαντασιώσεις. Μέσα από τις «ιστορίες» των εντυπωσιακών ειδήσεων ο χρήστης των MME 58

ζει την εξέγερση ενάντια στο νόμο του Πατέρα. Κατά τον Φρόυντ, κάθε θέαμα που επιφέρει την κατάργηση του απωθημένου ανακουφίζοντας με μια φανταστική ικανοποίηση τις αντικοινωνικές ορμές και ένστικτα, επιτελεί μια «καθαρτική» λειτουργία. Ήδη ο Αριστοτέλης, στον περίφημο ορισμό της Τραγωδίας, μίλησε για την «δι’ ελέου και φόβου» «κάθαρσιν» των παθών. Οι περισσότερες εντυπωσιακές ειδήσεις είναι αποκαλυπτικές του φοβερού, του τρομερού, του τραγικού. Και σ’ αυτό μοιάζουν με την Τραγωδία. Τα θύματα στις εντυπωσιακές ειδήσεις όπως και στην Τραγωδία προσφέρονται για θυσία στο θάνατο και τη δυστυχία. Φυσικά τα θύματα στις εντυπωσιακές ειδήσεις είναι πραγματικά ενώ στην Τραγωδία δεν είναι. Εξάλλου υπάρχει μια θεμελιώδης ποιοτική διαφορά ανάμεσα στην εντυπωσιακή είδηση και την Τραγωδία: ενώ ένα φοβερό έγκλημα μας ρίχνει σε μια χωρίς διέξοδο αγωνία, η Τραγωδία μας συμφιλιώνει τελικά με το θάνατο. Ακόμη υπάρχει μεγαλύτερη ταύτιση με τον ήρωα της Τραγωδίας παρά μ’ εκείνον της εντυπωσιακής είδησης: ενώ στην Τραγωδία ο ήρωας «πεθαίνει στη θέση μου», στις εντυπωσιακές ειδήσεις «είναι οι άλλοι που πεθαίνουν και όχι εγώ».16 Η ταύτιση δεν χαρακτηρίζει τόσο τις περιπτώσεις παραβίασης όσο τις περιπτώσεις υπερβολής του κανόνα (π.χ. τις πράξεις αυτοθυσίας). Εδώ ο χρήστης των MME έχει την τάση να ταυτίζεται μ’ αυτόν που θέτει σε κίνδυνο 16. Βλ. Morin Ε„ ό.π.

112 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

τη ζωή του για να βοηθήσει τον κινδυνεύοντα συνάνθρωπό του, πράγμα που του εξασφαλίζει ένα φανταστικό αίσθημα υπεροχής. Στην ταύτιση ο ήρωας της «ιστορίας» γίνεται ένα alter ego εξιδανικευμένο του χρήστη των μμε Μέσα από τα πρόσωπα της «ιστορίας» ο χρήστης ζει και αισθάνεται εμπειρίες και περιπέτειες που ωστόσο δεν πραγματοποιεί. Φυσικά τα πρόσωπα αυτά πρέπει να συγκεντρώνουν ορισμένα χαρακτηριστικά κυρίως συμπαθητικά (να προκαλούν αγάπη και τρυφερότητα) ή και αντιπαθητικά. Στον κόσμο της προβολής και της ταύτισης ιδιαίτερη θέση κατέχουν οι διασημότητες (της τέχνης, της πολιτικής, του αθλήματος και του χρήματος).17 Τα MME και ιδίως τα περιοδικά ποικίλης ύλης επενδύουν τις διασημότητες με ένα μυθικό ρόλο. Παρουσιάζουν λοιπόν έναν ονειρικό κόσμο υπερελευθερίας, ευτυχίας, οικονομικής άνεσης, πολυτέλειας και κοινωνικής επιτυχίας, μέσα στον οποίο κινούνται οι διασημότητες. Υπερτονίζουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά τους που ξεφεύγουν από τους καταναγκασμούς ενός συνηθισμένου τρόπου ζωής. Διεισδύουν στην ιδιωτική τους ζωή και αποκομίζουν το 59

«ανθρώπινο» στοιχείο (έρωτες, χωρισμοί, διασκεδάσεις, καπρίτσια) που τους κάνει πιο προσιτούς και ευνοεί την ταύτιση. Οι διασημότητες, αυτοί οι «νέοι Ολύμπιοι» όπως τους αποκαλεί ο Löwental, με τα εξαιρετικά και τα «ανθρώπινα» χαρακτηριστικά τους γίνονται, με αυτόν τον τρόπο, πολιτιστικά μοντέλα. Παράλληλα με τον εκπληκτικό κόσμο των διασημοτήτων, τα MME παρουσιάζουν έναν κόσμο βίας και εγκλημάτων. Υπακούοντας στη λογική του εντυπωσιασμού που είναι το κύριο γνώρισμά τους, δίνουν μεγάλη δημοσιότητα στις εγκληματικές δραστηριότητες (φόνοι, ληστείες, κλοπές, διαρρήξης). Η δημοσιότητα αυτή καταλήγει στο να διεγείρει στο Κοινό ένα αίσθημα φόβου ή στο να συντηρήσει ακόμη μια ατμόσφαιρα υπολανθάνοντος πανικού που παίρνει συχνά τη μορφή μιας συλλογικής ψύχωσης. Η συλλογική αυτή ψύχωση έχει ρίζες κοινωνικές και πολιτιστικές και η άλογη προβολή της ενοχής στις «περιθωριακές» ομάδες δεν λύνει το πρόβλημα. Οι εκδηλώσεις της επιθετικότητας και η ένταση του αισθήματος φόβου και ανασφάλειας που παρατηρείται στις σύγχρονες κοινωνίες οφείλονται στις γενικότερες συνθήκες της κοινωνικής ζωής: οικονομική κρίση, όξυνση του ανταγωνισμού, αύξηση του αστικού πληθυσμού, εξασθένηση των παραδοσιακών δεσμών, αποπροσωποποίηση των ανθρώπινων σχέσεων, συρρίκνωση του ζωτικού χώρου. Η βία είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που εξαρτάται απ’ τις ίδιες τις δομές της κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης. Για την αντιμετώπιση του 17. Βλ. Les communications de masse (Guide alphabétique sous la direction de J. Cazeneuve, Παρίσι, Denoël/Gonthier, 1976, σ.

457-458 και Lohisse J., La communication anonyme, Παρίσι, Editions Universitaires, 1969, σ. 101, κ.ε.

113 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

φαινομένου αυτού, διατίθενται οι υπηρεσίες της αστυνομίας. Η παρουσία όμως των αστυνομικών οργάνων δεν εξαλείφει το συλλογικό φόβο. «Η ασφάλεια συντηρεί το φόβο... στο μέτρο που η παρουσία της τον αναιρεί. Αυτή η ισορροπία των αντιθέτων είναι η ίδια η πηγή της αναπαραγωγής της ψυχικής ισορροπίας».18 Οι διάφορες εκδηλώσεις βίας που τα MME θέτουν επί σκηνής καθημερινά, δεν εγγράφονται πάντα μέσα σε σχήματα αιτιότητας· κυκλοφορούν, θα λέγαμε, όπως ένας ιός που κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορεί να διαδοθεί χωρίς όρια. Τα MME επαναδραστηριοποιούν λοιπόν τη μορφή του συλλογικού φόβου την πιο αρχέγονη: εκείνη της μεταδοτικής, «μολυσματικής» βίας. Γι’ αυτό κατηγορούνται συχνά ότι υπερθεματίζουν πάνω στο συλλογικό φόβο, με το να δραματοποιούν τα γεγονότα και τις βιαιότητες. Γίνονται έτσι υπεύθυνα της συλλογικής αγωνίας. Η συλλογική αγωνία όμως είναι μια κατάσταση μόνιμη, 60

που μετατίθεται συνεχώς στα διάφορα αντικείμενα φόβου που παρουσιάζουν τα MME. Η κατασκευή του φόβου από τα MME έρχεται να δώσει μια συγκεκριμένη έννοια στη συλλογική αγωνία, που δεν απορροφάται εξάλλου εντελώς απ’ τις διάφορες εκδηλώσεις βίας. Ο φόβος στις σύγχρονες κοινωνίες επιτελεί μια λειτουργία όμοια με εκείνη που είχαν οι ιεροτελεστίες στις πρωτόγονες κοινωνίες. Στις κοινωνίες αυτές οι ιεροτελεστίες απέβλεπαν στον εξορκισμό του συλλογικού φόβου και στην εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής. Στις σύγχρονες κοινωνίες «είναι ο ίδιος ο φόβος που γίνεται μια ιεροποιημένη κοινωνική μορφή, γιατί η πρόκληση της βίας παρουσιάζεται σαν μια πρώτη αναγκαιότητα συνδεδεμένη με την κοινωνική απαίτηση ασφάλειας».19 Ο φόβος είναι ένα μέσο κοινωνικού διακανονισμού και συμμετέχει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής τάξης. Γιατί μια κοινωνία δεν θα μπορούσε να επιζήσει χωρίς το φόβο των απειλών και των κινδύνων. Η κοινωνία για να αναπαραγάγει τη συνοχή της έχει ανάγκη από αυτό που η ίδια αποκλείει. Τα MME υπερθεματίζουν τόσο πάνω στο συλλογικό φόβο όσο και γύρω από τις απαιτήσεις της συλλογικής ασφάλειας. Υπάρχει μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο συλλογικό φόβο και την απαίτηση της συλλογικής ασφάλειας: το ένα καθιστά αναγκαία την ύπαρξη του άλλου. Η σχέση αυτή κατευθύνει και τη γλώσσα των MME Η συλλογική ασφάλεια και η συλλογική αγωνία αποτελούν μέρος μιας μόνης και ίδιας κίνησης που ταυτόχρονα εμπνέει τη δυναμική της γλώσσας των MME Η ήσυχη καθημερινή ζωή τρέφεται με σκηνές βίας που παρουσιάζουν τα MME.20 Η ήρεμη καθημερινότητα θα ήταν ανεπιβεβαίωτη χωρίς την ανα18. Jeudy Η.Ρ., ό.π., σ. 26.

19. Jeudy Η.Ρ., ό.π., σ. 68.

20. Πβ. Baudrillard J., La Société de Consommation, Παρίσι, Idées/Gallimard, 1970, σ.

33-35 και σ. 279 κ.ε.

114 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

φορά στη βία του εξωτερικού κόσμου. Η βία όμως αυτή καταναλώνεται μέσα σε συνθήκες ασφάλειας. Έτσι οι χρήστες των MME, στις ώρες ανάπαυσής τους, κοιτάζουν στην τηλεόραση, ακούουν από το ραδιόφωνο ή διαβάζουν στις εφημερίδες, συμπλοκές, εκρήξεις, πολέμους κλπ. Ζουν δηλαδή σε ασφάλεια την εμπειρία της ανασφάλειας. Η θεαματική δραματοποίηση των βιαιοτήτων του εξωτερικού κόσμου δίνει νόημα και αξιολογεί την ασφάλειά τους. Η κατανάλωση της βίας είναι η μεγαλύτερη ένδειξη της ασφάλειάς τους. Η βία που παρουσιάζουν τα MME, έρχεται να εξορκίσει, κατά κάποιο τρόπο, το φάντασμα των απειλών που περιβάλλουν την ήσυχη καθημερινότητα. Η καταναλωμένη βία 61

τείνει να αντισταθμίσει την ανεπάρκεια της βιωμένης βίας. Με άλλα λόγια, η καταναλωμένη βία είναι μια ενσωματωμένη βία (και όχι ανεξέλεγκτη) που δεν θέτει σε κίνδυνο την κοινωνική τάξη. Πιστοποιεί απλώς ότι η τάξη αυτή συντίθεται από αντιθέσεις η ισορροπία των οποίων είναι εύθραυστη. Θα σημειώσουμε τέλος ότι η κατανάλωση της βίας έχει έναν ψυχαγωγικό χαρακτήρα, που απορρέει απ’ τη γοητεία, απ’ το θέλγητρο που ασκεί ο φόβος. («Ο φόβος τον οποίον εδοκίμαζα μετείχε θελγήτρου τινός» όπως έλεγε και ο Παπαδιαμάντης). Ο φόβος έχει γίνει πλέον εμπόρευμα. Τα MME έχουν ευρύνει την εκμετάλλευσή του, παρουσιάζοντας συχνά εικόνες φρίκης και φράσεις που προκαλούν τρόμο, απομονώνοντας το άτομο μέσα στην αιωνιότητα των μοναχικών πανικών. Τα παραδείγματα είναι άφθονα κυρίως στις «λαϊκές» εφημερίδες: «Προσοχή» «Μας έρχεται θανατηφόρα γρίπη». «Βομβαρδισμός» στο Κερατσίνι: από τρομακτική έκρηξη και φωτιά σε ταβέρνα». (ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 11-9-1984) «Πανικός στο “μετρό”». (ΕΘΝΟΣ, 26-9-1984) «Δρόμος καρμανιόλα... Πάγωσαν με το φρικτό θέαμα». (ΕΘΝΟΣ, 27-9-1984) «Νύχτα τρόμου στα Εξάρχεια — Με βόμβες, τραυματισμούς, ξύλο και συλλήψεις». (ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 2-10-1984) «Έγιναν κάρβουνο 4 άτομα μέσα στις φλόγες» «Σφαγές στους δρόμους με 19 νεκρούς». (ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 8-10-1984) «Με τσεκούρι και μαχαίρι κατακρεούργησε τη γυναίκα του». «Σφαγή στο δρόμο». (ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 28-10-1984) 115 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 | «2 τραγωδίες σε Αθήνα και Ρόδο». «Κάηκαν ζωντανοί, 3 παιδιά — ένα ζευγάρι». (ΕΘΝΟΣ, 20-11-1984) «Άουσβιτς το “Παίδων”». (ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ, 26-11-1984) «Έκρηξη, σείστηκε ο Ρέντης». (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 26-11-1984) «Βυτιοφόρο — βόμβα απειλεί καταστροφή».

62

«Αγωνία σε χωριό των Σερρών». (ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 4-12-1984) «4 βόμβες — πανικός χτες στην Αθήνα — Φρίκη» (ΕΘΝΟΣ, 4-12-1984) «Τρόμος στο Ψυχικό». (ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ, 4-12-1984) «8 ώρες τρόμος» (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4-12-1984) «Αίμα στα γήπεδα» (ΝΕΑ, 21-1-1985) «Πανικός — 180 κορμιά στον αέρα». (ΕΘΝΟΣ, 4-2-1985) «Φοβερή έκρηξη σε φρεάτιο του ΟΤΕ θύμισε “ΤΙΠ-ΤΟΠ” ». «Τρόμαξε η Σταδίου». (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 28-2-1985)

Το θέαμα της τραγωδίας και της δυστυχίας του άλλου προκαλεί τη συγκίνηση αλλά και την ανακούφιση του χρήστη των MME, γιατί του δημιουργεί την αίσθηση ότι έχει αποφύγει αυτός ο ίδιος μια τέτοια καταστροφή. Προξενεί ακόμη μια σκοτεινή ευχαρίστηση: είναι η κρυφή ευχαρίστηση εκείνου που ακούει τις δυστυχίες του άλλου. Ένα αίσθημα πολύπλοκο που είναι τόσο παλιό όσο και η απόλαυση του θεάματος της ρωμαϊκής αρένας. Η συγκίνηση που προκαλεί το θέαμα της βίας, αναβλύζει, σε τελευταία ανάλυση, απ’ τη σκοτεινή γοητεία που ασκεί ο θάνατος. Η κατανάλωση της βίας εξασφαλίζει ωστόσο έναν ορισμένο διακανονισμό της επιθετικότητας. Η συχνή όμως παρουσίαση της βίας οδηγεί στην ανευαισθητοποίηση του Κοινού που καταναλώνει τη βία περισσότερο ως θέαμα, παρά την εκλαμβάνει ως πραγματικότητα. Κυρίως όμως θα μπορούσε να έχει επικίνδυνες συνέπειες στην πρακτική συμπεριφορά ατόμων νεαρής ηλικίας με εύθραυστη ψυχολογική συγκρότηση.21 21. Βλ. επίσης Hickey Ν., Efron Ε., «Does TV violence Affect our society?», Télévision Today, Oxford University Press, 1981, σ. 260-274.

116 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

Οι εντυπωσιακές ειδήσεις επιτελούν μια λειτουργία φυγής απ’ την πραγματικότητα: προσφέρουν διεξόδους φυγής, βοηθούν το «μοναχικό πλήθος» να ξεφεύγει απ’ τις καθημερινές έγνοιες και τα προβλήματα, να σκοτώνει το χρόνο, να είναι «αλλού». Τα άτομα των σύγχρονων κοινωνιών θεωρούνται ανικανοποίητα και αλλοτριωμένα και γι’ αυτό το λόγο επιχειρούν να βρουν μέσα στον εκπληκτικό κόσμο των MME αντισταθμικές ικανοποιήσεις. Η αλλοτρίωση και η αποστέρηση που συνοδεύονται από αισθήματα απομόνωσης και ασημαντότητας ή αδυναμίας δημιουργούν μια επιθυμία φυγής και οδηγούν στη χρήση 63

των MME. Συχνά τα άτομα καταφεύγουν στη χρήση των MME για να προφυλαχτούν από τις ασφυκτικές πιέσεις του περιβάλλοντος, να απαλλαγούν από τις υποχρεώσεις των κοινωνικών τους ρόλων. Οι εντυπωσιακές ειδήσεις είναι ένα θέαμα με εκτονωτικό περιεχόμενο που καταναλώνεται στις ελεύθερες ώρες, επιτρέποντας να ξεχνάμε τους άλλους ρόλους μας. Διευκολύνουν τους χρήστες των MME να θέτουν τους εαυτούς τους στη θέση των διαφόρων προσώπων της «ιστορίας», να ζουν μαζί τις περιπέτειες, τις χαρές, τις δυστυχίες, και να αγωνιούν καθ’ όλη τη διάρκεια της εκτύλιξης της «ιστορίας». Με αυτόν τον τρόπο τους αποτραβούν από τις έγνοιες, τους επιτρέπουν να ξεφεύγουν απ’ την καθημερινή ρουτίνα. Απ’ την άλλη μεριά όμως επιφέρουν μια «νάρκωση» της πραγματικής ζωής. Ήδη οι Lazarsfeld και Merton μίλησαν πολύ νωρίς για τη «ναρκωτική δυσλειτουργία» των MME. Οι εντυπωσιακές ειδήσεις (όπως και η γενικότερη «κουλτούρα» που διαδίδουν τα MME) εμποδίζουν τα άτομα να συνειδητοποιήσουν την υπαρξιακή και κοινωνική τους κατάσταση. Καταπραΰνουν, αποκοιμίζουν, «ναρκώνουν», χωρίς τελικά να απελευθερώνουν απ’ τις εσωτερικές αντιθέσεις και εντάσεις. Υποστηρίζεται, ωστόσο, ότι η κατανάλωση ενός θεάματος που χαρακτηρίζεται ότι ευνοεί τη φυγή, δεν παράγει πάντοτε ένα «ναρκωτικό» αποτέλεσμα, αλλά υπάρχει μεγάλη μεταβλητότητα των παραγόμενων συνεπειών.22 Έτσι το ίδιο περιεχόμενο μπορεί να έχει μια λειτουργική συνέπεια σε ένα επίπεδο και μια δυσλειτουργική συνέπεια σε ένα άλλο επίπεδο, μπορεί να έχει ακόμη διαφορετικές συνέπειες για διαφορετικά άτομα. Οι συνέπειες της χρήσης είναι πολύπλοκες: δεν εξαρτώνται μόνο απ’ το περιεχόμενο των μηνυμάτων αλλά και απ’ τις συνθήκες μέσα στις οποίες καταναλώνονται τα μηνύματα. Εξάλλου τα MME δεν είναι τα μόνα μέσα φυγής. Είναι ασφαλώς θετική η συμβολή του φονξιοναλισμού (του λειτουργισμού) ως προς την επισήμανση της μεταβλητότητας των παραγόμενων συνεπειών από την κατανάλωση των εντυπωσιακών ειδήσεων. Η θεωρία όμως αυτή 22.Βλ. Katz E., Foulkes D., «Sur 1’ utilisation des mass media comme moyens d’évation» Sociologie de V information, σ. 305-317.

17 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

αμελεί τους κοινωνικούς και οικονομικούς μηχανισμούς που επιβάλλουν την παρουσία του εντυπωσιασμού. Με άλλα λόγια ο φονξιοναλισμός μας λέει ότι ένα κοινωνικό φαινόμενο υπάρχει γιατί ανταποκρίνεται σε ορισμένες ανάγκες και επιτελεί ορισμένες λειτουργίες. Τόσο όμως η «ανάγκη» όσο και 64

οι «λειτουργίες» είναι όροι με υποκειμενικό περιεχόμενο. Η ύπαρξη ενός κοινωνικού φαινομένου δεν ανταποκρίνεται πάντα σε μια νομιμοποιημένη ανάγκη, σε μια ζωτική λειτουργία.23 Οι «ανάγκες» που υποτίθεται ότι ικανοποιούν οι εντυπωσιακές ειδήσεις είναι σε μεγάλο βαθμό πλαστές. Οι «ανάγκες» αυτές ανταποκρίνονται ώς ένα σημείο στη μυθολογία του σύγχρονου ανθρώπου, βασικά όμως «κατασκευάζονται» τεχνητά. Είναι η ίδια η οικονομική δομή των πολιτιστικών βιομηχανιών που τις παράγει. Η δομή αυτή θεμελιώνεται πάνω στην επιδίωξη του μέγιστου δυνατού κέρδους. Ο νόμος του κέρδους είναι το θεμέλιο των πολιτιστικών βιομηχανιών. Ο νόμος αυτός λοιπόν ευνοεί ό,τι αποβλέπει στην αύξηση της πελατείας και κατά συνέπεια της διαφήμησης και ο εντυπωσιασμός είναι ένα μέσο πολύ αποδοτικό. Τα MME εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της κεφαλαιοκρατικής διαδικασίας παραγωγής και ανταλλαγής. Ο Τύπος είναι ένα εμπόρευμα που οφείλει να είναι αρεστό σε όσο το δυνατόν περισσότερους καταναλωτές. Απευθύνεται σ’ όλους και στον καθένα. Γι’ αυτό οφείλει να κεντρίζει την περιέργεια και να προσελκύει την προσοχή. Τόσο η μορφή όσο και το περιεχόμενο αποβλέπουν σ’ αυτό το σκοπό. Οι τίτλοι, οι φωτογραφίες, το στυλ, ο τόνος και το επίπεδο γραφής υπακούουν στις απαιτήσεις της κατανάλωσης.24 Μέσα στα πλαίσια του εντυπωσιασμού, το γεγονός που κάνει την είδηση παρουσιάζεται απομονωμένο από τον περίγυρό του, αποκομμένο απ’ την πολλαπλότητα των παραγόντων που το παρήγαγαν. Δεν ενδιαφέρει παρά στο μέτρο που προξενεί μια εφήμερη και στιγμιαία εντύπωση. Για το σκοπό αυτό τονίζονται ιδιαίτερα τα ανεκδοτολογικά χαρακτηριστικά, οι γραφικές πλευρές του γεγονότος. Επιλέγονται οι περιστάσεις εκείνες που δημιουργούν την αίσθηση ότι κάτι «καινούργιο» ήρθε για να διακόψει τη ρουτίνα της καθημερινότητας. Την επομένη η εντυπωσιακή είδηση θα ξεχαστεί· μια άλλη θά ’ρθει να τη διαδεχθεί και ούτω καθεξής.25 Ο Τύπος απ’ την ίδια την εμπορευματική φύση του δεν μπορεί να διαφύγει απ’ τους νόμους του κεφαλαίου. Το αποτέλεσμα της κεφαλαιοκρατικής διαδικασίας παραγωγής δεν είναι η παραγωγή της αξίας χρήσης (προϊόν) ή το εμπόρευμα (μια αξία χρήσης που έχει μια καθορισμένη ανταλλακτική 23. Πβ. Balle F., Médias et Société, Παρίσι, Montchrestien, 1980, σ. 585-591.

24. Βλ. Will N., Essai sur la presse et le capitai, Παρίσι, Union Générale d’ Editions, 10/18, 1976, σ. 41-46, 58-61, 165 κ.ε.

25. Βλ. Mattelart A., Mass media, ideologies et mouvement révolutionnaire, Παρίσι, Anthropos, 1974, σ. 143 κ.ε.

118 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

αξία), αλλά η παραγωγή της υπεραξίας, η διατήρηση της παλιάς αξίας και η 65

δημιουργία της υπεραξίας.26 27 Θα σημειώσουμε τέλος ότι αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στις κεφαλαιοκρατικές κοινωνίες, στις λεγάμενες «σοσιαλιστικές» κοινωνίες τα μμε αποφεύγουν τον εντυπωσιασμό. Και αυτό για δύο λόγους: ο πρώτος λόγος είναι ότι στις κοινωνίες αυτές τα MME είναι αποκλειστικά όργανα της επίσημης προπαγάνδας και μέσα οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης.21 Ο δεύτερος λόγος είναι ότι οι εντυπωσιακές ειδήσεις είναι ένα στοιχείο αταξίας και ανομίας, πράγμα που δεν αρμόζει σε μια «αρμονική» και πειθαρχημένη κοινωνία που θέλει να φαίνεται ότι λειτουργεί κατά τον πλέον υποδειγματικό τρόπο. Η επίσημη ιδεολογία, λοιπόν, θέλει να δώσει την εντύπωση ότι η ικανότητα των ιθυνόντων και η αποτελεσματικότητα των κρατικών οργάνων συντελούν στο να αποφεύγονται εγκλήματα, δυστυχήματα και άλλα δεινά για το κοινωνικό σύνολο.

2. Πολιτικό ιδεολογική λειτουργία

Οι εντυπωσιακές ειδήσεις παίζουν ένα πολύ σημαντικό πολιτικό ρόλο, αλλά με τρόπο αρνητικό.28 Το θέαμα των δραματικών γεγονότων που παρουσιάζουν τα MME παίζει, κατ’ αρχήν, έναν απολιτικοποιητικό ρόλο και εντείνει την πολιτική απάθεια: συγκρίνοντας τη ζωή του με τους δυστυχείς των εντυπωσιακών ειδήσεων ο χρήστης των MME επιβεβαιώνει ότι, παρά τις οικονομικές του δυσκολίες, είναι αυτός ο ίδιος που βρίσκεται στην καλύτερη θέση. Η εντυπωσιακή είδηση μπορεί να παίξει ακόμη ένα ρόλο πολιτικού αποπροσανατολισμού. Χρησιμοποιείται δηλαδή για να μετατεθεί η προσοχή του κοινού απ’ τα καίρια προβλήματα. Έτσι σε περιόδους κοινωνικής έντασης η εγκληματικότητα γίνεται συχνά ο «αποδιοπομπαίος τράγος» και επιχειρείται μια θεμελιακή μετάθεση των απειλών. Επιχειρείται, με άλλα λόγια, η μεταβίβαση της πηγής του αισθήματος ανασφάλειας από το οικονομικό πλάνο (οι26. Βλ. Marx Κ., Oeuvres, Παρίσι, Gallimard, Bibliothèque de la pleiade, τ. II, 1968, σ.

386 κ.ε., Poulantzas N., Les classes sociales dans le capitalisme aujourd’hui, Παρίσι, Seuil, 1974, σ. 214 κ.ε.

27. «H σοσιαλιστική κοινωνία», γράφει ο Μπιριουκόφ, «χωρίς να το κρύβει αναθέτει στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και προπαγάνδας το καθήκον της ιδεολογικής υπεράσπισης του σοσιαλισμού και της διαμόρφωσης της κοινής γνώμης προς την ανάλογη κατεύθυνση. Η πληροφόρηση και η προπαγάνδα είναι βασικά στοιχεία της ιδεολογικής δραστηριότητας στη σοσιαλιστική κοινωνία. Τα μέσα μαζικής πληροφόρησης που αναπτύσσονται μέσα σε μια συγκεκριμένη δομή έχουν τη σφραγίδα των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της» (Μπιριουκόφ Ν.Σ., Η τηλεόραση στη Δύση και τα δόγματά της, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1984, σ. 131.

28. Βλ. Vryzas K., Presse et Pouvoir en Grèce depuis 1974, σ. 221-222.

66

119 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

κονομική κρίση, ανεργία, απεργίες) που έχει πολιτικές επιπτώσεις, σε εκείνο της εγκληματικότητας που έχει συγκινησιακές συνέπειες. «Ένας στραγγαλιστής κοριτσιών», έγραφε ο U. Eco, «παραμένει πάντα και αντικειμενικά ένας στραγγαλιστής κοριτσιών, αλλά αν γεμίσει τις πρώτες σελίδες για να μας κάνει να ξεχάσουμε μια αεροπορική επίθεση στο Βιετνάμ ή ένα κυβερνητικό σκάνδαλο γίνεται “από δημοσιογραφική σκοπιά” ένας πλαστός στραγγαλιστής».29 Η εντυπωσιακή είδηση μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί σαν μέσο πολιτικής εκμετάλλευσης. Έτσι ο δράστης ενός εγκλήματος για παράδειγμα, παρουσιάζεται ως «σεσημασμένος κομμουνιστής», «γνωστός ακροδεξιάς», ή «ο κλέφτης ανήκει σε κλαδική του ΠΑΣΟΚ». Στις περιπτώσεις αυτές, μια εγκληματική πράξη συνδέεται με τις ενδεχόμενες πολιτικές πεποιθήσεις του δράστη (που ωστόσο παραμένουν ξένες προς την εν λόγω πράξη) με σκοπό να μειωθεί ηθικά ο γενικότερος πολιτικός χώρος στον οποίο ανήκει. Επιπλέον, ο εντυπωσιασμός χαρακτηρίζει και την πολιτική πληροφόρηση: τόσο η παρουσίαση όσο και το περιεχόμενο των πολιτικών ειδήσεων διεγείρουν τεχνητά το πάθος και τον ενθουσιασμό. Τα πολιτικά γεγονότα δραματοποιούνται για να γίνουν πιο ενδιαφέροντα. Στη λογική αυτή υπακούει, εν μέρει, και η προσωποποίηση της εξουσίας.30 Οι εντυπωσιακές ειδήσεις, τέλος, έχουν ιδεολογικό περιεχόμενο. Η ιδεολογία είναι ένα σύστημα αναπαραστάσεων (εικόνες, μύθοι, ιδέες, έννοιες)· ένα σύστημα συνολικής ερμηνείας του ιστορικοκοινωνικού γίγνεσθαι. Οι εντυπωσιακές ειδήσεις αποκόπτουν και απομονώνουν την κοινωνική πραγματικότητα, επιρρίπτοντας την αιτιότητα των γεγονότων σε ένα σκοτεινό και πανίσχυρο Πεπρωμένο. Δίνουν ζωή σε στερεότυπα όπως: «τίποτα δεν μεταβάλλεται», «ο άνθρωπος δεν αλλάζει», «βρισκόμαστε στα χέρια υπέρτατων δυνάμεων που μας κυβερνούν», «η Μοίρα μας ορίζει και μας κινεί με τα νήματα του καλού και του κακού». Αναπτύσσουν έτσι μια έντονη μυθολογική τάση σε βάρος μιας ορθολογικής θεώρησης των πραγμάτων. «Η επιστήμη», έγραφε ο R. Barthes, «προχωράει γρήγορα και ίσια στο δρόμο της αλλά οι συλλογικές αναπαραστάσεις δεν ακολουθούν, είναι αιώνες πίσω διατηρημένες σε στασιμότητα μέσα στο λάθος απ’ την εξουσία, τον Τύπο μεγάλης κυκλοφορίας και τις αξίες της τάξης».31 Η ευθύνη της καθημερινής ζωής αποβάλλεται 29. Βλ Eco U., Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή, Αθήνα, Μαλλιαρής - Παιδεία, 2η έκδ., 1983, σ. 38-39.

30. Duverger Μ., Introduction a la politique, Παρίσι, Idées/Gallimard, 1964, σ. 223-228. Για τον πολιτικό εντυπωσιασμό και την προσωποποίηση της εξουσίας βλ. εκτενέστερα, Vryzas Κ., ό.π., σ. 86 κ.ε., σ. 389 κ.ε.,

67

επίσης βλ. Schwartzenberg R.-G., L’Etat spectacle, Παρίσι, Flamarion, 1977, σ. 40 κ.ε., σ. 153 κ.ε., σ. 191 κ.ε.· Le Seac’h Μ., L’Etat marketing, Παρίσι, A. Moreau, 1981, σ. 47 κ.ε., σ. 89 κ.ε.

31. Barthes R., Mythologies, Παρίσι, Seuil, 1957, σ. 67.

120 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

έξω από το ορθολογικό κοινωνικό σύστημα. Οι καθημερινοί καταναγκασμοί παρακάμπτονται από μια μυθική εξιδανίκευση που ανταποκρίνεται στην αναγκαιότητα του κρατούντος συστήματος. Δημιουργείται μια μυθική αντίληψη των σχέσεων παραγωγής. Τα θέματα των εντυπωσιακών ειδήσεων αντανακλούν τους φόβους και τις επιθυμίες του σύγχρονου ανθρώπου, εκφράζουν τις ναρκισσιστικές και επιθετικές ορμές του. Τα θέματα όμως αυτά μορφοποιούνται μέσα από στερεότυπες παρουσιάσεις που υπακούουν σε ένα ιεραρχημένο σύστημα αξιών. Μέσα στις ασυνήθιστες «ιστορίες» των εντυπωσιακών ειδήσεων ο χρήστης των MME αναγνωρίζει σχήματα σημαντικά, βρίσκει συστήματα αξιών και μοντέλα που επηρεάζουν τις προτιμήσεις του. Κάτω απ’ την ανεκδοτολογική μορφή της φαινομενικά αληθινής «ιστορίας» επαναλαμβάνονται κάθε μέρα τα ίδια ιδεολογικά σχήματα (κυρίαρχα συστήματα αξιών, κοινωνική τάξη) που ελέγχουν και προσανατολίζουν την κοινή γνώμη. Η κοινωνική νόρμα, τα στερεότυπα, ο «ένοχος» ή ο «ήρωας» καθορίζονται σύμφωνα με το σύστημα αναφοράς που ανήκει στην κυρίαρχη ιδεολογία, πράγμα που εμπεδώνει τις κατεστημένες δομές της κοινωνίας και την ηγεμονία των κυρίαρχων τάξεων. Το ιδεολογικό περιεχόμενο των εντυπωσιακών ειδήσεων νομιμοποιεί και αναπαράγει τις υπάρχουσες ταξικές δομές και σχέσεις. Η νομιμοποίηση αφορά στη δικαιολόγηση και την εκούσια αποδοχή του συστήματος.32 Ο λόγος όμως των MME και ιδιαίτερα του τύπου δεν είναι απλώς ένας μεσολαβητής που προβαίνει a posteriori στη νομιμοποίηση της κοινωνικής τάξης· είναι τόπος παραγωγής σημασιών όπου αναπτύσσεται η κυρίαρχη ιδεολογία. Ο λόγος των ΜΜΕ οικοδομεί χωρίς διακοπή το λόγο της εξουσίας, «ο λόγος της εξουσίας περνάει μέσα απ’ την εξουσία του λόγου».33 Η πληροφόρηση είναι ο κατ’ εξοχήν χώρος, η αναγκαία συνθήκη άσκησης της εξουσίας· είναι πηγή εξουσίας. Οι εντυπωσιακές ειδήσεις δεν είναι παρά ένα στοιχείο της «μαζικής κουλτούρας» που διαδίδουν τα MME Η «μαζική κουλτούρα» παρέχει τυποποιημένα, ομοιόμορφα, ευχάριστα και εύκολα αφομοιώσιμα πολιτιστικά προϊόντα, προσαρμοζόμενη στις ψυχαγωγικές απαιτήσεις μιας πελατείας με χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο. Αν και παρουσιάζεται ουδέτερη και απολιτική είναι μια «κουλτούρα» ενσωμάτωσης. Αποβλέπει απ’ τη μια μεριά στην όσο 68

32. Βλ. Πάσχος Γ., Πολιτική δημοκρατία και κοινωνική εξουσία, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 2η έκδ., 1981, σ. 145 κ.ε.

33. Lascoumes P., Moreau - Capdevielle G., Vignaux G., «Il y a parmi nous des monstres...», Communications 28, Idéologies, discours, pouvoirs, Παρίσι, Seuil, 1978, σ. 163· βλ. κυρίως Foucault M., La velouté de savoir, Histoire de la sexualité, 1, Παρίσι, Gallimard, 1976, σ. 113 κ.ε.

121 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

το δυνατόν μεγαλύτερη αύξηση των εσόδων και απ’ την άλλη στην αναπαραγωγή και νομιμοποίηση του κοινωνικού status quo.34 Η μαρξιστική ανάλυση τονίζει ιδιαίτερα τον ιδεολογικό χαρακτήρα των MME.35 Τα MME, τόσο τα κρατικά (ραδιόφωνο, τηλεόραση), όσο και εκείνα που έχουν έναν «ιδιωτικό» νομικό χαρακτήρα (το σύνολο σχεδόν των οργάνων του Τύπου), συνθέτουν έναν ιδιολογικό μηχανισμό του Κράτους, που διαμορφώνει και αναπαράγει την κυρίαρχη ιδεολογία. Το Κράτος, λοιπόν, για να εξασφαλίσει και να αναπαραγάγει την πολιτική εξουσία, δεν χρησιμοποιεί μόνο τους κατασταλτικούς του μηχανισμούς αλλά και τους ιδεολογικούς του μηχανισμούς, που καλούνται να νομιμοποιήσουν τη βία και να οργανώσουν ένα consensus ανάμεσα στις κυρίαρχες και κυριαρχούμενες τάξεις. Τόσο ο Althusser όσο και ο Πουλαντζάς (επηρεασμένοι απ’ τον Gramsci), τονίζουν ότι η ιδεολογία αναπαριστά είτε τη φανταστική σχέση των ατόμων με τις πραγματικές συνθήκες της ζωής τους, είτε την πολιτική σχέση μεταξύ κυρίαρχων και κυριαρχούμενων τάξεων. Η ιδεολογία δεν είναι μόνον ένα σύστημα ιδεών και αναπαραστάσεων αλλά αφορά στο σύνολο των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών δραστηριοτήτων. Οι ιδεολογικές σχέσεις παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και την αναπαραγωγή των σχέσεων της οικονομικής ιδιοκτησίας, του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας και των σχέσεων παραγωγής. Η ιδεολογία, λοιπόν, έχει υλική υπόσταση και ταξικό χαρακτήρα. Ειδικότερα η κυρίαρχη ιδεολογία συνιστά μια σημαντική εξουσία της κυρίαρχης τάξης.

34. Βλ. την κριτική των πιο σημαντικών εκπροσώπων της «Σχολής της Φραγκφούρτης», Αντόρνο, Λόβενταλ, Μαρκούζε, Χορκχάιμερ, Τέχνη και μαζική κουλτούρα, Αθήνα, Ύψιλον/βιβλία, 1984, 157 σελίδες και Habermas J., L'espace public, Παρίσι, Payot, 1978, σ. 167 κ.ε.

35. Βλ. Althusser L., «Idéologie et appareils idéologiques d’Etat», Positions, Παρίσι, Editions Sociales, 1976, σ. 67 κ.ε. (La pensée, ap. 151, Ιούνιος 1970). Και Poulantzas N.,VEtat, le pouvoir et le socialisme, Παρίσι, PUF, 1978, σ. 31-38.

122 http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

69

Ο εντυπωσιασμός ανταποκρίνεται ώς ένα σημείο στη μυθολογία του σύγχρονου ανθρώπου, αλλά βασικά είναι συνέπεια της οικονομικής δομής των MME. Tα MME είναι μέσα παραγωγής και διανομής πληροφοριών και θεαμάτων παρά επικοινωνίας. Η οργάνωσή τους είναι συγκεντρωτική και κάθετη: ο έλεγχος ασκείται από τους ιδιοκτήτες ή τους τεχνοκράτες. Η δομή αυτή λοιπόν αναιρεί την επικοινωνία. Η έλλειψη της επικοινωνίας σημαίνει την απουσία της αμοιβαιότητας ανάμεσα στον πομπό και το δέκτη. Ο εξουσιαστικός λόγος των MME είναι χωρίς αντιπαράθεση, χωρίς απόκριση απ’ τη μεριά του δέκτη. Εξάλλου η διάκριση ανάμεσα στον πομπό και το δέκτη εκφράζει, σε τελική ανάλυση, την ταξική σχέση ανάμεσα στις κυρίαρχες και τις κυριαρχούμενες τάξεις.36 Το ζητούμενο λοιπόν είναι ένα σύστημα των MME που θα εξασφαλίζει την ενεργητική συμμετοχή των μαζών στη διαδικασία της πληροφόρησης. Ένα σύστημα όπου οι πολίτες θα είναι ταυτόχρονα πομποί και δέκτες και όχι παθητικοί καταναλωτές μηνυμάτων. Η κοινωνικοποίηση, η αποκεντρωμένη οργάνωση και ο κοινωνικός έλεγχος είναι τα αναγκαία μέσα για τη δημοκρατική λειτουργία και την ποιοτική αναβάθμιση των MME. 36.Βλ. Εντσενσμπέργερ Χ.Μ., Για μια θεωρία των μέσων επικοινωνίας, Αθήνα, Επίκουρος, 1981, σ. 12.

123 Powered by TCPDF (www.tcpdf.org) http://epublishing.ekt.gr | e-Publisher: EKT | Downloaded at 24/05/2020 00:53:55 |

Η ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΩΡΟΥ

Ειρήνη Α. Μίχα Διδακτορική διατριβή http://ikee.lib.auth.gr/record/66172/files/gri-2007-1025.pdf

70

71

Επόμενο τεύχος

72

73

74