Fig,);Dcheiiig~nschijn " rondh~thoofdvand~
, . Fig.2,lleiligenschijn .I~-' vaneenjototoester
A waarn~m~r
om de schaduw op statlef
"
Fig. 3. Heilig{?nschijn op riet ~ rond herhoofd \1an de waarnemer.
ZENIT 5 1981
219
~
De heiligenschijn is een helder aureool dat wij soms rond de schaduw van ons hoofd op de grond zien verschijnen. Het wordt vaak waargenomen op gras, maar 001< op korenof rijstvelden en het is het helderst bij de aanwezigheid van dauw. 001< op droge begroeiing kan het schijnsel echter worden waargenomen: in feite kan het optreden bij bijna alle ruwe materialen. Zo berust de grote zichtbaarheid van de gele autonummerplaten en sommige verl<eersborden op een technische toepassing van dit merkwaardige effect.
".0,
c. Floor en G. P. Konnen
Vergrootglaseffect
220
ZENIT
5
1981
'
;
~
Het
~
glorie-effect
,
-.
4~
~ ~
7~"' ~
~ ~
K1 ~
ZENIT 5 1981
221
~
, vervQ rmd , ""-, hoeytmeleens
c
J s ,dan!
c ,."
,
"
c,c r
erg,dlchkbqv2 ", c'
cC r"C
c
C "
ervo
dalditvooral
, r m lqg,
c
.C
J1gt ,6rotere
d auwd
z;l)nal.:~,auwzovcr~ervormd perg,elitkeyervormdedruppels
y;,ce,
',. c
sd eze g,lo rl e s t ra a 1 wel mog, e1LJ k c p e zey c :":, , ..c groottezlJn,omda t de breklngsmdexyaQwatertoeh
'c
,,
druppeltjestot ."::"c
Cc
hetC
"
c
'c-
bh '
,
'h c,,-
~
k
"' 1" k
'
eSCrOt1willgt)
'h
' k h
d.
,p Qlbi
d" d' eren\eop
J;het
yaQdeaardender.1clthe\ i c sc h,1JnJsec"tcrtena' "' h ~ .c' Menzalbe
19gen,
d" h
,".c
h
'
1Jnte
k t1nnenontstaan
~en
bepaa , '
kan
deze
" fletstmetdezo~ ' h e grasPQ1)n'etoQg -"
ik even o p.,J1ichten:Ookdode ,
J
' h' .
eJ 1c:tva»
.yaQde .db
ll etlJ ~ .. d e zwa~.:er kk
d
ZENIT 51981
V~akbfijkldedroge bedu!d'Cnd ,
wijz~ndi~zich afwiJke;ndgedragen. Zo leveren biJ voorbeeld plante;nd!ebehoren tot defamiUe der
h
'
I'
(figc 6). Dergelijke
planten
f~.cteenhelde;re~ell!.genschijn op. te wekken, PJantenvan dezcsoort zIJnNoora1 als plome;rplant te vInden op opgehoogde grond, BehaJve;op begroeiing blijkt de droge heiligenschijntens)otteook op te tredén bijbijna alle andere ruwe materialen; Erg: sterk is dit he.~gevatbi.i maangruis, waarin zich kleine, ~las~ch!igecbo1l'Ctje;s b JIJken te bevInden. Ook deze werken daRopde;ze;1fdewJJzeaJsde dauwdruppeltjes bij de natte he;iJigenschijn;met dienv'Crstandedal hier niet alleen het vergrootgJaseffect, maar ook hcfgJorie.effe;cl -
ezevormNa»ell\-
:'
egroe!!ng,De\soge"eJ\!gen'. d" h I .~'"ddan{lena1te ' , h'etlgensc1Jnc .1 -! h"
c, en!ege
.,Cc,;CC nwe!mQgelIjk
,
c,.~',.
~mcrkeft datdedrQge helhgenschl Jft veelsterker dekleur " .,,~ ". , cc yaR de vegetatLe waarOp hJJ zichNorm beh ot1dt ,So m skaQhet h :: h dh ld ,. . 1' " , " ;. versct!Jnse)JQc'vertassen 1
222
zelfheel kleIn o f onzlcht ." b'aartS,en ' extrah,et:gunstigdoorda d usmoge!IJ 'l " k Js c
bolletjes van biologischeoorsprong
,-
B.. j'IJna d ere -/
eenbelangrIJke
OndeTdQor;za}gaa»,danztel
p asserendQideLi
ddl;Hl eg!Qn
l'c
ld
)yeen -,
lethQQfdylak
,
'
h"
.h c b' !?
$C Qln!ndertlg,HQQi.tmeR!ller ," ""~ h mendeze
'l'
e11gensc , "c:c .';,;
.c,c
waapde$chadtlWNan
'h
",
1J ,terec.lteroo
cc h .,
is {lit. 6 erifig5)clndit
tandighedeR
ee?9ijzond.er he;1Ige;nschijn op schijnselblijkt paralle) telopen: de bladeren vaninderdaad d eze planten be d.e,tmet k ziJn '.helb)ijktnamelijk.dát kl elne, ' d,oorz)e,tlgf; .~ ; h' ; "
heiligenschijn
ro'JJn. IW ,c k
de sehaduwhetgeval
heiJigenschijn bcst vanuitvliegtuig:entezien. Droge h- eiligenschijnis kl eIneLNanomvanoc'an .-"~C" d na t te. "
dlehtbl)descha-
Droge
vlakbij
waarnemingsoms
precies met de zonnestralen mee tekijken
ru ppels d1eophekgrasrusten .r,"C
dat de g,loflestraa1mog,e~11kwordt: kunnendan een e~trabqdrag,etot
"
gevatzijROe desehaduw 'j.
c
Fig. 8.
Heiligenschijn
op het maanoppervlak
rond de (onzichtbare) schaduw van de Apollo 8 orbiter (foto NASA,
beschikbaar gesteld door het World
Data Centre A).
dieper de gaten of oneffenheden erin, des te sterker is deze bijdrage tot de heiligenschijn. Op gras is de droge heiligenschijn dus sterker dan op zand of ruwbeton, maar ook op deze laatste materialenishij onmiskenbaar aanwezig. Vanalle bijdragen die tot heiligenschijnvorming leiden is het schaduwen-effect ongetwijfeld de zwakste, althans in die zin dat het voor het minst geprononceerde aureool zorgt. Maar juist dit mechanisme is er voor verantwoordelijk dat eigenlijk ieder ruwoppervlak in meer of minder sterke mate de heiligenschijn vertoont. Er zijn maar weinig optische verschijnselen om ons heen waarbij er zoveel verschillende mechanismen aantoonbaar een rol kunnen spelen als de heiligenschijn. In dit opzicht neemt dit verschijnsel een bijzondere plaats in. Anderzijds is de heiligenschijn allesbehalve een zeldzaam verschijnsel, dat men op de meest onverwachte momenten kan tegenkomen (Fig. 7). Bij iedere heiligenschijn die men ziet kan men zich altijd weer afvragen welk van de drie ontstaanswijzen (vergrootglaseffect, glorie-effect of schaduwen-effect) in dit geval de overhand heeft. 224
ZENIT 5 1981
De schrijvers danken drs. B. Zwart, die ons er op gewezen heeft dat droge heiligenschijn ook sterk bij bepaalde plantensoorten kan optreden.
Litet.ltuur I. M. Minnaert, 'De natuurkunde van 't vrije 'eld J', Thieme, Zutphen 1968 blz. 267 e.v.; blz. 392-393 2. W. R. Corliss, ,H andbook of unusualnatural phenomena" Sourcebook Project, Glen Arm, Md 1977, blz. 215-216 3. R. A. R. Tricker, 'Introduction to meteorologicaloptics', Elsevier, New York 1970, blz. 24 e.v. 4. H. Mulder, 'Breking in een bol', Faraday 45, 161 (aug. 1976) 5. G. P. Konnen, 'Overeenkomstenen verschillentussenlicht- en deeltjesstrooiing, Ned. Tijdschr. v. Natuurkunde 38 blz. 265-271 en 283-287 (1972) 6. L. Larmore en F. F. Hall, 'Optics lor the airborn observer', S.P.I.E. Joumal 9, blz. 87 (mrt 1971) 7. N.N. 'Meer zekerheid in het donker', 3M, Leiden