9788387251598

W dobie globalizacji i integracji międzynarodowe stosunki gospodarcze stają się niezwykle ważne dla krajów uczestniczących w tych procesach. To, czy poszczególne kraje bądź ugrupowania państw staną się konkurencyjne na arenie światowej, zależy przede wszystkim od stopnia ich zaangażowania w międzynarodowe relacje ekonomiczne na poziomie regionalnym, kontynentalnym, globalnym, ale również instytucjonalnym. Implementacja odpowiednich instrumentów polityki gospodarczej w sferze międzynarodowej, wzrost innowacyjności, podniesienie poziomu kapitału ludzkiego i społecznego w znacznym stopniu zwiększają harmonijną integrację między państwami, co przekłada się na podniesienie poziomu i jakości życia społeczeństw, krajów i regionów.

Autorzy Adam Oleksiuk i Mykola Vashchenko omawiają w książce m.in.: • formy międzynarodowych stosunków gospodarczych, • naturę, rozwój i skutki procesów globalizacji gospodarki światowej, • współczesne tendencje polityki handlowej, • uwarunkowania współczesnej polityki gospodarczej i handlu zagranicznego, • system walutowy i kształtowanie cen na rynkach międzynarodowych, • rolę integracyjną organizacji międzynarodowych.

Książka jest przeznaczona dla studentów zdobywających wiedzę z międzynarodowych stosunków gospodarczych i ekonomicznych oraz studiujących pokrewne dziedziny. Może być także źródłem wiedzy dla osób interesujących się tą problematyką lub chcących odnowić zdobytą wcześniej wiedzę z omawianych zagadnień międzynarodowych.

Recenzent prof. nadzw. dr hab. Jan Krzysztof Solarz Projekt okładki Jacek Tarasiewicz Redaktor Teresa Zwierzyńska-Bubałło Opracowanie typograficzne Anna Wojda

© Copyright by Wydawnictwo Key Text Warszawa 201

ISBN 978-83-87251- -

Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Sokołowska 9, lok. 410, 01-142 Warszawa tel. 22 632-11-36, faks wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

Spis treści Od autorów............................................................................................

7

1. Istota międzynarodowych stosunków ekonomicznych.............................

1.1. Definicja, zakres problemowy oraz funkcje międzynarodowych stosun ków ekonomicznych.....................................................................

1.2. Formy międzynarodowych stosunków ekonomicznych.......................

1.2.1. Międzynarodowy podział pracy jako element międzynarodowych

stosunków ekonomicznych....................................................

1.2.2. Międzynarodowy obrót gospodarczy.......................................

1.2.3. Międzynarodowe stosunki finansowe......................................

1.2.4. Wpływ kapitału zagranicznego na gospodarkę – przykład Rosji i Ukrainy...........................................................................

11 11 12 13 15 30 35

2. Gospodarka światowa i najważniejsze problemy rozwojowe współczesne go świata..........................................................................................

2.1. Natura gospodarki światowej.........................................................

2.2. Zakres podmiotowy stosunków zachodzących w gospodarce światowej.

2.3. Podstawowe problemy współczesnego świata..................................

43 43 44 50

3. Globalizacja gospodarki światowej . .....................................................

3.1. Natura zjawiska oraz jego przejawy................................................

3.2. Rozwój procesów globalizacyjnych.................................................

3.3. Skutki globalizacji........................................................................

3.4. Globalizacja a międzynarodowa integracja gospodarcza.......................

59 59 60 62 64

4. Międzynarodowe organizacje gospodarcze............................................ 73 4.1. Klasyfikacja oraz rola organizacji międzynarodowych........................ 73 4.2. Interkontynentalne organizacje międzynarodowe.............................. 76 4.3. Organizacje międzynarodowe w ujęciu kontynentalnym..................... 90 4.3.1. Europejskie organizacje międzynarodowe............................... 90 4.3.2. Amerykańskie organizacje międzynarodowe........................... 99 4.3.3. Afrykańskie organizacje międzynarodowe............................... 102 4.3.4. Organizacje międzynarodowe regionów Azji i Pacyfiku............. 105 5. Międzynarodowy system walutowy.......................................................

5.1. Pojęcie oraz elementy międzynarodowego systemu walutowego.........

5.2. Proces kształtowania się międzynarodowego systemu walutowego.....

5.3. System rozliczeń międzynarodowych z Bretton Woods......................

5.4. Współczesny międzynarodowy system walutowy..............................

109 109 111 116 118

6

Spis treści

6. Ceny na rynku międzynarodowym........................................................

6.1. Pojęcie, funkcje oraz poziom cen międzynarodowych........................

6.2. Klasyfikacja towarów a cenowa elastyczność popytu i podaży...........

6.3. Kształtowanie się cen na rynku międzynarodowym..........................

6.4. Ogólna teoria parytetu siły nabywczej oraz efekt Balassy-Samuelsona.

125 125 127 131 134

7. Tradycyjne i współczesne teorie wymiany międzynarodowej .............................

7.1. Wczesne teorie handlu zagranicznego..............................................

7.2. Klasyczne teorie wymiany międzynarodowej....................................

7.3. Neoklasyczne oraz współczesne teorie handlu międzynarodowego......

141 141 144 146

8. Podstawy handlu zagranicznego..........................................................

8.1. Zarys historyczny i pojęciowy........................................................

8.2. Formy handlu zagranicznego.........................................................

8.3. Wymiana międzynarodowa w obrębie rynków zorganizowanych.........

8.4. Terms of trade – wskaźnik opłacalności handlu zagranicznego...........

159 159 161 169 177

9. Bilans płatniczy i równowaga płatnicza.................................................

9.1. Pojęcie bilansu płatniczego oraz transakcje w nim ujmowane.............

9.2. Struktura bilansu płatniczego.........................................................

9.3. Równoważenie bilansu płatniczego.................................................

9.4. Analiza bilansu płatniczego na przykładzie Polski w latach 1994–2008.

181 181 183 185 188

10. Zagraniczna polityka ekonomiczna.....................................................

10.1. Pojęcie oraz założenia zagranicznej polityki ekonomicznej...............

10.2. Modele zagranicznej polityki ekonomicznej oraz warunki ich współ czesnej implementacji................................................................

10.3. Instrumenty zagranicznej polityki ekonomicznej.............................

195 195

11. Kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych końca pierwszej dekady XXI wieku – konsekwencje globalne....................................................

11.1. Początki kryzysu – krótka charakterystyka....................................

11.2. Konsekwencje globalne kryzysu..................................................

11.3. Wnioski płynące z kryzysu gospodarczego. Nowy światowy ład ekonomiczny?................................................................................

12. Chindie – światowy biegun wzrostu....................................................

12.1. Chiński potencjał.......................................................................

12.2. Znaczenie regionalne i globalne Chindii.........................................

12.3. „Chiński smok” czy „indyjski słoń”?.............................................

197 201 209 209 213 214 219 219 222 224

Bibliografia............................................................................................ 229 Netografia.............................................................................................. 235 Spis tabel.............................................................................................. 237 Indeks................................................................................................... 239

Od autorów W książce prezentujemy ewolucję teorii międzynarodowych stosunków gospodar­ czych oraz najnowsze trendy w dziedzinie teorii handlu i teorii przepływów czynni­ ków produkcji. Omawiamy mechanizmy i ograniczenia współczesnej polityki gospo­ darczej w warunkach swobodnego przepływu dóbr i usług oraz czynników produkcji.

Dokonujemy także analizy uwarunkowań współczesnej polityki handlowej.

Na podstawie literatury przedmiotu oraz własnych analiz i doświadczeń stawia­ my tezę, iż rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych, a zwłaszcza proce­ sy globalizacji niosą zarówno wymierne korzyści, jak i zagrożenia dla ich uczestni­ ków. To, czy poszczególne kraje bądź ugrupowania państw staną się konkurencyjne na arenie światowej, zależy przede wszystkim od stopnia ich zaangażowania w mię­ dzynarodowe relacje ekonomiczne na poziomie regionalnym, kontynentalnym, global­ nym, ale również instytucjonalnym. Implementacja odpowiednich instrumentów po­ lityki gospodarczej w sferze międzynarodowej, wzrost innowacyjności, podniesienie poziomu kapitału ludzkiego i społecznego w znacznym stopniu zwiększają harmonij­ ną integrację między państwami, co przekłada się na podniesienie poziomu i jakości życia społeczeństw, krajów i regionów.

W rozdziale pierwszym poświęconym istocie międzynarodowych stosunków eko­ nomicznych skoncentrowaliśmy się na przedstawieniu podstawowych pojęć oraz wy­ różniających się cech międzynarodowych stosunków ekonomicznych. Zaprezentowa­ liśmy przedmiot i zakres badań nauki o międzynarodowych stosunkach gospodar­ czych, elementy składowe międzynarodowych stosunków gospodarczych oraz związki między poszczególnymi przedmiotami (elementami) wymiany międzynarodo­ wej. Szczegółowo poruszyliśmy kwestie międzynarodowego podziału pracy, a także międzynarodowego obrotu gospodarczego i stosunków finansowych. W obszarze międzynarodowego podziału pracy omówiliśmy tradycyjny podział pracy, czynniki sprzyjające jego formułowaniu i rozwojowi, strukturę oraz skutki podziału pracy. Ko­ lejne rozważania dotyczyły międzynarodowego obrotu czynnikami produkcji, pojęcia czynników produkcji, międzynarodowej mobilności tych czynników oraz korzyści z ich eksportu. Omówiliśmy też międzynarodowy przepływ towarów i usług, pojęcie przepływu (transferu) dóbr i usług w skali międzynarodowej, motywy handlu towara­ mi i transferu usług. Przedstawiliśmy charakterystykę międzynarodowego obrotu ka­ pitałowego, w tym pojęcie wywozu kapitału, warunki i przyczyny wywozu oraz ich formy. Istotną część naszych rozważań poświęciliśmy bezpośrednim inwestycjom zagranicznym. Międzynarodowy przepływ technologii stanowił kolejny ważny asumpt do rozważań. W tej części szczególną uwagę skoncentrowaliśmy na przepływie (transferze) technologii w skali międzynarodowej, warunkach dostępu do wiedzy i technologii innych krajów, motywach transferu technologii oraz ich formach. Omó­

8

Od autorów

wiliśmy także migrację ludności w skali międzynarodowej, pojęcie migracji, bariery migracji siły roboczej oraz ekonomiczne skutki migracji ludności. Ostatnia część roz­ działu to egzemplifikacja roli kapitału zagranicznego na przykładzie dwóch sąsiadów Polski – Rosji i Ukrainy.

Przedmiot drugiego rozdziału obejmuje rozważania dotyczące istoty i struktury gospodarki światowej i najważniejszych podmiotów tej gospodarki. Nasze rozważa­ nia odnieśliśmy zarówno do tradycyjnej, jak i współczesnej gospodarki światowej.

Szczególną uwagę poświęciliśmy bieżącym problemom gospodarczym: problemowi wyczerpywania zasobów naturalnych, ekologicznym następstwom postępu cywiliza­ cyjnego (efektom zewnętrznym), problemom demograficznym współczesnego świata, światowej sytuacji żywnościowej, narastającym zadłużeniem międzynarodowym.

W trzecim rozdziale przedstawiliśmy rozwój procesów globalizacyjnych, ich prze­ jawy we współczesnym świecie, a także następstwa dla podmiotów uczestniczących w tym procesie. Zaprezentowaliśmy najważniejsze pojęcia problemów globalnych i ich klasyfikację. Zwróciliśmy uwagę na zagadnienia dotyczące współzależności między procesem globalizacji a międzynarodową integracją gospodarczą. Omówiliśmy też po­ jęcie międzynarodowej integracji gospodarczej, jej istotę, rolę ugrupowań integracyj­ nych we współczesnej gospodarce światowej oraz formy integracji gospodarczej.

W rozdziale czwartym szczegółowo omówiliśmy międzynarodowe organizacje gospodarcze, a także znaczenie tych organizacji we współczesnych międzynarodo­ wych stosunkach gospodarczo-politycznych. Ze względu na znaczną liczbę tych pod­ miotów pogrupowaliśmy je według kryterium położenia geograficznego. Opisaliśmy proces tworzenia organizacji międzynarodowych, ich cele, zadania, funkcje oraz strukturę organizacyjną. Szczególne miejsce poświęciliśmy Unii Europejskiej, w tym ważnym unijnym traktatom z Maastricht, Nicei, Amsterdamu i Lizbony.

W rozdziale piątym omawiającym międzynarodowy system walutowy zaprezen­ towaliśmy najważniejsze pojęcia oraz elementy tego systemu, a także proces jego powstawania. Scharakteryzowaliśmy system rozliczeń międzynarodowych z Bretton Woods. Istotną część poświęciliśmy zagadnieniom związanym z funkcjonowaniem współczesnego międzynarodowego systemu walutowego. W końcowej części rozdzia­ łu przedstawiliśmy rozważania na temat teorii optymalnych obszarów walutowych R.A. Mundella.

W szóstym rozdziale opisaliśmy istotę i kryteria ceny światowej, rodzaje cen na rynku międzynarodowym, ogólne współzależności między cenami oraz popytem i po­ dażą na rynku światowym. Ważną częścią rozważań stał się opis czynników wpływa­ jących na poziom cenowej elastyczności popytu i podaży towarów surowcowo-rolni­ czych w krótkim okresie oraz towarów przemysłowych na rynku światowym. Zapre­ zentowaliśmy też ogólną teorię parytetu siły nabywczej, efekt Balassy-Samuelsona oraz koncepcję Bhagwati-Lipsey-Kravis.

W rozdziale siódmym objęliśmy analizą teorie wymiany międzynarodowej, zaczy­ nając od wczesnych tradycyjnych, poprzez klasyczne i neoklasyczne, a kończąc na teoriach współczesnych. Omówiliśmy między innymi doktrynę ekonomiczną merkan­ tylizmu, teorię absolutnych kosztów A. Smitha, teorię kosztów komparatywnych

Definicja, zakres problemowy oraz funkcje międzynarodowych stosunków ekonomicznych

11

1. Istota międzynarodowych stosunków ekonomicznych 1.1. Definicja, zakres problemowy oraz funkcje międzynarodowych stosunków ekonomicznych Międzynarodowe stosunki ekonomiczne – MSE, nazywane także międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi, jako przedmiot nauczania akademickiego powstał na początku XX wieku. Teoria międzynarodowych stosunków ekonomicznych zajmuje się głównie badaniem praw rządzących procesami zachodzącymi w gospodarce świato­ wej1, a także ogólnoekonomicznymi stosunkami nawiązywanymi między ludźmi w procesie pracy i produkcji społecznej.

Międzynarodowe stosunki ekonomiczne obejmują: 11 prawa i procesy rządzące gospodarką w skali międzynarodowej, 11 zasady funkcjonowania gospodarki światowej jako całości, 11 zasady funkcjonowania poszczególnych dziedzin gospodarki światowej (np. świa­ towych rynków: pracy, towarowego, usługowego, kapitałowego, technologii itp.), 11 zagraniczną politykę ekonomiczną (oddziaływanie państwa na całokształt stosun­ ków gospodarczych z zagranicą za pomocą określonych instrumentów).

Warto podkreślić, że przedmiot międzynarodowych stosunków ekonomicz­ nych opiera się na tych samych podstawach metodologicznych, co nauka ekono­ mii2. Posługuje się określonym językiem i kategoriami ekonomicznymi znanymi z kursu ekonomii, takimi jak handel międzynarodowy, bilans płatniczy, polityka walutowa, kursy walutowe, polityka handlowa, międzynarodowy rynek kapitało­ wy itp.

W przeciwieństwie jednak do ekonomii akcent jest położony na powiązania mię­ dzy przedsiębiorstwami, krajami i grupami krajów występującymi w skali międzyna­ rodowej3.

1 Zob. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, wyd. II, red. A. Budnikowski, E. Kawecka‑Wyrzy­ kowska, PWE, Warszawa 2000, s. 15–21.

2 J.

Białek, A. Oleksiuk, Makroekonomia – vademecum studenta, Wydawnictwo Key Text, War­ szawa 2008, s. 89–99.

3 Powiązania są analizowane z dwóch punktów widzenia: praw ekonomicznych rządzących zachowaniami przedsiębiorstw, krajów i grup krajów w procesie kształtowania międzynarodowych powiązań gospodarczych oraz polityki ekonomicznej, którą prowadzą podmioty gospodarcze, rozwi­ jając powiązania międzynarodowe.

12

Istota międzynarodowych stosunków ekonomicznych

Nawiązywanie międzynarodowej współpracy gospodarczej umożliwia: 1. Osiąganie korzyści skali produkcji4 oraz korzyści skali sprzedaży. Przy dużej ska­ li produkcji obniżają się koszty jednostkowe produktu. Można nie osiągać korzy­ ści ze skali produkcji, ale osiągać je ze skali sprzedaży. Dlatego obserwujemy nieustanne poszukiwanie nowych rynków zbytu.

2. Zwiększenie przeciętnej produktywności pracy. Ważnymi czynnikami produkcji w XXI wieku są kapitał, technika i technologia5. We współczesnym świecie równie ważnym czynnikiem jest także człowiek z jego wiedzą, kompetencjami i umiejęt­ nościami. Dzięki niemu następuje zwiększenie konkurencyjności produkcji. Rynek międzynarodowy XXI wieku akceptuje tylko produkt wytwarzany zaawansowanymi technologiami, a nie technologiami prymitywnymi. Klarownym przykładem jest niska pozycja konkurencyjna na rynku światowym przemysłu ukraińskiego. Spowo­ dowane to jest wykorzystywaniem przestarzałych technik i technologii odznacza­ jących się przede wszystkim dużym zużyciem energii (energochłonność PKB Ukra­ iny, liczonego według parytetu siły nabywczej, stanowi obecnie 0,89 kg paliwa umownego na 1 dol., a więc jest 3,6 raza wyższa od średniej światowej)6.

3. Uzyskanie tego samego produktu (co do struktury i wielkości) znacznie mniejszy­ mi nakładami albo uzyskanie większego (co do wielkości) i bardziej zróżnicowa­ nego produktu tymi samymi nakładami. W wymianie międzynarodowej mamy do czynienia z realizacją zasady racjonalnego gospodarowania.

4. Korzystanie z osiągnięć światowej myśli naukowo-technicznej (licencje, patenty, know‑how), a także zagranicznych źródeł rozwoju (pożyczki, kredyty).

1.2. Formy międzynarodowych stosunków ekonomicznych Rozwój międzynarodowych stosunków ekonomicznych odbywa się w ramach gospo­ darki światowej. W procesie rozpatrywania tego zjawiska, które niewątpliwie jest bardzo skomplikowanym systemem, nie można stosować podejścia statycznego.

W miarę rozwoju poziomu sił wytwórczych i zmian skali produkcji następuje bowiem pogłębianie się i poszerzanie międzynarodowego podziału pracy, który jest daleko zaawansowaną formą społecznego podziału pracy. Towarzyszą temu określone zmia­ ny dotyczące podmiotów uczestniczących w tym podziale, przedmiotów wymienia­ nych między nimi, form wymiany, a nawet mierników intensywności szeroko rozu­ mianych międzynarodowych powiązań gospodarczych7.

4 Teoria skali produkcji – oprócz teorii cyklu życia produktu i teorii luki technologicznej – jest jedną ze współczesnych teorii handlu międzynarodowego.

5 Polska w Unii Europejskiej – problemy i doświadczenia procesu integracji, red. T. Pałaszewska-Reindl, T. Szot-Gabryś, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Umiejętności im. Stanisława Sta­ szica w Kielcach, Kielce 2009, s. 21–27.

6 Strategia 7 J.

energetyczna Ukrainy do 2030 r., www.zakon.rada.gov.ua/signal/kr06145a.doc

Misala, Wymiana międzynarodowa i gospodarka światowa. Teoria i mechanizmy funkcjono‑ wania, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005, s. 15.

Natura gospodarki światowej

43

2. Gospodarka światowa i najważniejsze problemy rozwojowe współczesnego świata 2.1. Natura gospodarki światowej Pojęcie „gospodarka światowa” (często mówi się o gospodarce globalnej) ma charak­ ter w pewnym sensie umowny, ponieważ zakłada się, że wszystkie gospodarki suwe­ rennych państw w świecie są powiązane ze sobą transakcjami ekonomicznymi i wza­ jemnie na siebie oddziałują. Gospodarka światowa jest systemem powiązanych ze sobą gospodarek narodowych albo zespołem powiązań ekonomicznych między pod­ miotami uczestniczącymi w międzynarodowym podziale pracy. W literaturze przed­ miotu często spotykana definicja informuje nas, że gospodarka światowa jest zbiorem krajowych oraz międzynarodowych podmiotów gospodarczych, głównie przedsię­ biorstw i instytucji rynkowych, połączonych ze sobą przez handel międzynarodowy, transfer czynników produkcji oraz inne formy współpracy, lecz działających w ramach państw lub ich ugrupowań oddzielonych od siebie granicami politycznymi1.

Gospodarki narodowe różnią się między sobą układami społecznymi, polityczny­ mi, poziomami rozwoju zasobów produkcyjnych oraz stosunkami gospodarczymi.

Inny mają także charakter, skalę oraz formy międzynarodowych stosunków gospodar­ czych2.

Gospodarkę światową można także rozpatrywać w ujęciu węższym jako stadium rozwoju międzynarodowych stosunków gospodarczych. Jest to stan istniejący od drugiej połowy XIX wieku, kiedy relacje między gospodarkami poszczególnych państw przekraczały poziom zwykłej wymiany i coraz bardziej obejmowały procesy produk­ cji. Jednocześnie postępował proces zgłębiania i poszerzania współpracy gospodarek narodowych w sferze wymiany, rozwijał się międzynarodowy handel i wyłaniał się rynek światowy3.

Gospodarka światowa jest nie tylko zwykłą sumą gospodarek poszczególnych państw. Jest to również zespół uczestników, zwarty system takich gospodarek, 1 http://www.scribd.com/doc/7262078/Midzynarodowe-Stosunki-Gospodarcze 2 Tamże.

3 A.J. Jakobson, I.M. Maksimow, Lekcii po mirowoj ekonomikie: Uczebnoje posobije, IrGUPS, Irkuck 2006, s. 5–6.

44

Gospodarka światowa i najważniejsze problemy rozwojowe współczesnego świata

których elementy są powiązane za pomocą międzynarodowego podziału i koope­ racji pracy, a także stosunkami międzynarodowymi. Efekt takiego systemu gospo­ darek jest o wiele większy niż suma efektów uzyskiwanych przez oddzielne, odizo­ lowane jednostki, które funkcjonowałyby bez jakichkolwiek relacji między sobą4.

Ważnym elementem składowym gospodarki światowej jest rynek światowy. Jest to system procesów wymiany towarów i usług ukształtowany na podstawie międzynaro­ dowego podziału pracy oraz międzynarodowych stosunków walutowo‑kredytowych i finansowych. Powstał pod koniec XVIII wieku na skutek aktywizacji handlu między oddzielnymi krajami. Dzięki angażowaniu się w te procesy coraz większej liczby krajów i regionów geograficznych świata odbywał się stały jego rozwój i rozprzestrzenianie.

Procesy te prowadziły bardzo często do wykorzystywania różnorodnych form między­ narodowej kooperacji produkcyjnej, co powodowało zmniejszenie się udziału handlu w porównaniu z obrotem towarami, animowanym i obsługiwanym przez trwałe relacje technologiczno-produkcyjne5.

Biorąc pod uwagę omawiane procesy, można stwierdzić, że podmiotem gospodar­ ki światowej jest ten, kto ma zdolność kształtowania i określania warunków między­ narodowej współpracy gospodarczej. W takim rozumieniu podmiotami gospodarki światowej są: gospodarki krajowe, ugrupowa­nia regionalne, korporacje międzynaro­ dowe i międzynarodowe organizacje gospodarcze. Cechą charakterystyczną tych pod­ miotów, a przez to także współczesnej gospodarki światowej, jest ich duża zmienność, której towarzyszą zmiany relacji między nimi oraz powiązań je łączących.

2.2. Zakres podmiotowy stosunków zachodzących w gospodarce światowej Gospodarka światowa składa się z wzajemnych powiązań – nawet tych nielegalnych – pomiędzy ludźmi, przedsiębiorstwami i rządami, które przekraczają granice pań­ stwowe6.

Podmiotami gospodarki światowej są: 11 11 11 11 11

przedsiębiorstwa krajowe (narodowe), przedsiębiorstwa międzynarodowe (korporacje transnarodowe), gospodarki narodowe poszczególnych krajów wraz z instytucją państw, międzynarodowe (regionalne) ugrupowania integracyjne, międzynarodowe organizacje gospodarcze.

Przedsiębiorstwa krajowe (narodowe) stają się podmiotami gospodarki światowej tylko wówczas, gdy nawiązują i utrzymują znaczące dla swego funkcjonowania mię­ dzynarodowe stosunki gospodarcze z innymi podmiotami gospodarki światowej.

4 http://www.scribd.com/doc/7262078/Midzynarodowe-Stosunki-Gospodarcze 5 J.M. Zwieriew, Mirowaja ekonomika i mieżdunarodnyje ekonomiczeskije otnoszenija: Uczebnoje posobije, Kaliningrad 2000, s. 7.

6 R.C.

Epping, Przewodnik po światowej ekonomii, EMKA, Warszawa 2002, s. 21.

Rozwój procesów globalizacyjnych

59

3. Globalizacja gospodarki światowej 3.1. Natura zjawiska oraz jego przejawy Międzynarodowa integracja gospodarcza jest elementem globalizacji, dlatego mówi się, że mamy do czynienia z jej poszerzaniem i pogłębianiem. W warunkach globali­ zacji następuje integracja wielu działań, procesów i podmiotów gospodarczych. Pro­ wadzi to do powstania globalnej sieci powiązań produkcyjnych, technologicznych, finansowych i handlowych między krajami oraz firmami na świecie. Globalizacja go­ spodarki świata jest więc procesem pogłębiającej się integracji międzynarodowej, w którym zacierają się granice miedzy rynkami krajowymi i rynkami globalnymi1.

Globalizacja to postępujący proces umiędzynarodowienia działalności gospodar­ czej, trwający od czasu rewolucji przemysłowej w Europie Zachodniej, a zwłaszcza od rewolucji w transporcie międzynarodowym (parostatki) i komunikacji (telegraf).

Za okres wielkiego postępu globalizacyjnego przyjmuje się lata 1870–1914, kiedy to system waluty złotej, wolny handel i wysoka mobilność ludności w skali międzyna­ rodowej przyczyniły się do znacznego umiędzynarodowienia życia gospodarczego.

Obie wojny światowe i wielki kryzys gospodarczy lat 1928–1933 to regres w rozwo­ ju globalizacji2.

Globalizacja stosunków międzynarodowych jest procesem będącym rezultatem postępującej liberalizacji i zmian zagranicznej polityki ekonomicznej nie tylko w sfe­ rze wymiany handlowej, ale także w sferze usług, finansów, obrotu kapitałowego i technologicznego. Konsekwencją jest zwiększenie roli wielkich korporacji transna­ rodowych, wzrost presji konkurencyjnej na coraz szerszym rynku międzynarodowym, a także zmiana roli i funkcji państwa3.

Problematyka globalizacji wiąże się współcześnie z jakościowymi, nowymi jej przyczynami i przejawami. Obecny etap globalizacji „to coś więcej niż przepływ pie­ niędzy i towarów – to wzrastająca zależność ludzi na całym świecie wskutek kurczą­ cej się przestrzeni i czasu oraz zanikanie granic”4, spowodowane szybkim rozwojem i gwałtownym rozprzestrzenianiem się technologii teleinformatycznych, zmieniają­ 1 Globalizacja.

Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa 2002, s. 19.

2 W.

Bieńkowski, Rola polityki rządowej w poprawie konkurencyjności kraju w warunkach globa‑ lizacji i integracji regionalnej, http://www.sgh.waw.pl/instytuty/igs/jednostki/zbga/info_s/Rola_ polityki.doc 3 Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. J. Rymarczyk, PWE, Warszawa 2006, s. 415.

4 W.

Bieńkowski, Rola polityki..., jw.

60

Globalizacja gospodarki światowej

cych zasadniczo życie gospodarcze, jak i wiele elementów systemu społeczno-eko­ nomicznego.

Globalizacja dokonuje się na wszystkich szczeblach procesu ekonomicznego, tj. na szczeblach makro-, mezo- i mikroekonomicznym. W wymiarze makroekono­ micznym globalizacja jest procesem integrowania się gospodarek coraz większej liczby krajów, w wyniku czego powstaje ogólnoświatowy system ekonomiczny o du­ żej współzależności i znacznych wpływach na działania podejmowane lub toczące się nawet w odległych krajach. Konsekwencją tak rozumianego procesu jest two­ rzenie się globalnej gospodarki integrującej gospodarki narodowe. Globalizacja w sferze mezo (przemysły, branże) ma miejsce wówczas, gdy pozycja konkurencyj­ na danego przedsiębiorstwa na jednym rynku kształtowana jest w dużym stopniu pod wpływem jego pozycji na innych rynkach, a tworzące się globalne przemysły nie są już zbiorem oddzielnych gałęzi, lecz stanowią ciąg powiązanych gałęzi i ryn­ ków stanowiących teren rywalizacji firm konkurujących ze sobą przy użyciu global­ nych strategii. Globalizacja w aspekcie mikroekonomicznym, odnosząca się głów­ nie do działalności korporacji transnarodowych, polega na zintegrowaniu rozpro­ szonych międzynarodowo działań/funkcji realizujących je jednostek w ramach ich globalnych strategii5.

Zjawisko globalizacji zawdzięcza swoje pojawienie się i rozwój kilku czynnikom.

Przede wszystkim jest to postęp techniczny (technologiczny). Coraz szybsze przesy­ łanie i przetwarzanie informacji powoduje, że odległość oraz granice administracyjne państw odgrywają coraz mniejszą rolę w procesach produkcyjnych bądź świadczenia usług. Kolejnym czynnikiem jest konkurencja międzynarodowa. Zmiany na rynkach międzynarodowych w obszarach relacji konsument–producent, preferencji odbior­ ców, stosowanych technologii wpływają na decyzje producentów o prowadzeniu działalności. Ostatnim czynnikiem jest polityka gospodarcza państwa, a także uru­ chamiane i modyfikowane przez nią procesy gospodarcze. Polityka ekonomiczna wy­ raża się przede wszystkim w integrowaniu oraz tworzeniu i przyjęciu przez państwa korzystnych warunków współpracy międzynarodowej6.

3.2. Rozwój procesów globalizacyjnych Pierwsze dekady po zakończeniu II wojny światowej wskazują na dominującą rolę handlu w umiędzynarodowieniu gospodarki. W latach 70. i 80. XX wieku, główną siłą sprawczą stały się przepływy kapitałowe w skali międzynarodowej. Od połowy XX wieku podstawowego znaczenia nabrała działalność inwestycyjna korporacji transnarodowych (KTN) oraz przepływ technologii. Efektem wzrostu znaczenia KTN w gospodarce światowej (proces ten rozpoczął się już w latach 30. XX wieku, ale 5 Tamże.

6 A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce świato‑ wej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 21–39.

Klasyfikacja oraz rola organizacji międzynarodowych

73

4. Międzynarodowe organizacje gospodarcze 4.1. Klasyfikacja oraz rola organizacji międzynarodowych Wydarzenia II wojny światowej łącznie z doświadczeniami kryzysu gospodarczego lat 30. XX wieku utrwaliły w społeczności międzynarodowej przekonanie, iż istnieje po­ trzeba powołania międzynarodowych instytucji o zasięgu globalnym, które zajmowa­ łyby się regulacją stosunków ekonomiczno-społecznych. Najpilniejsze kwestie doty­ czyły ujęcia w ramy instytucjonalne rynków finansowo-walutowych, odbudowy go­ spodarczej krajów zniszczonych podczas działań wojennych oraz liberalizacji wymiany handlowej. W konsekwencji zmian zachodzących w gospodarce światowej organizacje i ich statutowe cele ulegały ewolucji. Owe zmiany były także impulsem do tworzenia kolejnych instytucji i powierzania im nowych zadań. Od pewnego czasu obserwuje się dynamiczny rozwój międzynarodowych organizacji gospodarczych – zarówno w sensie ilościowym, jak i jakościowym oraz ich rosnącą rolę w świecie1.

Istotnym zjawiskiem we współczesnym świecie jest fakt, że stosunki międzyna­ rodowe są utrzymywane przez narody, organizacje międzynarodowe, korporacje transnarodowe, ruchy oraz organizacje społeczne i polityczne (kościoły, partie), rów­ nież jednostki. Rozwijają się w sferze polityki, gospodarki, kultury, nauki i kontaktów międzyludzkich. Ich szczególny charakter wynika z tego, iż w środowisku międzyna­ rodowym występuje wiele równorzędnych władz oraz ośrodków o tym samym stop­ niu suwerenności. Zachodzące procesy są żywiołowe, przeważnie niezorganizowane.

Obecnie następuje intensyfikacja stosunków międzynarodowych związana z rosnącą współzależnością państw, globalnymi problemami, rozwojem integracji, czego efek­ tem jest wyższy stopień zorganizowania stosunków międzynarodowych zarówno na poziomie regionalnym, jak i ogólnoświatowym.

Organizacje międzynarodowe, rozróżniane według kryterium charakteru człon­ ków, można podzielić na: organizacje międzynarodowe rządowe, których członkami są państwa reprezentowane przez swe rządy, oraz organizacje międzynarodowe po­ zarządowe, których członkami są związki, instytucje, osoby prawne i osoby fizyczne z różnych państw.

Organizacje międzynarodowe rządowe to związki państw utworzone na podsta­ wie umów międzynarodowych, dążące do osiągnięcia różnych celów. Podstawową cechą jest istnienie stałych organów podejmujących decyzje co do wspólnych spraw 1 Międzynarodowe

Stosunki Gospodarcze, red. J. Rymarczyk, PWE, Warszawa 2006, s. 322.

74

Międzynarodowe organizacje gospodarcze

i sposobów ich realizacji. Służą również trwałej współpracy w celu osiągnięcia mini­ mum zgodności interesów państw członkowskich. Zdarza się także rywalizacja po­ między członkami, będąca przejawem rozbieżności interesów, rola organizacji polega wtedy na nadaniu rywalizacji pokojowego charakteru2.

Organizacje pozarządowe to rodzaj organizacji międzynarodowych, których członkami są instytucje, stowarzyszenia krajowe oraz osoby prywatne. Ich prawną podstawą działania nie jest umowa międzynarodowa, lecz statut, noszący czasem nazwę konstytucji, regulamin lub inny wewnętrzny akt. Zasadą jest, iż muszą sku­ piać członków przynajmniej z trzech państw i być otwarte na nowych członków. Za­ kres oraz formy działania są bardzo różne, najczęściej ich powstanie wiąże się z do­ strzeżeniem przez przedstawicieli różnych krajów wspólnych problemów lub intere­ sów, których rozwiązanie lub realizacja wymaga współpracy międzynarodowej3.

Decyzje zawsze są podejmowane w imieniu całej organizacji przez właściwe jej organy: stałe i czasowe, główne i pomocnicze. Pierwsze z nich mają zazwyczaj struk­ turę trzystopniową obejmującą: zgromadzenie ogólne, w którym reprezentowani są wszyscy członkowie, radę o węższym składzie i kompetencjach wykonawczych oraz sekretariat lub biuro urzędujące stale i pełniące czynności techniczne i biurowe4.

Podstawę prawną organizacji stanowi statut. Uznaje się, że organizacje między­ narodowe spełniają trzy funkcje. Są to5: 11 funkcja regulacyjna – której zadaniem jest ustanawianie norm i wzorców o cha­ rakterze moralnym, politycznym, prawnym, mających odpowiednio kształtować postępowanie uczestników stosunków międzynarodowych, 11 funkcja kontrolna – polegająca na ustalaniu stanu faktycznego oraz konfrontowa­ niu go z treścią norm i wzorców w celu przystosowania do nich postępowania uczestników stosunków międzynarodowych, 11 funkcja operacyjna – polegająca na bezpośrednim świadczeniu przez organizację różnych usług na podstawie jej własnych decyzji, za pomocą jej zasobów.

Podstawowa rola organizacji międzynarodowych polega na wywieraniu wpływu na postępowanie członków, stan i rozwój spraw należących do ich kompetencji.

W tym celu muszą one posiadać, odrębną od sumy swych członków, osobowość.

Jest to warunek posiadania przez każdą organizację podmiotowości prawnej. Spra­ wują one także władzę wobec swych członków, tym większą, im bardziej decyzje, które podejmują, dotyczą żywotnych interesów państw członkowskich6.

Biorąc pod uwagę zasięg geograficzny poszczególnych organizacji międzynarodo­ wych, można je podzielić na organizacje powszechne – obejmujące wszystkie pań­ stwa świata (np. Organizacja Narodów Zjednoczonych) oraz organizacje grupowe – obejmujące swoim zasięgiem tylko niektóre kraje należące do określonego regionu 2 http://portalwiedzy.onet.pl/37503,,,,organizacje_miedzynarodowe,haslo.html 3 Tamże.

4 Tamże.

5 Tamże.

6 Tamże.

Proces kształtowania się międzynarodowego systemu walutowego

109

5. Międzynarodowy system walutowy 5.1. Pojęcie oraz elementy międzynarodowego systemu walutowego Międzynarodowy system walutowy to zespół reguł, instytucji i zasad określających warunki oraz sposoby funkcjonowania pieniądza w sferze stosunków międzynarodo­ wych. W warunkach istnienia w poszczególnych krajach odrębnych systemów pie­ niężnych i walutowych zachodzi konieczność regulowania stosunków walutowych między państwami. Przede wszystkim ustalania kursów walut, zasad wyrównywania bilansów płatniczych i tworzenia pieniądza międzynarodowego. W międzynarodo­ wych stosunkach gospodarczych system walutowy traktuje się jako niezwykle ważny obszar współpracy gospodarczej1.

Międzynarodowe relacje walutowe powstały, po części, na mocy umów między­ narodowych, a po części – na mocy zwyczajów ukształtowanych w wyniku działal­ ności uczestników rynku, przede wszystkim banków. System określa, jakie pieniądze są używane w obrocie międzynarodowym, jakie są zasady wyrównywania bilansów płatniczych i jakie się stosuje systemy kursowe. Narzuca uczestnikom ograniczenia dotyczące polityki pieniężnej i polityki kursowej, podobnie jak międzynarodowy sys­ tem handlu, określa zasady polityki handlowej.

Celem międzynarodowego systemu walutowego jest sprawne funkcjonowanie pieniądza, umożliwiające rozwój międzynarodowej współpracy gospodarczej. Wybór konkretnego rozwiązania ma kluczowe znaczenie dla możliwości rozwoju gospodar­ czego danego kraju. Podstawową rolę w tym zakresie odgrywa poziom kursu walu­ towego. Wpływa on bowiem na konkurencyjność danego kraju na arenie międzyna­ rodowej, a przez to na poziom krajowej aktywności gospodarczej. Jego wahania oddziałują bezpośrednio na kształtowanie się oczekiwań inflacyjnych oraz na szyb­ kość rzeczywistych zmian cen. Z tego powodu w wielu przypadkach system waluto­ wy jest wybierany przez władze z myślą o ograniczeniu inflacji. Z kolei stabilność systemu walutowego ma istotne znaczenie dla równowagi makroekonomicznej dane­ go kraju. Na przykład nagłe załamanie się reżimów walutowych w Azji w 1997 roku, w Rosji w 1998 roku czy w Argentynie w 1999 roku doprowadziło do spadku PKB 1 J. Pera, Przemiany w międzynarodowych stosunkach walutowych, w: Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, red. S. Miklaszewski, wyd. II, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006, s. 89.

110

Międzynarodowy system walutowy

i kryzysu ekonomicznego zarówno w tych krajach, jak i w innych krajach rozwijają­ cych się.

Obecnie istnieje kilka rodzajów reżimów walutowych. Najbardziej ogólny podział wyróżnia trzy główne ich formy: 11 systemy oparte na kursach stałych (fixed exchange rate regime), czyli takie, w których władze monetarne poprzez system interwencji na rynku walutowym utrzymują kurs walutowy na niezmienionym poziomie; 11 systemy oparte na kursach płynnych (floating exchange rate regime), w których poziom kursu zależy wyłącznie od wahań popytu i podaży na rynkach walutowych; 11 systemy oparte na kursach pośrednich (intermediate exchange rate regime) będące wypadkową dwóch poprzednich; władze monetarne zezwalają na wahania kursu walutowego, zachowując jednocześnie możliwość interwencji na rynku walutowym w sytuacji, gdy kurs walutowy przekroczy poziom uznawany za odpowiedni.

Praktyka wskazuje, że sztywny kurs walutowy powinny wybierać kraje rozwijają­ ce się o nie do końca rozwiniętych rynkach kapitałowych, niezbyt dużej dywersyfika­ cji produkcji i eksportu, niepotrafiące odpowiedzialnie prowadzić polityki monetarnej.

Płynny kurs walutowy natomiast powinny stosować duże i średnie kraje rozwinięte, względnie zamknięte (takie, w których stosunek eksportu i importu do PKB nie jest zbyt wysoki), o rozwiniętych i odpowiednio uregulowanych wewnętrznych rynkach finansowych. Muszą to być kraje zintegrowane z rynkami międzynarodowymi, o zdy­ wersyfikowanej strukturze produkcyjnej i handlowej.

Każdy system walutowy funkcjonuje na podstawie pewnych reguł. Jeżeli te za­ sady są takie same w poszczególnych krajach, wtedy międzynarodowy system walu­ towy jest pochodną wielu systemów narodowych. Jeżeli jednak zasady determinują­ ce narodowe systemy walutowe są różne, wtedy międzynarodowy system walutowy stanowi pochodną systemu walutowego jednego lub kilku krajów dominujących na rynku międzynarodowym, pozostałe zaś muszą dostosować się do zasad płatności międzynarodowych określanych przez kraje dominujące.

Elementy międzynarodowego systemu walutowego, na podstawie których może­ my identyfikować dany międzynarodowy system walutowy, to: 11 11 11 11

rodzaje kursów walutowych, zasady gromadzenia rezerw dewizowych, zasady tworzenia pieniądza światowego, stopień wymiany walut.

System walutowy zawiera wszystkie zasady dotychczas ustalone i przejęte, a wy­ nikające bezpośrednio z funkcjonowania mechanizmu płatności międzynarodowych.

Zawarte w nich reguły i zwyczaje ukształtowane zostały w toku praktycznej działal­ ności uczestników sektora prywatnego w międzynarodowym obrocie gospodarczym, natomiast normy i zasady wynikają z zawartych układów wielostronnych2.

2 Tamże.

Klasyfikacja towarów a cenowa elastyczność popytu i podaży

125

6. Ceny na rynku międzynarodowym 6.1. Pojęcie, funkcje oraz poziom cen międzynarodowych Cena to wyrażona w pieniądzu wartość określonego towaru lub usługi, wartość wa­ luty zagranicznej (kurs walutowy) lub określonego czynnika wytwórczego (pracy, ka­ pitału, wiedzy technicznej).

Każda wartość powstaje w wyniku zderzenia popytu z odpowiednią podażą.

Jest rezultatem przewagi podaży danego towaru (usługi, waluty zagranicznej, czyn­ nika wytwórczego) nad popytem albo wynikiem przewagi popytu nad podażą.

Rozróżnia się następujące funkcje cen: 11 informacyjną – dostarczającą informacji producentom czy dostawcom o sile za­ potrzebowania odbiorcy (krajowego czy zagranicznego konsumenta, inwestora lub producenta) na określony towar, usługę, walutę zagraniczną lub czynnik wy­ twórczy; 11 dystrybucyjną – polegającą na tym, że za pomocą cen towarów, usług, czynni­ ków wytwórczych dokonuje się w każdym kraju podział dochodu narodowego; 11 agregacyjną – pełnioną wtedy, gdy cena jest ukształtowana w warunkach normal­ nie funkcjonujących rynków towarów, usług, czynników wytwórczych; można ją wówczas potraktować jako pewną normę oceniającą i umożliwiającą agregację (np. składników dochodu narodowego, produkcji przemysłowej).

Ceny kształtują się na rynku, tj. w miejscu spotkania się popytu i podaży.

W związku z tym można wyróżnić rynek lokalny, regionalny, krajowy i międzynaro­ dowy.

Rynek międzynarodowy wyróżnia się określoną specyfiką, a mianowicie: 11 nie wszystkie towary, usługi, wiedza techniczna są przedmiotem wymiany mię­ dzynarodowej, nie można mówić o kształtowaniu się ceny międzynarodowej np. budynków czy zakładów użyteczności publicznej – są to towary non-tradables1, 11 ceny międzynarodowe są mniej elastyczne od cen na rynku krajowym, co wy­ nika: –– ze stosowania przez poszczególne kraje odmiennej zagranicznej polityki eko­ nomicznej, 1 P.

Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2008, s. 119.

126

Ceny na rynku międzynarodowym

–– rozmaitych praktyk korporacji transnarodowych, –– połączenia rynków narodowych w jeden rynek międzynarodowy, –– mniejszej sprawności, niż w skali narodowej, mechanizmów kojarzących po­ pyt.

Ceny na rynku międzynarodowym są uzależnione od całego zespołu czynników, które wynikają z uwarunkowań panujących w obszarze poszczególnych uczestników stosunków wymiennych w skali ponadnarodowej. Przede wszystkim warto wymienić czynniki strukturalne. Są one związane z posiadaniem przez kraje surowców, co wpływa na poziom ich uprzemysłowienia. Wśród czynników strukturalnych można wyróżnić: 11 rodzaj i znaczenie posiadanych surowców (np. surowce energetyczne, które są najważniejszym czynnikiem wytwórczym dla współczesnej gospodarki), 11 metody stosowane do eksploatacji surowców, 11 poziom efektywności przetwarzania i składowania surowców, 11 warunki agroklimatyczne (rodzaj klimatu, dostępność zbiorników wodnych, za­ plecze techniczne), 11 zasoby pracy i kapitał ludzki (wykształcenie, umiejętności, zamożność społeczeń­ stwa, dostęp do taniej siły roboczej), 11 zasoby rzeczowe i finansowe, 11 rozwój infrastruktury gospodarczej, poziom kultury technicznej, rozwój nowocze­ snej produkcji (są to najważniejsze czynniki strukturalne).

Kolejnym czynnikiem mającym niebagatelny wpływ na poziom cen międzynaro­ dowych są uwarunkowania instytucjonalne poszczególnych uczestników relacji han­ dlowych. Mają one coraz większy wpływ na wzrost wymiany międzynarodowej i obejmują: 11 ustrój polityczny: –– upowszechnianie jednolitego systemu społeczno-ekonomicznego, –– wzrost liberalizacji działalności gospodarczej, 11 poprawę polityki gospodarczej państwa: –– powstawanie warunków sprzyjających kształtowaniu się globalnego rynku to­ warów, usług i czynników produkcji, –– kierowanie się przez państwo kryterium zysku, –– rozwój przedsiębiorstw międzynarodowych i korporacji transnarodowych, –– wzrost polityki pointegracyjnej (znoszenie ceł i ograniczeń), –– tworzenie organizacji o charakterze integracyjnym, które ułatwiają działanie mechanizmów rynku i konkurencji, 11 upowszechnianie traktatów i umów międzynarodowych.

Ostatnią grupą czynników, które wywierają znaczny wpływ na poziom cen w ska­ li międzynarodowej, są czynniki koniunkturalne. Mają one okresowy wpływ na go­ spodarkę światową i są ściśle związane z wahaniem popytu i podaży na rynkach międzynarodowych. Można do nich zaliczyć:

Wczesne teorie handlu zagranicznego

141

7. Tradycyjne i współczesne teorie wymiany międzynarodowej 7.1. Wczesne teorie handlu zagranicznego Najprostszą i jednocześnie mającą najdłuższą tradycję formą wymiany międzyna­ rodowej jest handel z udziałem przedstawicieli różnych krajów. Oddziałuje on w sposób istotny na całe życie gospodarcze wszystkich podmiotów zaangażowa­ nych w jego realizację, przy czym stopień tego wpływu jest różny w poszczególnych krajach.

Handel międzynarodowy istniał już w starożytności. Jednakże w zdecydowanej większości przypadków handel ten nie miał większego wpływu na procesy gospoda­ rowania zachodzące w poszczególnych krajach. W starożytności import zboża i drew­ na do głównych skupisk ludności był w znacznym stopniu kontrolowany przez ośrod­ ki władzy. Wynikało to w dużej mierze ze strategicznego, jak również społecznego znaczenia importu towarów do ówczesnych centrów politycznych. Pierwszymi poglą­ dami na temat rozwoju handlu zagranicznego były teorie psychologiczno-etyczne.

Prekursorem był Platon1, według którego państwo powinno wywozić za granicę te towary, których ma nadwyżkę, a importować te, których w państwie brakuje. Pod­ stawą handlu nie były korzyści ekonomiczne. Natomiast regułą, którą się kierowano była zasada sprawiedliwości.

Następną teorią należącą do tego nurtu i uważaną za pierwszą, mało zwartą i dogmatyczną koncepcję rozwoju handlu zagranicznego była koncepcja psychozy lęku przed brakiem towarów. Zgodnie z nią starali się handlować władcy starożytne­ go Egiptu, Fenicji, Grecji oraz starożytnego Rzymu. Dążyli oni do uzyskania możliwie jak największej ilości dóbr, starając się jednocześnie oferować w zamian możliwie jak najmniej. Chodziło o to, aby przez podział pracy, czasami noszący nawet znamiona rabunku, dysponować towarami umożliwiającymi zaspokojenie ówczesnych potrzeb produkcyjnych i konsumpcyjnych. Powszechna była obawa przed niedostateczną po­ dażą. Wszyscy zaangażowani w stosunki handlowe twierdzili, że powinno się przy­ wozić z zagranicy jak najwięcej towarów, natomiast wywozić jak najmniej. Był to okres średniowiecza, kiedy to wymiana międzynarodowa nie miała jeszcze dużego znaczenia. Z kolei bardzo silny wpływ na poglądy gospodarcze, w tym poglądy doty­ czące wymiany międzynarodowej, miał Kościół katolicki. W tamtym okresie miało miejsce siedem wypraw krzyżowych (lata 1096–1270), na skutek czego nastąpiło 1 Platon (ok. 437 do 347 r. p.n.e.) – grecki filozof i twórca systemu filozoficznego, zwanego obecnie idealizmem platońskim.

142

Tradycyjne i współczesne teorie wymiany międzynarodowej

zetknięcie trzech kultur – żydowskiej, arabskiej, greckiej, co doprowadziło do nawią­ zania pierwszych więzi handlowych z krajami arabskimi2.

Wraz z dezintegracją starożytnego Rzymu rozpoczął się proces wyzwalania i usa­ modzielniana się różnorodnych władz lokalnych, który doprowadził do utworzenia niezależnych państewek i księstw, dokonujących między sobą ograniczonej wymiany soli, skór, przypraw czy ówczesnych towarów luksusowych w postaci kruszców szla­ chetnych lub lepszej odzieży. W tym czasie zwiększało się znaczenie Kościoła rzym­ skokatolickiego, który umacniając system feudalny, narzucał też poglądy dotyczące handlu (zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego). Coraz częściej wyrażany był pogląd, że kupowanie i sprzedawanie jest zjawiskiem korzystnym dla obu stron, gdyż jedna potrzebuje tego, co należy do drugiej i na odwrót. Istotę ówczesnego handlu zagranicznego określał dogmat słusznej ceny. Zasady te najpełniej ujął św. Tomasz z Akwinu3. Wymiana powinna odbywać się również w skali międzynarodowej, ale po tzw. cenie sprawiedliwej. Cena sprawiedliwa jest to cena, która zawiera wyłącznie koszty produkcji; cena zakupu musiała się równać cenie sprzedaży (wyższa cena była możliwa, gdy pośrednik ulepszył w pewien sposób dany towar). W późniejszym okresie zaczęto uwzględniać wpływ rynku (np. niedobór na rynku) na poziom cen – te towary, które są rzadsze na rynku, są na ogół droższe. Pośrednik, który zajmuje się importem lub eksportem towarów, może żądać wyższej ceny niż ta, którą zapłacił za ten towar. Dopuszczono więc możliwość różnicowania cen i wpływ na nią rynku.

Teorie te nie były w pełni wykształcone, gdyż nie uwzględniały sytuacji ekonomicznej.

Nie były formułowane na podstawie realnych zdarzeń ekonomicznych, które zacho­ dziły na rynku4.

W XVI wieku ukształtował się merkantylizm, jego korzenie wiążą się z powsta­ niem w zachodniej Europie, a zwłaszcza we Francji, monarchii absolutnych. Mer­ kantylizm był doktryną ekonomiczną i polityczną zalecającą popieranie wywozu własnych towarów przy jednoczesnym ograniczaniu importu z myślą o zyskaniu w ten sposób nadwyżek złota. Doktryna ta miała pewne cechy wspólne z psychozą lęku przed brakiem towarów i dogmatem słusznej ceny. Zarazem jednak wyróżnia­ ła się pewną oryginalnością. Czołowi przedstawiciele merkantylizmu byli obywate­ lami różnych krajów (głównie Anglii, Niemiec, Francji i Holandii) oraz niejednokrot­ nie reprezentowali odmienne poglądy. Jednakże w odniesieniu do kilku najbardziej istotnych kwestii panowała wśród nich jednomyślność. Wszyscy dopatrywali się źródeł bogactwa narodu w korzystnym kształtowaniu się bilansu handlowego i bi­ lansu szerzej rozumianej wymiany gospodarczej z zagranicą. Wychodzili oni z za­ łożenia o celowości zwiększania przez każdy kraj zasobów różnego rodzaju krusz­ ców szlachetnych. Sugerowali stosowanie polityki ekonomicznej ułatwiającej osią­ 2 P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2001; A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 1999; A.J. Klawe, A. Makać, Zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych, PWN, Warszawa 1981.

3 Tomasz

z Akwinu, Akwinata (około 1224–1274) – filozof scholastyczny, teolog, członek za­ konu dominikanów. Był jednym z najwybitniejszych myślicieli w dziejach chrześcijaństwa. Święty Kościoła katolickiego.

4 http://www.scribd.com/doc/7262078/Midzynarodowe-Stosunki-Gospodarcze

Zarys historyczny i pojęciowy

159

8. Podstawy handlu zagranicznego 8.1. Zarys historyczny i pojęciowy Początki handlu w jego prymitywnej formie – wymianie produktu na produkt (ten proces obecnie nosi nazwę wymiany barterowej – barter exchange) sięgają 5000 lat przed naszą erą, tj. ponad 7000 lat wstecz. Już wtedy społeczności rodowe, które zazwyczaj były samowystarczalne oraz niezależne od siebie, prowadziły wymianę wytwarzanych przez siebie produktów i przedmiotów użytkowych. Stopniowo te re­ lacje rozwijały się i później przybierały formę specjalizacji. Tworzył się w ten sposób elementarny podział pracy, warunek trwałej wymiany produktów. Do rozwoju cywili­ zacyjnego, gospodarczego i handlu najbardziej przyczyniły się najwcześniej zorgani­ zowane państwowo społeczności Chin i Indii, a z punktu widzenia naszej europejskiej cywilizacji – społeczności Afryki Północno-Wschodniej (Egipt), Azji Przedniej (Feni­ cja, Babilonia, Persja) i Europy Południowo-Wschodniej (Grecja).

Oceniając starożytność z punktu widzenia rozwoju gospodarczego i handlu, na­ leży wskazać, że postęp cywilizacyjny oraz urozmaicona produkcja rolna i rzemieśl­ nicza umożliwiły rozwój handlu międzynarodowego, który przeszedł długą drogę od handlu wymiennego produktu na produkt do bardziej rozwiniętych form handlu mię­ dzynarodowego opartych na pieniądzu kruszcowym. Pojawiły się kantory wymiany pieniędzy i początki bankowości oraz formy organizacyjne handlu ułatwiające jego rozkwit (giełdy).

Duży wpływ na kształtowanie wymiany handlowej miał system prawa rzymskie­ go. Umożliwił on legalną regulację działalności kupieckiej, obrót pieniężny i ustano­ wił prawa wierzycieli. W tamtych czasach zostały utworzone szlaki i drogi handlowe (morskie i lądowe), które przez wiele wieków wyznaczały główne kierunki wymiany międzynarodowej. Handel międzynarodowy w starożytności głównie skupiał się na wymianie przedmiotów zbytku, które zaspokajały wyrafinowane gusty i potrzebę luk­ susu bogatych właścicieli niewolników i tworzącej się oligarchii finansowej. Centrum wymiany handlowej w tamtym okresie był Rzym.

Szybki rozwój handlu międzynarodowego po wojnach krzyżowych w basenie Morza Śródziemnego, z Dalekim Wschodem i w Europie Zachodniej, Północnej i Wschodniej stwarzał duże zapotrzebowanie na wzrost produkcji na potrzeby tej wymiany. Bogate miasta włoskie: Wenecja, Genua, Mediolan, Piza, Florencja, ży­ jące z handlu i produkcji na eksport, zaczęły wspierać rozwój wytwórczości poszu­ kiwanych za granicą towarów. Organizację produkcji wyrobów przemysłowych na

160

Podstawy handlu zagranicznego

eksport, odpowiadających wymogom nabywców zagranicznych, oparto na coraz bardziej upowszechniającym się systemie nakładczym. Kupcy–przedsiębiorcy za­ mawiali towary na eksport u rzemieślników, zaliczkując zamawiane wyroby i za­ opatrując ich w surowce i materiały do produkcji, a także w narzędzia. W ciągu XV–XVIII wieku wykształciła się nowa forma organizacji produkcji – manufaktury.

Kupcy–przedsiębiorcy już sami zaczęli organizować produkcję, zatrudniając wielu rzemieślników pod jednym dachem w tworzonych przez siebie dużych warszta­ tach.

Odkrycia geograficzne końca XV i początku XVI wieku oraz następująca po nich kolonizacja Azji Południowo-Wschodniej i kontynentu amerykańskiego przez Europej­ czyków, a także szybkie rozszerzanie się handlu na nowo odkryte i kolonizowane terytoria zapoczątkowały proces kształtowania się rynku światowego.

Rozprzestrzenianie się i szybki wzrost produkcji przemysłowej, nabierającej w coraz większym stopniu charakter produkcji masowej, oraz związana z nią ekspan­ sja handlu światowego wymagały nowych rozwiązań instytucjonalnych. Konieczne było przede wszystkim wykształcenie stabilnego, międzynarodowego systemu walu­ towego oraz rynku kapitałowego, zapewniającego rosnącą podaż kapitału i jego łatwe przemieszczanie w skali międzynarodowej.

W rozwoju handlu międzynarodowego i upowszechnianiu się obrotu kapitałowe­ go w skali międzynarodowej zasadniczą rolę odegrało wykształcenie w XIX wieku międzynarodowego systemu waluty złotej (gold standard). Była to odpowiedź na cha­ os pieniężny panujący w Europie po wojnach napoleońskich, kiedy to rządy wielu krajów pokrywały rosnące wydatki dodatkową emisją pieniądza papierowego lub banknotów ich głównych banków bez dostatecznego pokrycia rezerwami złota. W na­ stępstwie rozwinęła się inflacja, dezorganizując życie gospodarcze1.

Zmiany zachodzące w obrębie stosunków społeczno-gospodarczych ludności by­ ły obserwowane i opisywane przez naukowców. W ich wyniku powstawały teorie naukowe, które ewoluowały oraz przekształcały się wraz ze zmianą poglądów na naturę oraz treść zjawisk ekonomicznych2.

Późniejsze I i II wojny światowe również odcisnęły swój ślad na relacjach handlo­ wych między poszczególnymi krajami świata. Na skutek tych zdarzeń zmieniały się wpływy na świecie, pojawiały się nowe super mocarstwa, a wymiana międzynarodo­ wa przechodziła gwałtowne zmiany strukturalne oraz asortymentowe.

Gospodarkę światową na przełomie XX i XXI wieku charakteryzował nasilający się coraz bardziej powszechny proces rozszerzających się powiązań produkcyjnych, technologicznych, handlowych, finansowych, instytucjonalnych między podmiotami gospodarczymi i gospodarkami narodowymi krajów na różnych poziomach rozwoju i na różnych kontynentach3.

1 Zob.

M. Friedman, Intrygujący pieniądz, Wyd. Łódzkie, Łódź 1994.

2 Zob.

rozdział 7.

3 Zob.

J. Sołdaczuk, J. Misala, Historia handlu międzynarodowego, PWE, Warszawa 2001, s. 335–342.

Pojęcie bilansu płatniczego oraz transakcje w nim ujmowane

181

9. Bilans płatniczy i równowaga płatnicza 9.1. Pojęcie bilansu płatniczego oraz transakcje w nim ujmowane Relacje ekonomiczne, które wiążą kraj z jego zagranicznymi kontrahentami, znajdują swoje finansowe odzwierciedlenie w bilansie płatniczym. Jest to zestawienie (docho­ dów – wpływów oraz wydatków – płatności) wszystkich transakcji dokonanych mię­ dzy rezydentami (gospodarką krajową) a nierezydentami (zagranicą) w danym okre­ sie. Jest on sporządzany dla całej gospodarki narodowej. Bilans płatniczy Polski za poszczególne miesiące, kwartały oraz lata publikuje Narodowy Bank Polski. Zesta­ wieniem komplementarnym dla bilansu płatniczego jest międzynarodowa pozycja inwestycyjna.

Bilans płatniczy strefy euro publikuje Europejski Bank Centralny, natomiast bi­ lans handlowy Unii Europejskiej – Eurostat. Metodologia tworzenia bilansu płatnicze­ go różni się w zależności od kraju, jednak co do zasady powinna być zgodna z Balan‑ ce of Payments Manual (BPM) publikowanym przez Międzynarodowy Fundusz Walu­ towy.

Rachunki bilansu płatniczego zawierają zapis wszystkich płatności, jakie dany kraj realizuje na rzecz i otrzymuje od zagranicznych rezydentów. Każda transakcja, która skutkuje płatnością dla rezydentów zagranicznych, zostaje zapisana w bilansie płatniczym po stronie debetowej i otrzymuje znak ujemny (–). Każda transakcja, która skutkuje płatnością z zagranicy, jest zapisywana po stronie kredytowej i otrzy­ muje znak dodatni (+)1.

Rodzaje transakcji ujmowanych w bilansie płatniczym obejmują: 11 transakcje odpłatne, 11 transakcje nieodpłatne.

Transakcje odpłatne: 11 sprzedaż i zakup towarów i usług w zamian za zapłatę w pieniądzach lub przy­ rzeczenie zapłaty w przyszłości (transakcje kredytowe), 11 zamiana towarów i usług na inne towary i usługi (wymiana bezpośrednia – bar­ ter), 1 P.R. Krugman, M. Obstfeld, Ekonomia międzynarodowa. Teoria i polityka, Wydawnictwo Na­ ukowe PWN, Warszawa 2007, s. 20.

182

Bilans płatniczy i równowaga płatnicza

11 zamiana jednego waloru finansowego na inny walor finansowy (np. restruktury­ zacja zadłużenia lub zakup i sprzedaż papierów wartościowych za pieniądze).

Analizując ogólnoświatowe statystyki handlu międzynarodowego, można stwier­ dzić, że najbardziej rozpowszechniony jest system rozliczeń wolnodewizowych, w którym płatności są dokonywane w walutach swobodnie wymienialnych. Nato­ miast w przypadku braku walut wymienialnych, w grę wchodzi wymiana towarowa (barter).

Transakcje nieodpłatne: 11 otrzymywanie lub dostarczanie towarów i usług bez ekwiwalentu pieniężnego lub rzeczowego (np. dary w naturze na rzecz osób fizycznych lub organizacji chary­ tatywnych), 11 otrzymywanie lub dostarczanie walorów finansowych bez ekwiwalentu (czyli da­ rowizny i inne pieniężne świadczenia jednostronne: emerytury, renty, składki z tytułu członkowstwa w zagranicznych organizacjach itp.).

Każda transakcja zagraniczna jest zapisywana w bilansie płatniczym dwukrot­ nie: raz po stronie „winien”, drugi raz po stronie „ma”. W przypadku transakcji odpłatnych każde zwiększenie rzeczowych czy finansowych składników majątko­ wych kraju ma odpowiednik w zmniejszeniu innego ze składników majątkowych lub wzroście zobowiązań (pasywów). Natomiast w transakcjach nieodpłatnych w celu zachowania określonego zapisu w bilansie płatniczym stosuje się rozwią­ zanie umowne: drugą stroną transakcji są pozycje „transfery” w bilansie. Dlatego dary rzeczowe z zagranicy zwiększają aktywa w pozycji „import towarów”, a ich odpowiednikiem są „transfery” w pasywach bilansu. „Transfery” mogą występo­ wać w bilansie w postaci prywatnych lub rządowych darów w zależności od tego, kto jest ich odbiorcą.

Dwukrotny zapis każdej transakcji w bilansie płatniczym, pierwszy po stronie „winien”, drugi – po stronie „ma” powoduje, że bilans płatniczy w sensie rachunko­ wym jest zawsze zrównoważony, natomiast nie oznacza to jednak, że bilans płatniczy zawsze wykazuje równowagę w sensie ekonomicznym.

W gromadzeniu danych statystycznych bilansu płatniczego istnieją dwa rozwią­ zania: możliwe jest ewidencjonowanie danych o obrotach towarowych z zagranicą na podstawie danych urzędów celnych uzyskanych z dokumentów odprawy celnej – SAD (Single Administrative Document) lub też na podstawie danych bankowych o zrealizowanych płatnościach za towary eksportowane i importowane oraz zawar­ tych umowach kredytowych.

Według MFW transakcje eksportowe w bilansach płatniczych powinny być ujmo­ wane w cenach fob (free on board), natomiast transakcje importowe powinny być ujmowane w cenach cif (cost insurance freight). Ceny fob obejmują wartość towarów i koszty przesyłki do granicy względnie do burty statku w porcie załadowania. Obej­ mują one więc koszty poniesione w kraju eksportera, a nie obejmują kosztów pono­ szonych poza granicami. Ceny cif obejmują wartość towaru powiększoną o koszty

Pojęcie oraz założenia zagranicznej polityki ekonomicznej

195

10. Zagraniczna polityka ekonomiczna 10.1. Pojęcie oraz założenia zagranicznej polityki ekonomicznej Zagraniczna polityka ekonomiczna (ZPE) to świadome oddziaływanie państwa na wymianę gospodarczą z zagranicą sprowadzające się z jednej strony do wytyczenia określonych celów w tej dziedzinie, a z drugiej – określonych narzędzi (instrumen­ tów), które przez swój wpływ na obroty gospodarcze z zagranicą mają przyczynić się do osiągania tych celów1.

Zagraniczna polityka ekonomiczna stanowi część ogólnej polityki gospodarczej każdego kraju, jest ściśle powiązana z pozostałymi dziedzinami tej polityki, tj. poli­ tyką rolną, przemysłową, naukowo-badawczą, technologiczną i innymi. U podstaw tego związku leży ścisła współzależność między sytuacją w wymianie gospodarczej z zagranicą a sytuacją w gospodarce wewnętrznej każdego kraju2.

Istnieje także ścisła współzależność między zagraniczną polityką ekonomiczną a ogólną polityką danego kraju wykorzystywaną w stosunkach z partnerami zagranicz­ nymi, tzn. wpływa ona w określonej mierze na kształtowanie ogólnej polityki zagranicz­ nej i odwrotnie – kształtowanie się ogólnej polityki zagranicznej wpływa na ZPE. Zagraniczną politykę ekonomiczną możemy podzielić na: 11 politykę autonomiczną, prowadzoną przez dany kraj samodzielnie, bez uzgod­ nień z partnerami zagranicznymi; 11 politykę umowną, realizowaną przez różnorodne uzgodnienia z partnerami; może ona być polityką sensu stricte międzynarodową lub też ponadnarodową.

O zagranicznej polityce ekonomicznej jako całości można mówić tylko w ujęciu agregatowym, określającym oddziaływanie państwa na podstawowe kierunki współpra­ cy gospodarczej z zagranicą. W zależności od formy stosunków gospodarczych z zagra­ nicą polityka ekonomiczna dzieli się na kilka rodzajów polityki sektorowej. Są nimi: 11 zagraniczna polityka handlowa – kształtowanie przez państwo stosunków towa­ rowych z zagranicą, a więc obrotów handlu zagranicznego; składa się z polityki eksportowej i importowej; 11 zagraniczna polityka kapitałowa – kształtowanie przez państwo ruchów kapitału w relacji kraj–zagranica; składa się z polityki kredytowej, polityki dotyczącej bez­ 1 http://www.scribd.com/doc/7262078/Midzynarodowe-Stosunki-Gospodarcze 2 Tamże.

196

Zagraniczna polityka ekonomiczna

pośrednich inwestycji kapitałowych i polityki odnoszącej się do inwestycji port­ felowych; 11 zagraniczna polityka migracyjna – oddziaływanie państwa na przepływ ludności w relacji kraj–zagranica; dzieli się na politykę emigracyjną (odpływ ludności) i politykę imigracyjną (przypływ ludności); 11 zagraniczna polityka technologiczna – oddziaływanie państwa na przekazywa­ nie dorobku intelektualnego (powstałego w trakcie badań podstawowych i sto­ sowanych) oraz doświadczeń nabytych w toku procesów produkcyjnych w re­ lacji kraj–zagranica; 11 zagraniczna polityka usługowa – oddziaływanie państwa na handel usługami w relacji kraj–zagranica3.

Międzynarodowa polityka ekonomiczna to inaczej zagraniczna polityka ekono­ miczna większej liczby krajów, uzgodniona na zasadach równości i wzajemnego po­ szanowania.

Ponadnarodowa polityka ekonomiczna polega natomiast na dobrowolnym odda­ niu przez dany kraj części swoich suwerennych uprawnień z zakresu zagranicznej polityki ekonomicznej odpowiedniemu organowi (organom) ponadnarodowemu.

W obrębie tej polityki uwzględnia się w mniejszym lub większym stopniu szeroko rozumiane interesy większej liczby krajów, biorąc pod uwagę kontekst ogólnoświato­ wy, np. Unię Europejską.

Głównym celem zagranicznej polityki ekonomicznej każdego kraju jest sprzyjanie osiągnięciu możliwie najwyższego poziomu szeroko rozumianego dobrobytu społe­ czeństwa.

Cele cząstkowe zagranicznej polityki ekonomicznej to przede wszystkim: 11 11 11 11 11

osiągnięcie możliwie największego poziomu zatrudnienia, zapewnienie stabilności poziomu cen, zapewnienie możliwie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, zapewnienie możliwie sprawiedliwego podziału dochodu narodowego, dążenie do osiągnięcia równowagi w wymianie gospodarczej z zagranicą (równo­ wagi zewnętrznej).

Długookresowe cele zagranicznej polityki ekonomicznej to w głównej mierze:

11 osiągnięcie równowagi bilansu płatniczego, 11 zapewnienie stabilności kursu walutowego, 11 zapewnienie równowagi bilansu handlowego, bilansu obrotów bieżących czy też kapitałowych.

Krótkookresowe cele zagranicznej polityki ekonomicznej to przede wszystkim: 11 zmiany poziomu importu czy eksportu, 11 zwiększenie zaopatrzenia w określone produkty, 11 zmniejszenie rozmiarów zaciąganych kredytów krótkoterminowych.

3 P. Bożyk, Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna, PWE, Warszawa 2004, s. 14–19.

Początki kryzysu – krótka charakterystyka

209

11. Kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych końca pierwszej dekady XXI wieku – konsekwencje globalne 11.1. Początki kryzysu – krótka charakterystyka W literaturze przedmiotu kryzys definiuje się jako załamanie koniunktury, którego efektem są jednoczesny spadek produkcji i zahamowanie tempa wzrostu gospodar­ czego. Można powiedzieć, iż kryzysy są cechą gospodarki światowej, jej nieroze­ rwalną częścią. Najczęściej wyróżnia się następujące rodzaje kryzysów: kryzysy walutowe (currency crisis), kryzysy bankowe (banking crisis), kryzysy zadłużenia (debt crisis), kryzysy systemu finansowego (systemic financial crisis). Kryzys walu­ towy oznacza zaburzenia na międzynarodowych bądź krajowych rynkach waluto­ wych. Ich przyczyną mogą być np. spekulacyjne ataki krótkoterminowego kapitału zagranicznego. Konsekwencje takich ataków to przede wszystkim spadki kursów walutowych, obniżenie rezerw walutowych oraz wysokie wzrosty stóp procento­ wych. Z kryzysem bankowym mamy do czynienia, gdy dochodzi do znacznego obniżenia ogólnego poziomu kapitału w systemie bankowym, co może grozić utra­ tą płynności lub wręcz niewypłacalnością banków. Zmusza to banki do zawieszenia wypłaty zobowiązań, a rząd do udzielenia bankom pomocy finansowej w celu za­ pobieżenia kryzysowi. Kryzys zadłużenia zagranicznego występuje wówczas, kiedy kraj nie jest w stanie obsługiwać swojego zadłużenia zagranicznego (spłacać rat i procentów). Kryzys systemu finansowego, oznacza załamanie się systemu finanso­ wego, jako całości (instytucji i rynków finansowych), przejawiające się w niezdol­ ności do realizowania jego podstawowych zadań, co wywiera wysoce niekorzystny wpływ na gospodarkę1.

1 M. Bordo, B. Eichengreen, D. Klingebiel, M.S. Maritnez-Peira, Is Crisis Problem Gro‑ wing More Severe?, „Economic Policy. A European Forum” 2000, No. 32, s. 55; G.L. Kamin­ sky, S. Lizondo, C.R. Reinhard, Leading Indicators of Currency Crisis, „IMF Working Paper” 1997, nr 79, s. 15; L. Mesjasz, Kryzysy finansowe w współczesnej gospodarce, w: S. Mikla­ szewski, L. Mesjasz, E. Kolendowski, P. Małecki, J. Pera, M. Bieda, J. Garlińska-Bielawska, Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2003, s. 102.

210

Kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych w końcu pierwszej dekady XXI wieku…

Największy od 1929 roku światowy kryzys finansowy w latach 2007–2010 miał nieobliczalne konsekwencje wywierając niszczący wpływ na gospodarkę światową końca pierwszej dekady XXI wieku. Problem mający swe źródło w Stanach Zjedno­ czonych ze względu na globalne współzależności w szybkim tempie rozprzestrzenił się na cały świat. Najdotkliwiej odczuły go kraje o najbardziej rozwiniętej gospodar­ ce, a szczególnie te, w których dużą rolę odgrywają systemy bankowe. Mimo działań rządu amerykańskiego (plan Paulsona, pakiet stymulacyjny B. Obamy) oraz inter­ wencji innych krajów, świat stanął w obliczu największego kryzysu gospodarczego od lat 30. XX wieku. Jednym z obserwowanych skutków była groźba nacjonalizacji po­ lityki ekonomicznej poszczególnych krajów i podważanie filarów działania obecnych organizacji (UE, MFW, strefy euro)2.

Po Wielkim Kryzysie w latach 30. XX wieku w Stanach Zjednoczonych powstały kasy pożyczkowe wspomagające budownictwo. Stopniowa liberalizacja kontroli dopro­ wadziła do sytuacji, w której zaczęły one udzielać kredyty hipoteczne bez należytych zabezpieczeń. Jednocześnie fundusze pożyczkowe stały się atrakcyjnym polem inwesty­ cji najpierw dla funduszy hedgingowych3, a następnie dla banków. Rosnące nieustannie ceny nieruchomości skłaniały instytucje kredytowe do udzielania pożyczek, nawet oso­ bom bez stałego dochodu, gdyż uznano, że sam dom jest wystarczającym zabezpiecze­ niem kredytu4. Tymczasem sztucznie zawyżane ceny nieruchomości zaczęły się obniżać.

Jednym z głównych powodów było podniesienie przez Zarząd Rezerwy Federalnej pod­ stawowych stóp procentowych z 1% w 2003 roku do 5,25% w listopadzie 2006 roku5.

Zwiększenie kosztów kredytu doprowadziło do obniżenia popytu na nieruchomości i spra­ wiło, że coraz więcej Amerykanów zaczęło mieć problemy z terminowym spłacaniem rat hipotecznych. Przejmowane przez banki i sprzedawane na rynku nieruchomości powo­ dowały dalszy spadek cen6, co oznaczało, że zysk ze sprzedaży nie pokrywał strat kre­ dytobiorców. Do końca 2007 roku kolejne instytucje zaczęły ujawniać gigantyczny defi­ cyt spowodowany niespłaconymi przez Amerykanów kredytami hipotecznymi. W ten sposób ostatecznie pękła „bańka hipoteczna”, jak nazwano nieuzasadniony sztuczny wzrost cen nieruchomości w Stanach Zjednoczonych. Oblicza się, że w 2007 roku 1% 2 P.

Pacuła, Kryzys finansowy w Stanach Zjednoczonych i jego możliwe konsekwencje, Bezpie­ czeństwo Narodowe I-II -2009/9–10, http://www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=1925 3 Hedging jest rodzajem instytucji finansowej, która w zamian za prowizję zarządza powierzo­ nym kapitałem. Cechą charakterystyczną jest ryzykowne inwestowanie w celu osiągnięcia maksy­ malnego zysku. Fundusze hedgingowe nie podlegają takim restrykcyjnym regulacjom, jak inne fun­ dusze inwestycyjne.

4 Bardzo popularne w Stanach Zjednoczonych są tzw. kredyty subprime, udzielane osobom z niewystarczającą zdolnością finansową lub mającym „złą historię” kredytową. Pożyczki te udzie­ lane były na wyższy procent. Kolejnym przykładem lekkomyślnej polityki kredytowej może być tzw.

Ninja Loan (nazwana tak od produktu finansowego HCL Finance), skierowana do osób „bez do­ chodu, bez pracy i bez aktywów”. Taka forma kredytowania była szczególnie popularna w szczycie tzw. bańki hipotecznej w latach 2000–2004.

5 Dane

Zarządu Rezerwy Federalnej (Fed), http://www.federalreserve.gov/releases/h15/

6 Średni

spadek cen nieruchomości w I kwartale 2008 roku w stosunku do I kwartału 2007 roku wyniósł 7,7%. Zob. L. Christie, Home Prices Continue Sharp Descent, „CNN Money”, 14.05.2008.

Chiński potencjał

219

12. Chindie – światowy biegun wzrostu 12.1. Chiński potencjał W opracowaniach przygotowywanych przez zachodnich analityków, mających na celu przedstawienie ewentualnych zagrożeń dla światowego pokoju, dominacji Stanów Zjednoczonych oraz źródeł zmian równowagi gospodarczej i geopolitycznej świata XXI wieku, Chiny zajmowały poczesne miejsce. W perspektywie krótkookre­ sowej Chiny nie powinny stanowić zagrożenia dla światowego porządku ze względu na niewystarczający poziom rozwoju gospodarczego. Jednakże można przyjąć, że w perspektywie długofalowej mogą się stać największym wyzwaniem dla utrzyma­ nia status quo, czyli dla przewodniej roli Stanów Zjednoczonych. Chiny mają szyb­ ko rozwijającą się gospodarkę, równocześnie odczuwając boleśnie fakt, że ich po­ zycja międzynarodowa nie odzwierciedla potencjału demograficznego, kulturowego i ekonomicznego. Z drugiej strony należy podkreślić, że w rzeczywistości potencjał ekonomiczny Chin jest w chwili obecnej mniejszy niż uważa wielu analityków. Choć kraj ten dynamicznie zwiększa swą obecność na rynkach światowych, to w 2000 ro­ ku jego udział (wyłączając Hongkong) w wolumenie światowego eksportu wynosił około 3,9%, a więc był porównywalny z udziałem Holandii. W tym samym czasie według danych Banku Światowego PKB per capita w wysokości 870 dol. plasował ten kraj na 141. miejscu w świecie. Natomiast w 2007 roku ta kwota już wynosi­ ła 2483 dol., a w 2008 roku – 3180 dol., co pozwoliło ten kraj umieścić dopiero na 104. miejscu w ogólnoświatowym rankingu1. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych, wynoszący w latach 1995–2007 średnio 40 mld dol. rocznie, nie uprawnia do stwierdzenia, że światowe centrum przemysłu przetwórczego wkrótce przesunie się do Chin2.

Chiny posiadają arsenał nuklearny, który według Międzynarodowego Instytutu Studiów Strategicznych zawiera około 20 rakiet międzykontynentalnych, a więc nie stanowi on poważnego argumentu przetargowego w sporach z innymi potęgami nu­ klearnymi. Można zgodzić się ze stwierdzeniem, że kraj ten będzie potrzebował kilku dziesięcioleci, by prześcignąć Stany Zjednoczone pod względem jakiegoś z istotnych wskaźników wzrostu gospodarczego. O ile jednak Chiny nie dysponują obecnie po­ 1 http://www.imf.org;

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2009/02/weodata/weoselco. aspx?g=2001&sg=All+countries (01.04.2010).

2 J. Białek, A. Oleksiuk, Gospodarka i geopolityka. Dokąd zmierza świat?, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009, s. 82–105.

220

Chindie – światowy biegun wzrostu

tencjałem pozwalającym na odebranie w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat Sta­ nom Zjednoczonym światowego prymatu, o tyle ich możliwości odgrywania głównej roli w regionie Azji i Pacyfiku są zdecydowanie większe3.

O relatywnej pozycji Chin na arenie międzynarodowej może w najbliższej przy­ szłości decydować fakt, że system polityczny tego kraju wraz z osłabieniem ideolo­ gicznej siły Komunistycznej Partii Chin wydaje się tracić na stabilności. Kontrola tej partii nad dynamicznym rozwojem gospodarczym staje się coraz mniejsza. Ewentu­ alna transformacja systemu politycznego w wyniku niezadowolenia mas społecznych, przejawiająca się walką o władzę i wpływy, mogłaby doprowadzić do ożywienia ten­ dencji nacjonalistycznych i agresywnych postaw wobec sąsiadów (szczególnie wobec Tajwanu). Jeśli trendy gospodarcze obserwowane od 1978 roku zostaną podtrzyma­ ne, Chiny prześcigną w drugim lub trzecim dziesięcioleciu obecnego wieku Stany Zjednoczone pod względem wielkości gospodarki. Osiągnięcia gospodarcze poczynio­ ne od 1978 roku są niewątpliwe, ale w dużym stopniu stanowiły wynik usuwania nieefektywności skolektywizowanego rolnictwa i centralnie planowanego przemysłu lekkiego. Jednakże od połowy lat 90. XX wieku sytuacja nie jest tak oczywista. Choć kapitalizm zakorzenił się w Chinach dość głęboko, to gałęzie przemysłu zarządzane przez państwo nadal obejmują prawie 50% gospodarki. Źle zarządzane, charaktery­ zujące się przerostami zatrudnienia, pozostałościami systemu centralnego planowa­ nia, gdyby nie „kreatywna księgowość” w wydaniu chińskim i gdyby funkcjonowały w systemie bankowym wymagającym terminowej obsługi zadłużenia, byłyby już dawno bankrutami. Kolejne etapy modernizacji gospodarki mogą napotykać trudno­ ści ze względu na interesy związane z sektorem publicznym (obawa zarządzających przed prywatyzacją, potencjalny wzrost bezrobocia, kompleksowe usługi dostarczane pracownikom zakładów państwowych). Banki stanowią jedynie kanał dystrybucji prywatnych oszczędności w kierunku państwowych przedsiębiorstw, będąc w mniej­ szym stopniu tradycyjnie rozumianymi bankami niż częścią systemu transferowego (wraz z systemem podatkowym, systemem wydatków publicznych i kreacji pienią­ dza). Należy jednak zwrócić uwagę na determinację władz w dążeniu do rozwoju gospodarki – wykazaną chociażby w trakcie przystępowania do WTO. Członkostwo tej organizacji będzie w najbliższych latach otwierać coraz to nowe obszary gospo­ darki chińskiej na konkurencję zagraniczną4.

Przywódcy chińscy są świadomi swego rodzaju zależności od rynków zachod­ nich oraz know-how, a oficjalnym atakom na „hegemonię” Stanów Zjednoczonych towarzyszy zrozumienie, że wpływy Stanów Zjednoczonych w rejonie Azji i Pacyfiku przynoszą – przynajmniej w perspektywie krótkookresowej – korzyści strategiczne samym Chinom. Zapewniają bowiem, że inne regionalne potęgi (Japonia i Korea) nie zdominują regionu w czasie, który Chiny poświęcą na rozbudowę swej siły eko­ nomicznej5.

3 Tamże.

4 Tamże.

5 Tamże.

Bibliografia

227

Bibliografia Azja-Pacyfik. Obraz gospodarczy regionu, red. B. Drelich-Skulska, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2007.

Bagiński P., Czaplicka K., Szczyciński J., Międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju.

Ewolucja, stan obecny i perspektywy, PWE, Warszawa 2009.

Bariery rozwoju na progu XXI wieku. Wybrane problemy, red. T. Wallas, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2007.

Bartkowiak R., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2008.

Bednarek A., Filipczak D., Makroekonomiczne i mikroekonomiczne teorie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, Wydział Organizacji i Zarządzania Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006.

Bennett R., Wszystko o eksporcie. Praktyczny poradnik dla eksporterów, Wydawnictwo Pro­ fesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1998.

Bernaś B., Finanse międzynarodowe, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania i Finan­ sów, Wrocław 1999.

Bhagwati J.N., In Defense of Globalization, Oxford University Press, New York 2007.

Białecki K.P., Operacje handlu zagranicznego, wyd. III zm., PWE, Warszawa 2002.

Białecki K.P., Januszkiewicz W., Oręziak L., Leksykon handlu zagranicznego, PWE, Warsza­ wa 2007.

Białek J., Jak usprawnić globalizację – na marginesie pracy Stiglitza J., Biuletyn Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN. „Przyszłość. Świat – Europa – Pol­ ska” 2007, nr 2.

Białek J., Oleksiuk A., Gospodarka i geopolityka. Dokąd zmierza świat?, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009.

Białek J., Oleksiuk A., Instytucjonalna słabość zarządzania strefą euro, w: Polska w Unii Europejskiej – problemy i doświadczenia procesu integracji, red. T. Pałaszewska Reindl, T. Szot-Gabryś, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Umiejętności im. Stanisława Staszica w Kielcach, Kielce 2009.

Białek J., Oleksiuk A., Makroekonomia – vademecum studenta, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2008.

Białek J., Oleksiuk A., Światowy kryzys gospodarczy a sektor finansowy w Polsce. Przyczynek do dyskusji, w: Teoretyczne i praktyczne aspekty funkcjonowania gospodarki, red. T. Ber­ nat, Wydawnictwo Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.

Bilski J., Międzynarodowy system walutowy, PWE, Warszawa 2006.

Biznes międzynarodowy. Od internacjonalizacji do globalizacji, red. M.K. Nowakowski, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005.

Bobińska K., Od niekontrolowanej globalizacji do zinstytucjonalizowanej gospodarki świato‑ wej, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2009.

Bordo M., Eichengreen B., Klingebiel D., M.S. Maritnez-Peira, Is Crisis Problem Growing More Severe?, „Economic Policy. A European Forum” 2000, No. 32.

Bożyk P., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2008.

Bożyk P., Misala J., Puławski M., Międzynarodowe Stosunki Ekonomiczne, PWE, Warszawa 2001.

228

Bibliografia

Bożyk P., Zagraniczna i międzynarodowa polityka ekonomiczna, PWE, Warszawa 2004.

Branch Alan E., Export Practice and Management, Chapman & Hall, London 1996.

Budnikowski A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 1999, 2001, 2006.

Bukowski S., Strefa euro. Perspektywy rozszerzenia o Polskę i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, PWE, Warszawa 2008.

Burda M., Wypłosz C., Makroekonomia. Podręcznik europejski, PWE, Warszawa 1995.

Caves R., Frankel J., Jones R., Handel i finanse międzynarodowe, PWE, Warszawa 1998.

Christie L., Home Prices Continue Sharp Descent, „CNN Money”, 14.05.2008.

Czarczyńska A., Śledziewska K., Teoria europejskiej integracji gospodarczej, C.H. Beck, Warszawa, 2006.

Czarny E., Śledziewska K., Polska w handlu światowym, PWE, Warszawa 2009.

Dąbrowska A., Rozwój rynku usług w Polsce – uwarunkowania i perspektywy, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2008.

Decision makers‘ behaviour under the Conditions of Crisis Threat, red. D. Kopycińska, Wy­ dawnictwo Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.

Deneulin S., Townsend N., Public Goods, Global Public Goods and Common Goods, Univer­ sity of Bath, „Working Paper” 2006, No. 18.

Domiter M., Eksport w doktrynie i polityce gospodarczej na tle procesów liberalizacyjnych i integracyjnych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oscara Langego we Wro­ cławiu, Wrocław 2008.

Drucker P.F., Natchnienie i fart – czyli innowacja i przedsiębiorczość, Studio EMKA, Warsza­ wa 2004.

Egzemplifikacja międzynarodowych stosunków gospodarczych, red. P. Bożyk, WSHiP, War­ szawa 2004.

Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, PWE, Warszawa 2006.

Ekonomiczne problemy funkcjonowania współczesnego świata, red. D. Kopycińska, Wydaw­ nictwo Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.

Epping R.C., Przewodnik po światowej ekonomii, Studio EMKA, Warszawa 2002.

Europa w perspektywie roku 2050, Polska Akademia Nauk, Kancelaria PAN, Komitet Pro­ gnoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 2007.

Europeistyka w zarysie, red. A. Nowak, D. Milczarek, PWE, Warszawa 2006.

Foresight nowoczesnej gospodarki, red. K. Matusiak, J. Kuciński, A. Gryzik, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009.

Forowicz J., Ewolucja przedsiębiorstw – od strategii międzynarodowej do strategii globalnej, w: Bariery internacjonalizacji przedsiębiorstwa, red. M.K. Nowakowski, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1997.

Fragmentation: New Production Patterns in the World Economy, red. S. Arntd, W. Kierzkow­ ski, Oxford University Press, Oxford 2001.

Friedman G., The Next 100 Years. A Forecast for the 21st Century, Doubleday, 2009.

Friedman M, Intrygujący pieniądz, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1994.

Friedman T.L., Lexus i drzewo oliwne. Zrozumieć globalizację, Rebis, Poznań 2001.

Gawrycki M.F., Procesy integracyjne w Ameryce Łacińskiej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007.

Glenn J.C., Gordon T.J., Florescu E., 2008 State of the Future. The Millenium Project, World Federation of ONZ Associations 2008.

Globalizacja i integracja europejska. Szanse i zagrożenia dla polskiej gospodarki, red. J. Ko­ tyński, PWE, Warszawa 2005.

Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, red. B. Liberska, PWE, Warszawa 2002.

Bibliografia

229

Golojewska A., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a proces restrukturyzacji gospodarki.

Aspekt teoretyczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008.

Gryczka M., Rynki zorganizowane (formalne), w: Handel zagraniczny. Wybrane problemy, red. J. Dudziński, Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie, Szczecin 2006.

Guzek M., Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Zarys teorii i polityki handlowej, PWE, Warszawa 2006.

Handel Zagraniczny, organizacja i technika, red. J. Rymarczyk, PWE, Warszawa 1996.

Hermanowski J., Handel zagraniczny. Poradnik, Univers Konsulting – Edukacja Jacyno i Modzelewski, Warszawa–Zielona Góra 2004.

Hoekman B., Kostecki M.M., Ekonomia światowego systemu handlu. WTO: Zasady i mecha‑ nizmy negocjacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wro­ cławiu, Wrocław 2002.

Hymer, S.H. The International Operations of National Firms: A Study of Direct Foreign Inve‑ stment. PhD Dissertation. Published posthumously, The MIT Press, Cambridge, Mass.

1960.

Integracja Azji Wschodniej. Mit czy rzeczywistość?, red. B. Skulska, Prace Naukowe Uni­ wersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010.

Jakobson A.J., Maksimow I.M., Lekcii po mirowoj ekonomikie: Uczebnoje posobije, IrGUPS, Irkuck 2006.

Jantoń-Drozdowska E., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Wydawnictwo Ars boni et aequi, Poznań 2004.

Jasiński L., Nobel w ekonomii. Poglądy laureatów w zarysie, Wydawnictwo Key Text, War­ szawa 2008.

Jasiński L., Podstawy funkcjonowania gospodarki światowej, Oficyna Wydawnicza Politech­ niki Warszawskiej, Warszawa 2007.

Jasiński L., Sektor wiedzy w rozwoju gospodarki, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2009.

Kaczmarek T.T., Ćwiek G., Ryzyko kryzysu a ciągłość działania. Business Continuity Mana‑ gement, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009.

Kaczmarek T.T., Globalna gospodarka i globalny kryzys, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009.

Kaczmarek T.T., Królak-Werwińska J., Handel międzynarodowy. Zarządzanie ryzykiem. Roz‑ liczenia finansowe, Oficyna Ekonomiczna, Grupa Wolters Kluwer, Kraków 2008.

Kaczmarek T.T., Zarzycki M., Poradnik eksportera, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Warszawa 2005.

Kadeřábková A., Výzvy pro podnikání – inovace a vzdĕlání. Česká republika na cestĕ ke znalostnĕ založené ekonomice, Linde, Praha 2004.

Kałduński M.M., Klauzula największego uprzywilejowania, Wydawnictwo TNOiK „Dom Or­ ganizatora”, Toruń 2007.

Kaminsky G.L., Lizondo S., C.R. Reinhard, Leading Indicators of Currency Crisis, „IMF Working Paper” 1997, No. 79.

Kane D.R., Principles of International Finance, Croom Helm, London–New York 1988.

Kaul I., Global Public Goods: A Key to Achieving the Millennium Development Goals, Office of Development Studies, United Nations Development Programme, Paris 2005.

Kaul I., Grunberg I., Stern M., Global Public Goods: International Cooperation in the 21st Century, Oxford University Press for the United Nations Development Programme, New York 1999.

Keynes J.M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.

230

Bibliografia

Kisiel-Łowczyc A., Współczesna gospodarka światowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdań­ skiego, Gdańsk 1999.

Klawe A.J., Makać A., Zarys międzynarodowych stosunków ekonomicznych, PWN, Warsza­ wa 1981.

Kleer J., Globalizacja a państwo narodowe i usługi publiczne, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2006.

Kołodko G., Wędrujący świat, Prószyński i S-ka /Prószyński Media, Warszawa 2009.

Kosztowniak A., Międzynarodowe instytucje finansowe a kryzysy finansowe, w: , Ekonomicz‑ ne problemy funkcjonowania współczesnego świata, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.

Kosztowniak A., Zadłużenie zagraniczne a rozwój gospodarczy, CeDeWu, Warszawa 2007.

Krugman P.R., Obstfeld M., Ekonomia Międzynarodowa: teoria i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Krugman P.R., Obstfeld M., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Wydawnictwo Nauko­ we PWN, Warszawa 2000.

Kunešová H., Cihelková E., a kol., Svĕtová ekonomika nové jevy a perpektivy, 2 doplnĕné a přepracované vydání, C.H. Beck, Praha 2006.

Kuś A., Publicznoprawne pozataryfowe i parotaryfowe instrumenty reglamentacji obrotu to‑ warowego z zagranicą, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Szczecin–Lublin 2006.

Kuzel M., Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w dyfuzji wiedzy i umiejętności. Na przykładzie gospodarki Polski, Wydawnictwo TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 2007.

Kuźnar A., Usługi w handlu międzynarodowym, Adam Marszałek, Toruń 2007.

Lachowicz M., Koncepcja wspólnych obszarów walutowych, „Bank i Kredyt” 2008, nr 2.

Latoszek E., Proczek M., Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, Dom Wy­ dawniczy Elipsa, Warszawa 2006.

Lofland J., Snow David A., Andersen L., Lofland Lyn H., Analiza układów społecznych.

Przwodnik metodologiczny po badaniach jakościowych, Wydawnictwo Scholar, Warsza­ wa 2010.

Lubbe A., Imperium europejskie – ekspansja Europy a powstanie gospodarki światowej, PWN, Warszawa 1982.

Ludwikowski R.R., Handel międzynarodowy, C.H. Beck, Warszawa 2006. Ładysz J., Polityka strukturalna Polski i Unii Europejskiej, PWE, Warszawa 2008.

Macroeconomic and Regional Aspects of the European Integration, red. Starzyńska W., Wik­ torowicz J., Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008.

Makać A., Międzynarodowa integracja gospodarcza – podstawowe problemy teoretyczne, w: Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Osiewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Mankiw G.N., Taylor M.P., Makroekonomia, PWE, Warszawa 2009.

Marciniak-Neider D., Rozliczenia w handlu zagranicznym, PWE, Warszawa 2004.

McKinnon R.I., Optimum Currency Areas, „American Economic Reviev” 1963, Vol. 53, No. 4.

Meredyk K., Ekonomia ogólna, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2007.

Mesjasz L., Kryzysy finansowe we współczesnej gospodarce światowej, w: Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, red. S. Miklaszewski, wyd. II, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006.

Bibliografia

231

Michałek J., Polityka handlowa. Mechanizmy ekonomiczne i regulacje międzynarodowe, Wy­ dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska, PWE, Warszawa 1997, 2000, 2001.

Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. J. Rymarczyk, PWE, Warszawa 2006, 2010.

Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. W. Iskra, Fundacja Innowacja Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Warszawa 2001.

Migracja kapitału w globalnej gospodarce, red. A. Szablewski, Wydawnictwo Difin, Warsza­ wa 2009.

Miklaszewski S., Internacjonalizacja i globalizacja gospodarki światowej, w: Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku, red. S. Miklaszewski, wyd. II, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006.

Miklaszewski S., Kolendowski E., Gospodarka światowa w warunkach globalizacji i regiona‑ lizacji rynków, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009.

Mill J.S., Zasady ekonomii politycznej, t. 2, PWN, Warszawa 1966.

Mińska-Struzik E., Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Handel. Czynniki produkcji, Glo‑ balizacja, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2007.

Mińska-Struzik E., Szoki technologiczne w gospodarce światowej, Wydawnictwo Uniwersy­ tetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009.

Misala J., Historia rozwoju teorii i polityki konkurencyjności międzynarodowej, Szkoła Głów­ na Handlowa, Warszawa 2009.

Misala J., Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicz‑ nej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2003.

Misala J., Wymiana międzynarodowa i gospodarka światowa. Teoria i mechanizmy funkcjo‑ nowania, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005.

Mises von Ludwig, Liberalizm w tradycji klasycznej, Wydawnictwo ARCANA, Kraków 2001.

Mohammed El-Erian, Kiedy rynki się zderzają – globalne finanse w erze turbulencji, MT Biznes, 2010.

Mundell R., A Theory of Optimum Currency Areas, „American Economic Reviev” 1961, Vol. 51, No. 4.

National Intelligence Council, Global Trends 2025. Transformed World 2009.

Nawrot K.A., Determinanty rozwoju gospodarczego państw ASEAN, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2008.

Nawrot W., Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki, prognozy, CeDeWu, Warszawa 2009.

Nowak A., Integracja europejska. Szansa dla Polski?, PWE, Warszawa 2002.

Nytko M., Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla rozwoju gospodarczego Podkarpacia, Instytut Rozwoju Przedsiębiorstw, Kraków 2009.

Oleksiuk A., Gospodarka Chin i jej wpływ na koniunkturę światową, Badania naukowe, Vol. 22, nr 2, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Umiejętności im. Stanisława Staszica w Kielcach, Kielce 2009.

Oleksiuk A., Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju jako forum rozwią‑ zywania problemów gospodarczych ze szczególnym uwzględnieniem problemów krajów rozwijających się, red. J. Misala, Ekonomika, Prace Naukowe, nr 1/17, Wydawnictwo Naukowe Politechniki Radomskiej, Radom 2007.

Oleksiuk A., Konkurencyjność gospodarki Unii Europejskiej, w: Polska w Unii Europejskiej.

Wstępny bilans członkostwa, red. J. Misala, Wydawnictwo Naukowe Politechniki Ra­ domskiej, Radom 2006.

232

Bibliografia

Oleksiuk A., Konwergencja makroekonomiczna gospodarki Polski z krajami Unii Europejskiej, w: Gospodarka Polski po wejściu do Unii Europejskiej. Wybrane problemy, red. S. Dola­ ta, Wydawnictwo Naukowe Akademii Polonijnej w Częstochowie „Educator”, Często­ chowa 2007.

Oleksiuk A., Makroekonomiczne skutki rozszerzenia Unii Europejskiej o kraje Europy Środ‑ kowej i Wschodniej. Ujęcie retrospektywne, w: Przegląd Wschodnioeuropejski I, Wy­ dawnictwo Centrum Badań Europy Wschodniej, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn 2010.

Oleksiuk A., Przegląd gospodarki Stanów Zjednoczonych i kryzys finansowy w latach 2007–2009, Badania naukowe, Vol. 22, nr 2, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Umiejętności im. Stanisława Staszica w Kielcach, Kielce 2009.

Oleksiuk A., Współczesne dylematy globalizacji, w: Syn Ukrainy, red. Zlupek S., Wydawnic­ two Naukowe Narodowego Uniwersytetu Lwowskiego im. Iwana Franko, Lwów 2006.

Orłowski W., W pogoni za straconym czasem. Wzrost gospodarczy w Europie Środkowo-Wschodniej 1950–2030, PWE, Warszawa 2010.

Oziewicz E., Przemiany we współczesnej gospodarce światowej, PWE, Warszawa 2006.

Pach J., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w świetle bezpieczeństwa ekonomicznego na przykładzie Polski w latach 90. XX wieku, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedago­ gicznej, Kraków 2001.

Pacuła P., Kryzys finansowy w Stanach Zjednoczonych i jego możliwe konsekwencje, Bezpie‑ czeństwo Narodowe I-II -2009/9–10; http://www.bbn.gov.pl/download.php?s= 1&id=1925 Pera J., Przemiany w międzynarodowych stosunkach walutowych, w: Międzynarodowe sto‑ sunki gospodarcze u progu XXI wieku, red. S. Miklaszewski, wyd. II, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006.

Peston R., Markets Call on Iceland, „BBC News”, 04.10.2008.

Piasecki R., Rozwój gospodarczy a globalizacja, PWE, Warszawa 2003.

Pinder J., Usherwood S., Unia Europejska, PWE, Warszawa 2008.

Pluciński E.M., Ekonomia gospodarki otwartej. Wybrane zagadnienia teoretyczno-empirycz‑ ne z perspektywy członkostwa Polski w UE, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2004.

Podstawy handlu zagranicznego, red. H. Treder, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003.

Podstawy handlu zagranicznego, red. J. Dudziński, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010.

Polak E., Globalizacja a zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne, Wydawnictwo Difin, War­ szawa 2009.

Polska w Unii Europejskiej, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa 2004.

Polska w Unii Europejskiej – problemy i doświadczenia procesu integracji, red. T. Pałaszewska-Reindl, T. Szot-Gabryś, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Umiejętności im. Sta­ nisława Staszica w Kielcach, Kielce 2009.

Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 1998.

Raport o Kapitale Intelektualnym Polski, KPRM, Warszawa 2008.

Ricardo D., Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957.

Rifkin J., The European Dream. How Europe’s Vision of the Future is Quietly Eclipsing the American Dream, Jeremy P. Tarcher/Penguin, New York, 2004.

Rokicki B., Teoria ekonomiczna a regionalne zróżnicowanie rynku pracy, Wydział Nauk Eko­ nomicznych, Uniwersytet Warszawski; http://www.rynekpracy.edu.pl/?strona=podsta­ wy -teoria-ekonomiczna

Bibliografia

233

Rozporządzenie rady (EWG) nr 2913/92 z 12 października 1992 r. ustanawiające Wspól­ notowy Kodeks Celny.

Rozwój w dobie globalizacji, red. A. Bąkiewicz, U. Żuławska, PWE, Warszawa 2010.

Rùst, stabilita a konkurenceschopnost III. Česká republika v globalizované a znalostní ekono‑ mice, red. A. Kadeřábková, Linde, Praha 2007.

Rybiński K., Globalizacja w trzech odsłonach, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007.

Rymarczyk J., Handel zagraniczny. Organizacja i technika, wyd. IV zm., PWE, Warszawa 2005.

Rymarczyk J., Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2004.

Rynarzewski T., Zielińska-Głębocka A., Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Teoria wy‑ miany i polityki handlu międzynarodowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

Sachs J., Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

Schumpeter J., The Theory of Economic Development, Harvard University Press, Boston 1934.

Shrolec M., Přímé zahraníční investice v České republice. Teorie a praxe v mezinárodním srovnání, Linde, Praha 2004.

Siskind B., Marketing wystawienniczy, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006.

Smith A., Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Sobański K., Najlepszy E., Niestabilność równowagi zewnętrznej krajów rozwijających się, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2010.

Solarz J.K., Bankowość międzynarodowa, Biblioteka Bankowca, Wydawnictwo Twigger, Warszawa 2004.

Solarz J.K., Międzynarodowy system finansowy. Analiza instytucjonalno-porównawcza, Bi­ blioteka menedżera i bankowca, Warszawa 2001.

Solarz J.K., Międzynarodowy system finansowy. Istota i perspektywy, „Bank i Kredyt” 2001, nr 1–2.

Sołdaczuk J., Misala J., Historia handlu międzynarodowego, PWE, Warszawa 2001.

Sowriemiennyje meżdunarodnyje otnoszenija, red. A.W. Torkunova, Rosijskaja Politiczeska­ ja Encykłopedija, Moskwa 1999.

Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2006.

Staszczak D.E., Globalizacja. Zbiorowa hegemonia mocarstw i korporacji transnarodowych a globalny marketing, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007.

Stiglitz J.E., Ekonomia sektora publicznego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

Stiglitz J.E., Globalizacja, PWN, Warszawa 2005.

Stiglitz J.E., Globalization and Its Discontents, Penguin Books, London 2002.

Stiglitz J.E., Whither Reform? Ten years of transition, World Bank, Washington, D.C. 1999.

Stiglitz J.E., Wizja sprawiedliwej globalizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

Strategia energetyczna Ukrainy do 2030 r., www. zakon.rada.gov.ua/signal/kr06145a.doc Szpak J., Historia gospodarcza powszechna, PWE, Warszawa 2007.

Szymański W., Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009. Świerkocki J., Zarys międzynarodowych stosunków gospodarczych, PWE, Warszawa 2004.

Teoretyczne i praktyczne aspekty funkcjonowania gospodarki, red. T. Bernat, Wydawnictwo Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009.

234

Bibliografia

The Global Competitiveness Report 2009–2010, World Economic Forum, 2009.

Unia Europejska. Organizacja i funkcjonowanie, red. M. Cini, PWE, Warszawa 2006.

Urban J., Teorie národního hospodářství 2 doplnĕné a rozsířené vydání, ASPI Wolters Kluver, Praha 2006.

Ustawa z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych, Dz.U. 2007, nr 42, poz. 274 i 2008, nr 118, poz. 746.

Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, Dz.U. 2004, nr 146 poz. 1546.

Vashchenko M., Kryzys gospodarczy na Ukrainie. Przyczyny oraz skutki, Materiały Semina­ rium Naukowego „Globalizacja a kryzys gospodarczy”, OWSIiZ im. Kotarbińskiego, Olsztyn 2009.

Vashchenko M., Proces kształtowania społeczeństwa informacyjnego w Polsce. Aspekt prawny, ekonomiczny oraz społeczny, Materiały Międzynarodowej Konferencji „Informacyjne spo­ łeczeństwo na Ukrainie: kultura informacyjno-prawna, oświata, nauka”, Sumy 2008.

Vashchenko M., Rozwój małych przedsiębiorstw na Ukrainie w okresie transformacji gospo‑ darczej, „Handel Wewnętrzny” 2009, nr 4/5.

Vashchenko M., Stosunki ekonomiczno-handlowe między Unią Europejską a Ukrainą. Stan aktualny oraz perspektywy rozwoju, Wisnyk SNAU, 12/1 (33), Sumy 2008.

Wajszczuk J., Międzynarodowe środowisko finansowe. Kierunki instytucjonalizacji, Wydaw­ nictwo Key Text, Warszawa 2007.

Wiedza jako czynnik rozwoju gospodarki i organizacji, red. T. Szot-Gabryś, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Umiejętności im. Stanisława Staszica w Kielcach, Kielce 2009.

Wilkinson I., Pakistan Facing Bankruptcy, „Telegraph”, 06.10.2008.

Wilson J.R., Wszystko o imporcie. Praktyczny poradnik dla importerów, Wydawnictwo Pro­ fesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1997.

Wojciechowski J., Dudziński J., Międzynarodowe rynki zorganizowane, Wydawnictwo Za­ chodniopomorskiej Szkoły Biznesu w Szczecinie, Szczecin 1997.

Wojtyna A., Dostosowania makroekonomiczne i mikroekonomiczne w krajach na średnim poziomie rozwoju po kryzysach finansowych, PWE, Warszawa 2009.

World Competitiveness Yearbook, International Institute for Management Development in Lausanne, 2009.

Wróbel A., Międzynarodowa wymiana usług, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2009.

Współczesna gospodarka światowa, red. B. Mucha-Leszko, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005.

Zabielski K., Finanse Międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.

Zagraniczne inwestycje w handlu na rynkach lokalnych, red. U. Kłosiewicz-Górecka, PWE, Warszawa 2008.

Zależności między produktywnością, dochodami i zatrudnieniem w krajach na różnym pozio‑ mie rozwoju, red. A. Wojtyna, PWE, Warszawa 2010.

Zawadzka Z., Handel zagraniczny i wzrost gospodarczy, w: Makro- i mikroekonomia. Podsta‑ wowe problemy, red. S. Marciniak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

Zgubne transakcje. Fatal transactions. Surowce mineralne a rozwój państw afrykańskich, red.

D. Kopiński, A. Polus, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2010.

Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce świa‑ towej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

Zwieriew J.M., Mirowaja ekonomika i mieżdunarodnyje ekonomiczeskije otnoszenija: Uczeb­ noje posobije, un-t Kaliningrad, Kaliningrad 2000.

Bibliografia

Netografia http://african-union.org http://biznes.pwn.pl http://gim2.klubeu.w.interia.pl http://integracja-europejska.wiedza.diaboli.pl http://mikroekonomia.blox.pl http://mercosur.org.uy http://miedzynarodowe-stosunki-gospodarcze.wiedza.diaboli.pl http://portalwiedzy.onet.pl http://stosunkimiendzynarodowe.info http://web.worldbank.org http://wyborcza.biz http://www.aladi.org http://www.aseansec.org http://www.bbn.gov.pl http://www.bloomberg.com http://www.cacm.org http://www.caricom.org http://www.cia.gov http://www.coe.int http://www.comunidadandina.org http://www.download.czechtrade.cz http://www.ecb.int http://www.ec.europa.eu http://www.economist.com http://www.encyklopedia.pwn.pl http://www.epp.eurostat.ec.europa.eu http://www.europa.eu http://www.federalreserve.gov http://www.finanse.egospodarka.pl http://www.ft.com http://www.g24.org http://www.g7.org http://www.ifad.org http://www.imf.org http://www.kprm.gov.pl http://www.marketwatch.com http://www.mf.gov.pl http://www.mg.gov.pl http://www.mm.pl http://www.moodys.com http://www.mrr.gov.pl http://www.msz.gov.pl http://www.naszaunia.pl

235

236

http://www.nbp.pl http://www.oas.org http://www.oecd.org http://www.oic-oci.org http://www.opec.org http://www.openinnovation.eu http://www.openinnovation.net http://www.paiz.gov.pl http://www.proinno-europe.eu http://www.psz.pl http://www.reports.fitchratings.com http://www.rp.pl http://www.rynekpracy.edu.pl http://www.saarc-sec.org http://www.scribd.com http://www.sela.org http://www.sgh.waw.pl http://www.standardandpoors.com http://www.stat.gov.pl http://www.tvn24.pl http://www.unctad.org http://www.undp.org http://www.unece.org http://www.unep.org http://www.unhsp.org http://www.unic.un.org.pl http://www.unido.org http://www.ustr.org http://www.weforum.org http://www.wfp.org http://www.wiedzabiznesu.com http://www.wipo.int http://www.worldbank.org http://www.wto.org

Bibliografia

Bibliografia

237

Spis tabel Fuzje i przejęcia w wybranych krajach i regionach świata w latach 1989–2006

19

Napływ oraz wartość skumulowana bezpośrednich inwestycji zagranicznych w wybranych regionach świata w latach 1970–2008..................................

21

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce w latach 1994–2009............

23

Polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne w latach 1994–2008...............

23

Wskaźniki innowacyjności wybranych gospodarek UE..................................

26

Liczba patentów zgłoszonych do WIPO w 2007 r........................................

27

Światowy indeks innowacji 50 krajów w 2009 r. ........................................

28

Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarki Ukrainy w latach 1992–2008......

39

Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarki Rosji w latach 1992–2008..........

40

Poziom PKB per capita w wybranych krajach świata w latach 1997, 1999 i 2001–2008.................................................................................

47

Poziom PKB w cenach bieżących w wybranych krajach świata w latach 1997, 1999 i 2001–2008.................................................................................

48

Dynamika wzrostu PKB per capita w wybranych krajach świata....................

49

Dynamika wzrostu PKB w cenach bieżących w wybranych krajach świata..........

50

Udział w populacji osób w wieku 65 lat i więcej..........................................

51

Cechy i formy międzynarodowej integracji gospodarczej................................

71

Wartości indeksów iPoda i Big Maca......................................................... 136 Indeks konkurencyjności 30 krajów świata, według raportów Światowego Forum Ekonomicznego oraz Światowego Instytutu Zarządzania w Lozannie, w 2009 r.............................................................................. 156 Teorie handlu międzynarodowego – podsumowanie...................................... 158 Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce ..................................................... 175 Rachunek bieżący Polski – saldo obrotów towarowych w latach 1994–2008. 189 Rachunek bieżący Polski – saldo usług w latach 1994–2008....................... 190 Rachunek bieżący Polski – saldo dochodów w latach 1994–2008................ 191

238

Spis tabel

Rachunek bieżący Polski – saldo transferów bieżących w latach 1994–2008. 192 Współczynniki korelacji pomiędzy wskaźnikami makroekonomicznymi dla Polski w latach 1997–2008................................................................ 193 Podział instrumentów zagranicznej polityki ekonomicznej według kryterium ich oddziaływania na ceny, dochody i wolumen obrotów międzynarodowych..... 201 Podział instrumentów zagranicznej polityki ekonomicznej według mechanizmu ich działania........................................................................................... 201 Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarki Stanów Zjednoczonych................ 217 Tempo wzrostu PKB w gospodarce światowej w latach 2007–2011............... 217 Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarki Chin......................................... 222 Podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarki Indii.......................................... 225

Indeks A Afrykańska Rada Porozumiewawcza (CEA) 105 Agencja Moody’s 34 agencje ratingowe 32–35 aktywa zagraniczne 185 Andyjski Wspólny Rynek 101 Ashton Catherine 94 aukcje 128, 170, 172, 173 autarkia gospodarcza 115, 197

B Balassa Béla 137 bank – centralny 16, 17, 185 – komercyjny 16, 17, 55, 64 Bank Światowy (BŚ) 15, 27, 51, 61, 77–78, 82, 84, 86, 219, 224 bariery – parataryfowe 201 – pozataryfowe 36, 201, 204–208 – taryfowe 36 barter 159, 164, 172, 181, 182 bezpośrednie – inwestycje zagraniczne (BIZ) 17–24, 37, 45, 46, 61, 168, 184, 223, 225 – lokaty kapitałowe 17 bilans – handlowy 118, 158, 181, 183 – obrotów bieżących 183–187, 196 – obrotów kapitałowych i finansowych 184 – obrotów usługami 183 – płatniczy 11, 16, 117, 118, 119, 120, 134, 181–194 – procentów i dywidend 184 – wydatków rządowych i prywatnych 184 bimetalizm 111 biotechnologia 56

Bretton Woods 61, 78, 84, 116, 118, 214, 215 brownfield 18 Brown Gordon 214 Brytyjska Wspólnota Narodów 89 bulionizm 143 Bush Georg W. 211, 215

C cena (pojęcie, funkcje) 125–134 – absolutna 137 – dumpingowa 202 – eksportowa 205, 207 – ex works 165 – handlu zagranicznego 134 – importowa 205 – informacyjna 132 – krajowa 135, 137, 203, 208 – produkcji 148 – przeciętna 180 – sprzedaży 131–132, 142 – stała 39, 40, 179 – standardowego koszyka produktów 134, 135 – światowa 30, 31, 133, 134, 171, 177, 203 – towaru 31, 125, 127, 129, 134, 137, 148, 177, 207 – waluty krajowej 31 – wewnętrzna 133, 207 – zagraniczna 135, 137, 179 – złota 119 cenowe terms of trade 179, 180, 198 Churchill Winston 113 cif 182, 183, 237 closed innovation 26 cło – ad valorem 204 – autonomiczne 204 – dodatkowe 204 – eksportowe 203 – fiskalne 203 – importowe 70, 201, 203

240

– maksymalne 69, 204 – minimalne 204, 205 – ochronne 203 – podstawowe 204 – preferencyjne 204 – prohibicyjne 203 – retorsyjne 203 – specyficzne 204 – tranzytowe 203 – zwyczajne 204 cykl życia produktu 12, 149 czynniki produkcji 15, 25, 43, 57, 66, 69, 70, 126, 147, 148, 153, 158, 180 czynnikowe terms of trade 179

D dewaluacja 24, 118, 120, 134, 187 dobra publiczne 199 dobrowolne ograniczenia eksportu 206 dochodowe terms of trade 178, 179 dogmat słusznej ceny 142 dumping – sporadyczny 207 – trwały 207, 208 – wyniszczający 207 dwuczynnikowe terms of trade 180 dywidenda 18, 24, 184, 186

E efekt – Balassy-Samuelsona (efekt B-S) 134, 137–139 – demonstracji 69 – domino 70 eksport (pojęcie) 162–164 – bezpośredni 162, 163 – pośredni 163 embargo 200, 202, 205, 206 Europejska Komisja Gospodarcza (UNECE) 85 Europejska Wspólnota Energii Atomowej (EURATOM) 91 Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) 91, 98, 174 Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) 90, 91 Europejski Bank Inwestycyjny (EIB) 97 Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) 21, 98

Indeks

F firma – córka 18 – eksportowa 163 – eksportująca 163 – matka 18 – tranzytowa 162 – typu spin-off 26 Fitch Ratings 32, 35 FMCG 15 fob 182, 183, 189 Forum Pacyfiku Południowego (SPF) 107 franczyzobiorca 166 franczyzodawca 166 franchising 164, 166 fundusze hedgingowe 210 fuzja (przejęcie) 18, 19

G giełdy 128, 159, 170–174, 213, 216 – frachtów 171 – ubezpieczeń 172 – towarów 171 – usług 171, 172 – usług transakcyjnych 172 – walorów 174 globalizacja – gospodarki światowej 59–64 – przedsiębiorstwa 45 gospodarka – narodowa 43, 46, 91, 154, 157, 181 – rynkowa 57, 208 – światowa (natura, podmioty) 43–50 greenfield 18 Grupa 8 (G-8) 21, 87, 88 Grupa 20 (G-20) 86, 87, 215 Grupa 24 (G-24) 87 Grupa 77 (G-77) 88 Grupa Banku Światowego (WBG) 77 gwarancje – instytucjonalne 62 – kredytowe 163

H handel – surowcami 163 – tranzytowy 161, 162, 163

241

Indeks

– wewnątrzgałęziowy 150 – wolnorynkowy 171 – zagraniczny (pojęcie, formy) 159– 180 Heckscher ELi F. 146, 147 hedging 210 holding 35 Hume D. 144

I ilościowe terms of trade 178 imitator 149 import (pojęcie) 161–164 – bezpośredni 163 – pośredni 163 indeks – Big Mac 135 – innowacji 28 – iPod 135–136 – konkurencyjności 154–155 – S&P Global 33 inflacja 39, 40, 217, 222 Inicjatywa Środkowoeuropejska (CEI) 98, 99 innowacyjność 26, 28, 56, 149, 155, 187, 226 innowator 149 instrumenty – administracyjne 205 – bezpośrednie 204, 205 – dłużne 32, 33 – fiskalne 205 – ilościowe 205 – pośrednie 204, 205 – pozataryfowe 204 – taryfowe 201 integracja 12, 15, 59–72, 80, 90, 91, 98, 101, 102, 103 inwestycje 17, 18, 22, 23, 36, 46, 61, 100, 107, 148, 151, 155, 164, 168, 184, 186, 188, 193, 212

J jednoczynnikowe terms of trade 179 Jiabao Wen 216 joint venture 18

K kantory wymiany pieniędzy 159

kapitał – inwestycyjny 184 – portfolio 184 klastry przemysłowe 155, 157 klauzula – antydumpingowa 202 – największego uprzywilejowania 202 – narodowa 202 – ochronna 202 – standstill 203 know‑how 12 Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) 18, 22, 39, 40, 80, 88, 132 konkurencyjność 12, 15, 24, 56, 69, 109, 121, 123, 139, 152–157, 187, 207, 222, 226 kontyngent 206 korporacje – międzynarodowe 15, 44, 46, 133 – transnarodowe 45, 46, 59, 60, 62, 68, 126, 128, 224 kraj – pochodzenia 164, 165 – przeznaczenia 161 – tranzytowy 161 – wysyłki 161 kredyty – finansowe 17, 24, 184 – handlowe 17, 24 – hipoteczne 210 – międzybankowe 213 – subprime 210 Krugman Paul Robin 150, 181, 230 kryzys gospodarczy 36, 37, 41, 55, 56, 73, 87, 89, 101, 104, 110, 114, 120, 136, 188, 200, 209–217, 221 kurs walutowy 24, 31, 58, 84, 109, 110, 118, 119, 120, 121, 125, 131, 134, 183, 184, 185, 186, 187, 196, 201 kwoty – eksportowe 132 – importowe 205

L Latynoamerykańskie Stowarzyszenie In­ tegracyjne (LAIA, ALADI) 102 Latynoamerykański Układ Gospodarczy (SELA, LAES) 102

242

leasing 164, 166, 167 – finansowy 167 – operacyjny 167 Leontief Wassily 147, 148 leseferyzm 197 licencje 12, 25, 26, 27, 149, 161, 165, 166, 205, 206, 207 – importowe 206, 207 licencjobiorca 166 licencjodawca 166 Liga Państw Arabskich (LPA) 89, 90 lokaty 17, 24, 28, 168, 216 luka technologiczna 12, 149, 158

M Marshall Alfred 155 merkantylizm 142, 143, 158 Międzynarodowa Agencja Energii Ato­ mowej (IAEA) 76 międzynarodowe organizacje – gospodarcze 73–105 – kulturalne 75 – naukowo-techniczne 75 – zawodowe 75 Międzynarodowy Bank Odbudowy i Roz­ woju (IBRD) 84, 116 Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rol­ nego (IFAD) 79 Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) 15, 18, 47, 48, 61, 78, 79, 84, 87, 115, 116, 117, 118, 119, 149, 181, 182, 183, 210, 215 międzynarodowy system walutowy 30, 63, 109–124, 160 migracja 29, 30, 66, 81, 201 Mill John Stuart 145, 146, 197 model – pełnego wolnego rynku 197 – totalnej autarkii gospodarczej 197 monetaryzm 143 monometalizm 111 monopol 133, 144, 200, 207, 208 Moody’s 32, 33, 34

N nanotechnologia 56 NATO 22, 96 neoliberalizm 65 Nicolas Sarkozy 92, 213

Indeks

Nowy Międzynarodowy Ład Ekonomicz­ ny 214

O Obama Barack 215 obrót – bieżący 117, 183, 184, 185, 187, 188, 196 – kapitałowy 16, 183, 184, 185, 187 – dewizowy 184 – licencjami 164, 165 – projektami inwestycyjnymi 164 – reparacyjny 165 – uszlachetniający 164, 165 ogólna teoria parytetu siły nabywczej (PPP) 134, 135 ograniczenia – dewizowe 120 – ilościowe 206 Ohlin Bertil 146, 147 open innovation 26 operacje (transakcje) wyrównawcze 185 opłata wyrównawcza 207 Organizacja ds. Rolnictwa i Wyżywienia (FAO) 55, 76, 77 Organizacja Europejskiej Współpracy Go­ spodarczej (OEEC) 85, 96 Organizacja Jedności Afrykańskiej (OAU) 104 Organizacja Konferencji Islamskiej (OIC) 90 Organizacja Narodów Zjednoczonych ds.

Rozwoju Przemysłowego (UNIDO) 79, 80 Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) 51, 54, 55, 56, 74, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 84, 85, 88, 101, 104, 107 Organizacja Państw Amerykańskich (OAS) 100, 101 Organizacja Państw Eksportujących Ropę Naftową (OPEC) 85, 89, 96, 128 Organizacja Współpracy Gospodarczej (ECO) 107 Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) 18, 85, 86 organizacje międzynarodowe – funkcjonalne 75, 77 – rządowe 73 – specjalne 75

243

Indeks

– pozarządowe 74 organizacje supranarodowe (ponadnaro­ dowe) 89

P pakt północnoatlantycki 96 paradoks Leontiefa 147 parytet siły nabywczej 8, 12, 112, 134–138, 224 patenty 12, 26, 27 Paulson Henry 210, 211, 213, 214, 216 pełna unia 71 plan – Keynesa 115 – Paulsona 210, 211, 214, 215 – White’a 115 Platon 141 płynny kurs walutowy 110 podatek graniczny 203, 205 polityka – celna państwa 202 – dochodowa 187 – fiskalna 187 – kredytowa 195, 210 – monetarna 215 – pieniężno-kredytowa 187 – wolnego handlu i wolnego rynku 197 Południowoafrykańska Konferencja Ko­ ordynacji Rozwoju (SADCC) 105 Południowoazjatyckie Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej (SAARC) 107 Populacyjny Fundusz Narodów Zjedno­ czonych (NPF) 80, 81 Porter Michael E. 152, 153, 155 postęp naukowo-techniczny 14, 25, 56 pośrednie lokaty kapitałowe 17, 24 potencjał innowacyjny 157 poziom rozwoju gospodarczego 14 pożyczki wewnątrzkorporacyjne 18 Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu (NAFTA) 15, 70, 76, 99, 100, 101 Północnoamerykańskie Porozumienie Wo­ l-nego Handlu (NAFTA) 100–101 proces liberalizacji handlu 151 produkt – końcowy 165 – krajowy brutto (PKB) 12, 16, 26, 38, 39, 40, 46, 47, 48, 49, 50,

56, 63, 64, 82, 87, 95, 109, 110, 151, 155, 186, 214, 215, 217, 219, 222, 223, 224, 225, 226 Program Narodów Zjednoczonych ds. Osie­ dli Ludzkich (UNHSP) 80, 81 Program Narodów Zjednoczonych ds. Śro­ dowiska Naturalnego (UNEP) 80 Program Rozwoju Narodów Zjednoczo­ nych (UNDP) 80 protekcjonizm 56, 114, 143, 198 przepływy międzygałęziowe 148 przetarg 128, 132, 170, 172, 173, 174 psychoza lęku przed brakiem towarów 141, 158

R rachunek bieżący 188 Rada Europy (CE) 90, 95 Rada Nordycka (NC) 97 Rada Państw Morza Bałtyckiego (CBSS) 99 Rada Współpracy Zatoki (GCC) 108 ranking 28, 155, 156, 164, 219, 226 rating 32–35 – obligacji municypalnych 32 – kredytowy 32, 34, 97 redukcja ryzyka 158 regulacja taryfowa 203 regulowane rynki nieformalne 128 rewaluacja 24, 118, 187 rewolucja przemysłowa 145, 223 rezerwy – dewizowe 110, 117, 119, 185, 187, 201 – walutowe 209 reżim walutowy 109, 110 Ricardo David 145, 146, 197 rodzaje stawek celnych 204 Roosevelt Franklin Delano 116 rozliczenia – finansowe 31 – międzynarodowe 30, 31 rozwój – gospodarczy 14, 50, 52, 53, 56, 57, 58, 61, 69, 85, 88, 106, 109, 121, 128, 154, 159, 198, 219, 222, 223, 224, 225 – sterowany przez czynniki wytwórcze 154 – sterowany przez innowacje 155

244

– sterowany przez inwestycje 155 równowaga – pozorna 186 – rzeczywista 186 – wewnętrzna 186, 187 – zewnętrzna 114, 186, 187 rynek – finansowy 56, 61, 63, 64, 120, 209, 211, 224 – instytucjonalny 169, 173 – swobodny 161 – walutowy 31, 185 – zorganizowany 169, 170, 173, 234 – formalny 128, 169 – kapitałowy 33, 64, 153, 160 – nieformalny 128 ryzyko kredytowe 33, 34

S Sachs Jeffrey 154 Sala-i-Martin Xavier 154 saldo – dochodów 188, 191 – obrotów towarowych 188, 189 – transferów bieżących 188, 192 – usług 188, 190 Samuelson Paul Anthony 146 skala – globalna 10, 22, 34, 54, 67, 77, 81, 226 – narodowa 34 – produkcji 12, 45, 68, 129, 150, 158 – sprzedaży 12 składy wolnocłowe 174 Smith Adam 144, 145, 197 specjalizacja 13, 45, 150, 158 – międzynarodowa 150 specjalne prawa ciągnienia (SDR) 117, 119 specjalne strefy ekonomiczne (SSE) 9, 173, 175 społeczny podział pracy 13 Standard & Poor’s 32, 33 Stolper Wolfgang Frederich 148 stopa procentowa 17, 24, 56, 63, 186, 187, 201, 210, 214 Stowarzyszenie Narodów Azji Południo­ wo-Wschodniej (ASEAN) 15, 105– –108

Indeks

struktura diamentu Portera 152 subsydia 133, 153 subwencje – eksportowe 201, 205 – produkcyjne 205 – regionalne 205, 208 Summers Larry 216 system – bankowy 224, 225 – cen światowych 30, 31 – pieniężno-walutowy 30 – płatniczy 34 – rozliczeń międzynarodowych 30, 31 – walutowy 63, 98, 109–124, 160 System Rezerwy Federalnej (Fed) 113, 210, 211, 215 System z Bretton Woods 116, 118 sytuacja żywnościowa świata 54 Szczyt Rady Europy 95, 96

Ś Środkowoafrykańska Unia Celna i Gospodarcza (CACEU) 105 Środkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (CEFTA) 98 środowisko przyrodnicze 50, 53, 54 Światowa Organizacja Handlu (WTO) 15, 61, 81, 82, 83, 84, 164, 203, 208, 220 Światowa Organizacja Własności Inte­ lektualnej (WIPO) 27, 79 Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) 76 Światowe Forum Ekonomiczne 154, 155, 156, 216 światowe zadłużenie 55 Światowy Instytut Zarządzania 155, 156 Światowy Program Wyżywienia (WFP) 80

T targi 128, 170, 172, 173 techniczne uzbrojenie pracy 139 technologia 11, 12, 13, 15, 22, 25, 26, 27, 29, 52, 54, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 68, 69, 80, 85, 103, 128, 149, 150, 155, 157, 175, 224, 225

245

Indeks

teoria – cyklu życia produktu Vernona 149 – konkurencyjności 155 – korzyści skali 150 – kosztów absolutnych 144 – kosztów względnych 145 – luki technologicznej 149 – nowej geografii ekonomicznej 150 – obfitości zasobów 146, 147, 158, 198 – popytowo-podażowa 150, 158 – skali produkcji 12 – zasobów 53 teorie – neoczynnikowe 147, 149, 158 – neotechnologiczne 149 – psychologiczno-etyczne 141 – wymiany międzynarodowej 141–158 terms of trade 56, 71, 113, 177–180, 186, 198 Tomasz z Akwinu 142 Torrens Robert 145 towary 15, 22, 66, 98, 125, 127, 128, 129, 132, 141, 142, 146, 147, 160, 161, 162, 163, 164, 166, 167, 170, 171, 175, 180, 181, 182, 186, 203, 208 – eksportowe 25, 163 – masowe 132, 162, 171 – wystandaryzowane 129 – zindywidualizowane 129 Traktat z Lizbony 92–94 Traktat z Amsterdamu 92 Traktat z Maastricht 91, 92 Traktat z Nicei 92, 96 transakcje 31, 35, 78, 97, 117, 119, 127, 129, 132, 134, 161–177, 181, 182, 183, 185, 186, 197, 203, 215 – autonomiczne 186 – barterowe 159, 164, 172, 181, 182 – eksportowe 182 – handlowe 127, 134, 165, 169, 172, 173 – importowe 182 – kompensacyjne 164, 168 – kupna–sprzedaży 169 – leasingowe 166

– licencyjne 165, 166 – nieodpłatne 181, 182 – odpłatne 181 – pozagiełdowe 171 – tranzytowe 162 – wiązane 164, 167 – wymienne pionowe 167 – wymienne poziome 167 – wyrównawcze 185 – zagraniczne 182, 188 transfer 15, 16, 17, 18, 25, 27, 29, 30, 34, 43, 55, 62, 80, 85, 88, 182, 184, 193 twierdzenie Rybczyńskiego 148

U Układ Ogólny w sprawie Handlu Usługa­ mi (GATS) 82, 83, 84 Układ Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT) 61, 81, 82, 149, 199, 208 umiędzynarodowienie przedsiębiorstw krajowych 45 umowa kupna–sprzedaży 167 umowy – frachtowe 171 – licencyjne 165, 166 – przewozowe 171 Unia Afrykańska (UA) 102–104 unia celna 70, 71, 101 Unia Europejska (UE) 12, 15, 19, 21, 22, 26, 63, 66, 70, 75, 76, 83, 87, 90–95, 96, 97, 98, 99, 102, 104, 106, 107, 120, 128, 130, 133, 149, 151, 164, 174, 181, 188, 193, 196, 200, 201, 208, 210, 213, 214, 216, 223, 226 unia gospodarcza 70, 90, 215 unia gospodarcza i monetarna 70 unia monetarna 70 unia polityczna 71 Unia Zachodnioeuropejska (WEU) 96, 97 usługi 16, 33, 79, 125, 127, 129, 161, 166, 171, 172, 181, 193, 220

W walory finansowe 171, 173, 174, 182

246

waluta – narodowa 31, 34, 183 – sztabowo-złota 113 – wymienialna 182 – złota 111, 112, 113, 114, 160 wielodewizowy system walutowy 119 William Petty 144 wolne obszary celne 173, 174, 175 wolny – handel 59, 197 – rynek 57, 105, 197, 215 Wspólnota Ekonomiczna Państw Afryki Centralnej (ECCAS) 104–105 Wspólnota Ekonomiczna Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS) 105 Wspólnota Państw Karaibskich (CARICOM) 102 Wspólny Rynek Południa (MERCOSUR) 15, 101 Wspólny Rynek Środkowoamerykański (CACM, MCCA) 101–102 Współpraca Ekonomiczna Pacyfiku i Azji (APEC) 106, 108 wystawy gospodarcze 172, 173

Indeks

Z zadłużenie 50, 55, 56, 88, 182, 185, 209, 211, 213, 220 zagraniczna polityka – ekonomiczna 11, 59, 67, 150, 195– –208 – handlowa 195 – kapitałowa 195 – migracyjna 196 – technologiczna 196 – usługowa 196 zagrożenia środowiska przyrodniczego 53 zamówienia publiczne 208 zasada racjonalnego gospodarowania 12 zasoby – kapitałowe 14, 152, 158 – ludzkie 152, 158 – naturalne 50, 52, 53, 54, 57, 168 – wyspecjalizowane 54, 76, 152, 162 zdarzenia nieprzewidywalne 14, 15 zyski 18, 24, 33, 129, 132, 184, 207, 208, 224

W dobie globalizacji i integracji międzynarodowe stosunki gospodarcze stają się niezwykle ważne dla krajów uczestniczących w tych procesach. To, czy poszczególne kraje bądź ugrupowania państw staną się konkurencyjne na arenie światowej, zależy przede wszystkim od stopnia ich zaangażowania w międzynarodowe relacje ekonomiczne na poziomie regionalnym, kontynentalnym, globalnym, ale również instytucjonalnym. Implementacja odpowiednich instrumentów polityki gospodarczej w sferze międzynarodowej, wzrost innowacyjności, podniesienie poziomu kapitału ludzkiego i społecznego w znacznym stopniu zwiększają harmonijną integrację między państwami, co przekłada się na podniesienie poziomu i jakości życia społeczeństw, krajów i regionów.

Autorzy Adam Oleksiuk i Mykola Vashchenko omawiają w książce m.in.: • formy międzynarodowych stosunków gospodarczych, • naturę, rozwój i skutki procesów globalizacji gospodarki światowej, • współczesne tendencje polityki handlowej, • uwarunkowania współczesnej polityki gospodarczej i handlu zagranicznego, • system walutowy i kształtowanie cen na rynkach międzynarodowych, • rolę integracyjną organizacji międzynarodowych.

Książka jest przeznaczona dla studentów zdobywających wiedzę z międzynarodowych stosunków gospodarczych i ekonomicznych oraz studiujących pokrewne dziedziny. Może być także źródłem wiedzy dla osób interesujących się tą problematyką lub chcących odnowić zdobytą wcześniej wiedzę z omawianych zagadnień międzynarodowych.