Rymowanki potocznego języka. Tamto, siamto i owamto
Maria Nagajowa, doktor nauk humanistycznych, była instruktor doskonalenia zawodowego nauczycieli, pracownik naukowy Zakładu Metodyki Instytutu Języka Polskiego UW. Główny przedmiot jej zainteresowań to metodyka kształcenia językowego w szkole. Z tego zakresu opublikowała 140 książek i artykułów popularnonaukowych, dydaktycznych i językoznawczych, oprócz tego 20 tytułów podręczników do nauczania języka polskiego dla różnych klas szkoły podstawowej i średniej. Przejawem jej ubocznych zainteresowań jest zapisywanie przez wiele lat zasłyszanych rymowanek, będących wyznacznikiem stylu potocznego. Zostały one właśnie przedstawione w niniejszej książce.
Maria Nagajowa
Rymowanki to środek językowy występujący w akcie mowy w kontaktach twarzą w twarz. Są w pełni zrozumiałe tylko w formie ustnej (lub w zapisanym dialogu) i tylko jako składnik rzeczywistej sytuacji komunikacyjnej. Treść rymowanek jest uzupełniana, a często modyfikowana wyrażającymi silne emocje elementami parajęzykowymi, tj. intonacją, modulacją, tempem głosu, pauzą i akcentem wyrazowym, a także pozajęzykowymi, tj. mimiką i gestykulacją. Tematem rymowanek są sprawy codzienne, dotyczące relacji między ludźmi, wyglądu i osobowości. Dzięki swojej wyjątkowej, zrytmizowanej formie i dużemu ładunkowi dowcipu zwiększają ekspresję i wzmagają atrakcyjność mówienia. Rymowanka łatwo wpada w ucho, dzięki czemu jest zapamiętywana na długo. W rymowankach wykorzystuje się wieloznaczność wyrazów, tworzy się neologizmy, co daje dodatkowy efekt humorystyczny.
Maria Nagajowa
Rymowanki potocznego języka Tamto, siamto i owamto O naszym stosunku do ludzi porozumiewania się z nimi i realiów codzienności Wydawnictwo Key Text
Wygląd
39
5
Spis treści Omówienie treści i formy rymowanek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czym jest rymowanka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rymowanka – aktem mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Funkcje językowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tematyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Różnorodność formy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Etykieta językowa i wulgaryzmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Życie rymowanek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przykłady użycia rymowanek w prasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 7 9 9 11 13 17 18 20
Rymowanki w układzie rzeczowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1. Ocena człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Cechy ludzkiej osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Wygląd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Sprawność fizyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Pozycja społeczna i zawodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5. Uznawane wartości i postawy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . .
23 23 39 44 45 49
2. Porozumiewanie się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Ocena wartości wypowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Ocena mówiących . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Kontakt językowy twarzą w twarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1. Powitania, pożegnania, pozdrowienia . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2. Zaczepki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.3. Wyrażanie zgody lub odmowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.4. Zerwanie kontaktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Gotowe formuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.1. Pytanie – odpowiedź . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.2. Pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.3. Wtrącenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.4. Wykrzyknienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
57 57 64 70 70 73 75 79 82 82 87 87 88
3. Oddziaływanie na wolę i uczucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 3.1. Rozkazy i zachęty do działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
6
Spis treści 3.2. Groźby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 3.3. Pouczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 3.4. Pochwały i nagany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 3.5. Przezwiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 3.6. Wyzwiska i reakcja na nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 3.7. Przekleństwa i zaklęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
4. Ocena i komentowanie realiów codzienności . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 4.1. Różne sytuacje dnia codziennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 4.2. Sposoby działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 4.3. Nazywanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 4.4. Określanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 4.5. O pogodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 4.6. Higiena osobista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 4.7. Czynności fizjologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 4.7.1. Jedzenie, picie, palenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 4.7.2. Wydalanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 4.8. Kontakty intymne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 4.8.1. Miłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 4.8.2. Seks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Czym jest rymowanka
7
Omówienie treści i formy rymowanek Przedstawiony niżej materiał jest przyczynkiem do badań nad potoczną polszczyzną mówioną. Zawiera niedostrzeżone dotąd i nigdzie nieopisane, ale powszechnie stosowane w mówieniu, zrytmizowane środki językowe. Nazwałam je rymowankami.
Czym jest rymowanka Czym jest rymowanka? Łatwiej odpowiedzieć, czym nie jest. Otóż przede wszystkim nie jest zrytmizowanym przysłowiem. Julian Krzyżanowski włączył wiele rymowanek do swojej Nowej księgi przysłów...1. Każdy czytelnik intuicyjnie przyzna jednak, że wymienione w niej: z górki na pazurki; baju baju; jutro futro nie są przysłowiami. Nie podlegają żadnemu z pięciu kryteriów oceny przysłowia właściwego, ani trzech – niewłaściwego, sformułowanych przez samego Krzyżanowskiego we wstępie do księgi przysłów. Tymi kryteriami dla przysłowia właściwego są: alegoryczność, obrazowość, dydaktyzm, niezmienność i powszechność międzynarodowa, a dla niewłaściwego – dydaktyzm, niezmienność, powszechność. I rzeczywiście, odpowiadają im w pełni takie wypowiedzenia, jak np. Nie wszystko złoto, co się świeci; Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje; Kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada; Ziarnko do ziarnka, a zbierze się miarka. Nie przystają natomiast wymienione kryteria do takich powiedzeń, jak np. czysta ojczysta; przeprowadzka od Wicka do Wacka; Onufry, pakuj kufry; za pirze i na powietrze świże. Bez dłuższego zastanawiania się zaliczymy te pierwsze przykłady do odmiany literackiej języka, te drugie zaś do mówionej, i to w szczególnej, nieformalnej sytuacji porozumiewania się. Nie jest również rymowanka frazeologizmem. Według Stanisława Skorupki2 frazeologizm to utarte wyrażenie lub zwrot mogący mieć za1 2
J. Krzyżanowski, Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych, t. I–II, PIW, Warszawa 1967–1968. S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. I–II, WP, Warszawa 1967– –1968.
Uwagi wstępne
21
Rymowanki w układzie rzeczowym Uwagi wstępne Rymowanki słychać w żywej mowie, w zamkniętych nierzadko środowiskach, toteż są materiałem trudnym do zarejestrowania. Zebrane w tej książce zapisywałam przez blisko ćwierć wieku5. W ich gromadzeniu pośrednio i bezpośrednio wzięła udział cała moja czteropokoleniowa rodzina. Ci najstarsi, którzy już odeszli6, przekazali wiele rymowanek, zwracając się wprost do swoich dzieci, czyli członków drugiego pokolenia. Są to takie, jak np. współczujące: Co ci to, Pepito?, zachęcające: Nie wierz gębie, połóż na zębie albo lekceważące płacz: A ja bym był cymbał, gdybym się cię bym bał. Członkowie drugiego i trzeciego pokolenia podzielali rymowankowe hobby przez wszystkie lata jego trwania i wspólnie ze swoimi znajomymi i znajomymi znajomych zapisywali zasłyszane w pracy, w tramwaju, na ulicy, w warsztacie itd. rymowanki. Uznawali to za doskonałą zabawę i urozmaicenie życia. Ale do powiększenia zbioru przyczynili się najbardziej najmłodsi członkowie rodziny. Żyli oni ze świadomością istnienia rymowanek i obowiązku ich zapamiętywania, a z czasem zapisywania. W miarę, jak rośli, poszerzał się ich kontakt z różnymi środowiskami, a więc powiększał zasób rymowanek i umiejętność odróżniania ich od przysłowia. Zaczynali od przykładów Z górki na pazurki i Nie dłub w nosie, boś nie prosię, żeby z wolna przejść do Skóra, fura i komóra i Potwór nie potwór, byle miał otwór. Są to Piotr Lasek i Grzegorz Lasek, ciągle jeszcze mający na rymowanki wyczulone ucho. 5
6
Pierwsze 300 rymowanek opublikowałam w artykule Rymowanki – składnik stylu potocznego [w:] „Poradnik Językowy” 1990, nr 6; następne, w liczbie ponad 1000, w książeczce pt. Słownik rymowanek potocznego języka polskiego, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2005. Członkowie najstarszego pokolenia urodzili się w dawnej Galicji przed I wojną światową, tam się wykształcili. Drugie pokolenie, w tym autorka, urodziło się tuż przed II wojną światową, na południowym wschodzie Polski, wykształciło i pracowało w Warszawie. Trzecie i czwarte pokolenie urodziło się już w Warszawie, gdzie wykształciło się i pracuje.
1.1. Cechy ludzkiej osobowości
23
1. Ocena człowieka 1.1. Cechy ludzkiej osobowości Ale elita!... On i jego kobita
Drwiące, pogardliwe wyrażenie przez mówiącego ujemnej opinii o kimś. Dezawuowanie kogoś, kto się ma albo kogo ktoś ma za ważną osobę; kobita – zniekształcona dla rymu forma kobieta.
Ani kasy, ani klasy
Pogardliwa ocena mężczyzny. O mężczyźnie, który niczym dodatnim się nie odznacza, nie tylko nie ma pieniędzy i źle się ubiera ale też jego maniery pozostawiają wiele do życzenia. Nie widzę tu ani kasy, ani klasy! To małżeństwo to istna masakra modowa!
Arystokrata... bez krawata
Kpiąco, lekceważąco o mężczyźnie uważającym się bezpodstawnie za lepiej urodzonego, bardziej wartościowego od innych. Ubrany w elegancką granatową marynarkę i białą koszulę w niebieskie paski, arystokrata, jak zwykle bez krawata, opowiadał w interesujący sposób piękną polszczyzną o spotkaniach z gwiazdami muzycznymi.
Ą, ę, je bułkę przez bibułkę
Ironicznie, lekceważąco, złośliwie o człowieku rzekomo wytwornym, o wysokiej kulturze bycia i języka, o nienagannych manierach, które to cechy według mówiącego nie mają pokrycia w rzeczywistości. Głoski nosowe są przez mówiącego wymawiane z przesadną nosowością, naśladującą język francuski; również akcent wyrazowy może padać na ostatnią sylabę wyrazów ‘bułka’ i ‘bibułka’. Ta galeria chce uchodzić za renomowaną, miejsce „ą, ę, bułkę przez bibułkę”, a toalety ma jak za PRL-u. – Szukaliśmy kogoś, kto będzie wodzem przed wyborami. Ktoś rzucił, by była to partia Ę, Ą, coś takiego, jak jeść bułkę przez bibułkę. I tak narodził się nowy polityk – opowiada.
2.1. Ocena wartości wypowiedzi
57
2. Porozumiewanie się 2.1. Ocena wartości wypowiedzi Albo wzniośle, albo sprośnie
Ironicznie o czyimś sposobie mówienia. – Seks to u nas ciągle temat tabu. Niby się o tym pisze, niby pokazuje, ale zasadniczo na dwa sposoby: albo wzniośle, albo sprośnie.
Bajdy ciotki Adelajdy
Lekceważąco o nieprawdziwych, zmyślonych przez kogoś historiach. Inaczej: bezsensowna wypowiedź, bzdury.
Bajery do kamery
Lekceważąco o kłamstwie charakterystycznym dla wystąpień przed kamerą telewizyjną, a nie w bezpośrednim kontakcie rozmawiających ze sobą; bajer, od słowa bajerować – ‘kłamać’, ‘bujać’, ‘zagadywać’.
Bon ton, si kalafon
Żartobliwe naśladowanie francuszczyzny w celu ośmieszenia czyjegoś sposobu mówienia albo zachowania; wymowa z silną nosowością: bą tą si kalafą.
Bajery, szmery, nawijki, kijki
Lekceważąco, żartobliwie o zagadywaniu kogoś, okłamywaniu, bujaniu; bajer od słowa bajerować – ‘kłamać’, ‘bujać’, ‘zagadywać’; nawijki od słowa nawijać – ‘mówić szybko, dużo, z intencją ukrycia czegoś za słowami, odwrócenia czyjejś uwagi od właściwego tematu’.
Chuju-muju
Wulgarnie o gadaniu o niczym sensownym. Poza tym wszyscy będą mieli wszystko. Chujowe, jednorazowe, fabrycznie przecwelone, ale bez ograniczeń. Wylicza śmieci: „Chuju-muju, chińskie Prady, Levisy z Mozambiku” i tęskni za czasami, kiedy rzeczy trwały, przechodziły z pokolenia na pokolenie, miały wartość.
Co godzina, to nowina
Lekceważąco o zbyt szybko i niespodziewanie napływających informacjach.
3.1. Rozkazy i zachęty do działania
93
3. Oddziaływanie na wolę i uczucia
3.1. Rozkazy i zachęty do działania Bierzta, bo to reszta!
Żartobliwe zachęcanie do kupienia czegoś, wzięcia czegoś, poczęstowania się czymś; bierzta – gwarowa forma czasownika ‘bierzcie’. – Ludzie! Ludzie! Bierzta, bo u mnie reszta! – dowcipnie pokrzykuje mężczyzna trzymający w ręku okazałego gołębia.
Chap, mecyje za szyję!
Żartobliwa zachęta do szybkiego wykorzystania nadarzającej się okazji; chap! – ‘wykrzyknik używany na oznaczenie nagłego złapania czegoś’; mecyje – w języku jidysz to ‘coś nadzwyczajnego, niespotykanego’.
Ciszej! Bo książkę piszę
Żartobliwy rozkaz uciszający kogoś zbyt głośnego, złagodzony słowami bez sensu, ale z rymem.
Czekałeś tyle, poczekaj jeszcze chwilę
Żartobliwa prośba o chwilę cierpliwości, wytrwałości do chwili, aż rozmówca skończy jakąś czynność.
Dajcie trumnę, bo ja umrę Dajcie trumnę, bo ja umrę, jak nie dacie, to ja w gacie, trumna z desek, a ja piesek Róbcie trumnę, bo ja umrę
Żartobliwe, bezsensowne żądanie wypowiadane np. w czasie napadu śmiechu, bolesnego uderzenia się itp.
Daj pozór, bo idzie dozór
Żartobliwe ostrzeżenie przed zbliżającą się kontrolą, np. jednego z rodziców, dyrektorem, policjantem; dać pozór – ‘stworzyć pozory, że wszystko jest w porządku’, dozór (dozor) – zgrubienie od ‘dozorca’.
4.1. Różne sytuacje dnia codziennego
125
4. Ocena i komentowanie realiów codzienności
4.1. Różne sytuacje dnia codziennego Achu, achu i do piachu
Żartobliwe wnioskowanie o zdrowiu swoim lub cudzym na podstawie kaszlu; achu, achu – ‘partykuła naśladująca odgłos kaszlu’; do piachu – ‘pójść do piachu’, ‘umrzeć’.
A lud roboczy wytrzeszcza oczy
Ironicznie o postrzeganiu dóbr niedostępnych dla zwykłego człowieka, zewnętrznych oznak luksusu szokujących obserwatora.
Amba fakima, było i ni ma
Żartobliwie w sytuacji, gdy czegoś się szuka, gdy coś komuś zginęło, gdzieś się zapodziało; amba – ‘kradzież w gwarze żołnierskiej’; fatima lub fakima – wyraz dodany w celu utworzenia rymu.
Ani widu, ani słychu
Stwierdzenie braku wiadomości o kimś lub o czymś; ani widu – ‘nie widać’; ani słychu – ‘ nie słychać’. Przesłuchanie miało się zacząć o godz. 10. Jednak po aktorze ani widu, ani słychu. Wiadomo, że mogły go zatrzymać poranne korki, które są uciążliwe o tej porze. Czterdziestoletniej Zoe (Jennifer Lopez) coraz intensywniej tyka zegar biologiczny, a wymar zonego męża ani widu, ani słychu. Do mężczyzn jest zresztą totalnie zniechęcona.
A to wszystko bez te wojne, bez te czasy niespokojne
Żartobliwy komentarz minimalizujący przyczynę czyjegoś biadania na coś, rozładowujący atmosferę, zmieniający temat rozmowy; bez – ‘gwarowa forma przyimka przez’.
Beretka, szwedka, adidasy i na wczasy
Żartobliwe wyrażenie gotowości wyjazdu na urlop; beretka – ‘beret’, regionalizm krakowski; szwedka – ‘wiatrówka’, ‘rodzaj sportowej kurtki’.
Maria Nagajowa Rymowanki to środek językowy występujący w akcie mowy w kontaktach twarzą w twarz. Są w pełni zrozumiałe tylko w formie ustnej (lub w zapisanym dialogu) i tylko jako składnik rzeczywistej sytuacji komunikacyjnej. Treść rymowanek jest uzupełniana, a często modyfikowana wyrażającymi silne emocje elementami parajęzykowymi, tj. intonacją, modulacją, tempem głosu, pauzą i akcentem wyrazowym, a także pozajęzykowymi, tj. mimiką i gestykulacją. Tematem rymowanek są sprawy codzienne, dotyczące relacji między ludźmi, wyglądu i osobowości. Dzięki swojej wyjątkowej, zrytmizowanej formie i dużemu ładunkowi dowcipu zwiększają ekspresję i wzmagają atrakcyjność mówienia. Rymowanka łatwo wpada w ucho, dzięki czemu jest zapamiętywana na długo. W rymowankach wykorzystuje się wieloznaczność wyrazów, tworzy się neologizmy, co daje dodatkowy efekt humorystyczny.
Maria Nagajowa, doktor nauk humanistycznych, była instruktor doskonalenia zawodowego nauczycieli, pracownik naukowy Zakładu Metodyki Instytutu Języka Polskiego UW. Główny przedmiot jej zainteresowań to metodyka kształcenia językowego w szkole. Z tego zakresu opublikowała 140 książek i artykułów popularnonaukowych, dydaktycznych i językoznawczych, oprócz tego 20 tytułów podręczników do nauczania języka polskiego dla różnych klas szkoły podstawowej i średniej. Przejawem jej ubocznych zainteresowań jest zapisywanie przez wiele lat zasłyszanych rymowanek, będących wyznacznikiem stylu potocznego. Zostały one właśnie przedstawione w niniejszej książce.
Rymowanki potocznego języka Tamto, siamto i owamto O naszym stosunku do ludzi porozumiewania się z nimi i realiów codzienności Wydawnictwo Key Text