9788387251857 by keytext

Mieczys∏aw Nasi∏owski

M. Nasi∏owski * System rynkowy

Profesor dr hab. Mieczys∏aw Nasi∏owski urodzi∏ si´ w Soko∏owie Podlaskim. Studia SGPiS ze stopniem magistra ukoƒczy∏ w 1955 r. Stopieƒ doktora uzyska∏ w 1960 r., doktora habilitowanego – w 1967 r., profesora nadzwyczajnego – w 1974 r. i profesora zwyczajnego – w 1980 r. W latach 1963–1964 odby∏ roczne studia w Cambridge University (Anglia), a w latach 1986 i 1990 tak˝e miesi´czne sta˝e naukowe w Pary˝u oraz w 1987 r. w USA. Bra∏ równie˝ udzia∏ w licznych konferencjach mi´dzynarodowych. Przez d∏ugie lata by∏ profesorem SGH. Wyk∏ada∏ w Wy˝szej Szkole Ubezpieczeƒ i BankowoÊci w Warszawie oraz w Wy˝szej Szkole Mened˝erskiej SIG w Warszawie. Pe∏ni∏ tak˝e funkcj´ wiceprzewodniczàcego Komitetu G∏ównego Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej przy Polskim Towarzystwie Ekonomicznym oraz by∏ cz∏onkiem Komitetu Redakcyjnego czasopisma „Ekonomista”. Autor 5 ksià˝ek naukowych, licznych wydaƒ podr´czników z dziedziny ekonomii oraz oko∏o 170 artyku∏ów naukowych i publicystycznych. W 1990 r. opublikowa∏ ksià˝k´ zatytu∏owanà Ekonomia w procesie przekszta∏ceƒ systemowych. W latach 1995 i 1996 ukaza∏y si´ jego prace: Transformacja systemowa w Polsce i Ekonomia dla licealistów, w 1998 r. – Historia myÊli ekonomicznej, w 2002 r. – Podstawy przedsi´biorczoÊci, w 2003 r. – Zarys historii myÊli ekonomicznej (od XVIII do koƒca XX wieku).

System rynkowy

Podstawy mikro- i makroekonomii www.keytext.com.pl

eytex

wydanie zmienione i uzupe∏nione

System rynkowy Podstawy mikro- i makroekonomii

Mieczys∏aw Nasi∏owski

System rynkowy Podstawy mikro- i makroekonomii

Warszawa 2007 Wydawnictwo Key Text

Okładkę projektował Maciej Lasota

Redaktor Teresa Zwierzyńska-Bubałło

Redaktor techniczny Jolanta Ugorowska

ISBN 978-83-87251-04-8

Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Sokołowska 9, lok. 410, 01-142 Warszawa tel. 0 22 632-11-36, fax 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

Spis treÊci

Od autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cz´Êç pierwsza

Wprowadzenie do ekonomii 1. Czym zajmuje si´ ekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Definicja ekonomii i jej interpretacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Modelowe uj´cie zagadnieƒ ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . Mikro- i makroekonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Polityka gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomia pozytywna i normatywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podstawowe problemy wyboru ekonomicznego . . . . . . . . . . . . . G∏ówne pytania ekonomiczne wymagajàce teoretycznych odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19 21 22 23 24 26

2. Podstawowe podmioty w gospodarce rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Gospodarstwa domowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Gospodarstwa rolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Przedsi´biorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4 Banki komercyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Gie∏da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6. Bank centralny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7. Instytucje paƒstwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

38 39 40 48 52 55 57 58

1. 1. 1. 2. 1. 3. 1. 4. 1. 5. 1. 6. 1. 7.

32 34

Cz´Êç druga

Mikroekonomia – kurs podstawowy 3. Mikroanaliza rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. 3.2. 3.3.

Czynniki kszta∏tujàce popyt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zale˝noÊç mi´dzy popytem a cenà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zale˝noÊç mi´dzy cenà a poda˝à . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63 64 65 67

Spis treÊci

3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 3.9. 3.10.

Stan równowagi i nierównowagi poszczególnych dóbr na rynku Cena równowagi a cena maksymalna i minimalna . . . . . . . . . . . Negatywne skutki powszechnego regulowania cen przez paƒstwo Funkcje cen w gospodarce rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cenowa elastycznoÊç popytu i jej znaczenie ekonomiczne . . . . Cenowa elastycznoÊç poda˝y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ElastycznoÊç dochodowa. Struktura wydatków i zmiana poziomu p∏acy realnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.11. Wp∏yw paƒstwa na ceny za poÊrednictwem podatku VAT . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69 71 74 75 77 87

4. Teoria racjonalnego zachowania si´ konsumenta . . . . . . . . . . . . . . .

4.1. 4.2. 4.3.

Poj´cie u˝ytecznoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krzywa oboj´tnoÊci konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Graficzna ilustracja zmian poziomu dochodu konsumenta oraz proporcji cen nabywanych dóbr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Równowaga konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. Efekt dochodowy przy obni˝ce cen i efekt substytucyjny przy zmianie relacji cen nabywanych dóbr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

90 93 94 96

98 99 102 104 107 108 109

5. Analiza czynników produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 5.1.

Krzywa produktu ca∏kowitego a krzywe przeci´tnej i kraƒcowej produkcyjnoÊci pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Wybór najbardziej efektywnej kombinacji czynników wytwórczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Mechanizm kszta∏towania popytu na prac´ i poda˝y pracy w warunkach doskona∏ej konkurencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Czynniki kszta∏tujàce poziom i zró˝nicowanie p∏ac . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

111 114 119 125 129 129

6. Teoria funkcjonowania przedsi´biorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7.

Poj´cie oraz sk∏adniki kosztów produkcji i zysku . . . . . . . . . . . Rodzaje kosztów i kszta∏t ich krzywych w krótkim okresie . . . Maksymalizacja zysku w przedsi´biorstwie przy za∏o˝eniu konkurencji doskona∏ej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Koszty przeci´tne w d∏ugim okresie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ceny rynkowe a d∏ugookresowe koszty wytwarzania w ga∏´zi w warunkach doskona∏ej konkurencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przedsi´biorstwa kraƒcowe w ga∏´zi w d∏ugim okresie . . . . . . . Maksymalizacja zysku przedsi´biorstwa monopolistycznego . . .

130 134 139 144 146 148 149

Spis treÊci

6.8. Doskona∏e zró˝nicowanie cen w pe∏nym monopolu . . . . . . . . . . 6.9. Wp∏yw zmian poziomu kosztów i popytu na rozmiary wytwarzanej produkcji w pe∏nym monopolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.10. Model monopolu naturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.11. Przedsi´biorstwo na rynku konkurencji monopolistycznej . . . . 6.12. Z∏amana krzywa popytu w oligopolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.13. Ró˝ne formy konkurencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

154 156 158 159 162 165 168 171

7. Wspó∏czesne teorie przedsi´biorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 7.1. 7.2. 7.3. 7.4.

Mened˝erskie teorie firmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria kosztów transakcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria agencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria praw w∏asnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

175 177 178 179

8. Praktyczne metody oceny dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa . . . . . . . . 182 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. 8.6. 8.7. 8.8.

Bilans przedsi´biorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rachunek wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Analiza wskaênikowa bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Próg rentownoÊci przedsi´biorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Model dwóch progów rentownoÊci przedsi´biorstwa . . . . . . . . Strategia marketingowa firmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opcje jako najnowsza forma kontraktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podstawowe metody szacowania wartoÊci aktywów przedsi´biorstwa w warunkach niepewnoÊci i ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

183 183 185 189 192 194 196 197 203 204

Cz´Êç trzecia

Makroekonomia – kurs podstawowy 9. Tworzenie i podzia∏ dochodu narodowego w systemie rynkowym 207 9. 1.

Proces tworzenia wartoÊci dodanej i produkcji finalnej w gospodarce narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. 2. Przep∏ywy mi´dzyga∏´ziowe W. Leontiefa . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. 3. Podstawowe kategorie produktu i dochodu narodowego . . . . . 9. 4. Ruch okr´˝ny strumieni dochodów i wydatków . . . . . . . . . . . . 9. 5. Ceny jako narz´dzie agregacji dochodu narodowego . . . . . . . . . 9. 6. Zalety i wady kategorii dochodu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

207 210 213 215 219 221 223 223

Spis treÊci

10. Podstawowe zale˝noÊci agregatowe w ekonomii keynesowskiej 225 10.1. Inwestycje a oszcz´dnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2. Funkcja konsumpcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.3. Mno˝nik inwestycyjny i jego wp∏yw na przyrost dochodu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4. Keynesowska funkcja inwestycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.5. Sk∏adniki globalnego popytu a poziom dochodu narodowego Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

225 229 231 235 237 239 240

11. Bud˝et i polityka fiskalna paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 11.1. 11.2. 11.3. 11.4.

Rosnàca rola bud˝etu w rozwini´tych gospodarkach rynkowych Deficyt i nadwy˝ka bud˝etowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podatki bezpoÊrednie i poÊrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zale˝noÊç mi´dzy stopà opodatkowania dochodów a wp∏ywami do bud˝etu paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.5. Sposoby finansowania deficytu bud˝etowego . . . . . . . . . . . . . . . 11.6. Wp∏yw podatków i wydatków bud˝etu paƒstwa na poziom wytwarzanego dochodu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.7. Mno˝nik zrównowa˝onego bud˝etu paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . 11.8. Mo˝liwoÊç finansowania deficytu bud˝etowego oszcz´dnoÊciami Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

241 243 246 250 252 256 259 260 261 261

12. Spór o teori´ równowagi ogólnej mi´dzy ekonomià neoklasycznà a ekonomià keynesowskà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 12.1. Ogólny model zagregowanego popytu AD i zagregowanej poda˝y AS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2. Neoklasyczna teoria równowagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3. Krytyka neoklasycznej teorii równowagi przez J. M. Keynesa 12.4. Porównawcza analiza makroekonomii keynesowskiej i neoklasycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.5. ZawodnoÊç rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.6. ZawodnoÊç paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

263 266 273 275 277 279 281

13. Pieniàdz, rynek pieni´˝ny, bankowoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283 13.1. Podstawowe funkcje pieniàdza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.2. Rodzaje pieniàdza i struktura jego zasobów . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.3. Podstawowe sk∏adniki bilansu w bankach komercyjnych oraz w banku centralnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.4. Zasady obrotu bezgotówkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.5. Czynniki wyznaczajàce wielkoÊç poda˝y pieniàdza . . . . . . . . . .

284 286 288 290 292

Spis treÊci

13.6. Rezerwa obowiàzkowa i mno˝nik depozytowy . . . . . . . . . . . . . . 13.7. Mno˝nik kreacji pieniàdza i baza monetarna . . . . . . . . . . . . . . . . 13.8. Wspó∏zale˝noÊci mi´dzy popytem na pieniàdz i poda˝à pieniàdza a stopà procentowà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.9. Mechanizm kszta∏towania si´ kursu obligacji . . . . . . . . . . . . . . . 13.10. Ârodki regulacji dop∏ywu i odp∏ywu pieniàdza w obiegu . . . . . 13.11. Mo˝liwoÊci oddzia∏ywania banku centralnego na przebieg koniunktury gospodarczej kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.12. Ró˝ne interpretacje zjawisk gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 296 298 300 305 308 311 312 314 315

14. Wahania koniunkturalne w gospodarce rynkowej . . . . . . . . . . . . . . 316 14.1. Poj´cie i fazy cyklu koniunkturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.2. Realistyczny opis faz cyklu koniunkturalnego . . . . . . . . . . . . . . 14.3. Przyczyny os∏abienia ostroÊci wahaƒ cyklicznych po II wojnie Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

316 317 320 321

15. Inflacja i bezrobocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 15.1. Zagro˝enia towarzyszàce rozwojowi gospodarki rynkowej . . . . 15.2. Teoretyczne podstawy ró˝nych form bezrobocia . . . . . . . . . . . . 15.3. Spo∏eczne skutki bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4. Poj´cie, przyczyny i rodzaje inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.5. Monetarystyczna teoria inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.6. Krzywa Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.7. Krzywa Phillipsa w d∏ugim okresie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.8. Hipoteza racjonalnych oczekiwaƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.9. Sposoby hamowania inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.10. Spór o interpretacj´ inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

322 324 329 330 335 337 339 342 343 346 348

16. Bilans p∏atniczy kraju i wymiana mi´dzynarodowa . . . . . . . . . . . . 350 16.1. 16.2. 16.3. 16.4. 16.5. 16.6. 16.7.

Struktura bilansu p∏atniczego kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KorzyÊci z otwarcia gospodarki narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria kosztów komparatywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krótkookresowe skutki gospodarki otwartej . . . . . . . . . . . . . . . D∏ugookresowe skutki gospodarki otwartej . . . . . . . . . . . . . . . . Kursy walut i ich zwiàzki z bilansem p∏atniczym kraju . . . . . . Mechanizm przywracania równowagi zewn´trznej w d∏u˝szym okresie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.8. Dopuszczalna granica zad∏u˝enia kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

350 353 354 357 360 361 367 371 374 375

Spis treÊci

17. Problemy gospodarcze krajów s∏abo rozwini´tych . . . . . . . . . . . . .

377

17.1. Poj´cie wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego . . . . 17.2. Zró˝nicowanie poziomów rozwoju gospodarczego wspó∏czesnego Êwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.3. Cechy charakterystyczne krajów s∏abo rozwini´tych . . . . . . . . . 17.4. TrudnoÊci przezwyci´˝enia niedorozwoju gospodarczego . . . . 17.5. Nap∏yw obcego kapita∏u najskuteczniejszym sposobem przezwyci´˝enia zacofania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

377 378 381 384 386 389

Cz´Êç czwarta

Makroekonomia – kurs wy˝szy 18. Modelowe uj´cie równowagi ogólnej na rynku towarowym i rynku pieni´˝nym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.1. Zale˝noÊci mi´dzy sk∏adnikami popytu globalnego a poziomem dochodu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.2. Mechanizm transmisyjny mi´dzy politykà pieni´˝nà i politykà fiskalnà a zmianami poziomu dochodu narodowego . . . . . . . . . 18.3. Wp∏yw polityki pieni´˝nej na stop´ procentowà i poziom wytwarzanego dochodu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.4. Wp∏yw polityki fiskalnej na stop´ procentowà i poziom wytwarzanego dochodu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18.5. Wp∏yw zmiany przeci´tnego poziomu cen oraz stopy opodatkowania na poziom realnego dochodu narodowego . . . . . . . . . . 18.6. Bilans p∏atniczy w mechanizmie wspó∏zale˝noÊci mi´dzy stopà procentowà a poziomem wytwarzanego dochodu narodowego 18.7. Ró˝ny stopieƒ wra˝liwoÊci zmian stopy procentowej oraz dochodu narodowego na polityk´ pieni´˝nà i polityk´ fiskalnà . . 18.8. Model agregatowego popytu i agregatowej poda˝y w interpretacji nowej ekonomii keynesowskiej i nowej ekonomii klasycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

393 393 395 398 401 404 406 408

411 416

19. Teoria cyklu koniunkturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

418

19.1. Teoria cyklu koniunkturalnego M. Kaleckiego . . . . . . . . . . . . . . 19.2. Trend wzrostu gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

419 422 424

20. Teorie wzrostu gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

425

20.1. Model wzrostu gospodarczego R. Harroda . . . . . . . . . . . . . . . . . 20.2. Model wzrostu gospodarczego E. Domara . . . . . . . . . . . . . . . . . .

426 430

Spis treÊci

20.3. Wieloczynnikowa funkcja produkcji typu Cobba-Douglasa . . . 20.4. Uwagi ogólne o ró˝nych teoriach wzrostu gospodarczego . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 434 439 442

Cz´Êç piàta

Przemiany instytucjonalne w Êwiecie po II wojnie Êwiatowej 21. Mi´dzynarodowe instytucje finansowe i ich polityka pieni´˝na po II wojnie Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 21.1. Z historii pieniàdza mi´dzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.2. Mi´dzynarodowe instytucje monetarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.3. Ekonomiczne podstawy sta∏ego kursu wymiennego walut w latach 1946–1973 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.4. Rosnàce zagro˝enia pozycji dolara w latach szeÊçdziesiàtych . . 21.5. Powstanie nawisu petrodolarowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21.6. Wzrost zad∏u˝enia i trudnoÊci jego sp∏acenia . . . . . . . . . . . . . . . 21.7. P∏ynny kurs wymienny walut i jego konsekwencje . . . . . . . . . . 21.8. Kierunki poszukiwaƒ rozwiàzaƒ stabilizujàcych system pieni´˝ny wspó∏czesnego Êwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

445 447 448 450 452 452 454 455 457

22. Ekonomiczna wspó∏praca mi´dzynarodowa i integracja gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 22.1. Istota, warunki i korzyÊci integracji gospodarczej . . . . . . . . . . . 22.2. Rozwój procesów integracyjnych w Europie od 1947 do 2004 r. 22.3. Szanse i zagro˝enia wynikajàce z akcesji Polski do Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22.4. Procesy globalizacji we wspólczesnym Êwiecie . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

458 461 463 466 467

23. Prze∏omowe zmiany w krajach wysoko rozwini´tych po II wojnie Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468 23.1. 23.2. 23.3. 23.4.

Narodziny idei spo∏ecznej gospodarki rynkowej . . . . . . . . . . . . . Zwiàzki zawodowe i ich rola w gospodarce rynkowej . . . . . . . . Sektor publiczny i ochrona socjalna paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . Spór o granice stopy podatkowej i granice udzia∏u wydatków socjalnych z bud˝etu paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

468 472 474 480 483

Pos∏owie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485 Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

487

Od autora*

Podrćznik System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii jest szóstym wydaniem zmienionym i uzupe∏nionym. Jego pierwotna wersja ukaza∏a si´ w 1992 r., zaÊ od ostatniego wydania up∏yn´∏y ju˝ cztery lata. W∏asne doÊwiadczenia dydaktyczne, jak równie˝ ˝yczliwe uwagi kolegów wyk∏adajàcych ekonomi´, a tak˝e samych studentów sk∏oni∏y mnie do rozszerzenia i pog∏´bienia wyk∏adu z poprzednich wydaƒ w latach 1994, 1996 i 2000. Du˝a popularnoÊç, jakà cieszy si´ podrćznik wÊród studentów ró˝nych uczelni, zobowiàza∏a mnie do dalszego aktualizowania i poszerzania treÊci odpowiadajàcych realizowanemu programowi nauczania ekonomii na wy˝szych uczelniach ekonomicznych. Wszystkie trudne problemy teorii ekonomii nadal stara∏em si´ przedstawiç mo˝liwie przyst´pnie i przejrzyÊcie, zachowujàc przy tym naukowy poziom rozwa˝aƒ. Wsz´dzie, gdzie by∏o to tylko mo˝liwe i uzasadnione, stara∏em si´ nawiàzaç do realiów polskiej gospodarki, tak by wyk∏adana teoria s∏u˝y∏a lepszemu zrozumieniu budowy nowoczesnej gospodarki rynkowej w Polsce, a nie by∏a jedynie rodzajem intelektualnego çwiczenia na tematy ekonomiczne. Oprócz kursu podstawowego z mikro- i makroekonomii, podrćznik zawiera równie˝ bardziej rozwini´ty wyk∏ad z makroekonomii na kursie wy˝szym. Zaczyna si´ on od podsumowania wiedzy zdobytej z wyk∏adów makroekonomii na kursie podstawowym i znacznego jej pog∏´bienia na podstawie modelu IS–LM, uogólniajàcego wspó∏zale˝noÊci zachodzàce na rynkach: towarowym, pieni´˝nym i dewizowym. Do wy˝szego kursu makroekonomii wprowadzam bardziej rozbudowany wyk∏ad na tematy teorii wzrostu gospodarczego i cyklu koniunkturalnego, tylko w niewielkim stopniu uwzgl´dnianych w podrćznikach autorów zachodnich. Dynamiczne ujćie wzrostu dochodu narodo* Prof.

dr hab. Mieczys∏aw Nasi∏owski zmar∏ 16 wrzeÊnia 2004 r. W obecnej edycji Wydawnictwo postanowi∏o pozostawiç niezmieniony wst´p Od autora przygotowany przez Profesora w sierpniu 2004 r.

Od autora

wego stanowi istotne uzupe∏nienie statycznej analizy dominujàcej przy nauczaniu ekonomii na kursie podstawowym. W celu zbli˝enia teoretycznego wyk∏adu ekonomii do realiów wspó∏czesnego Êwiata trzy rozdzia∏y podrćznika poÊwići∏em przemianom instytucjonalnym w Êwiecie po II wojnie Êwiatowej. Dotyczà one: mi´dzynarodowych instytucji finansowych i ich polityki pieni´˝nej, integracji europejskiej i skutków wejÊcia Polski do Unii Europejskiej oraz spo∏ecznej gospodarki rynkowej, powsta∏ej w Niemczech i stosowanej w wielu innych krajach europejskich. Rozwa˝aniami zawartymi w podrćzniku próbuj´ zainteresowaç szerokie grono Czytelników ekonomià zarówno na ni˝szym, jak i na wy˝szym poziomie abstrakcji naukowej. W pierwszym przypadku wykorzystuj´ bogaty materia∏ faktograficzny w celu przybli˝enia analizy ekonomicznej do realiów wspó∏czesnej gospodarki rynkowej i wskazania na mo˝liwoÊç istnienia ró˝nych rozwiàzaƒ systemowych. W drugim zaÊ pos∏uguj´ si´ modelowym ujćiem opartym na okreÊlonych za∏o˝eniach upraszczajàcych. Tworzy ono syntez´ uogólniajàcà zwiàzki i wspó∏zale˝noÊci wyst´pujàce mi´dzy ró˝nymi zjawiskami i uczy usystematyzowanego, logicznego myÊlenia ekonomicznego. W ca∏ym wyk∏adzie analizuj´ pi´ç podsystemów: rynku towarowego, rynku pracy, rynku pieni´˝nego, rynku kapita∏owego oraz rynku walutowego, mi´dzy którymi wyst´pujà sta∏e zwiàzki i wspó∏zale˝noÊci. Na ka˝dym z tych rynków dzia∏a uniwersalne prawo popytu i poda˝y, które pozostaje w Êcis∏ym wzajemnym zwiàzku mi´dzy cenà, p∏acà, stopà procentowà, kursem papierów wartoÊciowych oraz kursem wymiennym walut. WyjaÊnienie tych zwiàzków i ich wp∏ywu na decyzje podmiotów gospodarczych jest g∏ównym celem prezentowanego wyk∏adu z mikro- i makroekomonii. Dla podkreÊlenia tej wa˝nej myÊli przewodniej nazwa∏em swój podrćznik System rynkowy, gdy˝ tylko systemowe podejÊcie do analizowanych zjawisk ekonomicznych czyni zdobywanà wiedz´ praktycznie bardziej u˝ytecznà. Zawsze staram si´ podkreÊlaç wa˝nà dla ekonomisty sentencj´, ˝e w gospodarce rynkowej nie ma zjawisk jednoprzyczynowych. Ka˝de zjawisko i ka˝da podejmowana decyzja ma rozleg∏e ukierunkowania i tylko wszechstronne naÊwietlenie z∏o˝onoÊci zjawisk ekonomicznych pozwala zrozumieç, dlaczego teoria ekonomii nie mo˝e byç naukà zbyt prostà, sprowadzanà do hase∏, definicji i zwyk∏ych opisów rzeczywistoÊci. Dlatego po∏o˝y∏em du˝y nacisk na analityczny charakter wyk∏adu w celu rozwinićia poÊrednich ogniw rozumowania mi´dzy tezà wyjÊciowà a koƒcowym rezultatem badawczym. Wiedza, jakà tu prezentuj´, jest zbiorowym dorobkiem myÊli ekonomicznej od koƒca XIX w. a˝ do czasów najnowszych. W podrćzniku teorii ekonomii nie zachodzi wić potrzeba odwo∏ywania si´ do êróde∏, jak czynimy to z regu∏y przy podrćznikach z historii myÊli ekonomicznej. Zawsze jednak jeste-

Od autora

Êmy wdzi´czni tym, którzy pomogli nam w logiczny i przyst´pny sposób uporzàdkowaç nie∏atwà przecie˝ wiedz´ ekonomicznà. Przede wszystkim zawdzi´czam to w niema∏ym stopniu kolegom z Katedry Teorii Systemu Rynkowego przy Kolegium Zarzàdzania i Finansów SGH. WÊród nich pragn´ imiennie wyró˝niç prof. dr. hab. Marka Garbicza, który cz´sto pomaga∏ mi w rozwik∏aniu trudnych problemów i sugerowa∏ ich zgrabnà modelowà prezentacj´. Sk∏adajàc wszystkim serdeczne podzi´kowania za ich ˝yczliwà i konstruktywnà krytyk´, pragn´ podkreÊliç, i˝ pe∏na odpowiedzialnoÊç za wyra˝one poglàdy i sposób ich prezentacji spoczywa wy∏àcznie na autorze.

Cz´Êç pierwsza

Wprowadzenie do ekonomii

1 Czym zajmuje si´ ekonomia

Studiujàcy ekonomi´ stawia zazwyczaj pytanie: co jest przedmiotem jej badaƒ? Nie istnieje taka definicja ekonomii, która mog∏aby byç powszechnie akceptowana i obejmowa∏aby wszystkie problemy, jakimi zajmowa∏y si´ w przesz∏oÊci ró˝norodne szko∏y i kierunki myÊlenia ekonomicznego. Ka˝da z tych szkó∏ ró˝nie, a nieraz wr´cz odmiennie, formu∏owa∏a przedmiot swoich zainteresowaƒ, zwracajàc uwag´ na rozmaite aspekty dzia∏alnoÊci gospodarczej cz∏owieka. O ile w poczàtkach rozwoju tej nauki zwrócono wi´kszà uwag´ na spo∏eczne aspekty ludzkiego gospodarowania, co mia∏o usprawiedliwiaç przymiotnik „polityczna” przy nazwie „ekonomia”, o tyle od 1871 r. zainteresowanie badaczy przesun´∏o si´ wyraênie w kierunku budowania teorii racjonalnych wyborów dokonywanych przez ró˝ne podmioty gospodarcze. W latach dwudziestych XX w. stopniowo rezygnowano z nazwy „political economy” i zastàpiono jà nazwà „economics”.

1.1. Definicja ekonomii i jej interpretacja

✔

W podr´cznikach zachodnich najcz´Êciej definiuje si´ ekonomi´ jako nauk´ zajmujàcà si´ badaniem zachowania podmiotów gospodarczych w dziedzinie wykorzystania ograniczonych Êrodków, które mogà byç w rozmaity sposób zastosowane w sferze produkcji, podzia∏u, wymiany i konsumpcji.

W badaniach tych stara si´ ona ustaliç okreÊlone prawid∏owoÊci ekonomiczne, którym cz´sto nadaje si´ rang´ obiektywnych praw ekonomicznych. Najistotniejszym elementem tego ustalenia jest stwierdzenie, ˝e Êrodki stojàce do dyspozycji zarówno poszczególnego podmiotu gospodarczego, jak

2 Podstawowe podmioty w gospodarce rynkowej

Gospodarka rynkowa jest systemem bardzo z∏o˝onym. Sk∏ada si´ on z milionów ró˝nych podmiotów, jak gospodarstwa domowe, przedsi´biorstwa wytwarzajàce towary lub Êwiadczàce us∏ugi, instytucje finansowe, administracja paƒstwowa oraz w∏adze lokalne.

✔

Podmiotem nazywamy okreÊlonà form´ organizacji, która podejmuje samodzielne decyzje, kierujàc si´ w∏asnym interesem i zwiàzanym z tym ryzykiem.

Ryzyko nietrafnych decyzji nara˝a dany podmiot na okreÊlone straty i sk∏ania do ostro˝noÊci wyboru spoÊród wielu rozwiàzaƒ mo˝liwych. Wszystkie wymienione podmioty sà ze sobà powiàzane za poÊrednictwem rynku. Rynek jest formà wi´zi mi´dzy producentami, mi´dzy producentami a gospodarstwami domowymi, mi´dzy producentami i gospodarstwami domowymi a ró˝nymi instytucjami finansowymi, mi´dzy instytucjami finansowymi a bankiem centralnym i mi´dzy wszystkimi wymienionymi podmiotami a w∏adzami centralnymi oraz w∏adzami lokalnymi. Wi´zi te urzeczywistniajà si´ za poÊrednictwem cen rynkowych, p∏ac i innych form wynagrodzeƒ, kredytów i procentów, papierów wartoÊciowych i p∏ynàcych z nich dochodów, podatków, op∏at skarbowych, kar pieni´˝nych, subwencji, rent, emerytur, zasi∏ków itp. Gospodarka rynkowa rozwin´∏a ogromnà ró˝norodnoÊç form towarowo-pieni´˝nych, tworzàcych jednolity mechanizm funkcjonujàcy wed∏ug okreÊlonych praw ekonomicznych. Na tym rynku kszta∏tujà si´ ceny dóbr i us∏ug, ceny pracy, ceny kapita∏u, ziemi i wszystkich innych czynników produkcji. Te ceny wywierajà wp∏yw na decyzje ekonomiczne wszystkich podmiotów gospodarczych, wywo∏ujà okreÊlonà reakcj´ konsumentów i producentów. Na rynku bowiem dokonuje si´ wymiana mi´dzy kupujàcymi i sprzedajàcymi. Zachowanie podmiotów gospodarczych wynika tak˝e z wyst´powania ograniczeƒ realnych oraz ograniczeƒ regulacyjnych. Ograniczenia realne sà okreÊlone przez warunki przyrodnicze, zasoby pieni´˝ne, kapita∏owe i kadro-

3 Mikroanaliza rynku

Rynek jest formà poziomych wi´zi mi´dzy ró˝nymi podmiotami gospodarczymi i konsumenckimi próbujàcymi sprzedaç i kupiç towar. Mi´dzy przedsi´biorcami toczy si´ nieustannie konkurencja. Za jej poÊrednictwem uczestnicy rynku, dà˝àc do realizacji swych interesów, próbujà przedstawiç korzystniejsze od innych oferty pod wzgl´dem ceny, jakoÊci wyrobu, jego wyglàdu, opakowania, uprzejmoÊci obs∏ugi klienta itp. w celu wywarcia wp∏ywu na korzystne zawarcie transakcji kupna-sprzeda˝y. Z punktu widzenia makroekonomii rynek jest tà sferà ludzkiej dzia∏alnoÊci gospodarczej, w której ∏àczna poda˝ styka si´ z ∏àcznym (albo globalnym) popytem. Stàd wynikajà okreÊlone skutki dla przeci´tnego poziomu cen, zysków, rozmiarów i struktury zapotrzebowania oraz produkcji. Mo˝emy tak˝e mówiç o rynku ograniczonym do jakiejÊ grupy towarów. Na przyk∏ad rynek ˝ywnoÊciowy jest szczególnego rodzaju sumà czy te˝ agregatem poda˝y artyku∏ów ˝ywnoÊciowych i popytu indywidualnego: jaroszy i mi´so˝erców, ubogich, Êrednio zamo˝nych i bogatych, wysokich i niskich, grubasów i chudych, m´˝czyzn i kobiet itp. W ˝yciu codziennym rynek jest postrzegany jako nieskoƒczenie du˝a liczba rynków indywidualnych na poszczególne rodzaje dóbr, które sà przedmiotem zainteresowania nabywców. Ka˝de z tych dóbr ma ró˝nà klientel´, do której ró˝nymi sposobami stara si´ dotrzeç producent i sprzedawca. Cechà charakterystycznà rynku, niezale˝nie od tego, jakiej grupy towarów dotyczy, jest to, ˝e doprowadza on do kontaktu kupujàcych i sprzedajàcych, w wyniku czego kszta∏tuje si´ okreÊlona cena. Cena ta wywiera wp∏yw zarówno na decyzje konsumentów, jak i producentów. Zadaniem teorii ekonomii jest zbadanie prawid∏owoÊci w zachowaniu si´ konsumentów i reakcji producentów wobec zmiennych informacji nap∏ywajàcych z rynku.

4 Teoria racjonalnego zachowania si´ konsumenta

Fundamenty teorii racjonalnego post´powania konsumenta stworzy∏ w drugiej po∏owie XIX w. angielski ekonomista William S. Jevons (1835–1882). JednoczeÊnie zapoczàtkowa∏ on w swojej ksià˝ce Zasady ekonomii politycznej (1871 r.) tzw. rachunek marginalny odniesiony do pojćia u˝ytecznoÊci kraƒcowej. Pomys∏ ten w latach póêniejszych wykorzystano zarówno do sformu∏owania pojćia produkcyjnoÊci kraƒcowych ró˝nych czynników produkcji, jak równie˝ pojćia kosztów i utargów kraƒcowych. Sta∏o si´ to punktem wyjÊcia zbudowania teorii racjonalnego funkcjonowania przedsi´biorstwa. Przyczyni∏o si´ ponadto do szybkiego rozwoju nauki ekonomii, okreÊlonej mianem ekonomii neoklasycznej, szeroko omawianej w podrćznikach akademickich. Charakteryzuje si´ ona daleko posuni´tà formalizacjà wyk∏adu, wynikajàcà z logiki zbudowanej na przyj´tych za∏o˝eniach upraszczajàcych rzeczywiste procesy zachodzàce w gospodarce rynkowej. Teoria racjonalnego zachowania si´ konsumenta pozwala nam rozwinàç i lepiej wyjaÊniç ten aspekt prawa popytu konsumpcyjnego, który wià˝e si´ z wp∏ywem cen i dochodów na podejmowane decyzje konsumenta. Podstawà teorii wyboru racjonalnej struktury zakupów przez konsumenta sta∏a si´ poczàtkowo teoria u˝ytecznoÊci.

4.1. Poj´cie u˝ytecznoÊci

✔

U˝ytecznoÊç to suma zadowolenia, jakà daje konsumentowi posiadanie danego dobra.

Dobro jest tym u˝yteczniejsze, im intensywniej zaspokaja okreÊlonà potrzeb´. W miar´ zaspokajania potrzeb tracà one na intensywnoÊci. Cz∏owiek z regu∏y dà˝y przede wszystkim do zaspokojenia najbardziej intensywnych po-

5 Analiza czynników produkcji

Po zapoznaniu si´ z podstawami teorii rynku towarowego oraz równowagi konsumenta zajmiemy si´ obecnie analizà zachowania si´ producenta. Producenci w swojej gospodarczej dzia∏alnoÊci pos∏ugujà si´ ró˝nymi czynnikami produkcji – kapita∏em i pracà. Kapita∏ wyst´puje w ró˝nych formach. W tym rozdziale b´dzie nas interesowa∏a jedynie forma rzeczowa w postaci maszyn i urzàdzeƒ produkcyjnych. Praca mo˝e wyst´powaç w postaci najemnej oraz w∏asnej pracy przedsi´biorcy. Tutaj interesowaç nas b´dzie zale˝noÊç mi´dzy p∏acà realnà, popytem na prac´ najemnà ze strony przedsi´biorców i poda˝à pracy. Zbadanie zale˝noÊci mi´dzy cenami czynników produkcji a ich zastosowaniem w przedsi´biorstwie stworzy podstawy do analizy kosztów, zysków i zachowania si´ przedsi´biorców. Punktem wyjÊcia b´dzie analiza produkcyjnoÊci pracy.

5.1. Krzywa produktu ca∏kowitego a krzywe

przeci´tnej i kraƒcowej produkcyjnoÊci pracy

Analiza produkcyjnoÊci pracy opiera si´ na podstawowym za∏o˝eniu, ˝e zasób kapita∏u produkcyjnego w przedsi´biorstwie jest sta∏y, natomiast zatrudnienie pracowników w tym zasobie kapita∏u jest zmienne. Przy tym za∏o˝eniu funkcjonalna zale˝noÊç mi´dzy wzrostem produkcji a wzrostem zatrudnienia prezentowana jest w postaci wykresów (rysunek 5.1). Krzywa produktu ca∏kowitego zaczyna si´ na osi nak∏adów czynnika zmiennego L w pewnej odleg∏oÊci od poczàtku uk∏adu wspó∏rz´dnych. Zawsze musi istnieç pewna minimalna liczba zatrudnionych pracowników, aby mo˝liwe by∏o obs∏u˝enie maszyn i urzàdzeƒ produkcyjnych (jako czynników sta∏ych) i uruchomienie produkcji.

6 Teoria funkcjonowania przedsi´biorstwa

Teoria funkcjonowania przedsi´biorstwa jest najwa˝niejszà cz´Êcià sk∏adowà mikroekonomii. Obejmuje ona szczegó∏owà analiz´ czynników i kosztów produkcji w krótkim i d∏ugim okresie oraz kryteria maksymalizacji zysku w warunkach doskona∏ej, niedoskona∏ej i monopolistycznej konkurencji. Maksymalizacj´ zysku osiàga si´ zarówno na drodze najtrafniejszej kombinacji czynników wytwórczych, w wyniku której minimalizuje si´ koszty na jednostk´ produkcji, jak i w wyniku najw∏aÊciwszego dostosowania poda˝y do efektywnego popytu na rynku. Na tej podstawie poszukuje si´ rozwiàzaƒ optymalnych, tzn. najlepszych ze wszystkich istniejàcych mo˝liwoÊci. Zacznijmy od poj´ç podstawowych z zakresu kosztów i zysku, na których opiera si´ wi´kszoÊç empirycznych i teoretycznych analiz w ekonomii.

6.1. Poj´cie oraz sk∏adniki kosztów produkcji i zysku

Koszty w∏asne obejmujà ró˝nego rodzaju wydatki zwiàzane z funkcjonowaniem przedsi´biorstwa i wytwarzaniem okreÊlonej wielkoÊci produkcji. Mo˝na je podzieliç na trzy grupy. Sà to: wydatki materialne, wydatki osobowe, wydatki finansowe. Wydatki materialne dotyczà zu˝ywanych w produkcji materia∏ów, surowców, pó∏produktów, komponentów, paliwa, energii itp. Szczególnego rodzaju wydatkiem jest fundusz amortyzacyjny liczony od poczàtkowej wartoÊci Êrodka trwa∏ego z uwzgl´dnieniem przewidywanego okresu jego eksplo-

7 Wspó∏czesne teorie przedsi´biorstwa

Zanalizowane w poprzednim rozdziale neoklasyczne teorie przedsi´biorstwa by∏y rozwijane przez ró˝nych ekonomistów poczàwszy od drugiej po∏owy XIX w. a˝ do lat trzydziestych XX w. Modelowe ujćie tych teorii, zw∏aszcza zaÊ neoklasyczna teoria kosztów produkcji, zosta∏o zbudowane na upraszczajàcym za∏o˝eniu doskona∏ej informacji, doskona∏ej podzielnoÊci i przenoÊnoÊci czynników produkcji, homogenicznoÊci czynnika pracy, braku post´pu technicznego, malejàcych korzyÊci skali produkcji i malejàcej kraƒcowej produkcyjnoÊci pracy. Przy tych apriorycznych za∏o˝eniach funkcje kosztów przybiera∏y kszta∏t rozwartej litery U. Na∏o˝one na ten klasyczny kszta∏t funkcji kosztów liniowe funkcje utargów przeci´tnych i kraƒcowych umo˝liwia∏y uwzgl´dnienie ró˝nych rodzajów konkurencji. Wówczas mo˝na by∏o ∏atwo ustaliç punkty przecićia tych krzywych i z matematycznà dok∏adnoÊcià wyznaczyç optymalne rozmiary produkcji maksymalizujàcej zysk (tzw. optimum ekonomiczne) lub te˝ minimalizujàcej przeci´tne koszty wytwarzania (tzw. optimum techniczne). W poczàtkowym procesie edukacji to modelowe ujćie jest niezb´dnym etapem kszta∏cenia ekonomistów. Uczy ono precyzyjnego myÊlenia, porzàdkuje j´zyk ekonomiczny, zapoznaje z podstawowymi narz´dziami analizy, ustala zwiàzki funkcjonalne mi´dzy wa˝nymi wielkoÊciami mikroekonomii przedsi´biorstwa i w ten sposób tworzy dobre fundamenty niezb´dne do zrozumienia wielu dalszych zagadnieƒ wspó∏czesnej teorii ekonomii. Problemy zwiàzane z funkcjonowaniem przedsi´biorstwa oraz jego miejsce i rola w gospodarce narodowej sà znacznie bardziej skomplikowane ni˝ prezentuje si´ je w postaci bardzo uproszczonych i sformalizowanych modeli. W uk∏adzie dwuwymiarowym nie jest mo˝liwe uwzgl´dnienie wielu innych aspektów funkcjonowania przedsi´biorstw zwiàzanych np. z ró˝nymi organizacyjnymi ich formami i wielkà skalà produkcji. Nie jest tak˝e mo˝liwe prezentowanie z∏o˝onych relacji mi´dzy w∏aÊcicielami, pracownikami i osobami zarzàdzajàcymi, jakie wyst´pujà w wielkich spó∏kach akcyjnych. Tymi problemami zaj´∏y si´ mened˝erskie teorie firmy.

8 Praktyczne metody oceny dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa

Ekonomia obejmuje teori´ o charakterze bardziej abstrakcyjnym, jak i teori´ zupe∏nie prostà. Praktyczna u˝ytecznoÊç ekonomii nie wynika z jej wysokiego poziomu abstrakcji, ale z rozumowania na doÊç niskim poziomie uogólniajàcym praktycznà dzia∏alnoÊç firmy w systemie rynkowym lub makroekonomicznà polityk´ paƒstwa. Mimo ˝e dominuje sk∏onnoÊç do preferowania ekonomii na niskim poziomie abstrakcji, gdy˝ jest ona bardziej praktyczna, nie mo˝emy obyç si´ bez ekonomii tak˝e na wysokim poziomie abstrakcji, chocia˝by tylko dlatego, ˝e wydaje si´ ona doskona∏à szko∏à umiej´tnego pos∏ugiwania si´ ekonomià na niskim poziomie. Przedstawione w rozdzia∏ach 3, 4, 5 i 6 podstawy mikroekonomii cechowa∏y si´ wysokim szczeblem teoretycznego uogólnienia, pokazujàcego sposoby racjonalnych zachowaƒ konsumentów i przedsi´biorców w ró˝nych warunkach konkurencji. Trudno jednak prze∏o˝yç przedstawione rozumowanie teoretyczne na j´zyk ocen i dzia∏aƒ praktycznych. Wymaga to innego podejÊcia, uwzgl´dniajàcego podstawowe informacje zawarte w rocznych raportach firmy. Historyczny rozwój organizacyjnych form prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej doprowadzi∏ do upowszechnienia przedsi´biorstw, w których nastàpi∏o rozdzielenie funkcji w∏asnoÊci i zarzàdzania. W∏aÊcicielami sà udzia∏owcy, a zarzàdzajàcymi mened˝erowie. Ka˝da forma spó∏ki jest zobowiàzana przepisami prawnymi do publikowania rocznych raportów weryfikowanych przez niezale˝nych ekspertów, co stanowi gwarancj´ ich wiarygodnoÊci. Raporty sà êród∏em informacji o dzia∏alnoÊci firmy i jej rezultatach. Sà one niezwykle u˝yteczne dla potencjalnych inwestorów, dla banków kredytujàcych firmy, dla urz´dów paƒstwowych ustalajàcych podatki, dla pracobiorców zg∏aszajàcych okreÊlone ˝àdania p∏acowe, a tak˝e dla konkurentów, którzy mogà porównaç swoje efekty z wynikami innych firm. Obowiàzujàca jednolitoÊç zasad powstawania raportów i ich publikacji umo˝liwia ∏atwe porównywanie danych, ocen´ potencja∏u firmy oraz perspektyw´ jej rozwoju. Najwa˝niejszà cz´Êcià sk∏adowà rocznego raportu firmy jest bilans oraz rachunek wyników.

Cz´Êç trzecia

Makroekonomia – kurs podstawowy Mikroekonomia to g∏ównie teoria cen czynników wytwórczych i zachowania si´ podmiotów gospodarczych w zale˝noÊci od kszta∏towania si´ tych cen oraz utargów, kosztów produkcji i zysku bàdê te˝ cen dóbr konsumpcyjnych, dochodów konsumenta i jego indywidualnych preferencji. Makroekonomia to g∏ównie teoria tworzenia i podzia∏u dochodu narodowego z uwzgl´dnieniem polityki pieni´˝nej banku centralnego i polityki fiskalnej paƒstwa. Zajmuje si´ ona funkcjonowaniem ca∏ej gospodarki i formu∏owaniem polityki rzàdowej. W rozwa˝aniach tych nie mo˝na uniknàç polityki dok∏adnie tak, jak polityka nie mo˝e si´ obejÊç bez ekonomii. Fundamenty makroekonomii stworzy∏ w latach trzydziestych XX w. angielski ekonomista John M. Keynes1, który nawiàza∏ do teorii niedostatecznego efektywnego popytu Thomasa R. Malthusa2. 1

John M. Keynes urodzi∏ si´ 5 czerwca 1883 r. w Cambridge (zm. w 1946 r.). By∏ synem Johna Neville’a Keynesa, wybitnego logika i autora pracy o zakresie i metodzie ekonomii (1891). J.M. Keynes kszta∏ci∏ si´ w Eton, a nast´pnie studiowa∏ ekonomi´ na uniwersytecie w Cambridge pod kierunkiem Alfreda Marshalla, który znacznie przyczyni∏ si´ do rozwoju ekonomii neoklasycznej. 2 Pierwszym ekonomistà, który dostrzeg∏ zagro˝enia dla gospodarki rynkowej wynikajàce z niedostatecznego popytu, by∏ T. R. Malthus. W Zasadach ekonomii politycznej, wydanych w Londynie w 1820 r., dowodzi∏ on, ˝e dochody otrzymane mogà nie byç w ca∏oÊci wydane. Wówczas popyt mo˝e si´ okazaç niewystarczajàcy do sprzedania ca∏ej wytworzonej produkcji. W rezultacie mo˝e si´ pojawiç ogólna nadprodukcja, która zrodzi zastój gospodarczy i stan beznadziejnoÊci dla przedsi´biorców. J. M. Keynes bardzo wysoko oceni∏ uwag´ Malthusa o mo˝liwoÊci rozerwania zwiàzków w czasie i przestrzeni mi´dzy dochodami otrzymanymi a dochodami wydanymi.

9 Tworzenie i podzia∏ dochodu narodowego w systemie rynkowym Analiza funkcjonowania i rozwoju gospodarki narodowej wymaga zapoznania si´ z podstawowymi kategoriami ekonomicznymi dotyczàcymi produktu i dochodu narodowego. Sà to wielkoÊci powszechnie stosowane zarówno w analizach teoretycznych, jak i badaniach empirycznych. Obejmujà one z jednej strony strumienie dóbr i us∏ug wytwarzane w ciàgu roku (które nazywamy wielkoÊciami realnymi), z drugiej zaÊ towarzyszà temu strumienie ró˝nego rodzaju dochodów pieni´˝nych. Wa˝nym zadaniem polityki gospodarczej paƒstwa oraz banków jest zapewnienie zbie˝noÊci, czy – mo˝e lepiej powiedzieç – równowagi mi´dzy tymi strumieniami, aby dzi´ki temu utrzymaç wzgl´dnie stabilne ceny i umacniaç zaufanie spo∏eczeƒstwa do si∏y nabywczej pieniàdza krajowego.

9.1. Proces tworzenia wartoÊci dodanej

i produkcji finalnej w gospodarce narodowej

Gospodarka narodowa ka˝dego kraju dzieli si´ na dzia∏y, do których zaliczamy: przemys∏, rolnictwo, budownictwo, transport, ∏àcznoÊç, handel oraz ró˝ne inne us∏ugi. Pewne dzia∏y, jak przede wszystkim przemys∏, dzieli si´ na wiele ga∏´zi, w sk∏ad których wchodzi du˝a liczba ró˝nych przedsi´biorstw wytwarzajàcych ró˝norodnà produkcj´ dóbr i us∏ug.

✔

WartoÊç wytworzonej produkcji dóbr i us∏ug w ciàgu roku w przedsi´biorstwie nazywa si´ produkcjà globalnà.

Produkcja globalna przedsi´biorstwa sk∏ada si´ z: wartoÊci przeniesionej oraz wartoÊci dodanej.

10 Podstawowe zale˝noÊci agregatowe w ekonomii keynesowskiej Zdaniem Keynesa, mechanizm nap´dzajàcy dzia∏alnoÊç gospodarczà w przedsi´biorstwach jest zwiàzany nie z procesem wytwarzania i otrzymywania dochodów, lecz z procesem ich wydawania. Ekonomiczna logika gospodarki rynkowej wyra˝a si´ w tym, ˝e wydatki na konsumpcj´ i inwestycje decydujà o wielkoÊci produkcji i us∏ug oraz tym samym o dochodach przedsi´biorstw, pracowników i paƒstwa. To rozumowanie opiera si´ na fundamentalnym za∏o˝eniu, ˝e co jeden wyda, to drugi zarobi. Nikt nie b´dzie produkowa∏, jeÊli nie znajdzie zbytu na wytworzone towary. Zmniejszenie si´ wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych oznacza spadek produkcji i tym samym spadek zysków. Wiele przedsi´biorstw mo˝e wówczas zbankrutowaç. Cz´Êç zatrudnionych pracowników straci prac´. W ten sposób wydatki gospodarstw domowych, ró˝nych instytucji i przedsi´biorstw wp∏ywajà na aktywnoÊç gospodarczà, ˝ycie spo∏eczne oraz stosunki polityczne w danym kraju. Ekonomia musi wi´c podjàç prób´ odpowiedzi na pytania: co decyduje o wydatkach konsumpcyjnych i inwestycyjnych, dlaczego w pewnych okresach sk∏onnoÊç do inwestowania jest wysoka, w innych zaÊ niska i jaki wywiera to wp∏yw na funkcjonowanie ca∏ej gospodarki narodowej?

10.1. Inwestycje a oszcz´dnoÊci W analizie ruchu okr´˝nego produktu narodowego brutto ustaliliÊmy wa˝nà zale˝noÊç w prywatnym sektorze gospodarki rynkowej mi´dzy ogólnà sumà oszcz´dnoÊci Os a ogólnà sumà wydatków inwestycyjnych I.

✔

Oszcz´dnoÊci sà biernà stronà akumulacji Êrodków pieni´˝nych niezb´dnych do finansowania inwestycji, zaÊ wydatki inwestycyjne sà przejawem czynnego wykorzystania nagromadzonych oszcz´dnoÊci.

11 Bud˝et i polityka fiskalna paƒstwa

Dotychczasowa makroanaliza funkcjonowania gospodarki rynkowej nie uwzgl´dnia∏a roli bud˝etu centralnego w podziale oraz w transferach wytworzonego produktu narodowego brutto i tym samym w sposobie finansowania zakupów rzàdowych G. Polityka fiskalna1 obejmuje wszystkie posuni´cia rzàdu w sferze wp∏ywów i wydatków bud˝etowych w celu uzyskania kontroli i oddzia∏ywania na podzia∏ dochodów oraz na ogólny poziom aktywnoÊci gospodarczej kraju.

11.1. Rosnàca rola bud˝etu w rozwini´tych gospodarkach rynkowych

O wzrastajàcej roli bud˝etów w rozwini´tych gospodarkach rynkowych na przestrzeni ostatnich szeÊçdziesi´ciu lat Êwiadczà poni˝sze dane: Udzia∏ wydatków publicznych w produkcie narodowym brutto w najbardziej rozwini´tych krajach, w % Kraj

1929

1960

1987

1999

1. Szwecja 2. USA 3. Francja 4. W. Brytania 5. Niemcy

8 10 19 24 31

31 30 35 35 32

62 36 48 49 48

57 30 52 40 48

èród∏o: World Development Report 1988, s. 44; A. F. Burns, Reflections of an Economic Policy Maker (1969–1978), Washington 1978 (rozdz. The Control of Government Expenditures) oraz International Monetary Fund Statistics 1989; Economic Outlook, OECD, December 1999, No. 6.

S∏owo „fiskalny” oznacza „dotyczàcy skarbu paƒstwa”, czyli inaczej „skarbowy”.

12 Spór o teori´ równowagi ogólnej mi´dzy ekonomià neoklasycznà a ekonomià keynesowskà Fundamenty ekonomii neoklasycznej by∏y tworzone przez licznà grup´ ekonomistów pod koniec XIX i na poczàtku XX w. Stworzony przez nià system myÊlenia ekonomicznego dominowa∏ powszechnie do lat trzydziestych ubieg∏ego stulecia. Na poczàtku lat trzydziestych powsta∏ nowy kierunek myÊlenia ekonomicznego, wywodzàcy si´ od angielskiego ekonomisty J. M. Keynesa. Odtàd, a˝ po dzieƒ dzisiejszy, trwa ciàg∏y spór o interpretacj´ zwiàzków i zale˝noÊci ekonomicznych mi´dzy przedstawicielami obu rywalizujàcych ze sobà kierunków. Wychodzà oni z odmiennych za∏o˝eƒ i formu∏ujà cz´sto przeciwstawne wnioski dla polityki gospodarczej paƒstwa. Neoklasycy wychodzà z za∏o˝enia, ˝e równowaga ogólna kszta∏tuje si´ tylko na takim poziomie wytwarzanego dochodu narodowego, przy którym wyst´puje zjawisko pe∏nego wykorzystania istniejàcych zdolnoÊci produkcyjnych oraz pe∏nego zatrudnienia si∏y roboczej. KeynesiÊci starajà si´ wykazaç, ˝e równowaga ogólna jest mo˝liwa przy ró˝nym poziomie wytworzonego dochodu narodowego, ró˝nym stopniu wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych i ró˝nym stanie zatrudnienia, któremu towarzyszy przymusowe bezrobocie. Do zanalizowania tych zagadnieƒ wypracowano ró˝ne narz´dzia badawcze i przedstawiono ró˝nà interpretacj´ zwiàzków i wspó∏zale˝noÊci ekonomicznych. Rozpatrzmy najpierw ogólny model zagregowanego popytu i zagregowanej poda˝y.

12.1. Ogólny model zagregowanego popytu AD i zagregowanej poda˝y AS

Makroanaliza tworzenia i podzia∏u dochodu narodowego wykaza∏a, ˝e na dochód patrzymy raz od strony zagregowanej poda˝y wszystkich dóbr i us∏ug fi-

13 Pieniàdz, rynek pieni´˝ny, bankowoÊç

Gospodarki rynkowej nie mo˝na zrozumieç bez uwzgl´dnienia rozwini´tego systemu finansowego, który obejmuje ca∏y system bankowy, rynek kapita∏owy, rynek dewizowy oraz bud˝et centralny. System ten jest Êwiadomie wykorzystywany przez paƒstwo w jego polityce pieni´˝nej, polityce dochodowej i polityce fiskalnej z punktu widzenia stabilizacji gospodarczej, a wi´c ograniczenia stopy inflacji, zwi´kszenia stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych oraz maksymalnego ograniczenia bezrobocia. Tych wszystkich zagro˝eƒ towarzyszàcych gospodarce rynkowej nie docenia∏a ekonomia neoklasyczna. Dlatego wyznawa∏a poglàd, ˝e pieniàdz w gospodarce narodowej jest niezb´dny, ale jego rola jest w du˝ym stopniu neutralna. To nie pieniàdz, ale inne mechanizmy ekonomiczne zwiàzane z elastycznie zmieniajàcymi si´ cenami i p∏acami oraz stopà procentowà wp∏ywajà na decyzje podmiotów gospodarczych w ten sposób, ˝e korygujà wszelkie powstajàce odchylenia od stanu równowagi przy pe∏nym wykorzystaniu wszystkich czynników wytwórczych. Keynes zakwestionowa∏ dzia∏anie tych mechanizmów i odrzuci∏ twierdzenie, ˝e gospodarka narodowa zmierza automatycznie do pe∏nego wykorzystania wszystkich czynników wytwórczych. Udowadnia∏, ˝e mo˝e istnieç równowaga przy ró˝nym stopniu wykorzystania istniejàcych zasobów kapita∏u i pracy. Zadaniem polityki banku centralnego oraz paƒstwa jest stwarzanie zach´cajàcych warunków do poprawiania, tj. korygowania ograniczonej sprawnoÊci mechanizmów rynkowych. Stworzy∏ on w ten sposób teoretyczne podstawy pod aktywnà rol´ pieniàdza. Od czasów Keynesa teoria rynku pieni´˝nego i rynku kapita∏owego poczyni∏a ogromne post´py. W po∏owie lat pi´çdziesiàtych ukszta∏towa∏a si´ monetarystyczna szko∏a w ekonomii, która ró˝ne formy interwencjonizmu paƒstwowego proponowa∏a zastàpiç regulacjà dop∏ywu pieniàdza do gospodarki narodowej przez bank centralny. Trwajàcego do dziÊ sporu mi´dzy keynesizmem a monetaryzmem i jego wp∏ywu na polityk´ gospodarczà nie mo˝na zrozumieç bez zapoznania si´ z podstawowym dorobkiem teoretycznym odnoszàcym si´ do roli pieniàdza we wspó∏czesnej gospodarce narodowej.

14 Wahania koniunkturalne w gospodarce rynkowej

Ca∏a dotychczasowa analiza mikro- i makroekonomiczna odnosi∏a si´ do statycznych warunków równowagi bàdê przy za∏o˝eniu pe∏nego wykorzystania wszystkich czynników produkcji (uj´cie neoklasyczne), bàdê te˝ niepe∏nego wykorzystania istniejàcych zdolnoÊci produkcyjnych (uj´cie keynesowskie). W teorii neoklasycznej nie by∏o miejsca na badanie zjawiska wahaƒ cyklicznych. Keynes natomiast stworzy∏ wszystkie narz´dzia umo˝liwiajàce ich analiz´, chocia˝ sam tym zagadnieniem si´ nie zajmowa∏. Zjawisko cyklicznoÊci odgrywa w dzia∏alnoÊci gospodarczej nader istotnà rol´, aby mo˝na by∏o je ca∏kowicie zignorowaç i ograniczyç si´ jedynie do analizy zwiàzków i zale˝noÊci w stanie równowagi. NiestabilnoÊç warunków gospodarowania pokazuje êród∏a niepewnoÊci i ryzyka w dzia∏alnoÊci poszczególnych podmiotów gospodarczych oraz sk∏ania do analizy polityki pieni´˝nej banku centralnego, a tak˝e polityki fiskalnej rzàdu z punktu widzenia stabilizacji gospodarczej i niedopuszczenia do g∏´bokich wahaƒ koniunkturalnych.

14.1. Poj´cie i fazy cyklu koniunkturalnego Historyczny rozwój gospodarki rynkowej wskazuje, ˝e wzrost dochodu narodowego, a zw∏aszcza wzrost produkcji przemys∏owej poczàwszy od 1825 r. ulega powtarzajàcym si´ – mniej lub bardziej regularnie – wahaniom. Czasami by∏y to wahania ∏agodne, a czasami bardzo g∏´bokie, a nawet wr´cz katastroficzne, jak w latach 1929–1933. EkonomiÊci zajmujàcy si´ tym zagadnieniem wyró˝niali w tych wahaniach cztery podstawowe fazy:

kryzys (lub recesja w zale˝noÊci od skali spadku produkcji), depresja (lub dno kryzysu), o˝ywienie gospodarcze, wysoka koniunktura, zwana czasami rozkwitem gospodarczym.

15 Inflacja i bezrobocie

Gospodarka rynkowa tworzy najsprawniejszy mechanizm samoregulujàcy w sferze produkcji, podzia∏u, wymiany i konsumpcji, jaki mo˝na sobie wyobraziç. Rynek jest bowiem naturalnym i najbardziej elastycznym, a zarazem najmniej kosztownym urzàdzeniem regulacyjnym. Podstawowa zaleta rynku wyra˝a si´ w tym, ˝e w nieustannych procesach dostosowawczych, mi´dzy ró˝nymi sferami dzia∏alnoÊci gospodarczej cz∏owieka, jest wymuszany wsz´dzie post´p innowacyjny i sà eliminowane podmioty niesprawne, niezdolne do sprostania wymaganiom konkurencji, do minimalizowania kosztów produkcji i tym samym do maksymalizowania efektów na jednostk´ produkcji. Nie wynika stàd jednak, ˝e mechanizm rynkowy funkcjonuje doskonale i bez ˝adnych kosztów spo∏ecznych.

15.1. Zagro˝enia towarzyszàce rozwojowi gospodarki rynkowej

Rozwojowi gospodarki rynkowej zawsze towarzyszà pewne zjawiska niepo˝àdane, jak wzrost przeci´tnego poziomu cen dóbr i us∏ug konsumpcyjnych nabywanych przez ludnoÊç oraz wyst´powanie bezrobocia. Skala wyst´powania tych zjawisk jest jednak zmienna i w czasie, i w przestrzeni regionalnej Êwiata. Mo˝na tu zaobserwowaç pewnà ogólnà prawid∏owoÊç – im bardziej jest rozwini´ty pod wzgl´dem gospodarczym dany kraj lub region Êwiata, im lepiej ma rozbudowanà infastruktur´ sytemu finansowego, bankowego i handlowego, tym sprawniej funkcjonujà mechanizmy rynkowe, tym ni˝sza jest stopa inflacji i ni˝sza jest tak˝e stopa bezrobocia. Towarzyszà temu mniejsze koszty funkcjonowania gospodarki rynkowej i wyst´puje wi´ksze poczucie stabilizacji i bezpieczeƒstwa spo∏ecznego.

16 Bilans p∏atniczy kraju i wymiana mi´dzynarodowa

W dotychczasowych rozwa˝aniach abstrahowaliÊmy od stosunków gospodarczych z zagranicà, tzn. od importu i eksportu dóbr i us∏ug oraz mo˝liwoÊci zaciàgania kredytów zagranicznych i koniecznoÊci ich sp∏acania. Tym samym nie uwzgl´dniliÊmy korzyÊci p∏ynàcych z handlu zagranicznego oraz ruchu kapita∏ów. Nie rozpatrywaliÊmy wzajemnych zwiàzków, jakie wyst´pujà mi´dzy kursem wymiennym walut a bilansem p∏atniczym kraju. Sà to problemy niezmiernie wa˝ne w ka˝dej gospodarce narodowej i bardzo cz´sto wywierajà decydujàcy wp∏yw na sytuacj´ gospodarczà kraju. W celu wprowadzenia w kràg nowych zagadnieƒ zwiàzanych z otwarciem gospodarki, zacznijmy nasze rozwa˝ania od analizy sk∏adników bilansu p∏atniczego.

16.1. Struktura bilansu p∏atniczego kraju

✔

Bilans handlowy to zestawienie wp∏ywów i wydatków dewizowych z tytu∏u eksportu i importu dóbr i us∏ug.

W zestawieniu tym ró˝nica mi´dzy wartoÊcià eksportu i importu mo˝e byç dodatnia, wówczas mówimy o nadwy˝ce bilansu handlowego. JeÊli ró˝nica jest ujemna, wówczas mówimy o deficycie bilansu handlowego. Gdy saldo bilansu handlowego wynosi zero, oznacza to, ˝e bilans handlowy jest zrównowa˝ony, tzn. ˝e wp∏ywy z eksportu towarów pokrywajà wydatki na zakup dóbr importowanych o przeznaczeniu produkcyjnym i konsumpcyjnym. Bilans p∏atniczy jest poj´ciem szerszym. Obejmuje on ca∏y bilans handlowy oraz wszelkie powsta∏e rozliczenia finansowe mi´dzy mieszkaƒcami danego kraju i paƒstwem a zagranicà.

17 Problemy gospodarcze krajów s∏abo rozwini´tych

17.1. Poj´cie wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego

Poj´cia „wzrost gospodarczy” i „rozwój gospodarczy” sà cz´sto uto˝samiane ze sobà. W obu bowiem przypadkach sà u˝ywane te same miary, tzn. tempo dochodu narodowego oraz poziom dochodu narodowego na jednego mieszkaƒca. Oba te poj´cia majà jednak odmienne znaczenie.

✔

Wzrost gospodarczy jest to sta∏e zwi´kszanie zdolnoÊci danego kraju do produkcji towarów i us∏ug po˝àdanych przez ludzi.

ZdolnoÊci produkcyjne ka˝dej gospodarki zale˝à przede wszystkim od iloÊci i jakoÊci wyst´pujàcych w niej zasobów naturalnych, majàtku trwa∏ego, jak równie˝ od poziomu techniki produkcji oraz poziomu kwalifikacji pracy (wiedzy teoretycznej i doÊwiadczenia produkcyjnego). Majàtek i zatrudnienie to materialne i osobowe czynniki wzrostu, zaÊ produkcyjnoÊç majàtku i wydajnoÊç pracy to powszechnie stosowane miary efektywnoÊci tych czynników produkcji, od których zale˝y wielkoÊç wytwarzanego dochodu narodowego. Wzrost gospodarczy polega wi´c na rozszerzaniu i ulepszaniu materialnych i osobowych czynników produkcji. Wymaga to ciàg∏ej akumulacji kapita∏u, dzi´ki gromadzonym oszcz´dnoÊciom i inwestycjom, ciàg∏ego doskonalenia ludzkich umiej´tnoÊci i dokonywania post´pu technicznego.

✔

Rozwój gospodarczy jest poj´ciem szerszym. Obejmuje ono bowiem nie tylko wszystkie sk∏adniki wp∏ywajàce na wzrost dochodu narodowego, ale tak˝e jakoÊciowe przemiany zachodzàce w d∏u˝szym okresie w rzeczowej, w∏asnoÊciowej i instytucjonalnej strukturze gospodarki narodowej.

Rozwój gospodarczy w aspekcie rzeczowym wyra˝a si´ np. w szybszym wzroÊcie przemys∏u przetwórczego ni˝ przemys∏u wydobywczego oraz w jeszcze

18 Modelowe uj´cie równowagi ogólnej na rynku towarowym i rynku pieni´˝nym

Niniejszy rozdzia∏ jest syntetycznym podsumowaniem podstawowych zagadnieƒ makroekonomii. Wià˝e on w jednolità ca∏oÊç makroanaliz´ rynku towarowego z rynkiem pieni´˝nym przy keynesowskim za∏o˝eniu niepe∏nego wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych. Powiàzanie obu rynków jest ilustrowane za poÊrednictwem mechanizmu transmisyjnego, który stanowi g∏ównà treÊç modelu, zwanego w literaturze Êwiatowej IS–LM. Przypomnijmy sobie na wst´pie znane ju˝ zale˝noÊci mi´dzy sk∏adnikami popytu globalnego a realnym poziomem dochodu narodowego.

18.1. Zale˝noÊci mi´dzy sk∏adnikami popytu

globalnego a poziomem dochodu narodowego

Wp∏yw znanych ju˝ wczeÊniej sk∏adników popytu globalnego na poziom dochodu narodowego w granicach istniejàcych zdolnoÊci produkcyjnych mo˝na zilustrowaç wykresem w uk∏adzie dwuwymiarowym (zob. rysunek 18.1). Linia wyprowadzona z poczàtku uk∏adu osi wspó∏rz´dnych pod kàtem 45° jest linià równowagi. Na niej znajdujà si´ wszystkie punkty, dla których popyt globalny równa si´ dochodowi narodowemu brutto, czyli Pg = Y. Sk∏adniki popytu globalnego sà ilustrowane krzywymi przecinajàcymi jednostkowà lini´ równowagi. Ich nachylenie zale˝y od kraƒcowej sk∏onnoÊci do konsumpcji. Im wy˝sza jest kraƒcowa sk∏onnoÊç do konsumpcji, tym wi´ksze jest nachylenie tych krzywych do osi odci´tych. Gdyby efektywny popyt ogranicza∏ si´ tylko do wydatków konsumpcyjnych K, wówczas dochód narodowy wytwarzany w kraju by∏by najni˝szy

19 Teoria cyklu koniunkturalnego

Cykl koniunkturalny jest wynikiem wspó∏dzia∏ania wielu ró˝norodnych czynników i si∏. Stwarza to mo˝liwoÊci ró˝norodnych wyjaÊnieƒ. Zjawisko cyklicznoÊci próbowano w historii myÊli ekonomicznej t∏umaczyç zmiennymi falami nap∏ywu wynalazków i innowacji technicznych w produkcji, które w pewnym okresie o˝ywiajà aktywnoÊç gospodarczà, w innym zaÊ, gdy wyczerpuje si´ strumieƒ wynalazków, nast´puje depresja gospodarcza. Inne teorie k∏ad∏y g∏ówny nacisk na czynniki psychologiczne, tzn. na pojawienie si´ nastrojów optymistycznych wÊród przedsi´biorców, które sk∏ania∏y ich do rozwijania dzia∏alnoÊci inwestycyjnej, i po pewnym okresie zmieniajàce si´ w nastroje pesymistyczne, zniechćajàce do dzia∏alnoÊci inwestycyjnej. Najwi´kszà popularnoÊcià w podrćznikach autorów zachodnich cieszy si´ teoria cyklu oparta na wspó∏dzia∏aniu mno˝nika i akceleratora1. Wszystkie wymienione teorie k∏ad∏y g∏ówny nacisk na przyczyny mniej lub bardziej regularnych falowaƒ w wydatkach inwestycyjnych, które wp∏ywa∏y na pozosta∏e zmienne w modelu cyklu. 1 Akceleracja, zwana inaczej zasadà przyspieszenia, jest iloÊciowym wyrazem zale˝noÊci czysto technicznej mi´dzy zmianà poziomu dochodu narodowego a zmianà poziomu produkcji dóbr kapita∏owych. Zgodnie z tà zasadà wzrost produkcji wymaga odpowiedniego zwi´kszenia inwestycji, a spadek produkcji pociàga za sobà ich zaniechanie lub nawet powstrzymanie si´ od zastàpienia zu˝ytych Êrodków trwa∏ych, czyli dekapitalizacj´ majàtku. Zasad´ akceleracji pierwszy sformu∏owa∏ J.M. Clark w artykule Business Acceleration and the Law of Demand. A Technical Factor in Economic Cycles, „Journal of Political Economy” 1917. DwadzieÊcia lat póêniej P. Samuelson zbudowa∏ model wzajemnego oddzia∏ywania mno˝nika inwestycyjnego i akceleratora w kszta∏towaniu si´ zmiennego poziomu dochodu narodowego (Interaction between the Multiplier Analysis and the Principle of Acceleration, „Review of Economic Statistics” 1938). Model ten sta∏ si´ podstawà do ustalenia czasowej serii liczb ilustrujàcych natur´ zmian cyklicznych w gospodarce kapitalistycznej. Pojćie zasady akceleracji wykorzysta∏ nast´pnie w modelu wzrostu gospodarczego R. Harrod i rozszerzy∏ je w formie tzw. wspó∏czynnika kapita∏och∏onnoÊci produkcji. Zob. rozdzia∏ 20, podrozdzia∏ 20.1.

20 Teorie wzrostu gospodarczego

Ekonomia neoklasyczna, jak równie˝ ekonomia keynesowska zdominowane by∏y przez d∏ugi okres analizami typu statycznego, które opiera∏y si´ na za∏o˝eniu, ˝e zdolnoÊci produkcyjne gospodarki si´ nie zwi´kszajà. Neoklasycy koncentrowali si´ na dowodzeniu, ˝e samoregulujàce mechanizmy rynkowe zapewniajà wytwarzanie dochodu narodowego w warunkach pe∏nego wykorzystania istniejàcych zdolnoÊci produkcyjnych oraz pe∏nego zatrudnienia si∏y roboczej. KeynesiÊci, odwo∏ujàcy si´ do realiów gospodarki rynkowej, wskazywali, ˝e ani zdolnoÊci produkcyjne nie sà w pe∏ni wykorzystywane, ani zasoby si∏y roboczej nie znajdujà pe∏nego zatrudnienia. Stàd ich argumentacja koncentrowa∏a si´ na uzasadnianiu koniecznoÊci prowadzenia aktywnej polityki interwencyjnej paƒstwa, której g∏ównym celem jest zwi´kszanie dochodu narodowego przy istniejàcych zdolnoÊciach produkcyjnych gospodarki narodowej i tym samym zwi´kszanie zatrudnienia oraz ograniczanie rozmiarów bezrobocia. Pod koniec lat trzydziestych, a w szczególnoÊci w latach czterdziestych XX w., zwolennicy Keynesa podj´li prób´ zdynamizowania jego statycznej teorii i pokazania, jak funkcjonujà mechanizmy gospodarki rynkowej w warunkach wzrostu gospodarczego. Wzrost gospodarczy po zakoƒczeniu II wojny Êwiatowej sta∏ si´ nie tylko podstawowym warunkiem rozwiàzywania najwa˝niejszych problemów spo∏ecznych w poszczególnych krajach, ale tak˝e g∏ównym wyzwaniem podzielonego Êwiata na rywalizujàce ze sobà ró˝ne systemy polityczne. Na wiele nast´pnych lat tempo wzrostu gospodarczego mia∏o si´ staç g∏ównym wyrazem post´pu i miernikiem sukcesu polityki gospodarczej paƒstwa. Nastàpi∏o wi´c wyraêne przesuni´cie punktu ci´˝koÊci z analiz w stanie równowagi statycznej na analiz´ mechanizmów zapewniajàcych d∏ugofalowy wzrost gospodarczy.

21 Mi´dzynarodowe instytucje finansowe i ich polityka pieni´˝na po II wojnie Êwiatowej Nasze dotychczasowe rozwa˝ania dotyczàce gospodarki pieni´˝nej mia∏y g∏ównie charakter teoretyczny i obejmowa∏y z regu∏y ekonomik´ jednego bli˝ej nieokreÊlonego kraju. W niniejszym rozdziale zapoznamy si´ z politykà pieni´˝nà w stosunkach mi´dzynarodowych, prowadzonà przez mi´dzynarodowe instytucje finansowe stworzone po II wojnie Êwiatowej. Na tym tle mo˝liwe b´dzie pokazanie podstawowych problemów finansowych wspó∏czesnego Êwiata i zbli˝enie w ten sposób ogólnej wiedzy teoretycznej do realiów gospodarki Êwiatowej.

21.1. Z historii pieniàdza mi´dzynarodowego

✔ ✔

Pieniàdz narodowy jest Êrodkiem u∏atwiajàcym zawieranie transakcji na rynku krajowym i Êrodkiem gromadzenia wartoÊci (oszcz´dnoÊci) oraz s∏u˝y do regulowania ró˝nego rodzaju zobowiàzaƒ finansowych powsta∏ych zarówno wobec instytucji publicznych, jak i osób prywatnych. Pieniàdz mi´dzynarodowy jest niezb´dny do prowadzenia handlu mi´dzynarodowego (eksportu i importu) i przep∏ywu pieniàdza z jednego kraju do innego w formie po˝yczek, inwestycji czy te˝ regulowania nale˝noÊci.

Pieniàdz narodowy mo˝e spe∏niaç funkcje pieniàdza mi´dzynarodowego pod warunkiem, ˝e zapewniona zostanie jego wymienialnoÊç bàdê na z∏oto, bàdê te˝ na waluty innych krajów po realnym kursie wymiennym.

22 Ekonomiczna wspó∏praca mi´dzynarodowa i integracja gospodarcza W rozdziale 16 analizowaliÊmy konsekwencje otwarcia gospodarki na Êwiat zewn´trzny. Otwarcie to wyra˝a∏o si´ w rozwijaniu stosunków handlowych oraz finansowych mi´dzy ró˝nymi krajami. W rozdziale 21 przedstawiliÊmy proces powstawania i rozwoju instytucji mi´dzynarodowych, regulujàcych stosunki pieni´˝ne i kapita∏owe mi´dzy krajami nale˝àcymi do Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Âwiatowego. W rozdziale niniejszym zbadamy rozwijajàcy si´ proces integracji gospodarczej mi´dzy krajami Europy Zachodniej oraz zanalizujemy przyczyny rosnàcego zainteresowania Polski wstàpieniem do Unii Europejskiej.

22.1. Istota, warunki i korzyÊci integracji gospodarczej

Termin „integracja gospodarcza” pojawi∏ si´ dopiero w 1948 r. w przemówieniach polityków i w dokumentach paƒstwowych1. Odtàd zajà∏ on miejsce uprzednio u˝ywanych terminów dotyczàcych ekonomicznej wspó∏pracy czy te˝ unii celnych. Poj´cia „integracja gospodarcza” nigdy nie zdefiniowano w sposób precyzyjny. Oznacza ono coÊ wi´cej ni˝ wspó∏dzia∏anie ró˝nych krajów w sferze stosunków gospodarczych, ale mniej ni˝ pe∏na ich unifikacja (ujednolicenie).

✔ 1

Istota integracji polega na wzajemnym powiàzaniu i wspó∏zale˝noÊciach mi´dzy krajami z okreÊlonego obszaru geograficznego, które zawierajà umowy dotyczàce swobody przep∏ywów wszystkich rodza-

Zob. F. Machlup, Integracja gospodarcza – narodziny i rozwój idei, Warszawa 1986. Ksià˝ka ta jest êród∏em wi´kszoÊci informacji zawartych w tym rozdziale.

23 Prze∏omowe zmiany w krajach wysoko rozwini´tych po II wojnie Êwiatowej Najwi´kszy w historii kapitalizmu kryzys gospodarczy i towarzyszàce mu masowe bezrobocie na prze∏omie lat dwudziestych i trzydziestych zachwia∏y powszechne przekonanie o skutecznoÊci rozwiàzywania podstawowych problemów spo∏eczno-gospodarczych wy∏àcznie za pomocà samoregulujàcych mechanizmów rynkowych. Podj´te zosta∏y ju˝ wówczas powa˝ne reformy systemowe, zmierzajàce do rozbudowania interwencyjnych funkcji paƒstwa, uzupe∏niajàcych lub wzmacniajàcych funkcje rynku w tych dziedzinach, w których okaza∏ si´ on szczególnie ma∏o skuteczny. Reformowanie tego systemu nie by∏o jednak posuni´ciem jednorazowym, lecz doÊç d∏ugotrwa∏ym procesem historycznym, rozpocz´tym w latach trzydziestych i kontynuowanym po II wojnie Êwiatowej a˝ po czasy obecne. W ten sposób dokona∏a si´ w gospodarce kapitalistycznej reforma prze∏omowa, która otworzy∏a nowe mo˝liwoÊci rozwojowe krajom zachodnim i doprowadzi∏a do znacznej poprawy sytuacji materialnej tych spo∏eczeƒstw1. Przyjrzyjmy si´ najwa˝niejszym sk∏adnikom dokonanej reformy prze∏omowej.

23.1. Narodziny idei spo∏ecznej gospodarki rynkowej

Po II wojnie Êwiatowej, w okresie odbudowy gospodarczej i politycznej Niemiec Zachodnich pojawi∏a si´ noÊna koncepcja spo∏ecznej gospodarki rynkowej (Soziale Marktwirtschaft). Nazw´ t´ wprowadzi∏ A. Müller-Armack2, uo1 Zob. M. Kalecki, Uwagi o „reformie prze∏omowej” (1971), Dzie∏a, tom 2, Kapitalizm, Warszawa 1980. 2 Zob. A. Müller-Armack, Die Wirtschaftsordnungen Social Gesehen, „Ordo” 1948, vol. 1, s. 125–154. W owym czasie by∏ on dyrektorem departamentu polityki gospodarczej w ministerstwie ds. gospodarczych, kierowanym przez L. Erharda.

Indeks

A agregacja dochodu narodowego a ceny 219– –221 agregatowa (globalna) poda˝ w teoriach neoklasycznej i keynesowskiej 263–281, 411– –416 agregatowe zale˝noÊci w ekonomii keynesowskiej 225–240 funkcja konsumpcji 229–231 keynesowska funkcja inwestycji 235–237 inwestycje a oszcz´dnoÊci 225–229 mno˝nik inwestycyjny a dochód narodowy 231–235 popyt globalny a dochód narodowy 237– –239 agregatowy (globalny) popyt w teoriach neoklasycznej i keynesowskiej 230–231, 235, 237–239, 263–277, 411–416 akcelerator 418 akcesja do Unii Europejskiej – szanse i zagro˝enia 463–466 akcje 44–45, 46, 50, 53–55, 201, 287, 303– –304, 319 uprzywilejowane 43 zdematerializowane 53 zwyk∏e 43 akcjonariat pracowniczy zob. przedsi´biorstwo samorzàdowe ESOP 475 akcjonariusze 43–45, 46 akredytywa 50 aktualna wartoÊç firmy 200–201 aktywa bankowe 288–290 bie˝àce 183–184, 186 obrotowe 186

trwa∏e 183–184 pieni´˝ne 304 przedsi´biorstwa 179–180, 196–202 alokacja Êrodków (zasobów) 20, 76, 153 alternatywne zastosowanie Êrodków 20, 147– –148 amortyzacja 130–131, 208, 214, 216–217, 237 przyspieszona 131 Êrodków trwa∏ych 130–131, 134 analiza czynników produkcji zob. czynniki produkcji, analiza analiza istniejàcych zasobów produkcyjnych przy za∏o˝eniu pe∏nego i niepe∏nego ich wykorzystania zob. ekonomia neoklasyczna, keynesowska i monetarystyczna analiza produkcyjnoÊci pracy 111–129 wskaênikowa bilansu 185–188 aprecjacja pieniàdza 368, 370 autonomiczny poziom konsumpcji 229, 256

B badanie rynku 194–196 Bank Anglii 55, 56, 446 bank centralny 49, 55–57, 221, 243, 286– –312, 335, 340, 444–445 a koniunktura gospodarcza kraju 311– –312 banki komercyjne 48–52, 253–254, 257, 260, 288–301, 308–312, 318–319, 335, 345 bankor 448 bankowe operacje pieni´˝ne 48–52 bankowoÊç 283–314 Bank Polski 55

488 bankructwo przedsi´biorstwa 143 Bank Szwedzki 55 Bank Âwiatowy 378, 385, 447–448, 453, 467 baza monetarna (pieniàdz wielkiej mocy) 298, 299 beneficjent netto 463–464 bezpieczeƒstwo socjalne 242, 245, 471, 480– –483 bezrobocie 242, 321, 322–330, 337–342 dobrowolne 327–328 formy 224–329 frykcyjne 326–327 koniunkturalne 329, 338 naturalne 327–329, 337–340, 414 przymusowe 327–328 skutki spo∏eczne 329–330 stopa 324, 337–342 stopa bezrobocia naturalnego 339–342 strukturalne 326–327 bilans banku centralnego 288–290 banku komercyjnego 288–290 gospodarki narodowej O. Langego 212– –213 handlowy 350, 357–359, 456 obrotów bie˝àcych 351–352 obrotów kapita∏owych 351 p∏atniczy 350–352, 406–408, 456 przedsi´biorstwa 182–185 bilans p∏atniczy a stopa pracentowa i dochód narodowy 406–408 bilans p∏atniczy kraju i wymiana mi´dzynarodowa 350–374 a handel zagraniczny 353–361 a kurs walut 361–367 granica zad∏u˝enia kraju 371–374 korzyÊci 353 koszty komparatywne 354–357 przywracanie równowagi zewn´trznej 357–361 skutki krótko- i d∏ugookresowe gospodarki otwartej 357–361 struktura bilansu 350–353 bilety bankowe 56 biuro maklerskie 53, 306 bud˝et i polityka fiskalna paƒstwa 241–261, 480–483 deficyt i nadwy˝ka bud˝etowa 243–246 finansowanie deficytu bud˝etowego 252– –255

Indeks

finansowanie deficytu bud˝etowego oszcz´dnoÊciami 260–261 mno˝nik zrównowa˝onego bud˝etu paƒstwa 259 podatki bezpoÊrednie i poÊrednie 246– –250 podatki i wydatki bud˝etowe a poziom wytwarzanego dochodu narodowego 256–258 stopa opodatkowania dochodów a wp∏ywy do bud˝etu paƒstwa 250–252 w rozwini´tych gospodarkach rynkowych 241–243 Burda, M. 218 Burns, A.F. 309

C cedu∏a 53 cena a reakcje konsumenta i producenta 64–71 maksymalna 71–73 minimalna 73 niezmienna 76–77 równowagi a cena maksymalna i minimalna 71–73 cenobiorca 150 cenotwórca 150 cenowa elastycznoÊç poda˝y 87–90 dodatnia 89–90 jednostkowa 87–88 przypadki ekstremalne 88 cenowa elastycznoÊç popytu 77–87 a utarg ca∏kowity 83–87 jednostkowa 78, 82–83 mieszana 83–84 zmienna 79–81 ceny a dochód narodowy 263–266 a popyt 65–67, 195–196 a poda˝ 67–69 czynników produkcji (wytwórczych), relacje 114–119 funkcje w gospodarce rynkowej 75–77 i stopa opodatkowania a poziom realnego dochodu narodowego 404–405 jako narz´dzie agregacji dochodu narodowego 219–221 kszta∏towanie pod wp∏ywem konkurencji 142–143

Indeks

planowo-deficytowe 74–75 przeci´tne a realny dochód narodowy 263–266, 404–405 regulowane przez paƒstwo 71–73, 74–75, 158–159, 166–167 wp∏yw paƒstwa za poÊrednictwem podatku VAT 93–94 ceny monopolowe 145, 149–156, 158–159, 159–162 ró˝nicowanie 154–156, 195 w oligopolu 162–165 ceny rynkowe (bie˝àce) 102–104, 133, 142– –143, 145, 146–148, 162–165, 220 a maksymalizacja zysku 139–143 a d∏ugookresowe koszty wytwarzania w ga∏´zi 146–148 sta∏e 220 Clark, J.M. 418 clearing czekowy 291 Coase, R. 177 Cobb, W. 434 cykl koniunkturalny 316–321, 418–424 czeki 287, 290–292 czynniki kszta∏tujàce wielkoÊç poda˝y pieniàdza 292–295 czynniki produkcji, analiza 111–129 krzywa produktu ca∏kowitego a krzywe przeci´tnej i kraƒcowej produkcyjnoÊci pracy 111–113 optymalna kombinacja 114–119 popyt na prac´ i poda˝ pracy w warunkach doskonalej konkurencji 119–125 poziom i zró˝nicowanie p∏ac 125–129 czynniki produkcji (wytwórcze) 28, 29, 40, 114–119, 178–179 czynnoÊci poÊredniczàce banków 50

D decyzje inwestycyjne 197–202, 235–237 deficyt bilansu p∏atniczego 351–352, 369– –370 bud˝etowy 243–246, 305, 401 a oszcz´dnoÊci 260–261 sposoby finansowania 252–255 deflacja 293 deflator 220 demokracja socjalna 472, 473 depozyty bankowe 288, 296–298 deprecjacja pieniàdza 365, 370

489 dewaluacja waluty 321, 362–364, 370–373, 449–451 d∏ugookresowa funkcja produkcji typu Cobba-Douglasa 434–439 d∏ugookresowa krzywa poda˝y LAS 413–414 d∏ug publiczny 252–255, 401–403 dobra inwestycyjne (produkcyjne) 30–32, 40– –41, 319 kapita∏owe 381 komplementarne 64, 83 konsumpcyjne 30–32, 40, 319 konsumpcyjne trwa∏ego u˝ytkowania 28, 38, 91, 320 ni˝szego rz´du 106 normalne 106 rzadkie 71–72 substytucyjne 64, 82–83, 108 dochodowa elastycznoÊç popytu 90–93 dochody bud˝etu paƒstwa (wp∏ywy) 215–221, 241–252, 260–261 gospodarstw domowych 38–39, 214– –219, 256–257, 405 podmiotów w gospodarce rynkowej 37–58, 90–93 przedsi´biorstw 215–219, 243 dochód konsumenta a proporcje cen 76, 102–104 nominalny 104–105, 108, 265 podzia∏ 279 realny 104–105, 107, 120, 265 rozporzàdzalny 102–104, 107–108 dochód fiskalny zob. dochody bud˝etu paƒstwa dochód narodowy 205–222 a bilans handlowy 357–360 a inwestycje i oszcz´dnoÊci 227–235, 266–272 a podatki 256–258 a popyt globalny 237–239 a przeci´tny poziom cen 263–266, 404– –405 a wydatki bud˝etu paƒstwa 256–258 brutto 210 jako miernik wzrostu gospodarczego 221– –222 na jednego mieszkaƒca 378–381 wed∏ug cen czynników wytwórczych DNCW 213–214, 216 w uj´ciu nominalnym (ceny bie˝àce) 220

490 w uj´ciu realnym (ceny sta∏e) 220 dochód narodowy, tworzenie i podzia∏ 207– –220 ceny jako narz´dzia agregacji dochodu narodowego 219–221 kategorie produktu i dochodu narodowego 213–215 przep∏ywy mi´dzyga∏´ziowe W. Leontiefa 210–213 ruch okr´˝ny strumieni dochodów i wydatków 215–219 wartoÊç dodana i produkcja finalna 207– –210 zalety i wady 221–222 dolar jako stabilizator innych walut wymienialnych 448–450 zagro˝enie pozycji 450–452 Domaƒska, E. 44 Domar, Evsey 430–434 dop∏yw i odp∏yw pieniàdza w obiegu, Êrodki regulacji 308–310 Douglas, P.H. 434 dysekonomia skali produkcji 144–145 dyskonto 50, 199–202, 307, 310 dyskrecjonalna polityka fiskalna 260 dyspozycyjny dochód ludnoÊci DDL 213–215, 217, 229–231, 256–257 dystrybucja 195 dywersyfikacja portfela inwestycyjnego 304 dywidenda 43–45, 53, 54 dzia∏y gospodarki narodowej 207–210

E ecu 456 Edgeworth, Fracis Y. 99 efekt dochodowy pracy 120 dochodowy przy obni˝ce cen 107–108 dêwigni 186 mno˝nikowy 231–234, 259 popytowy wydatków bud˝etowych 256– –258, 260 popytowy wydatków gospodarstw domowych 259 snoba 66 substytucyjny pracy 120–121 substytucyjny przy zmianie relacji cen nabywanych dóbr 107–108

Indeks

wypychania 254, 401–404, 410 efektywnoÊç czynników wytwórczych 114–119 efekty zewn´trzne 278–279 wzrostu dochodu narodowego 221 ekonomia 19–34 a polityka gospodarcza 23–24 definicja i interpretacja 19–21 jako nauka spo∏eczna 25, 314 keynesowska 205–206, 225–240, 263– –281, 283, 304, 316, 329, 337–339, 393–416, 425–434, 439–440 mikro- i makroekonomia 22–23, 182 modelowe uj´cie 21–22 monetarystyczna (monetaryzm) 283, 311– –312, 312–314, 335–337, 339–342 neoklasyczna 98, 120, 134–168, 245– –246, 263–281, 283, 312–314, 316, 331, 339–342, 434–439, 440 normatywna 24–26 poda˝y 312–314 pozytywna 24–26 problemy wyboru ekonomicznego 26–32 ekonomiczna wspó∏praca mi´dzynarodowa 458–467 ekonomiÊci 26, 314 ekspansja inwestycyjna 384 eksport 208, 212, 217–219, 318, 357–361, 371–374 elastycznoÊç cen i p∏ac w teorii neoklasycznej i keynesowskiej 263–277 cenowa 165 cenowa poda˝y 87–90 cenowa popytu 77–87 cenowa popytu a utarg ca∏kowity 83– –87, 163–165 dochodowa popytu 90–93, 106 jednostkowa popytu 82–83 ∏ukowa 81 mieszana popytu 83 poda˝y produktów rolnych 332 zmienna popytu 80–81 emisja pieniàdza 284 emitent obligacji 52–53 Engel, Ernest 91 Erhard, L. 468, 469, 470 Eucken, W. 469 euro 456 Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) 462 Europejski System Walutowy (ESW) 456

491

Indeks

faktyczna stopa wzrostu gospodarczego 426– –430 fazy cyklu koniunkturalnego 316–321 Fedorowicz, Z. 302 finanse publiczne 243–244, 254 finansowanie deficytu bud˝etowego 252– –255 a oszcz´dnoÊci 260–261 Fisher, Irving 293 formy bezrobocia zob. bezrobocie konkurencji 165–168 towarowo-pieni´˝ne 37 w∏asnoÊci 38–48 Friedman, Milton 279, 303, 326, 336, 339, 340 fundusz amortyzacyjny 130–131 fundusze powiernicze 51 funkcja celu 20 decyzji inwestycyjnych M. Kaleckiego 419–422 inwestycji, keynesowska 235–237 konsumpcji 229–231, 256–258 popytu na pieniàdz 300–305 popytu na towar 65–67 produkcji 111–113, 134–138 produkcji typu Cobba-Douglasa 434– –439, 440 funkcje banku centralnego 56–57 cen w gospodarce rynkowej 75–77 paƒstwa w gospodarce rynkowej 57–58, 165–168, 450–452, 468–483 pieniàdza 284–286 funkcjonalne zale˝noÊci mi´dzy globalnym popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym a poziomem realnego dochodu narodowego 237– –239 mi´dzy popytem na prac´, poda˝à pracy a poziomem p∏acy realnej 119–125 mi´dzy popytem, poda˝à i cenà 65–71 funkcjonowanie przedsi´biorstwa zob. przedsi´biorstwo, teoria funkcjonowania funkcyjne zale˝noÊci mi´dzy krzywymi kosztów zmiennych i ca∏kowitych a krzywà produktu ca∏kowitego 134–138 fuzja kapita∏ów (koncentracja produkcji) 46

ga∏´zie gospodarki narodowej 207–213 Garbicz, Marek 15, 406 de Gaulle, Ch.A. 451 gie∏da papierów wartoÊciowych 52–55, 304, 305–308, 318 towarowa 52 globalizacja, procesy we wspó∏czesnym Êwiecie 466–467 Golachowski, E. 406 gospodarka mieszana 48 naturalna 382–383 niedoborów 74–75, 334–335 gospodarstwa domowe 38–39 rolne 39–40 Gossen, Herman 99 gotówka w obiegu w r´kach ludnoÊci 298– –299 granica op∏acalnego (racjonalnego) zatrudnienia 121–123 op∏acalnoÊci producji 144–145 op∏acalnoÊci projektów inwestycyjnych 235–237 zad∏u˝enia kraju 371–374 zwi´kszania deficytu bud˝etowego 252– –255 Gràdalski, F. 441 gwarantowana stopa wzrostu gospodarczego 427–430, 433–434

H hamowanie inflacji 343–346 handel zagraniczny a bilans p∏atniczy 350–353, 361–367, 371–374 a dochód narodowy i popyt globalny 357–360 korzyÊci 353–361 Harrod, Roy 418, 426–430, 433, 434 Hayek, F.G. 279 Hicks, John R. 396, 410 hipoteza racjonalnych oczekiwaƒ zob. teoria racjonalnych oczekiwaƒ holding 45

492

I iloÊciowa teoria pieniàdza 292–296, 335– –337 iluzja pieni´˝na 415–416 import 212, 217–219, 318, 357–361, 371– –374 obcego kapita∏u 386–389 indywidualne preferencje 64–65, 99–102 inflacja 56, 292–293, 295, 322–324, 330– –347 a przeci´tny poziom cen rynkowych 330–335 galopujàca 334 hiperinflacja 334 kosztowa 332–333, 336–337 megainflacja 334 monetarystyczna a keynesowska interpretacja inflacji 343–347 pe∏zajàca 334 popytowa 332–334, 336–337 rodzaje 330–335 sposoby hamowania 343–346 spór o interpretacj´ 346–347 stopa 306, 322–324, 337–339, 363, 371 teoria monetarystyczna 335–337 ukryta 334 informacja 278–279 asymetria 238 infrastruktura 383 input-output 210–211 instytucje finansowe (parabanki) 51 paƒstwowe 57–58 integracja gospodarcza 458–463 istota warunki i korzyÊci 458–466 Polski z Unià Europejskà 463–466 procesy integracyjne 461–463 interpretacja zjawisk gospodarczych 312–314 interwencjonizm paƒstwowy 283, 320 inwestor 198 inwestycje a oszcz´dnoÊci 225–229, 260–261, 266– –270 autonomiczne 429 a wahania koniunkturalne 316–321 a wzrost gospodarczy 426–434 bezpoÊrednie zagraniczne 264 decyzje 197–202, 235–237 ex ante i ex post 227–228 indukowane 429

Indeks

modernizowane i rozwojowe 323 portfelowe 264 restytucyjne (odtworzeniowe) 131, 217– –218 Izba Rozrachunkowa 291, 292 izokwanta zob. krzywa jednakowego produktu

J Jacobi, O. 472 Jan Pawe∏ II 47–48 Janusz, T. 201 Jevons, William S. 98

K Kalecki, Micha∏ 206, 419–424, 468 Ka∏kowski, Leszek 50 Kamiƒski, W. 222 kapita∏ akcyjny 184, 188 ludzki 125–126, 439 obcy 386–389 produkcyjny 111–129 rezerwowy 184 zak∏adowy 43 za∏o˝ycielski 44 karencja d∏ugu 453 karta p∏atnicza 290–291 kartel 167 kategorie produktu i dochodu narodowego 213–215 dyspozycyjny dochód ludnoÊci DDL 213–214, 217, 229–231 osobisty dochód ludnoÊci ODL 213–214 produkt krajowy brutto PKB 213–214 produkt narodowy brutto PNB 213–214 produkt narodowy netto wed∏ug cen rynkowych PNN 213–214 dochód narodowy wed∏ug cen czynników wytwórczych DNCW 213–214 Keynes, John M. 205–206, 225, 226, 228– –229, 230, 235–237, 263, 273–277, 283, 304, 312, 316, 329, 331, 344, 431, 433– –434, 448 Keynes, John N. 205 Klein, Lawrence R. 439 Klub Rzymski 440–441

Indeks

komandytariusz 46 kombinacja czynników wytwórczych (metod produkcji) 114–119 komplementariusz 46 koncentracja produkcji zob. fuzja kapita∏ów koncern 45 konkurencja doskona∏a 119–125, 139–143, 146–148, 161– 162 monopolistyczna 149–154, 159–162, 165–168, 175 na rynku 63, 146, 148, 153, 162–168 niedoskona∏a 165–168 konsument a rynek 63–94, 165, 277–279 konsumpcja a dyspozycyjny dochód ludnoÊci 229–231 kontrakt zob. opcje – forma kontraktu korporacja zob. spó∏ka akcyjna korporacje transnarodowe 321, 386–389 korzyÊci skali 144, 145, 435 koszty alternatywne (koszty utraconych mo˝liwoÊci) 27, 30, 132–133, 142, 147– –148, 189, 236 ca∏kowite 134–138, 140–143, 152–157, 189 finansowe 132 ekonomiczne 132–133, 142, 147–148, 189 komparatywne 354–357 kraƒcowe 98, 134–138, 140–143, 152– –153, 154–156 kraƒcowe w ga∏´zi 146–148 ksi´gowe 132, 189 minimalne 117 na jednostk´ produkcji 136–137, 141– –143 obs∏ugi d∏ugu 371–373 osobowe 131, 156 produkcji (wytwarzania) 130–134, 139– –143, 144, 156–157, 189 przeci´tne 134–138, 140–143, 144–145 przeci´tne ca∏kowite 134–138, 140–143, 152 przeci´tne zmienne 134–138, 141–143 ryzyka 133 spo∏eczne istnienia monopoli 153–154 sta∏e 134–138, 142–143, 189–192 transakcyjne 177–178 utraconych mo˝liwoÊci zob. koszty alternatywne

493 utrzymania 90–93, 332 w∏asne 130–134 wytwarzania w ga∏´zi 146–148 zmienne 134–138, 142–143, 182–190 kraje gospodarczo s∏abo rozwini´te 377–389 cechy charakterystyczne 381–383 niedorozwój gospodarczy, trudnoÊci przezwyci´˝enia 384–386 poziom rozwoju gospodarczego wspó∏czesnego Êwiata 378–381 rola kapita∏u obcego 386–389 wzrost i rozwój gospodarczy, poj´cia 377–378 kraje wysoko rozwini´te, zmiany prze∏omowe 468–483 granice stopy podatkowej i wydatków socjalnych 480–483 rola zwiàzków zawodowych 472–474 sektor publiczny i ochrona socjalna 474–479 spo∏eczna gospodarka rynkowa 468–472 kraƒcowa efektywnoÊç kapita∏u 236–237 produkcyjnoÊç pracy 121–125, 126, 128, 272 sk∏onnoÊç do konsumpcji 229–230, 232– –235, 256–258, 393–395 sk∏onnoÊç do oszcz´dzania 232, 234 stopa substytucji 101–102, 115–119 kreacja pieniàdza 56, 295, 308 kredytowego 298–299 kredyt bankowy 49–51, 253–254 refinansowy 309–311 udzielanie 49–50 w przedsi´biorstwie 42 zagraniczny 360–361, 371–374 kryzys gospodarczy 56–57 krzywa jednakowego nak∏adu (kosztu) 115–119 jednakowego produktu (izokwanta) 114–119 kosztów ca∏kowitych 134–138, 152, 156– –157 kosztów kraƒcowych 134–138, 140–143, 146–147, 159–162, 163–165 kosztów sta∏ych 136–137 kosztów zmiennych 135–138 kraƒcowej produkcyjnoÊci pracy 111– –113, 121–123, 128 Laffera 250–252 LAS 413–414

494 mo˝liwoÊci konsumpcyjnych 30–32 mo˝liwoÊci produkcyjnych (krzywa transformacji produktu) 27–32 oboj´tnoÊci konsumenta 99–102, 104– –108 Philipsa 337–339 Phillipsa w d∏ugim okresie 339–342 poda˝y 67–71, 87–90, 146–149, 302, 312–314 poda˝y pracy 121, 124–125, 270, 325– –327 popytu 65–67, 69–71, 77–87, 151–152, 155–156, 159–161, 162–165 popytu na prac´ 123–125, 270, 324–326 popytu w oligopolu 162–165 produkcyjnoÊci pracy 121–123 produktu ca∏kowitego 111–113, 135 przeci´tnej produkcyjnoÊci pracy 111–113 przeci´tnych kosztów ca∏kowitych 134– –138, 152–153 przeci´tnych kosztów zmiennych 134– –138 utargu ca∏kowitego 139–141, 149–152 utargu kraƒcowego 139–141, 149–152, 155–156, 160–161, 165 utargu przeci´tnego 139–143, 149–152 zagregowanego popytu 263–266, 270– –271, 273–275, 411–416 zagregowanej poda˝y 263–266, 270–271, 273–275, 411–416 krzywe IS, LM, analiza 408–411 kosztów produkcji 134–138 kurs akcji 53–55, 176, 306, 319 dnia 53 obligacji 303–305, 305–308 kurs walut 56, 75, 318, 333, 350, 361–367, 408, 446, 447, 448–450, 454–456 aprecjacja 367–368, 370 deprecjacja kursu nominalnego 365, 367– –368, 370 p∏ynny 365, 366–367, 370–371, 454– –455 kierowany system p∏ynnych kursów walutowych 365 nadwartoÊciowy 366 nominalny 366 podwartoÊciowy 366 realny 366–367 sta∏y 362, 365, 370–371, 448–452, 454

Indeks

wymienialnoÊç wewn´trzna 362 wymienialnoÊç zewn´trzna 362

L Laffer, A. 250 Lampert, H. 470 Lange, Oskar 164, 212–213, 272 Leontief, Wassily 210–213 LIBOR 51 linia bud˝etu konsumenta 102–104 jednakowego nak∏adu (kosztu) 115–119 List, F. 357 luka depresyjna 227–228 ekspansywna 227–228

¸ ¸aski, K. 413

M Machlup, F. 458 makler gie∏dowy 53–54, 305 makroekonomia 22–23, 63, 205–206 keynesowska i neoklasyczna, analiza porównawcza 275–277, 411–416 kurs podstawowy 205–389 kurs wy˝szy 391–486 maksymalizacja zysku netto 133–134 przedsi´biorstwa monopolistycznego 149– –154, 156–157, 158–159 w przedsi´biorstwie przy konkurencji doskonalej 139–143 maksymalizowanie funkcji celu 20 malejàca kraƒcowa stopa substytucji 115 Malthus, Thomas R. 205, 380 mapa preferencji (gustów) konsumenta 101, 104–106 marketing 194–196 Marshall, Alfred 205 Meade, J.E. 437 mechanizm depresyjny 226–228, 428 korekcyjny wydatków publicznych 482– –483

495

Indeks

rynkowy a zale˝noÊci mi´dzy popytem, poda˝à i cenà 69–71 rynkowy, zagro˝enia 57–58 transmisyjny zob. model IS–LM mened˝er 45, 175–179, 182 mened˝erskie teorie firmy 175–176 metoda prób i b∏´dów 193–194 metody wyceny wartoÊci firmy 197–202 dochodowa 197–202 dyskonta 198–202 majàtkowa 198 miernik efektu substytucyjnego 101–102 mi´dzynarodowe instytucje finansowe 443– –456 monetarne 447–448 nawis petrodolarowy 452 pieniàdz mi´dzynarodowy 445–446 p∏ynny kurs wymienny 454–455 pozycja dolara 450–452 sta∏y kurs wymienny 448–450 rozwiàzania stabilizujàce system pieni´˝ny 455–456 wzrost zad∏u˝enia 452–454 Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) 369, 385, 447–450, 453, 467 mikroanaliza rynku zob. rynek, mikroanaliza mikroekonomia 22–23, 63, 205–206 kurs podstawowy 61–204 minimalizowanie nak∏adów 20 minimum socjalne 120, 327–328 mno˝nik depozytowy 296–298 inwestycyjny 229, 231–235, 418, 431 kreacji pieniàdza 298, 299 zrównowa˝onego bud˝etu paƒstwa 258, 259 model AS–AD 263–266, 411–416 dwóch progów rentownoÊci przedsi´biorstwa 192–194 IS–LM 395–411, 412 konkurencji doskona∏ej 78–79, 125–126, 139–143, 146–148 monopolu naturalnego 158–159 monopolu pe∏nego 149–157 wzrostu gospodarczego R. Harroda 426– –430 wzrostu gospodarczego E. Domara 430– –434 zagregowanego popytu AD i zagregowanej poda˝y AS 263–266

modelowe uj´cie zagadnieƒ ekonomicznych 21–22 monetarystyczna teoria inflacji 335–337, 339–342 bezrobocia 339–342 monetaryzm 336–337 monopol 44, 149–168, 277–278 absolutny 166 naturalny 158–159, 166 pe∏ny 149–157 Müller, A. 386 Müller-Armack, A. 468

N nadwy˝ka bilansu obrotów bie˝àcych 351–352 bilansu obrotów kapita∏owych 351–352 bilansu p∏atniczego 369–370 bud˝etowa 243–246 dolarowa 455–456 ekonomiczna dla przedsi´biorców 128 naturalna stopa wzrostu gospodarczego 426– –430, 434 nawis petrodolarowy 452 neoklasyczna teoria równowagi ogólnej i krytyka przez J.M. Keynesa 263–281, 312–314 neoklasyczny model zatrudnienia i bezrobocia 324–329

O obieg pieniàdza 290, 292–295, 336, 343–344 obligacje 50, 52–53, 201–202, 254–255, 260, 287, 301, 303–308, 311, 319, 369 obroty bie˝àce 406–408 kapita∏owe 406–408 bezgotówkowe 290–292 ocena dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa, praktyczne metody 182–202 analiza wskaênikowa bilansu 185–188 bilans 183, 184 model dwóch progów rentownoÊci 192– –194 próg rentownoÊci 189–192 rachunek wyników 183, 185 strategia marketingowa 194–196

496 szacowanie aktywów w warunkach niepewnoÊci i ryzyka 197–202 ochrona socjalna paƒstwa 474–479, 480–483 ograniczenia realne 37–38 regulacyjne 37–38 ograniczonoÊç Êrodków 19–21, 26–27 oligopol 162–165 opakowania 195 opcje – forma kontraktu 196–197 finansowe 197 rzeczowe 197 operacje otwartego rynku 310, 369–371 pieni´˝ne banków 48–51, 288–292 wyrównawcze 352, 369–371 opodatkowanie zysku 132 optimum ekonomiczne 119, 140–141, 153, 156– –157, 160–161, 174 techniczne 136–138, 140–141, 153, 160– –161, 174 optymalne rozmiary produkcji 135, 140, 159–161, 163–164, 192–194 Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) 378 osobisty dochód ludnoÊci ODL 213–217 oszcz´dnoÊci a deficyt bud˝etowy 260–261 a inwestycje 225–229, 267–270, 426–434 a konsumpcja 229–235 a popyt konsumpcyjny 273–275 a realna stopa procentowa 267–270 brutto 217–219 ex ante i ex post 227–228 ludnoÊci 49, 215–219, 256–257, 260– –261 przedsi´biorstw 217–218, 260–261

P pakiet kontrolny akcji 44–45, 47 paƒstwo dobrobytu 472, 475–476 opiekuƒcze 242, 477–479 zawodnoÊç 279–281 paƒstwo jako podmiot gospodarczy 57–58 papiery wartoÊciowe (zob. te˝ obligacje) 50, 51, 52–55, 197–198, 254–255, 287, 290, 301, 304, 305–308, 310–311

Indeks

paradoks zapobiegliwoÊci (oszcz´dnoÊci) 234– –235 Pareto, Vilfredo 99 partycypacja w zarzàdzaniu firmà 476–477 parytet pieniàdza 56 z∏ota 446, 448–450 pasywa 183–184 bankowe 288–290 kapita∏ w∏asny 183, 184 zobowiàzania bie˝àce 183–184 zobowiàzania d∏ugoterminowe 183–184 petrodolary 452 Phillips, A.W. 337 pieniàdz definicja 284 funkcje 284–286 mi´dzynarodowy 445–447 narodowy 445 neutralny 272 papierowy 284, 286, 331 rodzaje 286–287 symboliczny 286 Êwiatowy 286 transakcyjny 298, 397, 403 pieniàdz, rynek pieni´˝ny, bankowoÊç 283– –314 bilanse w bankach komercyjnych i banku centralnym 288–290 funkcje pieniàdza 284–286 kurs obligacji 305–308 mno˝nik kreacji pieniàdza i baza monetarna 298–299 obrót bezgotówkowy 290–292 oddzia∏ywanie banku centralnego na koniunktur´ gospodarczà kraju 311–312 poda˝ pieniàdza 292–295 popyt na pieniàdz i poda˝ pieniàdza a stopa procentowa 300–305 regulacja dop∏ywu i odp∏ywu pieniàdza w obiegu 308–310 rezerwa obowiàzkowa i mno˝nik depozytowy 296–298 rodzaje pieniàdza i struktura jego zasobów 286–287 zjawiska gospodarcze, interpretacja 312– –314 p∏aca minimalna 120, 127, 327–328, 473, 478 nominalna 92–93, 119–120, 271, 274, 332, 344

Indeks

realna 92–93, 119–125, 267, 270–272, 324–325, 327–328 rola paƒstwa 127, 344 p∏ynnoÊç pieniàdza 284, 286–287, 298, 306 przedsi´biorstwa 183, 185–188 podatek akcyzowy 248 netto 217–219, 256–258 obrotowy 247–248 od wartoÊci dodanej (VAT) 93–94, 247– –250 podatki bezpoÊrednie (dochodowe) 132, 215–217, 243, 245–252 od dochodów indywidualnych 243, 246– –247 od dochodów przedsi´biorstw 243, 246– –247 p∏acone do bud˝etu paƒstwa, miasta lub gminy 214, 215–219, 246–252 poÊrednie 214, 216–217, 243, 246–252 poda˝ cenowa elastycznoÊç 87–90 definicja 67 dóbr a ceny 67–69, 146–148, 149–154 pracy 119–125, 270–272, 324–326 poda˝ pieniàdza 56, 237, 266, 272, 292– –295, 298–305, 335–337, 341, 343–344 a ceny 270–272, 334–337 a dochód narodowy 336, 398–402 a stopa procentowa 401–403 w wyra˝eniu realnym 343–344 podmioty w gospodarce rynkowej 37–58 bank centralny 55–57 banki komercyjne 48–52 gie∏da 52–55 gospodarstwa domowe 38–39 gospodarstwa rolne 39–40 instytucje paƒstwowe 57–58 przedsi´biorstwa 40–48 spó∏ki 42–47 pogoƒ za rentà, teoria 179, 280 polityka autarkiczna 353, 357 celna 357 dochodowa 344 dyskrecjonalna 260 ekspansywna 341 fiskalna a stopa procentowa i poziom dochodu narodowego 401–404, 408–411

497 fiskalna i pieni´˝na a dochód narodowy 395–397 fiskalna paƒstwa 241–261, 283, 313, 341–342, 343–346 liberalna 398, 401–402 otwartego rynku 308–310 pieni´˝na a stopa procentowa i dochód narodowy 398–400, 408–411 pieni´˝na banku centralnego 252–255, 308–310, 336–337, 339–342, 344–346 pieni´˝na po II wojnie Êwiatowej 445–456 p∏ac 125–129 podatkowa paƒstwa 246–250 restrykcyjna banku centralnego 311, 338– –339, 400 restrykcyjna paƒstwa 255, 342 polityka gospodarcza 23–24, 26, 242, 260– –261, 311–312, 338–339 ekonomiczna paƒstwa 24, 339–343 popyt a ceny 64–67, 146–148, 149–154, 263– –272 cenowa elastycznoÊç 77–87 czynniki kszta∏tujàce jego wielkoÊç 64–65 definicja 64 doskonale elastyczny 78–79 funkcjonalne zale˝noÊci 64–67 jako malejàca funkcja ceny 65 jednostkowa elastycznoÊç 82–83 konsumpcyjny a wielkoÊç dochodu 90– –93 mieszana elastycznoÊç 83 na prac´ 119–125, 270–272, 324–326 przy zmiennej elastycznoÊci 79–81 restytucyjny 319 spekulacyjny 66 sztywny 78–79 popyt globalny (agregatowy) 215, 217–219, 235, 242 a poziom dochodu narodowego 215, 231–235, 237–239, 393–395 a realny dochód narodowy 263–266, 330–332, 393–395 popyt na pieniàdz 300–305, 343–344 a stopa procentowa 300–305, 395–400 gotówkowy 300–305 spekulacyjny 287, 300–305, 308, 397 transakcyjny 287, 300–304, 306, 397 w uj´ciu realnym 343–344 porozumienie mi´dzynarodowe w Bretton Woods 447–450

498 poziom i zró˝nicowanie p∏ac 125–129 praktyczne metody oceny przedsi´biorstwa zob. ocena dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa, praktyczne metody prawa w∏asnoÊci 179–180 prawo Engla 91 malejàcego przyrostu produkcji zwi´kszonej 29–30 malejàcej produkcyjnoÊci pracy 121–125, 151–152 malejàcej substytucyjnoÊci kraƒcowej 100–102 malejàcej u˝ytecznoÊci kraƒcowej 98–99 Okuna 326 popytu i poda˝y 73, 75, 77, 107–108 rosnàcego kosztu alternatywnego 30 rynków Saya 267–268, 270, 273, 276 preferencje czasowe 200 indywidualne konsumenta (gusty) 64, 99–102 procent sk∏adany 198–200 procesy adaptacyjne (dostosowawcze) 83–87, 228–229 integracyjne w Europie 461–463 procesy substytucji zob. substytucja czynników produkcji producent a rynek 67–90, 111–129, 165–168 zachowania przy zmianie cen 67–73 produkcja finalna 208–213 globalna 207–213 jednoasortymentowa 190 seryjna 195 wieloasortymentowa 190–191 w monopolu 149–154 produkcyjnoÊç pracy 111–113, 152, 324, 435–439 kraƒcowa 98, 113, 121–125, 126–127, 270 przeci´tna 113 produkt globalny gospodarki narodowej 208 krajowy brutto PKB (dochód narodowy) 213–215, 242, 252–254, 326 narodowy brutto PNB 213–214, 215– –219, 293 narodowy netto wed∏ug cen rynkowych PNN 213–214

Indeks

progi podatkowe 249 protekcjonizm gospodarczy 357 próg rentownoÊci przedsi´biorstwa 189–192 przedsi´biorca 194 przedsi´biorstwa 40–42 komunalne 47 kraƒcowe w ga∏´zi w d∏ugim okresie 148–149 paƒstwowe 46–47 samorzàdowe 47, 180 spó∏dzielcze 47–48 w warunkach konkurencji monopolistycznej 159–162 przedsi´biorstwo, teoria funkcjonowania 130– –168 ceny rynkowe a d∏ugookresowe koszty wytwarzania w ga∏´zi w warunkach doskona∏ej konkurencji 146–148 doskona∏e zró˝nicowanie cen w pe∏nym monopolu 154–156 formy konkurencji 165–168 koszty i popyt a rozmiary produkcji w pe∏nym monopolu 156–157 koszty przeci´tne w d∏ugim okresie 144– –145 koszty kraƒcowe w ga∏´zi w d∏ugim okresie 148–149 maksymalizacja zysku przedsi´biorstwa monopolistycznego 149–154 maksymalizacja zysku przy konkurencji doskona∏ej 139–143 monopol naturalny, model 158–159 na rynku konkurencji monopolistycznej 159–162 rodzaje kosztów i kszta∏t ich krzywych w krótkim okresie 134–138 sk∏adniki kosztów produkcji i zysku 130– –134 z∏amana krzywa popytu w oligopolu 162– –165 przep∏ywy mi´dzyga∏´ziowe 208–210 mi´dzyga∏´ziowe W. Leontiefa 210–213 pieni´˝ne 200–201 Przeêdziecka, M. 201 przychody ze sprzeda˝y 189–192 przypadek Gifffena 66 Veblena 66 przyrostowa kapita∏och∏onnoÊç produkcji 426 przywództwo cenowe 163, 166

Indeks

pu∏apka b∏´dnego ko∏a 383, 386 p∏ynnoÊci 302–303 zad∏u˝enia 373

R rachunek ekonomiczny 74 wyników 183–185 racjonalne zachowanie si´ konsumenta zob. teoria racjonalnego zachowania si´ konsumenta rada nadzorcza spó∏ki 43 regulacja dop∏ywu i odp∏ywu pieniàdza w obiegu 308–310 reklama 133, 154, 168, 195 relacje cen nabywanych dóbr na rynku 102–108 czynników wytwórczych 114–119 rewaluacja waluty 364, 449–450 rezerwa obowiàzkowa 296–298, 308–309, 311 gotówkowa banków komercyjnych 298– –299, 309 rezerwy dewizowe 352, 364, 369, 371–372 Ricardo, Dawid 354 rodzaje inflacji zob. inflacja rodzaje pieniàdza i struktura jego zasobów 286–287 rozbie˝noÊci ex ante mi´dzy oszcz´dnoÊciami a inwestycjami 227–228 rozwini´ta gospodarka rynkowa 320–321, 322–324 rozwój gospodarczy wspó∏czesnego Êwiata 377–381 poj´cie 377–378 w aspekcie instytucjonalnym 378 w aspekcie rzeczowym 377–378 w strukturze w∏asnoÊci 378 zró˝nicowanie poziomów rozwoju 378–381 równowaga dynamiczna 427–428 ga∏´zi produkcji 146–148 i nierównowaga na rynku pracy 123 konsumenta 99, 104–106 zewn´trzna w d∏u˝szym okresie 367–371 równowaga ogólna w gospodarce narodowej 217–219, 237– –239

499 w teorii neoklasycznej i keynesoweskiej 263–272 równowaga ogólna na rynkach towarowym i pieni´˝nym 393–416 bilans p∏atniczy a wspó∏zale˝noÊci mi´dzy stopà procentowà a dochodem narodowym 406–408 ceny i stopa opodatkowania a realny dochód narodowy 404–405 krzywe IS, LM 408–411 mechanizm transmisyjny mi´dzy politykà pieni´˝nà i politykà fiskalnà a dochodem narodowym 395–397 model AS–AD 411–416 polityka fiskalna a stopa procentowa i poziom dochodu narodowego 401–404 polityka pieni´˝na a stopa procentowa i poziom dochodu narodowego 398–400 popyt globalny a poziom dochodu narodowego 393–395 równowa˝enie bud˝etu centralnego 244–246 ró˝nicowanie cen w monopolu 154–156, 166–168 Röpke, W. 469, 470 ruch okr´˝ny strumieni dochodów i wydatków 215–219 rynek forma wi´zi podmiotowych 37–38 kapita∏owy 44, 52–55, 201, 254–255, 303–305, 318 kontestowalny 167 monopolistyczny, formy 165–168 oligopolistyczny 162–165, 166 pieni´˝ny 283–314 pierwotny 53 pracy w teorii równowagi ogólnej 119– –125, 270 regulowany 71–73, 75–77, 165–167 wtórny zob. gie∏da papierów wartoÊciowych zawodnoÊç 277–279 rynek, mikroanaliza 63–94 cena równowagi a cena maksymalna i minimalna 71–73 cenowa elastycznoÊç poda˝y 87–90 cenowa elastycznoÊç popytu 77–87 czynniki kszta∏tujàce popyt 64–65 elastycznoÊç dochodowa 90–93 funkcje cen 75–77 poda˝ a cena 67–69 popyt a cena 65–67

500 stan równowagi i nierównowagi dóbr 69–71 wp∏yw paƒstwa na ceny za poÊrednictwem podatku VAT 93–94 rynkowa wartoÊç obligacji 201–202 rzadkoÊç, ograniczonoÊç Êrodków, poj´cie 20

S saldo bilansu handlu zagranicznego 217–219, 250–253, 357–360 b∏´dów i opuszczeƒ 352 obrotów bie˝àcych 406–408 obrotów kapita∏owych 406–408 ogólnego bilansu p∏atniczego 351–370 rezerw dewizowych 352–353 samoregulujàcy mechanizm rynkowy 75, 77 samorzàd pracowniczy 47 spó∏dzielczy 48 Samuelson, P. 418 Say, Jean B. 267, 272 sàd rejestrowy 42–43 schemat bilansu gospodarki narodowej 212–213 okr´˝nego obiegu strumieni dochodów i wydatków 215–219 tablicy W. Leontiefa 210–212 segmentacja rynku 154–156 sektor publiczny 474–479 tradycyjny 382 si∏a nabywcza pieniàdza 265, 286, 300 skala produkcji, korzyÊci 144–145 solidaryzm spo∏eczny 476 Solow, R.M. 437 specjalne prawa ciàgnienia (SDR) 451–452 spirala ekspansji 227 inflacyjna 332, 333 spo∏eczna gospodarka rynkowa 468–472 spó∏ka akcyjna (korporacja) 42–45, 134, 175–176 jawna 45–46 kapita∏owa 43 komandytowa 45–46 komandytowo-akcyjna 45–46 partnerska 45–46 z nieograniczonà odpowiedzialnoÊcià 42, 134

Indeks

z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià 41, 44 sprawozdania finansowe firmy zob. rachunek wyników sta∏a przeci´tna i kraƒcowa sk∏onnoÊç do oszcz´dzania 226, 227 standing finansowy 51 stawki podatku VAT 248–250 sterylizacja poda˝y pieniàdza w kraju 370 stopa bezrobocia 324, 337–342 bezrobocia naturalnego 339–342 dyskontowa 50, 200–202, 307, 308–310 dyskontowa od kredytu refinansowego 309–310 inflacji 306, 322–323, 337–342 oprocentowania kredytów 51, 253–254, 264–265, 309, 345, 371–372 podatkowa 244–245 procentowa LIBOR 51 procentowa od depozytów terminowych 52–53, 309 przyrostu naturalnego 382 rentownoÊci netto 188 substytucji 28–29, 115 zwrotu od lokaty w walucie obcej 367– –369 stopa opodatkowania dochodów 250–252, 405 a realny dochód narodowy 404–405 stopa podatkowa a wydatki socjalne 480–483 orientacja liberalna 480–482 orientacja socjalna 480–482 stopa procentowa 287, 299–305, 307–308, 313, 398–411 a inwestycje i oszcz´dnoÊci 228–229, 235–237, 266–272 a polityka fiskalna 401–404 a polityka pieni´˝na 398–400 a poziom dochodu narodowego 395–397 realna 266–272 rezerwy gotówkowej 298–299 rezerwy obowiàzkowej 296–299, 308– –310, 344–346 za granicà 367–369 stopa zwrotu zob. stopa dyskontowa stopieƒ aktywnoÊci zawodowej spo∏eczeƒstwa 121 stopy wzrostu gospodarczego 426–430 faktyczna 426–430 gwarantowana 427–430, 433–434 naturalna 427–430, 434

501

Indeks

strata bilansowa 133 strategia marketingowa firmy 194–196 straty w przedsi´biorstwie 143, 189–194 struktura asortymentowa produkcji 190–192 nabywanych dóbr 98–108 wydatków konsumpcyjnych 90–93 zasobów pieni´˝nych 286–287 substytucyjnoÊç dóbr 28–29, 83, 101–102, 107–108, 167 czynników produkcji 114–119 Swan, T.W. 437 Sweezy, P.M. 164 System Rezerwy Federalnej 55–56, 290, 308, 309 szacowanie aktywów przedsi´biorstwa w warunkach niepewnoÊci i ryzyka 197–202

Â Êcie˝ka ekspansji producenta 117–118 Êrodki alokacja 20 alternatywne zastosowanie 20 obrotowe 185–187 ograniczonoÊç, wykorzystanie 19–20, 26– –27 poj´cie rzadkoÊci 20 produkcji 28 trwa∏e 130–131, 187 Êredni stan zapasów 187 Âwiatowa Organizacja Handlu (WTO) 467

T tablica Leontiefa 210–213 technostruktura korporacji 44–45, 175 teoria agencji 178–179 cyklu koniunkturalnego 418–424 cyklu koniunkturalnego M. Kaleckiego 419–422 d∏ugookresowego naturalnego bezrobocia 339–342 kosztów transakcyjnych 177–180 pogoni za rentà 179 praw w∏asnoÊci 179–180 racjonalnych oczekiwaƒ 342–343 wielkiego pchni´cia 384

trendu wzrostu gospodarczego 422–424 teoria funkcjonowania przedsi´biorstwa zob. przedsi´biorstwo, teoria funkcjonowania teoria racjonalnego gospodarowania (racjonalnego wyboru) 19–21 teoria racjonalnego zachowania si´ konsumenta 98–108 efekt dochodowy i substytucyjny 107–108 krzywa oboj´tnoÊci konsumenta 99–102 poj´cie u˝ytecznoÊci 98–99 równowaga konsumenta 104–106 teoria równowagi ogólnej, spór mi´dzy ekonomià neoklasycznà a keynesowskà 263– –281 krytyka neoklasycznej teorii równowagi przez J.M. Keynesa 273–275 model zagregowanego popytu AD i zagregowanej poda˝y AS 263–266 neoklasyczna teoria równowagi 266–272 porównawcza analiza makroekonomii keynesowskiej i neoklasycznej 275–277 teorie mened˝erskie firmy 175–176 teorie wzrostu gospodarczego 425–441 model E. Domara 430–434 model R. Harroda 426–430 wieloczynnikowa funkcja produkcji typu Cobba-Douglasa 434–439 termin zapadalnoÊci (wykupu obligacji) 305– –308 terms of trade 359, 360 tezauryzacja 56, 286 Tinbergen, Jan 438 towarzystwa ubezpieczeniowe 52 transfery bud˝etowe paƒstwa 214, 216–219, 256 tworzenie i podzia∏ dochodu narodowego w systemie rynkowym zob. dochód narodowy, tworzenie i podzia∏

U Unia Europejska, rozwój procesów integracyjnych 461–467 szanse i zagro˝enia wynikajàce z akcesji Polski 463–466 uporzàdkowany system preferencji konsumowanych dóbr 99–102 us∏ugi w gospodarce narodowej 207–210, 219–220

502 utarg ca∏kowity 132–133, 139–143, 150– –156, 189, 190–191 a cenowa elastycznoÊç popytu 77–87 kraƒcowy 139–143, 149–156 przeci´tny 139–143, 150–154 utargi (wp∏ywy) 132–134, 189 u˝ytecznoÊç, poj´cie 98–99 ca∏kowita 99–100, 102, 104–105 kraƒcowa 95–98

W Wachtel, H.M. 450 wahania koniunkturalne w gospodarce rynkowej 316–321 fazy cyklu 316–319 po II wojnie Êwiatowej 320–321 Warszawski Indeks Gie∏dowy (WIG) 54 wartoÊç czysta 288 dodana 207–210, 214, 248 dodana brutto 208 firmy, wycena 197–202 przeniesiona 207–208 sprzeda˝y 189–191 weksel 50 dyskontowanie 50 kupiecki 50 skarbowy 50 White, H.D. 448 Williamson O. 177 wielkie korporacje (wielkie spó∏ki akcyjne) 43–45 wk∏ady bankowe, rodzaje 286–290 w∏aÊciciele 175–176, 179–180 wp∏ywy bud˝etowe 246–252 wskaênik Dow-Jones 54 kursów akcji C : Z 55 wzrostu kosztów utrzymania 90–93 wzrostu p∏ac nominalnych 92–93 zmian p∏ac realnych 92–93 zwrotu inwestycji 188 zwrotu kapita∏u 188 wskaêniki p∏ynnoÊci 183, 185–187, 188 aktywnoÊci 183, 187, 188 stopa rentownoÊci netto 188 stopnia wspomagania finansowego 183, 186–187 zyskownoÊci (rentownoÊci) 183, 187–188

Indeks

wspó∏czesne teorie neokeynesistowskie 344– –345 wspó∏czesne teorie przedsi´biorstwa 174–181 mened˝erskie teorie firmy 175–176 teoria agencji 178–179 teoria kosztów transakcyjnych 177–179 teoria praw w∏asnoÊci 179–181 wspó∏czynnik dochodowej elastycznoÊci popytu 91–92 dyskonta 199 importoch∏onnoÊci 406–408 kapita∏och∏onnoÊci produkcji 426–427, 431 cenowej elastycznoÊci poda˝y 87–90 cenowej elastycznoÊci popytu 77–87 cenowej elastycznoÊci popytu a utarg ca∏kowity 84–87 wspó∏zale˝noÊç, zjawisko 164 wybór ekonomiczny, podstawowe problemy 26–32, 74–75 wydatki inwestycyjne 215–219, 225–229, 237– –240, 256–258 konsumpcyjne 215–219, 229–231, 237– –240, 256–258 podmiotów w gospodarce rynkowej 37– –58, 90–93 publiczne 241–243 rzàdowe 215–219, 242–246, 252–255, 256–258, 401–404 wydatki bud˝etowe zob. wydatki rzàdowe wydatki (koszty) materialne 130–131 osobowe 131 finansowe 132 wymiana barterowa 285, 286 wymiana mi´dzynarodowa zob. handel zagraniczny i bilans p∏atniczy wymiennoÊç zob. zasada wymiennoÊci Wyplosz, Ch. 218 wyznaczanie ceny w monopolu naturalnym 158–159 wzrost gospodarczy poj´cie 377 teorie 425–441 trend 422–424

Z zad∏u˝enie Êwiatowe 452–454 poszukiwania rozwiàzaƒ stabilizujàcych 455–456

Indeks

zalety i wady kategorii dochodu narodowego 221–222 zapasy jako mechanizm korygujàcy 234, 392–393, 395, 428 zarzàdzanie spó∏kà akcyjnà 43–44 adaptacyjne 196 zasada wymiennoÊci 338, 339–340 zasoby kapita∏u 27–28, 30 pieni´˝ne 292–295 pracy 27–28, 30 produkcyjne w ga∏´zi 146–148 zatory p∏atnicze 186 zatrudnienie pracowników, analiza czynnika zmiennego produkcji 111–129 zawodnoÊç paƒstwa 279–281 rynku 277–279 zdolnoÊci produkcyjne, wykorzystanie 31, 231–232, 235, 237–239, 255, 266, 270–277 zjawisko substytucyjnoÊci 101–102 zjawisko wymiennoÊci zob. zasada wymiennoÊci z∏amana krzywa popytu w oligopolu 162–165 zró˝nicowanie p∏ac 125–128 zwiàzki zawodowe w gospodarce rynkowej 93, 127, 318, 328, 332–333, 344, 472– –474, 476–477

503 zysk brutto 132, 185–186, 200 bilansowy (ksi´gowy) 132 ca∏kowity 140–141, 155 ekonomiczny zob. zysk nadzwyczajny korporacji 44 kraƒcowy 155 maksymalizacja w monopolu 149–154 maksymalizacja w przedsi´biorstwie 41, 139–143, 193–194 monopolowy 149–154, 154–156, 158– –159, 166 nadzwyczajny (ekonomiczny) 132–133, 141–142, 146–149, 159–162, 163, 185 na jednostk´ produkcji 140–141, 152– –153 netto 133–134, 185, 188 normalny 132–133, 142, 148–149, 161 przedsi´biorcy 113, 119, 122, 135 przedsi´biorstwa 41, 139–143, 168, 189– –192 w oligopolu 164 z inwestycji 235–237 zyski nierozdzielone 43–44, 49, 214, 218

Mieczys∏aw Nasi∏owski

M. Nasi∏owski * System rynkowy

System rynkowy

Podstawy mikro- i makroekonomii www.keytext.com.pl

eytex

wydanie zmienione i uzupe∏nione