www.keytext.com.pl
Spis treści Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Sektor wiedzy na tle innych sektorów gospodarki . . . . . . . . . . . . . 9 Teorie wzrostu i rozwoju gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Zmiany strukturalne w gospodarce współczesnej . . . . . . . . . . . . 41 Współczesny sektor wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Statystyczny obraz sektora wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Wprowadzenie
7
a Wprowadzenie Celem tej pracy jest przedstawienie niektórych problemów wyłaniających się z analizy miejsca sektora wiedzy w gospodarce. Ponieważ jednak pełnego opisu instytucji dostarczających podmiotom gospodarczym zaawansowaną informację nie sposób zawrzeć w tak małej formie, jaką jest broszura, dokonano wyboru zagadnień dotyczących funkcjonowania sfery badawczo-rozwojowej i innych instytucji sektora wiedzy. Nie jest to jednak badanie porównawcze różnych krajów – analiza zostanie skoncentrowana na zjawiskach zachodzących w skali globalnej. Znaczenie sektora wiedzy dla rozwoju współczesnych systemów ekonomicznych jest bardzo duże, może nawet najważniejsze, i chociaż nie budzi to sporów, rola jego bywa niejednokrotnie wyolbrzymiana na skutek pomijania innych mechanizmów zapewniających wzrost gospodarczy i pożądane przemiany jakościowe. W pracy przedstawiono argumenty przemawiające za tym, że wpływ tego sektora rozstrzyga o ogólnej dynamice gospodarczej. Oddziaływanie to ma raczej charakter pośredni – jest ono niewątpliwie duże, ale najczęściej nie uzewnętrznia się w formach łatwych do obserwacji i analizy statystycznej. Pracę rozpoczyna sprecyzowanie używanych pojęć, które w literaturze nie zawsze są rozumiane w ten sam sposób. Następnie, przyjmując za punkt widzenia znaczenie sektora wiedzy, zostały omówione główne teorie wzrostu i rozwoju gospodarki, zmiany strukturalne w gospodarce światowej i niektóre zjawiska zachodzące wewnątrz sektora wiedzy. Na koniec zanalizowano materiał statystyczny opisujący ten obszar życia gospodarczego.
8
Sektor wiedzy w rozwoju gospodarki
Napisanie tego tekstu ułatwiły autorowi trzy okoliczności. Po pierwsze, poruszana tematyka mieści się w głównym nurcie badań ekonomicznych prowadzonych na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych Politechniki Warszawskiej. Po drugie, autor został włączony do trzech dużych badań przyszłości typu foresight, w których zagadnienia techniczne ogrywały podstawową rolę. Dwa badania miały charakter wąsko tematyczny: „Scenariusze rozwoju technologii nowoczesnych materiałów metalicznych, ceramicznych i kompozytowych” (realizowane przez konsorcjum FOREMAT) i „System monitorowania i scenariusze rozwoju technologii medycznych w Polsce” (realizowane przez konsorcjum ROTMED), jedno badanie dotyczyło całej gospodarki polskiej „Narodowy program foresight – Polska 2020”. Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk pełnił w tych przedsięwzięciach zadanie jednego z koordynatorów. Dla autora książki praca w foresightach była okazją do poznania i zrozumienia wielu problemów sektora dostarczającego podmiotom ekonomicznym zaawansowanej informacji. Po trzecie wreszcie, od kilku lat są prowadzone w Instytucie Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk badania najbardziej innowacyjnych przedsiębiorstw w Polsce. Kieruje nimi prof. Tadeusz Baczko, a autor niniejszej pracy miał możliwość uczestniczyć w tych badaniach.
Sektor wiedzy na tle innych sektorów gospodarki
9
1 Sektor wiedzy na tle innych sektorów gospodarki Sprecyzowanie znaczenia terminów, które dalej będą używane, nie tylko pozwoli uporządkować aparat pojęciowy, ale umożliwi scharakteryzowanie wielu zjawisk i procesów. Sektor wiedzy można wyodrębnić, odwołując się do przekształconej hipotezy trzech sektorów (three-sector hypothesis). Zgodnie z oryginalną postacią tej hipotezy należy podzielić gospodarkę, czyli ogół działalności produkcyjnej, na trzy części składowe, opatrywane numerami pierwszy, drugi i trzeci. Pierwszy sektor (primary sector) zajmuje się wydobywaniem z ziemi surowców naturalnych, w jego skład wchodzą rolnictwo ze swym otoczeniem1, leśnictwo, rybołówstwo, rybactwo i górnictwo. Sektor drugi (secondary sector) dostarcza produkty fizyczne, gotowe do wykorzystania przez konsumenta lub inwestora rozbudowującego swój aparat produkcyjny. Tworzą go przemysł, a razem z nim energetyka oraz budownictwo. Z kolei sektor trzeci (tertiary sector) stanowi sfera usług. Taki podział gospodarki pozwala umieścić każdy rodzaj działalności w jednej z trzech części składowych. Sektor wymieniony na ostatnim miejscu ma charakter rezydualny i dlatego ma postać niejednolitą z punktu widzenia poziomu techniki i zarządzania2. 1 Rolnictwo i jego otoczenie określa się jako agrobiznes. W jego skład, oprócz samego rolnictwa, wchodzi produkcja zużywanych przez nie środków, handel i skup produktów rolnych, przemysł spożywczy i agroturystyka. 2 Podział
gospodarki na trzy główne sektory przewidują statystyczne systemy klasyfikacji działalności gospodarczej.
10
Sektor wiedzy w rozwoju gospodarki
Trzyelementowy podział gospodarki jest poszerzony przez wydzielenie z sektora usług sektora czwartego (quaternary sector)3. Stanowi on obszar usług polegających na dostarczaniu zaawansowanej informacji. W jego skład wchodzą informatyka, telekomunikacja, tzw. usługi profesjonalne oraz sfera badań i rozwoju (sfera B+R), a niekiedy instytucje finansowe i reklama. Przez usługi profesjonalne (professional services) rozumie się szeroki zestaw działań wspierających biznes, wymagających specjalistycznego przygotowania, jakie mają doradcy finansowi, inżynierowie, księgowi, lekarze, prawnicy. Pojęcie to zawęża się niekiedy do usług finansowych i doradczych w obszarze biznesu. Symbolem tej formy działalności gospodarczej jest wielka czwórka: PricewaterhouseCoopers, Deloitte Touche Tohmatsu, Ernst & Young i KPMG. Z kolei sfera badań i rozwoju (B+R, research and development) łączy w sobie działalność teoretyczną i projektową, grupując przedstawicieli nauki i ludzi techniki, odkrywców i wynalazców. Zgodnie z klasyfikacją Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) na sferę B+R składają się trzy komponenty: badania podstawowe (underpinning research), badania stosowane (applied research) i działania rozwojowe (experimental research)4. Pierwszy zespół działań OECD dzieli na badania główne (basic research), służące odpowiednio czystemu poznaniu bez przyjętych z góry ograniczeń przedmiotowych i strategiczne (strategic research) polegające na poszukiwaniu rozwiązań teoretycznych wybranych, konkretnych problemów5. Badania stosowane mają również charakter teoretyczny; prowadzi się je na zamówienie i służą tworzeniu ram działalności rozwojowej. Ta ostatnia umożliwia powstawanie nowych produktów i procesów produkcyjnych w obszarze nauk społecznych, mieszczących się raczej 3 Takie rozróżnienie trafia do podręczników geografii. Zob. W. Skrzypczak, Geografia ekonomiczna, Efekt, Warszawa 2002, s. 126. 4 http://www.stats.govt.nz 5 Problem translatorski polega na tym, że polskiemu słowu podstawowy odpowiadają angielskie słowa underpinning i basic, których znaczenie nie jest identyczne.
Teorie wzrostu i rozwoju gospodarki
25
2 Teorie wzrostu i rozwoju gospodarki Należy odróżniać od siebie wzrost i rozwój gospodarki. Pierwsze pojęcie jest definiowane jako proces powiększania się produktu krajowego brutto (PKB), w szczególności PKB na mieszkańca, a istniejące na ten temat teorie ekonomiczne wyjaśniają, co warunkuje ten proces. Rozwój gospodarczy uważa się za zjawisko bardziej rozległe, na które składa się wzrost bogactwa kraju lub regionu, poprawa poziomu życia jego mieszkańców i stałe polepszanie warunków do osiągania tych celów gospodarczo-społecznych w długim okresie1. Wzrost PKB poddający się pomiarowi liczbowemu stanowi jeden z wymiarów rozwoju gospodarki, zjawiska niemożliwego do całościowej kwantyfikacji. Badając je należy zwrócić uwagę na wielkość inflacji, stan rynku pracy, infrastrukturę, oświatę, dostęp do dóbr kultury, stan środowiska przyrodniczego oraz długookresowe perspektywy wzrostu2. Ekonomiczne teorie rozwoju (development theory) są w dużej mierze nakierowane na potrzeby krajów rozwijających się. To w odniesieniu do nich znajdują zastosowanie teoria startu Walta Rostowa (takeoff model) i teoria nadwyżki zasobów pracy (model of surplus labour) 1 Wybrane problemy polityki społeczno-gospodarczej, S. Jankowski (red.), Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007. 2 Istnieją syntetyczne mierniki osiągniętego poziomu rozwoju, np. Indeks Rozwoju Społecznego (Human Development Index), opracowywany w ramach United Nations Development Program. Indeks stanowi wypadkową trzech wielkości cząstkowych: PKB per capita, długości życia i wskaźnika alfabetyzacji. Jest to ważny miernik rozwoju gospodarczego, niewyczerpujący wszystkich jego zagadnień. http://hdr.undp.org
26
Sektor wiedzy w rozwoju gospodarki
Williama Lewisa. Pierwsza opisuje kolejne etapy przejścia od gospodarki tradycyjnej do gospodarki o konsumpcji masowej, druga uzasadnia, że rozwój wymaga przemieszczenia się zasobów pracy z sektorów tradycyjnych, w których są one nadmierne, do sektorów bardziej nowoczesnych, gdzie płace z uwagi na ciągle duży dopływ nowych pracowników mogą kształtować się na niskim poziomie, co dodatkowo służy rozwojowi tych branż gospodarki3. W teoriach tych nie wskazuje się na istotne znaczenie sektora wiedzy dla rozwoju krajów słabiej zaawansowanych cywilizacyjnie, a przynajmniej nie czyni tego wprost. Do podstawowych teorii wzrostu wzkazujących sektor wiedzy jako siłę sprawczą zmian głównych agregatów makroekonomicznych4 należą: 1) model wzrostu Roberta Solowa, 2) model wzrostu Paula Romera, 3) model wzrostu Harroda-Domara. Model wzrostu Roberta Solowa przedstawia wpływ na PKB kapitału, pracy i technologii, umożliwiając wyznaczanie udziału tych czynników wytwórczych we wzroście5. Zależność między tymi wielkościami opisuje funkcja produkcji, w której zmienną zależną jest PKB, a zmiennymi niezależnymi czynniki wytwórcze: Y = f (K, L, A), gdzie: Y = AK a Lb, Y – PKB, Y = AK a L1 - a, K – wielkość kapitału, L – wielkość zatrudnienia,DY = DA + aDL + (1 - a) DK . L K Y A A – technologia (współczynnik postępu technicznego). DY TFP 0, 7 $ DL 0, 3 $ DK . + + Y = L K
(1)
3 L.J. Jasiński, Nobel z ekonomii. Poglądy laureatów w zarysie, Key Text, INE PAN, Warszawa 2008, s. 86. D b Y l 0, 3 $ D b K l
L sytuację przedsięL = TFP +innowacji na 4 Wiele mniej znanych teorii oddziaływania K Y biorstwa i procesy wzrostu gospodarczego przedstawia S. Gomułka, Teoria innowacji b l b l L L 1998. i wzrostu gospodarki, CASE, Warszawa
Marciniak, Innowacje%i rozwój gospodarczy, Ośrodek b Y l = TFP 25 $ %Społecznych wzrostu wzrostu b K l . + 0,Nauk L L Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1997, s. 57–60. 5 S.
2, 1 = 0, 25 (1) + TFP = 0, 25 + 1, 85. DP DY DL , P = Y - L DP DTFP DHW
DKW
Teorie wzrostu i rozwoju gospodarki
41
3 Zmiany strukturalne w gospodarce współczesnej Żyjemy w epoce poprzemysłowej, którą poprzedziły społeczeństwa rolnicze i przemysłowe1. Oznacza to, że w nowoczesnym kraju struktura PKB, czyli łącznej wartości netto wytwarzanych dóbr i usług, przedstawia się w uproszczeniu następująco. Na rolnictwo przypada kilka procent całości, na przemysł (a z nim na budownictwo) nieco ponad 20%, reszta PKB należy do usług. Od podziału działalności gospodarczej na te trzy główne rodzaje rozpoczęto 1 rozdział pracy. Nierzadko wyróżnia się jeszcze jeden składnik PKB: sektor innowacyjny dostarczający nowych produktów i technologii. W Bułgarii struktura PKB przedstawia się następująco: 6, 32 i 62%, w całej Unii Europejskiej 2, 27 i 71, w Stanach Zjednoczonych 1, 20 i 79. W Chinach udziały te są zupełnie inne: 11, 50 i 40%, co oznacza utrzymywanie się w tym kraju tradycyjnego rolnictwa i relatywnie słaby rozwój sektora usług. W Indiach rolnictwo tworzy 18% PKB, przemysł 29, a usługi 53%. Dla odmiany udział zatrudnienia we wskazanych trzech częściach gospodarki przedstawia się w Bułgarii następująco: 8, 34 i 58%, w całej Unii Europejskiej 4, 27, 69, w USA 0,6 (poniżej 1% w rolnictwie i działalności pokrewnej), 22,6 i 76,8, w Chinach 43, 25 i 32, w Indiach 60, 12, 28%2. 1 G.
2007.
Ritzer, The Comming of Post-Industrial Society, McGraw-Hill, New York
2 http://www.cia.gov (dane o strukturze zatrudnienia w poszczególnych krajach nie są w pełni porównywalne).
42
Sektor wiedzy w rozwoju gospodarki
Relatywne znaczenie sektora pierwszego maleje, jego udział w PKB jest dzisiaj niewielki3. Podobnie słabnie rola sektora drugiego, chociaż proces ten nie postępuje już tak prędko. Nie oznacza to, że oba te działy zajmują coraz mniej miejsca w gospodarce każdego kraju. W Chinach i w Indiach liczba ludności pracującej w rolnictwie pozostaje duża, tworząc potężny zasób pracy do wykorzystania w przyszłości poza tym sektorem. Aktywizacja tych ludzi tworzy jeden z podstawowych elementów strategii gospodarczej tego kraju. Chiński przemysł jest na tyle duży, bezwzględnie i relatywnie, że zmusza go to do produkowania nie tylko na rynek krajowy, ale i zagraniczny. Przypomnijmy, że na sektor pierwszy składa się również górnictwo. Eksploatacja złóż ropy naftowej i gazu ziemnego daje więcej niż 1/3 PKB Rosji, jednocześnie przysparza ponad połowę dochodów budżetowych i 2/3 wpływów z eksportu. Spotyka się opinię o masowym przemieszczaniu się produkcji przemysłowej z krajów bogatej Północy do państw biedniejszego Południa, gdzie koszty wytwarzania, zwłaszcza koszty pracy, są niższe. Spójrzmy na ten problem z punktu widzenia Chin, nazywanych czasem fabryką świata. W połowie obecnej dekady Stany Zjednoczone produkowały niemal 3 razy więcej samochodów dostawczych niż Chiny. Gdyby uwzględnić różnice jakościowe między pojazdami, przewaga amerykańska byłaby jeszcze większa. W 2007 r. pod względem łącznej produkcji samochodów Chiny znalazły się na trzecim miejscu na świecie, za Japonią i USA. Jeżeli jednak potraktować Unię Europejską jako całość, to jej przypadłoby miejsce przed Japonią. Uważa się, że za lat 10 Chiny mogą zająć pierwszą pozycję. Już dzisiaj są liderem w produkcji stali (36% produkcji światowej). Chiny wytwarzają 3,5 razy więcej stali niż druga na światowej liście wytwórców Japonia. Podobnie dominują w wytwarzaniu włók3 Istnieją wyjątki. W Mozambiku, Nepalu, Somalii i Ugandzie udział rolnictwa w wytwarzaniu PKB przekracza 60%. Zob. Geografia gospodarcza świata, I. Fierla (red.), PWE, Warszawa 2005, s. 206.
Współczesny sektor wiedzy
55
4 Współczesny sektor wiedzy Wydaje się, że rezygnacja z adaptacji wielu przyjętych rozwiązań dobrze funkcjonujących w krajach wysoko rozwiniętych oznaczałaby znaczne utrudnia dla sektora B+R, ICT i usług profesjonalnych. Praktyczne wyodrębnienie sektora wiedzy z całej gospodarki nie jest łatwe, co utrudnia analizę znaczenia tej dziedziny życia gospodarczego. Wynika to m.in. z tego, że system dostarczania zaawansowanej informacji jest zlokalizowany częściowo w przedsiębiorstwach, głównie przemysłowych, przez co nie jest wydzielony organizacyjnie. Teoria zasobów i kompetencji, jedno ze stanowisk w teorii przedsiębiorstwa, uznaje, że o istocie i sile sektora wiedzy rozstrzygają możliwości technologiczne i umiejętności pracowników1. Ponadto ważny element tego sektora stanowią klastry, oparte na nierozdzielnym połączeniu działalności bezpośrednio produkcyjnej z obszarzem prac badawczo-rozwojowych. Fakt bliskości organizacyjnej i przestrzennej przedsiębiorstw i instytucji wpływa pozytywnie na produktywność i konkurencyjność procesu wytwarzania. Te liczne dzisiaj zgrupowania firm i instytucji je wspierających stały się istotną częścią współczesnego sektora wiedzy i przedmiotem licznych analiz. Twórcą pojęcia klastru, nazywanego inaczej klastrem przemysłowym (business cluster), jest Michael Porter2. Zjawisko to analizował
1 A.
Noga, Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009, s. 176–177.
2 M.
Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, New York 1990.
56
Sektor wiedzy w rozwoju gospodarki
Paul Krugman na gruncie geografii ekonomicznej3. Wcześniej problem ten rozpatrywał, używając innej terminologii, Alfred Marshall, najważniejszy ekonomista przełomu XIX i XX w. Klaster powstaje jako skutek jednoczesnego wystąpienia trzech zjawisk: skoncentrowania w jednym miejscu odpowiednio dużych zasobów wytwórczych i umiejętności, uzyskania przez współpracujące ze sobą organizacje wysokiej pozycji krajowej i międzynarodowej w sferze wytwarzania określonych produktów oraz odnotowaniu trwałych przewag komparatywnych przez wytwórców określonych towarów. Istnieją cztery typy klastrów. Klastry geograficzne stanowią grupy firm zlokalizowanych blisko siebie, które niezależnie od profilu rozwijają pewne formy współpracy lub wymiany ekonomicznej. Klastry sektorowe stanowią połączenie przedsiębiorstw zbliżonych do siebie z punktu widzenia rodzaju wytwarzanych produktów lub świadczonych usług. Klastry horyzontalne korzystają ze wspólnych źródeł zasobów potrzebnych w ich działalności, np. zasobów oświatowych, badawczych, laboratoryjnych lub związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa produkcji. Klastry wertykalne wykorzystują te same kanały dystrybucji lub zaopatrzenia. Klastry są w stanie wpłynąć na konkurencyjność współdziałających ze sobą przedsiębiorstw w trojaki sposób: zwiększając ich produktywność, wprowadzając innowacje i tworząc zachęty do podejmowania nowych rodzajów działalności gospodarczej. Z punktu widzenia form wykorzystywania wiedzy wyróżnia się dwa rodzaje klastrów. Pierwszy – tworzą tzw. technoklastry, jednostki operujące w sferze wysokiej technologii i wymagające stałego i silnego dopływu nowych rozwiązań w zakresie know-how, dla których wspólnym punktem odniesienia są te same uczelnie kształcące zatrudnianych specjalistów. Przykładem technoklastra może być Silicon Valley. Drugi typ – korzysta również z wysokiej klasy umiejętności swoich 3 P.
1991.
Krugman, Geography and Trade, Gaston Eyskens Lecture Series, August
Statystyczny obraz sektora wiedzy
69
5 Statystyczny obraz sektora wiedzy Opis sektora wiedzy za pomocą materiału statystycznego nie pozwala znaleźć odpowiedzi na wszystkie pytania wyłaniające się podczas analizy rozpatrywanego problemu, nie wszystkie bowiem charakterystyki sektora są przedmiotem obserwacji statystycznej. Ponadto dostępne dane są niekompletne i nie w pełni porównywalne. Nie prezentują sektora wiedzy w całości, ale jego komponenty. Przypomnijmy, że sektor wiedzy został zdefiniowany jako obszar gospodarki dostarczający zaawansowanej informacji, w jego skład wchodzą informatyka, telekomunikacja, usługi profesjonalne oraz sfera badań i rozwoju. W 2006 r. największe wydatki na prace badawczo-rozwojowe poniosły Stany Zjednoczone, Unia Europejska, Japonia i Chiny. Wydatkowane kwoty wyniosły odpowiednio 343 mld dol., 231 mld, 130 mld i 115 mld, w relacji do PKB było to 2,6, 1,8, 3,2 i 4,3%. Kolejność tych czterech krajów nie była w świetle obu kryteriów taka sama. Z punktu widzenia udziału nakładów na B+R w PKB najwyższe miejsce zajęły Chiny, Szwecja, Finlandia, Korea Płd., Szwajcaria, Islandia, USA i następnie na miejscu 17 UE jako całość1. Poniższe zestawienie obrazuje wielkość wydatków poniesionych na prace badawczo-rozwojowe w wybranych krajach w przeliczeniu na dolary po uwzględnieniu parytetu siły nabywczej walut narodowych (PPP$) oraz relatywny udział organizacji przemysłowych i rządów w finansowaniu tych prac. 1 http://www.oecd.org/dataoecd
70
Sektor wiedzy w rozwoju gospodarki
Tablica 5.1 Wydatki na prace B+R w wybranych krajach w 2007 r. w mln bieżących PPP$ oraz udział przemysłu i rządu w ich finansowaniu, w % Kraje
Wydatki
Przemysł
Rząd
11 698,1
53,0
40,5
785,3
46,7
37,4
Belgia
6 472,4
59,7
24,7
Chiny
86 758,2
69,1
24,7
Dania
4 651,6
59,5
27,6
Finlandia
6 283,3
66,6
25,1
Francja
41 436,2
52,2
38,4
Grecja
1 734,6
31,1
46,8
Hiszpania
15 595,7
47,1
42,5
Holandia
9 959,0
51,1
36,2
Irlandia
2 490,4
59,3
30,1
Izrael
7 985,1
69,0
23,3
Japonia
138 782,1
77,1
16,2
Kanada
23 838,9
47,8
32,8
Korea Płd.
35 885,8
75,4
23,1
Niemcy
66 688,6
67,6
28,4
Norwegia
3 686,2
46,4
44,0
Polska
3 110,0
33,1
57,5
Portugalia
1 839,5
36,3
55,2
Australia Austria
www.keytext.com.pl