Adaptacje demo low by keytext

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk

Ważnym zadaniem polityki gospodarczej towarzyszącej tym procesom staje się poprawa jakości otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorstw, faktyczne osłabienie ograniczeń rozwoju przedsiębiorczości i stabilizacja warunków funkcjonowania. Tworzenie ram instytucjonalnych dobrej jakości (państwo silne jakością regulacji) oznacza pobudzanie rozwoju przedsiębiorczości poprzez pełniejszą swobodę gospodarczą, szerszy dopływ informacji, klarowne prawo i skuteczną jego egzekucję, efektywne doradztwo, eliminację mitręgi biurokratycznej dla firm i transferu pomocy publicznej z UE. Obok poprawy jakości i zapewnienia stabilności regulatorów ekonomiczno-finansowych, ważnym zadaniem państwa jest zmniejszenie asymetrii kierunków alokacji europejskich funduszy strukturalnych na rzecz wspierania innowacyjnej aktywności przedsiębiorstw.

Wydawnictwo Key Text

adaptacja okładka.indd 1

ADAPTACJA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW DO RYNKU UNII EUROPEJSKIEJ

Akcesja do UE wywołała procesy dostosowawcze działalności krajowych przedsiębiorstw zorientowane na zmianę paradygmatu ich rozwoju w kierunku kryteriów jakościowych i maksymalizacji wiedzy. Podmioty gospodarcze zapoczątkowały proces odchodzenia od cenowych czynników konkurencji w kierunku innowacyjności i konkurowania jakością. Można więc bronić tezy, iż w warunkach członkostwa w UE przedsiębiorstwa krajowe zapoczątkowały swą drogę do GOW. Należy równocześnie podkreślić, że pomoc publiczna z UE, stanowiąc ważny czynnik stymulujący te fundamentalne zmiany, pełni równocześnie rolę uzupełniającego źródła finansowania. Podstawą tych zmian są środki własne przedsiębiorstw krajowych i stopniowo zwiększające się zasoby kapitału intelektualnego.

ADAPTACJA

POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW

DO RYNKU

UNII

EUROPEJSKIEJ pod podredakcją redakcją Joanny JoannyKotowicz-Jawor Kotowicz-Jawor

Wydawnictwo Key Text

2008-02-28 14:03:55

176

Bibliografia

Joanna Kotowicz-Jawor

WstÄ&#x2122;p

Joanna Kotowicz-Jawor

Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Opracowanie graficzne okładki: Jacek Tarasiewicz Zdjęcie na okładce: fotolia.com Opracowanie typograficzne: Anna Wojda Grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr 1H02C00529 pt. „Pierwsze doświadczenia adaptacji polskich przedsiębiorstw do zintegrowanego rynku UE” © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk ISBN: 978-83-923383-5-2

Realizacja wydawnicza: Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa tel. 022 632 11 39, 022 632 11 36, fax wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

Wstęp

Spis treści Joanna Kotowicz-Jawor Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Joanna Pęczkowska

Pierwsze doświadczenia adaptacji gospodarek Grecji, Hiszpanii i Portugalii do warunków Jednolitego Rynku UE. . . . . . . . . . . . . . . . 19 Urszula Grzelońska

Zmiany relacji przedsiębiorstw z otoczeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Lesław Pietrewicz

Dostosowania w sferze finansowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Tadeusz Baczko

Korzystanie z pomocy publicznej z Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . 53 Jan Macieja

Wpływ akcesji na efektywność przedsiębiorstw. . . . . . . . . . . . . . . . 81 Michał Zajfert

Reakcje przedsiębiorstw na zmiany w infrastrukturze. . . . . . . . . . . . 101 Ewa Krzywina

Dostosowania w sferze zatrudnienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Grażyna Gierszewska

Zmiany metod konkurowania przedsiębiorstw. . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Elżbieta Mączyńska

Instrumenty redukcji zagrożeń w działalności firm . . . . . . . . . . . . . . 145 Joanna Kotowicz‑Jawor

Adaptacja w sferze rozwoju – inwestycje, innowacje. . . . . . . . . . . . . 163 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Joanna Kotowicz-Jawor

Wstęp

Joanna Kotowicz-Jawor

Wstęp W warunkach dynamicznych zmian technologicznych i cywilizacyjnych na rynku globalnym głównym wyzwaniem dla podmiotów gospodarczych staje się ich wysoka adaptacyjność do tych procesów poprzez budowę jakościowych podstaw konkurowania i aktywne uczestnictwo w wyścigu innowacyjnym. Oznacza to realizację nowego paradygmatu rozwoju, jakim jest maksymalizacja wiedzy. Kryteria te spełniają przedsiębiorstwa w rozwiniętych, kreatywnych gospodarkach opartych na wiedzy (GOW), jak Irlandia i Finlandia1. Celem podjętego zadania badawczego była próba odpowiedzi na pytania, jak po akcesji do UE można ocenić zdolność dostosowawczą polskich firm do zmian zachodzących w skali globalnej i wymogów gospodarki opartej na wiedzy (GOW) oraz w jakim stopniu integracja z UE wpływa na zakres imitacji przez krajowe podmioty gospodarcze zachowań tzw. organizacji uczących się. W pracy sformułowano tezę, iż akcesja do UE stała się przełomowym impulsem do budowy przez polskie przedsiębiorstwa jakościowych podstaw konkurowania na globalnym rynku i zainicjowania ich długiego marszu w kierunku GOW. Weryfikacji tej tezy służą wyniki badania prowadzonego w INE PAN w latach 2005–2007 na próbie 132 przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych różnej skali i form własności2. Obserwację procesów dostosowawczych tych podmiotów do warunków Jednolitego Rynku przeprowadzono we wszystkich kluczowych sferach ich funkcjonowania. Zbadano zmiany relacji przedsiębiorstw z ich otoczeniem instytucjonalnym, dostosowania gospodarki finansowej, wykorzystanie pomocy publicznej z UE, adaptację gospodarowania zasobami ludzkimi, zmiany wykorzystania usług infrastrukturalnych, dostosowania zarządzania strategicznego, strategii konkurencyjnych i systemów wczesnego ostrzegania przed upadłością oraz adaptacyjność sfery rozwojowej, tj. inwestowania i innowacyjności. Analiza zawiera także prezentację zmian głównych wskaźników efektywnościowych badanej próby na tle obserwacji tych zmian, pro1 Por. m.in.: J. Wierzbołowski, Analiza fińskiej drogi do economy of knowledge, Instytut Łączności, Warszawa 2004; Ireland- konowledge is in our nature, IDA, January 2004; S. Kwiatkowski, Przedsiębiorczość intelektualna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. 2 Grant MNiSW pt.: Pierwsze doświadczenia adaptacji polskich przedsiębiorstw do zintegrowanego rynku UE, kierownik naukowy: J. Kotowicz-Jawor. Wśród 132 badanych podmiotów gospodarczych przedsiębiorstwa produkcyjne stanowią 63%, zaś usługowe 37%. Obserwacja dotyczy 58 jednostek średniej skali, 23 małych i 5 firm mikro oraz 46 dużych przedsiębiorstw. Spółki z dominującym kapitałem krajowym to 84% próby, zagraniczne 9% i z kapitałem mieszanym 7%.

Joanna Kotowicz-Jawor

wadzonych w latach 2003-2006 dla szerokiej populacji przedsiębiorstw na podstawie sprawozdań F013. Interesujące i użyteczne dla praktyki gospodarczej wydało się wzbogacenie badania prezentacją pierwszych doświadczeń adaptacji gospodarek Grecji, Hiszpanii i Portugalii do warunków członkostwa w UE ze wskazaniem zarówno błędów, jak i działań prowadzących do efektywnego wykorzystania szans rozwojowych, jakie stworzyła ta akcesja4. W realizacji zadania badawczego uczestniczył Zespół w składzie: T. Baczko, G. Gierszewska, U. Grzelońska, J. Kotowicz-Jawor, E. Krzywina, J. Macieja, E. Mączyńska, J. Pęczkowska, L. Pietrewicz i M. Zajfert. 11 Badania wykazały, iż akcesja do UE przyniosła wyraźną poprawę relacji przedsiębiorstw z ich otoczeniem instytucjonalnym5 zarówno krajowym jak europejskim. Dotyczy to doradztwa, lokalnych systemów regulacji, nadzoru i kontroli oraz instytucji UE. Zwraca uwagę szersza oferta usług konsultingowych, łatwiejsza ich dostępność, wyższa jakość i większa częstotliwość wykorzystania. Małe i średnie firmy podkreślają znaczny wpływ instytucji europejskich, tj. regulacji, norm i standardów, w tym głównie dotyczących ochrony ekologicznej, na ich zachowania. Mówi się nawet o „małej rewolucji” w traktowaniu przez podmioty gospodarcze środowiska naturalnego. Słabością otoczenia instytucjonalnego pozostaje nadmierne jego zbiurokratyzowanie, zmienność regulatorów ekonomiczno-finansowych, mnogość kontroli i wymogów sprawozdawczych. Uwzględniając dostosowania do systemu regulacji transferów pomocy publicznej z UE można sformułować tezę, iż akcesja stała się drugim obok transformacji systemowej kluczowym stymulatorem fundamentalnych zmian mechanizmu funkcjonowania i rozwoju polskich przedsiębiorstw w ostatnim ćwierćwieczu.

Procesy dostosowawcze w sferze finansów6 wskazują na zbliżanie się przedsiębiorstw do wzorców krajów wysoko rozwiniętych i działanie zgodnie z założeniami teorii hierarchicznej struktury finansowej. W działalności bieżącej i rozwojowej opierają się one na akumulacji własnej, poprawiając wyniki i zdolność kredytową poprzez redukcję zadłużenia. Równocześnie w warunkach akcesji zwiększa się stopniowo ich gotowość do korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania. Sprzyja temu relatywnie niska cena kredytu i łatwiejsza jego dostępność. „Trudny kredyt” nie stanowi już bariery rozwoju dla przedsiębiorstw średniej skali, pozostaje jednak ważnym ograniczeniem dla małych podmiotów gospodarczych. Stąd przesunięcia źródeł finansowania w kierunku kredytu bankowego i funduszy strukturalnych z UE dotyczą głównie średnich firm. 11

3 Por.

rozdział: J. Macieja, Wpływ akcesji na efektywność przedsiębiorstw. rozdział: J. Pęczkowska, Pierwsze doświadczenia adaptacji gospodarek Grecji, Hiszpanii i Portugalii do warunków Jednolitego Rynku UE. 5 Por. rozdział: U. Grzelońska, Zmiany relacji przedsiębiorstw z otoczeniem. 6 Por. rozdział: L. Pietrewicz, Dostosowania w sferze finansowej. 4 Por.

Pierwsze doświadczenia adaptacji gospodarek Grecji, Hiszpanii i Portugalii

Joanna Pęczkowska

Pierwsze doświadczenia adaptacji gospodarek Grecji, Hiszpanii i Portugalii do warunków Jednolitego Rynku UE Członkostwo Polski w Unii Europejskiej stwarza ogromne szanse rozwoju polskiej przedsiębiorczości. Kluczowe znaczenie ma umiejętność ich wykorzystania. Użytecznym zadaniem badawczym wydało się dokonanie analizy porównawczej pierwszych doświadczeń adaptacji gospodarek Grecji, Hiszpanii i Portugalii do warunków panujących na Jednolitym Rynku europejskim i wskazania sposobów wykorzystania przez te kraje szans rozwojowych wynikających z integracji z Unią Europejską, a także eliminacji występujących zagrożeń. Doświadczenia przedsiębiorstw wymienionych krajów wydają się użyteczne dla polskiej praktyki gospodarczej w pierwszych latach po akcesji.

Grecja Grecja rozpoczęła starania o członkostwo we Wspólnotach w 1975 roku. Traktat akcesyjny, podpisany 28 maja 1979 r., wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1981 roku. W momencie akcesji kraj ten znajdował się w dosyć trudnej sytuacji gospodarczej, znacznie odbiegającej od pozostałych rozwiniętych gospodarek europejskich. Większość wskaźników ekonomicznych kształtowała się na niekorzystnym poziomie i ulegała dalszemu pogorszeniu. Rósł deficyt budżetowy, inflacja i bezrobocie, spadało tempo wzrostu gospodarczego. Struktura greckiej gospodarki była przestarzała, a przemysł skoncentrowany w branżach schyłkowych. W momencie przystąpienia do EWG grecki PKB wynosił około 58% średniego unijnego. Wzrost gospodarczy, który w latach 1971–1980 ukształtował się na poziomie 4,7%, stymulowały przede wszystkim wydatki państwowe, rozwój rolnictwa i turystyki. Rolnictwo wytwarzało prawie 20% PKB (przy średnio 3,3% udziale dla pozostałych państw członkowskich), udział przemysłu zaś kształtował się na poziomie 18% (przy ponad 30% produkcji przemysłowej w pozostałych krajach Wspólnoty)1. Niekorzystnie kształtowała się również sytuacja greckich przedsiębiorstw. Firmy państwowe stanowiły ponad połowę wszystkich jednostek gospodarczych. Pod kontrolą państwa znajdowały się m.in. telekomunikacja, przemysł energetyczny, transport, przemysł obronny, a także górnictwo, przemysł stoczniowy oraz tekstylny. Większość greckich przedsiębiorstw państwowych była 1 Integracja

Grecji ze Wspólnotami Europejskimi, główne problemy i doświadczenia, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2000.

Joanna Pęczkowska

zadłużona i odnotowywała straty. Ich łączna produkcja stanowiła zaledwie 11,5% PKB2. W pierwszych latach członkostwa sytuacja greckiej gospodarki nie tylko nie uległa poprawie, ale wręcz się pogorszyła. Zanotowano niemal trzykrotny spadek PKB, który w latach 1981–1990 wyniósł zaledwie 1,6%3. Inflacja również kształtowała się na niekorzystnym poziomie. Przez pierwsze dziesięć lat członkostwa wahała się ona w przedziale od 14% do 25%, a jej średnioroczna wartość w latach 80. wyniosła 18,4% (przeciętna roczna stopa inflacji w żadnym z państw członkowskich, z wyjątkiem Portugalii, nie przekroczyła w tym czasie progu 9%)4. Od 1981 r. poważnym problemem stał się również systematyczny wzrost liczby bezrobotnych. Stopa bezrobocia wzrosła z poziomu 2,2% w latach 1975–1980 do 6,4% w 1990 roku5. W wyniku stosowanej ochrony poszczególnych sektorów gospodarki przed konkurencją ze strony państw Wspólnoty i związanych z tym kosztów funkcjonowania nierentownych przedsiębiorstw państwowych, wysokich kosztów zbrojeń, a także rozbudowanej polityki socjalnej deficyt sektora publicznego znacznie się powiększał. Relacja długu publicznego do PKB wzrosła z 30% w 1980 r. do 62% w 1983 r. i 89% w 1990 roku6. Pogorszeniu uległa także sytuacja w obrotach handlowych z zagranicą związana z niemal 10% spadkiem eksportu w pierwszych pięciu latach członkostwa. Wraz z przystąpieniem do EWG następował systematyczny wzrost udziału spożycia w PKB (z 74% w 1980 roku do 89% w 1997 roku) przy jednoczesnym spadku nakładów inwestycyjnych z 33% do 19%7. Zwiększone możliwości importowe nie zostały wykorzystane na poprawę konkurencyjności przedsiębiorstw, a raczej na zaspokajanie bieżących potrzeb konsumpcyjnych. Udział maszyn i urządzeń w całości importu w ciągu pierwszych pięciu lat członkostwa spadł z poziomu 35% w roku 1980 do 20% w roku 1985, a więc o 15%8. Poważnym zagrożeniem był również szybki rozwój szarej strefy. Eksperci szacują, iż produkcja w szarej strefie stanowiła około 30% PKB9. Pogorszenie sytuacji gospodarczej kraju w pierwszych latach członkostwa wyraźnie wskazuje na to, iż Grecja nie potrafiła wykorzystać szans rozwojowych, jakie niesie za sobą integracja. Zadecydowało o tym wiele różnych czynników, wśród których za najważniejszy uznawany jest silny interwencjonizm państwowy. Zarówno w momencie akcesji, jak i przez kolejne kilka lat grecka gospodarka była ściśle kontrolowana przez państwo, co pozostawiało niewiele miejsca dla nieskrępowanej działalności gospodarczej. Rząd grecki chronił za2 World

Development Indicators, The World Bank, Washington 1999.

3 Ibidem.

4 Integracja Grecji ze Wspólnotami Europejskimi, główne problemy i doświadczenia, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2000. 5 Dane Eurostatu. 6 Integracja Grecji ze Wspólnotami Europejskimi, główne problemy i doświadczenia, ed. cit. 7 Ibidem.

8 W. M. Orłowski, Droga do Europy. Makroekonomia wstępowania do Unii Europejskiej, Instytut Europejski w Łodzi, Łódź 1998. 9 F.

Schneider, D. H. Enste, Shadow Economies: Size, Causes and Consequences, International Monetary Fund, Washington 2000.

Zmiany relacji przedsiębiorstw z otoczeniem

Urszula Grzelońska

Zmiany relacji przedsiębiorstw z otoczeniem1 Przez otoczenie przedsiębiorstwa rozumie się tutaj – po pierwsze – inne przedsiębiorstwa występujące w stosunku do siebie w roli dostawców, odbiorców, konkurentów działających w tej samej lub zbliżonej branży (będziemy nazywać je otoczeniem biznesowym przedsiębiorstw) oraz – po drugie – zewnętrzne jednostki krajowe występujące wobec przedsiębiorstw w roli organów nadzoru, kontroli, regulacji i doradztwa, a także różne instytucje Unii Europejskiej pełniące wobec przedsiębiorstw analogiczną rolę jak wyżej wspomniane organy krajowe (te elementy otoczenia będziemy dalej określać jako otoczenie instytucjonalne przedsiębiorstw). Zainteresowanie zmianami stosunków przedsiębiorstw z otoczeniem biznesowym i instytucjonalnym po pełnym przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej wywodzi się stąd, że w dyskusjach toczących się w literaturze i publicystyce ekonomicznej przed przystąpieniem i przed objęciem polskich przedsiębiorstw uregulowaniami obowiązującymi na obszarze Unii były formułowane wobec polskich firm różne nadzieje i jednocześnie obawy. Nadzieje dotyczyły głównie likwidacji lub co najmniej złagodzenia bariery popytowej, przed którą stanęły polskie przedsiębiorstwa wraz z rozpoczęciem transformacji. Obawy wiązano głównie z otoczeniem instytucjonalnym i dotyczyły zaostrzenia uregulowań odnoszących się do jakościowych norm produktów, norm ochrony środowiska, reguł konkurencji2.

1 Tylko 5 spośród 132 przedsiębiorstw, które odpowiedziały na naszą ankietę, nie ustosun-

kowało się do rozdziału ankiety zawierającego pytania o zmiany stosunków z otoczeniem (biznesowym i instytucjonalnym). Wszystkie wyliczenia dokonywane są w stosunku do całej próby liczącej 132 przedsiębiorstwa. 2 W artykule poświęconym wyłącznie tej problematyce (M. Gorynia i R. Wolniak, Polish Firms in the European Union. Their Internationalization Projections and Perspectives, „Studia Ekonomiczne” 2003, nr 1–2) autorzy wysuwają kilka hipotez w kwestii sytuacji przedsiębiorstw polskich po wstąpieniu do Unii Europejskiej. Piszą oni m.in., że pełna integracja z Unią otworzy przed polskimi firmami, z jednej strony, bezprecedensowe możliwości ekspansji i – z drugiej – zaostrzy konkurencję, bo zmniejszy się udział poszczególnych firm w rynkach, pojawią się zagrożenia polskich firm fuzjami i przejęciami ze strony unijnych i ponadnarodowych korporacji, zmniejszy się liczba polskich firm, ale ich przeciętna wielkość wzrośnie, firmy będą skłonne bardziej wykorzystywać w swojej działalności swoje kluczowe kompetencje, natomiast będą mniej skłonne do dywersyfikowania działalności.

Urszula Grzelońska

Zmiany w stosunkach przedsiębiorstw z otoczeniem biznesowym Obrazu zmian w stosunkach z otoczeniem biznesowym – przedsiębiorstwami partnerami czy konkurentami – dostarczyło m.in. zawarte w ankiecie pytanie o to, czy przedsiębiorstwa spotkały się po przystąpieniu Polski do Unii z propozycjami sprzedaży, zaopatrzenia i zawarcia innych umów długookresowych. Odpowiedzi potwierdzających otrzymanie takich propozycji udzieliło 51, czyli około 38% badanych przedsiębiorstw, negatywnie odpowiedziało 71 przedsiębiorstw i 10 nie udzieliło odpowiedzi. Pod względem wielkości przedsiębiorstw rozkład udzielających twierdzących odpowiedzi był prawie taki sam, jak rozkład wszystkich przedsiębiorstw mieszczących się w badanej próbie. Przykładowo, wśród przedsiębiorstw spotykających się z propozycją przejęcia było około 30% przedsiębiorstw dużych, około 52% średnich, 15% małych i 3% mikro, natomiast w badanej próbie duże przedsiębiorstwa stanowiły 35% próby, średnie – 44%, małe około 17% i mikro 4%. Propozycje przejęcia lub wykupu firmy otrzymało w sumie 27 przedsiębiorstw, czyli około 20% badanej próby; częściej (17 przypadków) były to propozycje ze strony partnerów zagranicznych. Dziewięć firm otrzymało propozycje od partnerów krajowych, dodatkowo jedno przedsiębiorstwo spotkało się z propozycją przejęcia ze strony partnera krajowego i zagranicznego. Również 27 przedsiębiorstw odnotowało propozycje zawarcia umów długookresowych (można powiedzieć: zawarcia aliansów strategicznych). Propozycje aliansów z partnerami krajowymi otrzymało 8 firm, z partnerami zagranicznymi – 10, a 9 przedsiębiorstw spotkało się z propozycjami pochodzącymi zarówno od partnerów krajowych jak i zagranicznych. Ciekawy wydaje się fakt, że wśród przedsiębiorstw otrzymujących oferty zawarcia umów długookresowych (pochodzących od partnerów zarówno krajowych jak i zagranicznych) nie było działających w Polsce przedsiębiorstw zagranicznych, a w strukturze rozpatrywanej ze względu na wielkość przedsiębiorstwa w odniesieniu do struktury badanej próby zaznacza się lekka przewaga na korzyść dużych firm. Jeśli chodzi natomiast o pojawiające się przed przystąpieniem Polski do Unii obawy przed konkurencją i przejęciami ze strony przedsiębiorstw ze „starej” Unii, czego przykładem jest przytoczona wyżej projekcja M. Goryni i R. Wolniaka, to nie można uznać, że nie sprawdza się ona całkowicie, ale też nie można twierdzić, że polskie przedsiębiorstwa żyją pod ciągłą presją wykupów i przejęć. Propozycje aliansu w dziedzinie wspólnego zaopatrzenia otrzymało w sumie 16 przedsiębiorstw, a propozycje wspólnej sprzedaży – 18 firm. Generalnie można stwierdzić, że wśród przedsiębiorstw działających w Polsce dało się zauważyć lekkie nasilenie propozycji wszelkiego rodzaju współdziałania w biznesie (bardziej szczegółową charakterystykę przedmiotu propozycji współdziałania przedstawiono w tabeli 1).

Dostosowania w sferze finansowej

Lesław Pietrewicz

Dostosowania w sferze finansowej Celem niniejszego opracowania jest zbadanie, czy wstąpienie Polski do struktur europejskich wywarło wpływ na sferę finansową przedsiębiorstw, to jest na ich zachowania (politykę i strategię finansową) i wyniki. Badanie pierwszych reakcji przedsiębiorstw na rozszerzenie Unii Europejskiej, siłą rzeczy, obejmować musi dwa elementy: zmiany otoczenia i reakcje dostosowawcze przedsiębiorstw. Punktem wyjścia do zbadania adaptacyjności krajowych przedsiębiorstw musi być określenie, czy sfera finansów zarówno na poziomie mikro, jak i systemu finansowego stanowi barierę funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw w Polsce. Badania obejmować więc muszą dwa obszary: kompetencje zarządów w zarządzaniu finansami przedsiębiorstwa (obszar wewnątrz firmy) oraz koszt i dostępność zewnętrznego finansowania (obszar zewnętrzny). Ponieważ podstawą niniejszej analizy są ankiety skierowane do przedsiębiorstw, próba określenia otoczenia finansowego przedsiębiorstw będzie miała postać pośredniej oceny funkcjonowania (przydatności) systemu finansowego z punktu widzenia przedsiębiorców, czyli jego klientów biznesowych. Ponieważ nie dysponujemy porównywalnymi ocenami, dokonanymi przed wstąpieniem Polski do Unii, niniejsze badanie ma charakter przekrojowy (ang. cross-sectional study); skoncentrujemy się w nim na ogólnej ocenie i różnicach między przedsiębiorstwami w przekroju wielkości przedsiębiorstwa, a pomocniczo także w przekroju własnościowym (przedsiębiorstwa krajowe, zagraniczne i mieszane). W części analizy dotyczącej oceny rynku kapitału (systemu finansowego) interesowały nas, zgodnie ze wskazaniami literatury, kwestie dostępności i kosztu zewnętrznego finansowania pochodzącego z różnych potencjalnych źródeł. Warto zaznaczyć na wstępie, że w niniejszym opracowaniu nie są analizowane kwestie dostępności finansowania z programów pomocowych Unii Europejskiej ani z innych form pomocy publicznej, które to zagadnienia są przedmiotem analizy w osobnym rozdziale. Postawiono sobie natomiast pytanie, czy i jak ewentualna poprawa w zakresie dostępności i kosztu pozyskiwania kapitału może wpłynąć na działalność bieżącą i rozwojową krajowych przedsiębiorstw oraz przyczynić się do poprawy ich konkurencyjności. Mechanizmem owej ewentualnej poprawy jest, jak wskazuje literatura ekonomii finansowej, wywieranie wpływu na zaangażowanie zewnętrznych środków finansowych w przedsięwzięcia gospodarcze. Z teorii wynika m.in., że wykorzystanie zewnętrznych źródeł finansowania pozwala zwiększyć tempo rozwoju przedsiębiorstw. Zasadniczą kwestią w ocenie rynku kapitału jest więc ocena,

Lesław Pietrewicz

czy stwarza on dogodne warunki dla działalności i rozwoju krajowych przedsiębiorstw. Dokonując oceny kompetencji finansowych przyglądamy się przede wszystkim strukturze finansowej i jej dynamice w zestawieniu ze zgłaszanym zapotrzebowaniem na zewnętrzne źródła finansowania i jego uzasadnieniem. Pomocniczo traktujemy zestawienie dynamiki kredytów i pożyczek krótkoterminowych i długoterminowych, a także dynamiki krótkoterminowych aktywów finansowych, jak również umiejętność określenia własnej pozycji w zakresie efektywności na tle branży. W zakresie wyników finansowych badamy w okresie 2004–2005 m.in. dynamikę przychodów ogółem, dynamikę wyniku na działalności operacyjnej i wyniku netto. Uważamy, że zestawienie tych wyników odzwierciedla, z jednej strony, zmiany warunków funkcjonowania przedsiębiorstw, a z drugiej – posiadany poziom kompetencji i skuteczność przyjętych i realizowanych strategii. Nie jest natomiast zasadne interpretowanie osiąganych wyników w kategoriach efektów wstąpienia do Unii, gdyż nie wiemy, jakie wyniki osiągnęłyby te firmy, gdyby Polska do Unii nie przystąpiła. Możemy więc tu mówić o współwystępowaniu zjawisk, a nie o relacjach przyczynowo-skutkowych, co nakazuje daleko idącą ostrożność przy interpretacji danych. W świetle powyższych zastrzeżeń widać, że największą wartość poznawczą będzie mieć porównanie wyników różnych typów przedsiębiorstw, gdyż wszystkie one stanęły wobec obiektywnie dokonanego zdarzenia (wstąpienia Polski do UE i związanej z tym zmiany warunków gospodarowania), tak więc różnice w dynamice wyników odzwierciedlać muszą różnice w stopniu przygotowania firm do zmian otoczenia. Przedstawienie jedynie dynamik z pominięciem wartości bezwzględnych pozwala zaś zminimalizować wpływ efektów branżowych. Jeżeli przedsiębiorstwa należące do różnych wyodrębnionych segmentów uzyskały znacząco różne dynamiki wyników finansowych, interpretujemy to w kategoriach zróżnicowania przygotowania do nowych warunków i umiejętności korzystania z nich.

Zewnętrzne finansowanie przedsiębiorstw Wyniki przedstawione w tabeli 3. świadczą o tym, że dostępność zewnętrznego finansowania stanowi mało znaczącą barierę wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw. Zaobserwowana nieznacznie niższa dostępność finansowania długoterminowego (2,2 dla całej próby) niż krótkoterminowego (1,7) jest zjawiskiem naturalnym, gdyż odzwierciedla wyższe ryzyko finansowania długoterminowego. Zwraca uwagę, że zestawienie ocen przedsiębiorstw wskazuje, że dostępność kapitału długoterminowego, kluczowego z punktu widzenia zdolności rozwojowej firm, nie zależy od wielkości przedsiębiorstwa. Wynik ten należy ocenić tym bardziej pozytywnie, że w literaturze jednoznacznie wskazuje się na większe trudności firm sektora MSP z pozyskiwaniem takiego finansowania. Istotne różnice między poszczególnymi grupami przedsiębiorstw uwidaczniają się natomiast w ujęciu własnościowym. Otóż firmy

Korzystanie z pomocy publicznej z Unii Europejskiej

Tadeusz Baczko

Korzystanie z pomocy publicznej z Unii Europejskiej1 Pomoc publiczna2 w Polsce, bez uwzględnienia rolnictwa, rybołówstwa i transportu, w ujęciu wartościowym jest najwyższa wśród nowych krajów Unii Europejskiej3. Na Polskę przypada prawie połowa pomocy publicznej kierowanej do nowych krajów członkowskich (NKC) Unii. Intensywność tej pomocy, liczona jako udział w PKB, już nie jest tak wysoka w stosunku do innych nowych krajów członkowskich; Polska była w 2004 roku czwarta w kolejności wśród nowych krajów (EU-10), a po uwzględnieniu Rumunii i Bułgarii, które weszły do UE w styczniu 2007 roku, jest piąta. Intensywność pomocy w Polsce jest wyższa niż przeciętna wśród krajów EU-10, wynosząca 1,35% PKB. Odmienny obraz daje odniesienie wartości pomocy publicznej do liczby mieszkańców. Jest znamienne, że pomoc publiczna per capita w krajach EU-15 jest wyższa niż w krajach EU-12 (tab. 9). Pomoc publiczna w Polsce jest wysoka, ale nie w tym jest główne wyzwanie dla polityki gospodarczej. Podobnie jak w pozostałych nowych krajach członkowskich zasadnicza różnica w stosunku do krajów EU-15 sprowadza się do różnicy 1 Podstawą opracowania była część ankiety poświęcona pomocy publicznej oraz dwa studia przypadków w celu jej przetestowania. Bardzo pomocne dla przygotowania ankiety było spotkanie w INE PAN z udziałem przedstawicieli Ministerstwa Gospodarki, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta. Chciałbym w tym miejscu podziękować uczestnikom spotkania, a w szczególności dyrektorowi Krzysztofowi Guldzie z Ministerstwa Gospodarki za aktywny udział, cenne sugestie oraz inspirację. Chciałbym też podziękować kierownictwu przedsiębiorstw BIOTON i NETIA za umożliwienie przeprowadzenia badania pilotażowego w tych firmach. Panu mec. Pawłowi Krzywinie dziękuję za pomoc w organizacji wspomnianego spotkania w INE PAN oraz w przygotowaniu wstępnej rozbudowanej wersji ankiety dotyczącej pomocy publicznej. Dziękuję także Pani Agnieszce Postępskiej za przygotowanie na podstawie obliczeń własnych autora wykresów 1–12 oraz tabel 12–23. Oczywiście, za wszelkie ewentualne słabości analiz ponosi odpowiedzialność autor tekstu. 2 Pomoc publiczna – to pomoc udzielana przez Państwo Członkowskie lub ze źródeł państwowych, w jakiejkolwiek formie, która narusza lub grozi naruszeniem konkurencji przez uprzywilejowanie niektórych przedsiębiorstw lub produkcji niektórych wyrobów w zakresie, w jakim wpływa ona negatywnie na wymianę handlową pomiędzy Państwami Członkowskimi (art. 87 ust. 1 TWE) – na podstawie definicji w Programie Polityki w Zakresie Pomocy Publicznej na lata 2005–2010, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Warszawa marzec 2005. 3 Opracowanie dotyczy pomocy publicznej dla przedsiębiorstw i oparte jest na badaniach empirycznych. Istnieje obszerna literatura dotycząca pomocy publicznej z Unii Europejskiej. Zob. m.in. F. Misiąg (red. naukowy), Pomoc publiczna dla małych i średnich przedsiębiorstw. Mity i rzeczywistość, PWE, Warszawa 2005; P. Pelka, M. Stasiak, Pomoc publiczna dla przedsiębiorców w Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2002. Rozszerza się też zakres prac badawczych

Tadeusz Baczko

w strukturze tych nakładów. W nowych krajach członkowskich (NKC) prawie 2 razy wyższa jest pomoc publiczna na rzecz sektora węglowego i usług (tab. 10). Tabela 9. Pomoc publiczna w krajach obecnej Unii Europejskiej* w latach 2002–2004 Wyszczególnienie Pomoc publiczna w mln euro** Pomoc publiczna jako % PKB** Ludność w milionach Pomoc publiczna na osobę w euro

EU25 EU15 NKC BG

48991 42717 6274

981 1826

0,49

0,45 1,35 0,36 1,86 2,23

450,6 376,5 74,1

109

113

7,8 21,7 10,2

179

135

167

0,1 1,96 0,14 0,26

1,1 3,27 1,44 0,54

0,6

1,4

0,7

2,3

3,4

0,4 38,2

5,4

330

348

231

808

139 2902

* Oznaczenia krajów według nomenklatury Eurostatu. ** Bez rolnictwa, rybołówstwa i transportu. Źródło: REPORT State Aid Scoreboard – spring 2006 update – EU 2006.

Tabela 10. Sektorowy podział pomocy publicznej Unii Europejskiej w latach 2002–2004* Miliony euro

Udział w % Przetwórstwo

Usługi (łącznie z turystyką, finansowymi, mediami i kulturą)

Węgiel

EU-25

49 064

EU-15

42 790

NKC

6 724

981

Wyszczególnienie

Pozostałe działy poza przetwórstwem

Razem

* bez rolnictwa, rybołówstwa i transportu. Źródło: REPORT State Aid Scoreboard – spring 2006 update – EU 2006.

prowadzonych w tej dziedzinie. Duże znaczenie w tym obszarze mają prace zlecone m.in. przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. Ich wyniki zawarte są m.in. w opracowaniu Ocena postępów Polski w zakresie spójności z Unią Europejską. Raport 2007, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, lipiec 2007. Ważne są też badania UOKiK dotyczące pomocy publicznej. Dotyczą one tak ważnych obszarów, jak strefy specjalne; zob. m.in. Wyniki monitorowania pomocy publicznej udzielonej spółkom motoryzacyjnym prowadzącym działalność gospodarczą na terenie specjalnych stref ekonomicznych (stan na 30 czerwca 2005 r.), Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Warszawa, lipiec 2005 rok.

Wpływ akcesji na efektywność przedsiębiorstw

Jan Macieja

Wpływ akcesji na efektywność przedsiębiorstw Wprowadzenie Prowadząc badania nad wpływem akcesji na proefektywne zachowania przedsiębiorstw trzeba pamiętać, że w 2004 roku dwa, a nie jeden, ważne czynniki równocześnie wpłynęły na zmianę rynkowych zachowań polskich przedsiębiorstw, w tym na działania proefektywne. Wydarzeniami tymi były: akcesja Polski do UE (maj) oraz wielka redukcja stawki podatku dochodowego do 19% (z dniem 1 stycznia). Oba równocześnie spowodowały wielkie pozytywne zmiany w tempie produkcji, eksportu, inwestycji, dochodów budżetowych, sytuacji finansowej, a także zmiany wydajności pracy, TFP1, EBITDA2 oraz w zyskowności produkcji, jakie dokonały się w krajowych firmach w roku 2004 i w dalszych latach. Ze względu na trudność wyodrębnienia wpływu każdego z wymienionych czynników na przebieg tych zmian, badania ankietowe uzupełniono badaniami, które są oparte na danych pochodzących z kwartalnych sprawozdań F-01 składanych w GUS. Opracowanie powstało zatem nie tylko na podstawie oficjalnych statystyk, ale także na podstawie ankiet, a więc zawiera również subiektywne odczucia zarządów na temat wpływu akcesji na szeroko rozumiane proefektywne zachowanie przedsiębiorstw (zwracam uwagę na subiektywny charakter części przedstawionej informacji w tablicach 30–33). Badaniami objęte zostały również przedsiębiorstwa małe i mikro z podziałem na formę własności. Oba źródła danych należy traktować jako komplementarne.

Wpływ akcesji na proefektywne zachowanie przedsiębiorstw (na podstawie danych statystycznych zawartych w ankietach) Wpływ akcesji na wielkość sprzedaży i wyniki ekonomiczne Uwagi metodologiczne. Badanie wpływu akcesji na wielkość sprzedaży i wyniki

finansowo-ekonomiczne w pierwszej kolejności przeprowadzono na danych statystycznych zawartych w nadesłanych rocznych sprawozdaniach finansowych badanych firm (razem 132). Pod względem wielkości pogrupowano je na duże (tab. 26), średnie (tab. 27), małe (tab. 28) i mikro (tab. 29). Dodatkowo 1 TFP

– Łączna produktywność kapitału ludzkiego i rzeczowego. – wynik operacyjny plus amortyzacja.

2 EBITDA

Jan Macieja

podzielono je z punktu widzenia kryterium formy własności. Wyróżniono następujące formy: krajowe, zagraniczne i mieszane. Warto podkreślić, że przedsiębiorstwa zwiększyły znacząco sprzedaż (w tym eksport) oraz poprawiły wskutek tego rentowność brutto i EBITDA (na których wielkość nie oddziałuje stawka podatkowa) już w I i II kw. 2004 r., czyli przed akcesją. Firmom zależało bowiem na umocnieniu pozycji rynkowej na przyszłym wspólnym rynku. Badane wskaźniki uległy też znaczącej poprawie w II półroczu 2004 r. w porównaniu z analogicznym okresem 2003 roku. Dlatego odnotowany w omawianych tu badaniach ankietowych przyrost sprzedaży (w tym eksportu) i poprawa wskaźników ekonomiczno-finansowych w roku 2005 w porównaniu z rokiem 2004 jest przybliżoną miarą wpływu akcesji na wyniki przedsiębiorstw. Wiedza na temat skutków ekonomicznych akcesji byłaby niewątpliwie większa, gdyby dostępne były dane roczne za lata 2003 i 2005 oraz dane kwartalne za 2004 rok. Nie posiadamy jednak w całości takich danych. Wpływ akcesji na proefektywne zachowanie dużych przedsiębiorstw. Tabela 26 pokazuje,

w ilu przedsiębiorstwach wzrosły przychody, eksport, zatrudnienie, a także wartość środków trwałych w 2005 r. w porównaniu z rokiem 2004, a w ilu nastąpiło pogorszenie wyników. W firmach krajowych przychody wzrosły w dwudziestu jednostkach (spadły w 16), choć koszty wzrosły aż w 29, a tylko w dziewięciu spadły. Nie są znane przyczyny tego stanu rzeczy, gdyż oczekiwać można było wzrostu kosztów jedynie w 20 firmach; w tylu bowiem wzrosła sprzedaż. Trzy firmy nie podały informacji o przychodach ze sprzedaży i kosztach ich uzyskania. Odpisy amortyzacyjne wzrosły w 23 firmach, zmalały w 15 (jedna firma nie wypełniła rubryki). Wzrost wartości odpisów amortyzacyjnych wyjaśnia zamieszczona informacja o zmianach wartości środków trwałych. Wzrosły one aż w 33 firmach, zmalały w trzech, dla trzech firm nie dysponujemy danymi. Wynik finansowy brutto poprawił się w dziewiętnastu firmach, a pogorszył w siedemnastu (3 nie udzieliły informacji). Natomiast 21 firm odnotowało polepszenie wyniku finansowego netto, a 14 pogorszenie (4 nie odpowiedziały). Z nieznanych powodów aż 30 firm nie udzieliło informacji o wielkości nakładów na B+R. Odpowiedziało 14 firm, z czego w siedmiu nastąpił wzrost nakładów, a w siedmiu spadek. Na pytanie dotyczące środków pieniężnych 22 firmy poinformowały o wzroście ich ilości, 12 o spadku, a 4 nie udzieliły informacji. Były to środki własne oraz pochodzące z kredytów krajowych i zagranicznych. Przeciętne zatrudnienie (liczone w etatach) zwiększyło się w dziewiętnastu firmach, a spadło w szesnastu (4 nie odpowiedziały). W szesnastu firmach spadły przychody w stosunku do 2004 roku. Eksport ogółem wzrósł w szesnastu, ale do krajów UE w czternastu firmach. Spadek eksportu zanotowało 13 firm. Wartość informacyjna tych danych nie jest jednak duża, gdyż 15 firm nie wypełniło rubryki dotyczącej eksportu ogółem i aż 20 – dotyczącej eksportu do UE.

Reakcje przedsiębiorstw na zmiany w infrastrukturze

101

Michał Zajfert

Reakcje przedsiębiorstw na zmiany w infrastrukturze Adaptacyjność polskich przedsiębiorstw do rozszerzonego w wyniku akcesji rynku unijnego zależy od wielu czynników. Jednym z nich jest otoczenie infrastrukturalne tych przedsiębiorstw. Na otoczenie to, oprócz ogólnodostępnej infrastruktury zarządzanej przez państwo (np. sieci dróg), składają się także usługi przedsiębiorstw infrastrukturalnych. Określenie, które przedsiębiorstwa jako niezbędne innym do funkcjonowania należą do infrastruktury, jest do pewnego stopnia elastyczne. Istotne są – jak się wydaje – te dziedziny, w których występują problemy we wprowadzaniu reguł wolnorynkowych wynikające z występowania sieci o charakterze monopolu naturalnego. Dotyczy to sieci telekomunikacyjnej, kolejowej czy energetycznej. W sektorach tych podstawowym problemem jest stworzenie reguł umożliwiających innym podmiotom niedyskryminacyjny dostęp do sieci. Natomiast oczywistym oczekiwaniem ogółu przedsiębiorstw jest dostęp do odpowiadającej współczesnym wymogom infrastruktury za możliwie niską cenę. Akcesja Polski do UE wymusiła wiele zmian na różnych polach sektora infrastrukturalnego. Po akcesji wyraźnie widoczny jest postęp w modernizacji infrastruktury, co jest efektem znacznego wsparcia finansowego przez UE inwestycji infrastrukturalnych. Jednakże z racji specyfiki i choćby obszarowej wielkości wiele z tych zmian napotyka szereg barier, co często determinuje dłuższy przebieg zmian w czasie i powoduje, że nie są one dostrzegane przez przedsiębiorstwa. Przedmiotem analizy w niniejszym rozdziale jest próba oceny wpływu zmian otoczenia infrastrukturalnego na możliwości adaptacyjne polskich przedsiębiorstw. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w grupie ankietowanych przedsiębiorstw znajdują się także takie, których działalność jest bezpośrednio lub pośrednio związana z mającym miejsce rozwojem i modernizacją dokonującą się w poszczególnych sektorach infrastrukturalnych. Zmiany w tym sektorze oznaczają więc nie tylko korzystniejsze warunki funkcjonowania ogółu podmiotów gospodarczych, lecz także stwarzają niektórym z nich możliwości aktywnego udziału w tych zmianach.

Telekomunikacja W Polsce zarejestrowanych jest ponad 60 operatorów świadczących usługi telefonii stacjonarnej, ale Telekomunikacja Polska SA nadal ma pozycję ope-

102

Michał Zajfert

ratora dominującego na rynku, a jej przychody stanowią 79% łącznych przychodów sektora telefonii stacjonarnej. Obecna pozycja TP SA wynika z podjętej w latach 90. strategii liberalizacji tego rynku. Inaczej niż w innych krajach o podobnych problemach rozpoczęto ją od segmentu usług lokalnych. W zamierzeniu miało to sprzyjać rozwojowi konkurencji poprzez rozbudowę infrastruktury dostępowej (linii do nowych abonentów). Nie uwzględniono jednak faktu, iż nowi operatorzy muszą ponosić ogromne koszty na inwestycje i utrzymanie infrastruktury dostępowej, a jednocześnie uzyskują relatywnie niskie wpływy z opłat instalacyjnych, abonamentu i za połączenia lokalne. Wyłączność na czerpanie wpływów z przynoszących duże zyski połączeń międzystrefowych oraz międzynarodowych na długie lata była zastrzeżona tylko dla TP SA. Zgodnie z dyrektywami UE, jeszcze przed akcesją Polski powołano urząd regulujący i liberalizujący rynek usług telekomunikacyjnych – Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty przekształcony później w Urząd Komunikacji Elektronicznej. Dzięki decyzji wydanej przez ten urząd w 2004 r., konkurenci Telekomunikacji Polskiej mogli wejść na rynek usług lokalnych, świadczonych dotychczas klientom TP poprzez wybór tzw. prefixem operatora realizującego połączenie. Efektem otwarcia rynku usług lokalnych była wojna cenowa, której skala przekroczyła oczekiwania TP i zmusiła do redukcji kosztów, w tym kosztów zatrudnienia. Kolejnym skutkiem działań regulatora jest pełne udostępnienie od 2007 r. infrastruktury telekomunikacyjnej konkurentom (m.in. Tele2, GTS Energis, Telefonia Dialog, Netia), co daje dotychczasowym abonentom operatora narodowego możliwość zmiany operatora i świadczenia przez niego pełnej gamy usług internetowych i telefonicznych. Wartość rynku telefonii stacjonarnej, określana wielkością przychodów uzyskiwanych z usług generowanych przez przedsiębiorców telekomunikacyjnych, wykazuje od kilku lat tendencję spadkową. Jest to spowodowane rozwojem rynku telefonii komórkowej i znacznym upowszechnieniem się jej wśród społeczeństwa. Spadek ten zaczął być widoczny już w 2002 r., a w roku 2006 wynosił około 18% w skali roku. W ciągu tych lat jedynie w 2004 r. przychody z rynku telefonii stacjonarnej były wyższe w porównaniu do roku poprzedniego. Wzrost ten wynikał z umożliwienia działalności niezależnym operatorom telekomunikacyjnym poprzez oferowanie swoich usług za pomocą własnego numeru dostępowego (tzw. prefixu). Sytuację zbliżonego startu i pełnej konkurencji w telekomunikacji można zaobserwować na rynku telefonii komórkowej, która przeżywa ciągły rozwój (wykres 14). Konkurujący operatorzy oferują klientom coraz atrakcyjniejsze oferty po coraz niższej cenie, jednocześnie osiągając zyski. W połowie 2002 r. liczba użytkowników telefonów komórkowych przewyższyła liczbę abonentów telefonii stacjonarnej, a na koniec 2006 r. w Polsce było blisko 37 mln aktywnych kart telefonicznych SIM, co oznacza penetrację rynku na poziomie 96%. Perspektywę dalszego wzrostu obrazuje średni poziom penetracji dla Unii Eu-

Dostosowania w sferze zatrudnienia

111

Ewa Krzywina

Dostosowania w sferze zatrudnienia Zmiany w poziomie zatrudnienia Obserwacja zmian w sferze zatrudnienia po akcesji do UE pozwala sformułować tezę, że w przedsiębiorstwach rozpoczął się proces zmian o charakterze jakościowym. Badania wykazały, że w analizowanych przedsiębiorstwach w 2005 r. w porównaniu do roku 2004 firmy bardziej zwiększały niż zmniejszały liczbę pracowników, gdyż przeciętne zatrudnienie1 wzrosło w blisko 60% firm, a w około 1/3 przedsiębiorstw nastąpił spadek zatrudnienia. W około 10% firm, głównie małych i średnich, zatrudnienie w badanym okresie utrzymało się na takim samym poziomie jak w okresie poprzednim (głównie firmy usługowe należące do kapitału krajowego). Na zmniejszenie zatrudnienia wskazywały głównie firmy będące własnością kapitału krajowego. Spadek zatrudnienia dotyczył przede wszystkim przedsiębiorstw dużych (ok. 50% wskazań) i średnich (ok. 40%). Wzrost zatrudnienia można było zaobserwować przede wszystkim w firmach krajowych (85% wskazań). Liczbę pracowników w największym stopniu zwiększały firmy średniej wielkości (prawie 50% wskazań), a następnie duże (ok. 30% wskazań). W tej grupie nie znalazła się ani jedna firma mikro, która deklarowałaby wzrost liczby pracowników w badanym okresie. Badania pokazały także, że pracodawcy częściej zatrudniali kobiety (ok. 44% firm) niż je zwalniali (ok. 30% firm).

Poprawa jakości kapitału ludzkiego Największy wzrost przeciętnego zatrudnienia w 2005 r. w stosunku do 2004 r. dotyczył pracowników z wykształceniem: ponadmagisterskim (m. in. MBA i ze stopniem doktorskim) – około 14%, wyższym (blisko 10%) i średnim zawodowym łącznie ze szkołami policealnymi (prawie 7%). Tylko w grupie osób posiadającym wykształcenie zasadnicze zawodowe miało miejsce zmniejszenie liczby pracujących (około 3%). Wyniki te również potwierdzają dane dotyczące struktury. We wszystkich kategoriach wykształcenia (oprócz osób, które ukończyły szkołę zasadniczą zawodową) w 2005 r. miał miejsce wzrost udziału poszczególnych grup pracujących, przy czym największy dotyczył osób posiadających wykształcenie wyższe i średnie zawodowe.

1 Analiza

niu.

struktury zatrudnienia dotyczy przedsiębiorstw, które podały dane o zatrudnie-

112

Ewa Krzywina

Rosnący poziom wykształcenia zarówno managementu jak i całych załóg pokazuje wykres 17. W ponad 40% przedsiębiorstw2 (głównie krajowych) wzrósł poziom wykształcenia kadry zarządzającej. Na ten fakt nie wskazała ani jedna firma mikro. Zmiana poziomu wykształcenia wyższej kadry zarządzającej dotyczyła przede wszystkim firm średniej wielkości (43% wskazań), a następnie firm dużych (39% wskazań). W żadnym przedsiębiorstwie nie zanotowano zmniejszenia poziomu wykształcenia kadry zarządzającej, przy czym ponad połowa ankietowanych stwierdziła, że poziom wykształcenia managementu nie uległ zmianie. Dotyczyło to wszystkich przedsiębiorstw produkcyjnych, firm średniej wielkości oraz mikroprzedsiębiorstw. Większość badanych przedsiębiorstw (ponad 60%) stwierdziła, że w badanym okresie w ich przedsiębiorstwach wzrósł lub zasadniczo wzrósł także poziom wykształcenia pozostałych pracowników. Na ten fakt wskazywały głównie firmy krajowe średniej wielkości, a także tylko jedna firma mikro. Zmiany w poziomie wykształcenia tych pracowników deklarowały głównie firmy sektora produkcji (62% wskazań). Tylko w trzech przedsiębiorstwach (dwie firmy średniej wielkości i jedna firma mikro) nastąpił spadek poziomu wykształcenia pozostałych pracowników. Uzyskane wyniki pokazują, że badane przedsiębiorstwa, ale także i zatrudnieni w nich pracownicy doskonale rozumieją, wysyłając pracowników na studia wyższe, podyplomowe czy inne kursy i szkolenia, wagę kapitału ludzkiego, który przekłada się na rozwój i konkurencyjność firmy na rynku. Wykres 17. Zmiany w poziomie wykształcenia kadry zarządzającej i pozostałych pracowników w 2005 r. w stosunku do 2004 r.

% 60 50 40 30 20 10 0

zasadniczo spadł

spadł

Kadra zarządzająca

nie zmienił się

wzrósł

poziom wykształcenia

zasadniczo wzrósł

Pozostali pracownicy

Źródło: Obliczenia własne na podstawie informacji z ankietowanych przedsiębiorstw.

Poprawa jakości kapitału ludzkiego miała odzwierciedlenie w zwiększeniu inwestycji w kapitał ludzki. Większość respondentów stwierdziła, że w 2005 r. 2 Można

powiedź.

było wskazać kilka odpowiedzi; część ankietowanych nie wskazała na żadną od-

Zmiany metod konkurowania przedsiębiorstw

123

Grażyna Gierszewska

Zmiany metod konkurowania przedsiębiorstw Konkurencyjność i strategie badanych przedsiębiorstw W części analizy dotyczącej konkurencyjności interesowały nas następujące problemy: 11 charakterystyka rynków, na których działają przedsiębiorstwa, 11 przypadki nieuczciwej konkurencji i ich skala w polskiej gospodarce, 11 współpraca przedsiębiorstw z partnerami z otoczenia sektorowego, 11 ocena konkurencyjnego potencjału przedsiębiorstwa, 11 słabe i mocne strony badanych przedsiębiorstw w kategoriach wartości materialnych i niematerialnych, 11 rodzaje realizowanych strategii badanych przedsiębiorstw. Analiza konkurencyjności została uzupełniona oceną zmian strukturalnych w badanych przedsiębiorstwach dotyczących rodzaju tych zmian, ich celów i przyczyn oraz ich kontekstu (integracja europejska, koncentracja sektorowa – alianse strategiczne, fuzje i przejęcia). Większość badanych przedsiębiorstw wskazuje, że poziom konkurencji w sektorach, w których działają, zwiększył się i to za sprawą zarówno rywali krajowych, jak i zagranicznych. Jedno przedsiębiorstwo uznało, że konkurencja się zmniejszyła, a 31,5% stwierdziło, że poziom konkurencji nie uległ zmianie. Badane przedsiębiorstwa działają na zróżnicowanych rynkach. Najczęściej są to rynki, gdzie funkcjonuje wiele organizacji o podobnym potencjale konkurencyjnym – 60,8% wskazań. Niemniej liczna jest grupa przedsiębiorstw, które działają na rynkach wysoce konkurencyjnych, gdzie są firmy globalne – 48,5% wskazań. Barierami wejścia na te rynki są: wysokie nakłady rzeczowe i kapitałowe (31,5 % wskazań), wysoki poziom technologiczny i innowacyjność przedsiębiorstw (24,6%), dostęp do kanałów dystrybucji (10,0%). Część z badanych organizacji działa na rynkach regulowanych przez państwo – 13,8% wskazań. Charakterystyczną cechą rynków, na których działają badane przedsiębiorstwa, jest występowanie nieuczciwej konkurencji. Z wielu badań, prowadzonych przez różne zespoły naukowców, wynika, że poziom i skala nieuczciwej konkurencji w polskiej gospodarce pozostają od wielu lat niezmienione. Z naszych analiz wynika, że są to najczęściej takie przypadki jak (w proc. wskazań): 11 rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji na temat konkurentów i ich produktów – 33,8%,

124

Grażyna Gierszewska

11 kopiowanie produktów w celu wprowadzenia klienta w błąd co do tożsamości producenta lub produktu – 28,5 %, 11 nieuzasadnione zróżnicowanie w sposobie traktowania klientów – 20,0%, 11 oznaczenie wyrobów mające na celu wprowadzenie w błąd nabywców – 17,7%, 11 utrudnianie dostępu do rynku – 15,4%, 11 posługiwanie się nierzetelnymi wynikami badań – 13,8%, 11 posługiwanie się nieprawdziwymi atestami – 12,3%, 11 nieuczciwa reklama – 11,5% , 11 ujawnianie lub wykorzystywanie informacji stanowiących tajemnice przedsiębiorstwa konkurencyjnego – 6,9%, 11 ingerencja w stosunki umowne między innymi przedsiębiorstwami na rynku a ich dostawcami i klientami – 6,2%. Respondenci wskazywali także na inne przypadki działań rywali noszące znamiona nieuczciwej konkurencji, a mianowicie: sprzedaż nieopodatkowana, naruszanie praw do znaków towarowych, przemyt towarów, dumping cenowy, podkupywanie pracowników, „ustawianie” przetargów pod konkretne firmy, wojny cenowe, ograniczanie dostępu do sieci dystrybucji. Z analizy wynika, że przypadki nieuczciwej konkurencji, opisywane zarówno w prasie codziennej jak i fachowej, nie są odosobnione i marginalne. Stanowią poważny problem dla wielu przedsiębiorstw działających na polskim rynku. Badane przedsiębiorstwa pozytywnie oceniają swoją pozycję na rynku. Niewielka grupa przedsiębiorstw – zaledwie 9,2% – określa swoją pozycję jako nie wyróżniającą się. Natomiast wśród badanych organizacji mamy (w proc. wskazań): 11 firmy dynamicznie rozwijające się – 41,5%, 11 liderów rynkowych – 26,2%, 11 firmy działające w atrakcyjnej niszy rynkowej – 6,2%, 11 monopolistów – 5,4%. Są też przedsiębiorstwa, które osiągnęły pozycję monopolistyczną lub dominującą na rynkach lokalnych albo w wybranych grupach asortymentowych czy też w niszach rynkowych. W budowaniu przedsiębiorstwa partnerskiego, kooperującego, nastawionego bardziej na współpracę niż na konkurowanie, polskie organizacje są na początku tego procesu. Wskazują na to odpowiedzi respondentów dotyczące zawierania porozumień o długookresowej współpracy z konkurentami, dostawcami, kooperantami, klientami, przedsiębiorstwami zagranicznymi. Tego rodzaju porozumienia zawarło 38,3% badanych przedsiębiorstw i miały one w zdecydowanej większości formę umów długoterminowych dotyczących dostaw czy umów handlowych z klientami. Wieloletnie porozumienia dotyczące dystrybucji, współpracy technologicznej, tworzenie konsorcjów w celu realizacji dużych, skomplikowanych projektów są nadal rzadkością w polskiej gospodarce.

Instrumenty redukcji zagrożeń w działalności firmi

145

Elżbieta Mączyńska

Instrumenty redukcji zagrożeń w działalności firm Wprowadzenie Podstawowym problemem w funkcjonowaniu współczesnych przedsiębiorstw jest gwałtowność i zawiłość przemian cywilizacyjnych, jakim obecnie podlega gospodarka w światowej i lokalnej skali. Stwierdzenie, że żyjemy w czasach burzliwych, choć brzmi jak truizm, ma dzisiaj, jak chyba nigdy wcześniej, specjalną wymowę. Na naszych oczach kurczy się cywilizacja industrialna, ustępując miejsca innej, nowej, ciągle niedodefiniowanej. Jak dowodzi Alexander Bard, „żyjemy w dwóch epokach jednocześnie, choć mało kto ma tego świadomość. Jedna, przemijająca to kapitalizm. Druga, związana z rewolucją informatyczną, to epoka Internetu. W tamtej na samym czubku społecznej piramidy mieliśmy fabrykantów i bankierów, a na samym dole – proletariat. W epoce, która nadchodzi, na szczytach władzy znajduje się mała liczebnie, ale bajecznie bogata sieciowa netokracja. Podnóże społecznej piramidy zajmuje konsumtariat”1. W warunkach nowego paradygmatu rozwojowego rozstrzygające znaczenie ma kapitał intelektualny, a nie – jak w klasycznej gospodarce industrialnej – własność materialnych środków produkcji2. Wiedza staje się „uniwersalnym substytutem”. Tworzy to ogromny potencjał produktywności. Dlatego też kluczową kategorią staje się „dostęp” do wiedzy i informacji, czego przeciwieństwem jest „wykluczenie”. Jednostki (zarówno prawne, jak i fizyczne) nie dysponujące nim skazane są na wykluczenie3. W tej sytuacji obok beneficjentów przemian rośnie liczba „ofiar”4. Przedsiębiorstwa podlegają konkurencji globalnej, a obrót nimi w gospodarce globalnej narasta, stając się areną załatwiania różnego rodzaju interesów, nie tylko ekonomicznych. „Istnieją dwa rodzaje przedsiębiorstw: klienci 1 Netokracja

i konsumtariat, czyli nowy podział społeczny w epoce Internetu, http://www. teberia.pl/news.php?id=5250, 2006; por. też J. Soderqvist, A. Bard, NETOKRACJA. Nowa elita władzy i życie po kapitalizmie, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006. 2 Por. A. Toffler, Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo i przemoc u progu XXI stulecia, Zysk i S-ka, Poznań 2003 oraz A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Poznań 1996. 3 J. Riffkin, Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilę życia, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003. 4 Por. A. Toffler, Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo i przemoc u progu XXI stulecia, Zysk i S-ka, Poznań 2003 oraz A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Poznań 1996.

146

Elżbieta Mączyńska

i cele”5. Na porządku dziennym są fuzje i przejęcia przedsiębiorstw, nie tylko przyjazne, ale i wrogie, kiedy to stają się celem „do ustrzelenia”. Najbardziej narażone na wrogie przejęcie są firmy o słabej kontroli właścicielskiej i niesprawnym kierownictwie, o spadającej efektywności6. Bezprecedensowo wysokie tempo przemian sprawia, że teoria często nie przystaje do praktyki, zaś doświadczenia z przeszłości nie tylko nie wystarczają, ale podstawową umiejętnością staje się umiejętność zapominania, wyzbywania się starych nawyków i wzorców. Zarazem największą barierą rozwojową staje się niewiedza o własnej niewiedzy. W takich warunkach w działalności gospodarczej trudno przecenić rolę wysokiej jakości zarządzania finansami, które staje się coraz ważniejszym narzędziem racjonalizacji działalności gospodarczej i czynnikiem sukcesu.

Czynniki sukcesu i zagrożenia w działalności gospodarczej. Dwie strony medalu Dokonujący się obecnie przełom cywilizacyjny wywołuje fundamentalne przemiany w funkcjonowaniu przedsiębiorstw. Najbardziej spektakularnym zjawiskiem jest dekoncentracja produkcji, która wyraża się we wzrastającej liczbie małych firm i w dzieleniu firm wielkich na mniejsze jednostki. „Korzyści płynące z wielkiej skali produkcji zostają unicestwione przez straty wynikające z zawiłości struktury. Im bardziej skomplikowana struktura firmy, tym mniej prawa ręka wie o poczynaniach lewej. Pojawiające się szczeliny i pęknięcia powodują coraz większe straty, które zjadają zyski płynące z produkcji masowej. Do lamusa odchodzi hasło, że większe jest lepsze”7. Towarzyszą temu znaczne redukcje zatrudnienia i zmiany form organizacyjnych, czego skrajnym przykładem jest wirtualizacja biznesu. Rozstrzygającym czynnikiem sukcesu staje się wczesne wykrywanie zagrożeń i szybka na nie reakcja, elastyczność i zdolność manewru8. Wśród głównych czynników sukcesu w działalności gospodarczej – ale też jego odwrotnej strony, tj. upadłości – wymienia się w literaturze ekonomiczne m.in.9: 11 czynniki związane z tempem wzrostu i rozwoju, 11 czynniki kulturowo-cywilizacyjne, 11 czynniki zarządzania wiedzą i informacją. 5 J.C.

Hooke, Fuzje i przejęcia, Liber, Warszawa1998, s. 285. Hooke, op. cit., s. 284. 7 Por. A. Toffler, Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo i przemoc u progu XXI stulecia, Zysk i S-ka, Poznań 2003 oraz A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Poznań 1996. 8 Por. E. Mączyńska (red. nauk.) Ekonomiczne aspekty upadłości przedsiębiorstw w Polsce, SGH, Warszawa 2005, ss.7–16, oraz Zagrożenie upadłością (red. nauk. E. Mączyńska, K. Kuciński), SGH, Warszawa 2005. 9 Por. R. Simons, Czy wiesz jak duże ryzyko ukryte jest w twojej firmie?, „Harvard Business Review, Polska”, kwiecień 2005 oraz R. Simons, How Risky is Your Company?, „Harvard Business Review”, May–June 1999. 6 J.C.

163

Adaptacja w sferze rozwoju – inwestycje, innowacje

Joanna Kotowicz-Jawor

Adaptacja w sferze rozwoju – inwestycje, innowacje Z obserwacji zmian funkcjonowania sfery rozwojowej przedsiębiorstw po akcesji do UE wynika, iż ich droga do GOW jest jeszcze daleka, lecz pojawiają się symptomy świadczące o zainicjowaniu procesu wchodzenia na tę ścieżkę. Zmiany w sferze inwestowania i innowacji świadczą o zapoczątkowaniu budowy jakościowych podstaw konkurowania obserwowanych firm. Badane podmioty wykazują znaczny wzrost aktywności inwestycyjnej. Wartość nakładów w całej próbie wzrosła w badanym okresie ponad dwuipółkrotnie (264,8%). Najbardziej zwiększył się w nich udział zakupów nowych maszyn i urządzeń z 42,6% w roku 2003 do 57,6% w 2005 roku. Warto równocześnie zwrócić uwagę na trzykrotny wzrost wartości tych zakupów w dużych przedsiębiorstwach i tylko o 40% w podmiotach średniej skali. W strukturze inwestycji dominują więc wydatki na modernizację kapitału trwałego (tab. 52). Tabela 52. Struktura nakładów inwestycyjnych w latach 2003-2005 (w %)* Wyszczególnienie Nakłady ogółem w tym: zakupy maszyn i urządzeń zakupy środków transportu szkolenia pracowników budynki i budowle wartości niematerialne i prawne inne *

2003

2005

100

42,6 6,7 4,4 11,2 7,0 28,1

57,6 4,1 2,9 18,1 2,5 17,5

udziały proc. w nakładach inwestycyjnych całej próby.

Źródło: Obliczenia własne.

Ożywieniu inwestycji towarzyszy wzrost wydatków na bierne składniki majątkowe, tj. budynki i budowle (wzrost nakładów o 7%, zadania nowo rozpoczynane). Należy podkreślić, iż przy wysokiej dynamice inwestowania ogółem, mimo wzrostu wartości inwestycji w kapitał ludzki o 178,8% i wartości inwestycji niematerialnych i prawnych, udział tych wydatków w nakładach pozostaje nadal niewielki. Wyższe tempo nakładów obserwuje się tu w podmiotach dużej skali (siedmiokrotny wzrost) i w przedsiębiorstwach małych (trzykrotny wzrost). Aktywność ta dotyczy jednak relatywnie niedużej liczby tych

164

Joanna Kotowicz-Jawor

podmiotów. Średnie przedsiębiorstwa deklarują szerszy zakres inwestycji „w człowieka” (szkolenia, studia podyplomowe, kursy językowe), lecz tempo wzrostu tych nakładów jest niższe (117,7%). Interesujące jest, iż największy wzrost wydatków na nową myśl techniczną (licencje, patenty) nastąpił w firmach małych (136,6%), podczas gdy przedsiębiorstwa duże utrzymywały je na dotychczasowym poziomie (101,3%). Przy niewysokiej wartości nakładów liczba podmiotów średniej i dużej skali deklarujących podejmowanie tych zadań jest jednak znacząca (30 przedsiębiorstw średnich, 31 dużych). Ogólnie można więc stwierdzić, iż po akcesji do UE ożywieniu działalności inwestycyjnej podmiotów gospodarczych towarzyszył znaczący wzrost nakładów głównie na modernizację aparatu wytwórczego i zadania nowo rozpoczynane. Stopniowo poszerza się zakres inwestowania w nową myśl techniczną i poprawę jakości zasobów ludzkich zarówno dużych przedsiębiorstw, jak też podmiotów małej skali. Dynamika wzrostu tych wydatków w przedsiębiorstwach średnich była słabsza. Obserwowana poprawa zdolności akumulacyjnej przedsiębiorstw przy utrzymującej się wysokiej dynamice wzrostu PKB oraz dynamicznie rosnącej absorpcji funduszy strukturalnych z UE może obiecywać dalszy wzrost wydatków inwestycyjnych na poprawę jakości kapitału ludzkiego i pozyskiwanie nowych technologii. O zainicjowaniu procesu jakościowych zmian w działalności rozwojowej badanych firm świadczą deklarowane przez nie cele inwestowania. W warunkach dotychczasowej dominacji ceny jako głównego czynnika konkurowania przedsiębiorstw małej i średniej skali (64% firm sektora MŚP w roku 2005)1 szczególnie cieszy wskazanie przez niemal połowę (43%) respondentów poprawy jakości produkcji jako głównego celu inwestowania. Dla 23,8% podmiotów celem tym jest rozwój eksportu, zaś dla niemal 1/5 (19,5%) dywersyfikacja produkcji. Obserwowane procesy adaptacyjne sfery rozwojowej świadczą o zainicjowaniu doniosłych zmian budowy podstaw konkurowania przedsiębiorstw i ich przechodzeniu z konkurowania ceną na ścieżkę jakościowej rywalizacji konkurencyjnej. Inne ważniejsze cele inwestowania to zajęcie nowej niszy rynkowej (16,9% firm), rozwój sieci dystrybucji (24%), rozwój marketingu (18,5%). Interesująca jest struktura wiekowa aparatu wytwórczego analizowanych przedsiębiorstw. W badanej próbie dominują podmioty o najmłodszym kapitale trwałym (do 5 lat – 41,4% podmiotów udzielających odpowiedzi), lecz także o najstarszym majątku (powyżej 10 lat – 41,3%). Z badania wynika, że stopień wykorzystania zdolności produkcyjnej przedsiębiorstw jest bardzo wysoki. W latach 2004–05 wzrósł on z 81% do 83,8%, a w roku 2005 aż 22 podmioty (17%) wykorzystały swe możliwości produkcyjne w 100%. Bariera zdolności produkcyjnych może w nadchodzącym okresie dwojako oddziaływać na dynamikę wzrostu gospodarczego. Może ona spowalniać tempo wzrostu poprzez stymulowanie procesów inflacyjnych lub pobu1 Por.

Konkurencyjność sektora MŚP 2005, Raport PKPP Lewiatan, Warszawa 2006.

Bibliografia

171

Bibliografia A Country Study: Portugal, Federal Research Division, Library of Congress, United States of America. Adamiec J., Aspekty ekonomiczne trzeciego rozszerzenia Wspólnot Europejskich. Możliwości porównań z sytuacją Polski, „Raport Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu”, Nr 51, październik 1993. Ansoff I., Zarządzanie strategiczne, PWE, Warszawa 1985. Barry F., Economic Integration and Convergence Processes in the EU Cohesion Counries, “JCMS” 2003, Vol. 41, No. 5. Bates J., The Financing of Small Business, Sweet and Maxwell, London 1971. Biała Księga Transportu – Europejska polityka transportowa do 2010 r.: czas wyborów ”, Bruksela 2001 r., COM (2001) 370. Binsztok A., Innowacyjność polskich przedsiębiorstw w okresie transformacji gospodarczej, [w:] Strategiczna transformacja polskich przedsiębiorstw, praca zbiorowa pod red. M. Romanowskiej, SGH, Warszawa 2004. „Biuletyn Analiz” 2003, nr 11, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej. Communications materials to tackle the stigma of business failure BusinessUpdated, 17/3/2006, http://www.businessupdated.com/shownews.asp?news_id=1146&cat=Communications+materials+to+tackle+the+stigma+of+business+failure Cooley T.F., Quadrini V., Financial Markets and Firm Dynamics, „American Economic Review” 2001, No. 91 (5). Drucker P. F., Skuteczne zarządzanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1976. Drucker P. F., The National Interest, „Forum” 2005, No. 17/18. Drucker P. F., Zarządzanie w XXI wieku, Muza, Warszawa 2000. Dyskryminacyjne modele predykcji bankructwa przedsiębiorstw, „Ekonomista” 2006, nr 2. Enterprises in Europe, 1987–1997, European Comission, OOPEC, Luxembourg 2001. Enterprises in Europe, second report, European Communities – Commission, OOPEC, Luxembourg 1992. “European Economy”, December 1990. European Innovation Scoreboard 2006, European Commision, Brussels 2006. Filipczuk J., P. Soroka, T. Wach, Raport o Zarządzaniu: Polskie przedsiębiorstwa wobec wyzwań rynku, WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 1998. Gęsicka G., Wdrażanie europejskiej polityki spójności w Polsce, referat na konferencji MRR, Warszawa, 7 sierpnia 2007 r. Gierszewska G., Strategie restrukturyzacji produktowo-rynkowej przedsiębiorstw, [w:] Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji gospodarki polskiej, tom I, pod red. E. Mączyńskiej, DiG, Warszawa 2001. Gierszewska G., Wpływ prywatyzacji polskich przedsiębiorstw na wzrost ich zdolności konkurencyjnych, [w:] Raport o Zarządzaniu: Polskie przedsiębiorstwa i menedżerowie wobec wyzwań XXI wieku, red. B. Wawrzyniak, WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 1998. Godziszewski B., Zasobowe uwarunkowania strategii przedsiębiorstwa, UMK, Toruń 2001. Gorynia M., R. Wolniak, Polish Firms in the European Union. Their Internationalization Projections and Perspectives, „Studia Ekonomiczne” 2003, nr 1–2. Gorynia M., Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007. Hardin G., The Tragedy of the Commons, „Science” 1968, No. 162.

172

Bibliografia

Hazlitt H., Ekonomia w jednej lekcji, Wydawnictwo Znak-Signum, Kraków 1993. Hiszpańska droga do Unii Europejskiej, red. A. Zakrzewska, Instytut Europejski w Łodzi, Łódź 1998. Hooke J. C., Fuzje i przejęcia, Liber, Warszawa 1998. Industrial relations in small and medium-sized enterprises: final report, OECD 1989. Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w III kw. 2006, NBP, Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych, Warszawa 2006. Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania transportu drogowego i kolejowego w latach 1990–2004, NIK, Warszawa 2005. Innowacje i transfer techniki w gospodarce polskiej, praca pod red. A. Jasińskiego, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2000. Integracja Grecji ze Wspólnotami Europejskimi, główne problemy i doświadczenia, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 2000. International Financial Statistics Yearbook, International Monetary Fund, 1998. Ireland- konowledge is in our nature, “IDA”, January 2004. Is Convergence a spontaneous process? The experience of Spain, Portugal and Greece, “OECD Economic Studies” 1991, No. 16. Jagiełło W., Węsierska S., Migracja pracowników – szansa czy zagrożenie?, Raport KPMG, Warszawa 2007. Jourmard I., Mylonas P., Greek Public Enterprises, OECD Economic Department, “Working Papers”, No. 214. Kahneman D., A perspective on intuitive judgment and choice. Maps of bounded rationality. Prize Lecture, Princeton University, Department of Psychology, Princeton, USA. December 8, 2002. Kaleta A., Strategia konkurencji w przemyśle, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wrocław 2000. Karnowski J., Polityka gospodarcza Hiszpanii, Portugalii i Grecji w drodze do Unii Gospodarczej i Walutowej. Analiza doświadczeń na tle teorii, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2006. Koark A., Insolvent und trotzdem erfolgreich, Business Village, Göttingen 2003. Kolarska-Bobińska L. (red.), Emigrować i wracać. Migracje zarobkowe Polaków a polityka państwa, ISP, Warszawa 2007. Komisja Europejska, materiały prezentowane na stronach internetowych. Konkurencyjność sektora MŚP – 2006, Raport PKPP Lewiatan, Warszawa 2006. Konkurencyjność sektora MŚP 2005, Raport PKPP Lewiatan, Warszawa 2005. Kotowicz-Jawor J. (red.), Przedsiębiorczość, konkurencyjność, Bellona, Warszawa 2001. Kunert O., Raport o Zarządzaniu: Zachowania restrukturyzacyjne polskich przedsiębiorstw, WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 1998. Kwiatkowski S., Przedsiębiorczość intelektualna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Ładyka S., Rola EBI w rozwoju gospodarczym Hiszpanii w latach 1986–1995, „Wspólnoty Europejskie” 1997, nr 1(65). Maciejewski A., Jak ma wyglądać pomoc publiczna, „Rzeczpospolita” z 2 lipca 2007 r. Mączyńska E. (red. nauk.), Ekonomiczne aspekty upadłości przedsiębiorstw w Polsce, SGH, Warszawa 2005. Mączyńska E. (red.), Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji polskiej gospodarki, DiG, Warszawa 2001. Mączyńska E., Dyskryminacyjne modele predykcji bankructwa przedsiębiorstw, „Ekonomista” 2006, nr 2.

Bibliografia

173

Mączyńska E., Zawadzki M., Raport o Zarządzaniu: Konkurencyjność – ocena poprzez rentowność. Analiza czynników, WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 1998. Main Science and Technology Indicators, OECD, Paris 1997. Mikuła B., Potocki A., Metody zarządzania innowacyjno-partycypacyjnego, Antykwa, Kluczbork 1997. Misiąg F. (red. naukowy), Pomoc publiczna dla małych i średnich przedsiębiorstw. Mity i rzeczywistość, PWE, Warszawa 2005. Myers, S. C., The Capital Structure Puzzle, “Journal of Finance” 1984, No. 39(3). Myśli o biznesie. Maksymy, sentencje, aforyzmy, przysłowia, paradoksy, wybrał i opracował T. Sztucki, Difin, Warszawa 2000. Netokracja i konsumtariat, czyli nowy podział społeczny w epoce Internetu, http://www.teberia.pl/news.php?id=5250, 2006. Obłój K., Strategia organizacji, PWE, Warszawa 2001. Ocena postępów Polski w zakresie spójności z Unią Europejską. Raport 2007, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, lipiec 2007. Ocena stanu innowacyjności polskiej gospodarki, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2005. Orłowski W. M., Droga do Europy. Makroekonomia wstępowania do Unii Europejskiej, Instytut Europejski w Łodzi, Łódź 1998. Pastusiak Z., Restrukturyzacyjne skutki prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych – technika, produkcja, logistyka (w świetle badań przedsiębiorstw), „Prace Naukowe Katedry Organizacji Przedsiębiorstwa Politechniki Lubelskiej”, z. 2, Lublin 1999. Pelka P., Stasiak M., Pomoc publiczna dla przedsiębiorców w Unii Europejskiej, DIFIN, Warszawa 2002. Piasecki B., Rogut A., Stawasz E., Warunki prowadzenia działalności gospodarczej przez MŚP w Polsce i krajach Unii Europejskiej, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2001. Piecuch J., Hiszpania w Unii Europejskiej. Aspekty rozwoju regionalnego, Twigger, 2004. Popyt na pracę, kolejne wydania, GUS, Warszawa. Porter M. A., Strategia konkurencji, PWE, Warszawa 2000. Porter M. A., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001. Praktyka organizacji w ruchu. Strategie i kompetencje w zmianach, red. naukowa E. Masłyk-Musiał, WSM, Warszawa 2006. Program Polityki w Zakresie Pomocy Publicznej na Lata 2005–2010, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Warszawa marzec 2005. Przedsiębiorczość w Polsce 2006, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2007. Puchała E., Zmiany zatrudnienia w przedsiębiorstwach publicznych i sprywatyzowanych, [w:] Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji gospodarki polskiej (red. nauk. E. Mączyńska), t. 1, DiG, Warszawa 2001. Puchała E., Zmiany zatrudnienia w przedsiębiorstwach publicznych i sprywatyzowanych, „Working Papers” 2000, No. 30, INE PAN (PBZ nr 001-09, kier. projektu U. Grzelońska). Rajan R., Zingales L., Financial Dependence and Growth, „American Economic Review” 1998, No. 88(3). Rakowska A., Sitko-Lutek A., Doskonalenie kompetencji kierowniczych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Raport o pomocy publicznej w Polsce udzielonej przedsiębiorcom w 2005 roku, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Warszawa, grudzień 2006 rok. Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2002–2003, PARP, Warszawa 2004.

174

Bibliografia

Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego w 2006 roku, Urząd Komunikacji Elektronicznej, Warszawa 2007. Raport resortu rozwoju regionalnego, Uniwersytet Łódzki, Pentor, PAG Uniconsult, 2007. REPORT State Aid Scoreboard – spring 2006 update – EU 2006. Riffkin J., Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilę życia, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003. Rigby M., Training in Spain: an evaluation of the continous training agreements (1993–2001) with particular reference to SMEs, Human Resource Development International, Routledge 2004. Romanowska M., Strategie przedsiębiorstw w szybko globalizujących się sektorach, Raport z badań statutowych SGH, Warszawa 2000. Rozkrut M., Woreta R., Sukcesy i porażki Grecji na drodze do strefy EURO. Wnioski dla nowych krajów UE, Narodowy Bank Polski, Zeszyt nr 188, Warszawa 2005. Rubio R., Ekonomiczne aspekty przystąpienia Hiszpanii do Unii Europejskiej, Instytut dla Zjednoczonej Europy (www.idze.org.pl). Salavisa I.: Growth, Innovation and Specialization Patterns – History and Institutions in Intermediate Countries, DINAMIA, Lisbon, Portugal. Schneider F., Enste D. H.: Shadow Economies: Size, Causes and Conseguence, International Monetary Fund, 2000. Schwartz A., Normative Theory of Business Bankruptcy, Paper 32, Yale University, 2004, http://law.bepress.com/alea/14th/art32. Shao L.P., Capital structure norms among foreign subsidiaries of U.S. multinational enterprises, “Global Finance Journal” 1997, No. 8 (1). Simons R., Czy wiesz jak duże ryzyko ukryte jest w twojej firmie?, „Harvard Business Review, Polska”, kwiecień 2005. Simons R., How Risky is Your Company?, „Harvard Business Review”, May–June 1999. Small and medium-sized enterprises: technology and competetiveness, OECD 1993. Soderqvist J., Bard A., NETOKRACJA. Nowa elita władzy i życie po kapitalizmie, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006. Sprawozdanie z realizacji sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw 2004–2006, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, lipiec 2007. Stankiewicz M. J., Sudoł S., Polskie przedsiębiorstwa po ośmiu latach transformacji ustrojowej, [w:] Przedsiębiorstwo wobec wyzwań przyszłości, redakcja naukowa M. Haffer, S. Sudoł, UMK, Toruń 1998. Stankiewicz M. J., Raport o Zarządzaniu: Zmiany w misji i celach strategicznych polskich przedsiębiorstw – po ośmiu latach transformacji, WSPiZ im. L. Koźmińskiego, Warszawa 1999. Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2006, Raport z badań „Monitoring kondycji sektora MSP 2006”, PKPP Lewiatan, maj 2006. Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2007, prezentacja badań „Monitoring kondycji sektora MSP 2007”, PKPP Lewiatan, 16.10.2007 Warszawa. Statistical Annex of European Economy, European Commission, Brussels 2002. Strategia rozwoju kraju 2007–2015, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, listopad 2006. Strategiczna transformacja polskich przedsiębiorstw, praca zbiorowa pod red. M. Romanowskiej, SGH, Warszawa 2004.

Bibliografia

175

Sudoł S., Matuszak M., Przyczyny rozwoju i upadku polskich przedsiębiorstw przemysłowych w okresie transformacji gospodarczej 1990–2000, VII Kongres Ekonomistów Polskich, sesja IVB, Warszawa 2001. Sulimierski B., Wykorzystanie wspólnotowego wsparcia strukturalnego przez Portugalię, „Wspólnot Europejskie” 2000, nr 6 (106). The European Observatory for SMEs, Third Annual Report 1995, European Network for SME Research, 2000. Thurow L. C., Przyszłość kapitalizmu, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1999. Toffler A. i H., Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Poznań 1996. Toffler A., Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo i przemoc u progu XXI stulecia, Zysk i S-ka, Poznań 2003. Transport – Wyniki działalności, GUS, Warszawa 2006. Transport – Wyniki działalności, GUS, Warszawa 2007. Trendy rozwojowe sektora MSP w ocenie przedsiębiorców w drugiej połowie 2005 roku, Ministerstwo Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz, Warszawa, czerwiec 2006. Vademecum Community Rules On State Aid, EC, Brussels 2006. Vamvakidis A., The convergence experience of the Greek economy in the UE: lessons for EU accession countries, National Bank of Poland, Warszawa 2003. Warunki prowadzenia dzialalności gospodarczej przez MSP w Polsce i krajach Unii Europejskiej, PARP, Warszawa 2002. Weresa M. (red.), Raport o konkurencyjności 2006, SGH, Warszawa 2007. Wierzbołowski J., Analiza fińskiej drogi do economy of knowledge, Instytut Łączności, Warszawa 2004. World Development Indicators, The World Bank, Washington 1999. Wpływ interwencji z funduszy strukturalnych UE na zatrudnienie, PAG Uniconsult, Research International Pentor, Katedra Ekonometrii Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego, Warszawa 10.09.2007. Wyniki monitorowania pomocy publicznej udzielonej spółkom motoryzacyjnym prowadzącym działalność gospodarczą na terenie specjalnych stref ekonomicznych (stan na 30 czerwca 2005 r.), Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Warszawa, lipiec 2005 rok. Wysokińska Z., Witkowska J., Integracja Europejska. Rozwój rynków, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 1999. Wysokińska Z.: Wpływ swobody przepływu usług na rynek pracy. Wpływ swobody przepływu dóbr na rynek pracy w Polsce, IPiSS, Warszawa 2001. Zagrożenie upadłością (red nauk. E. Mączyńska, K. Kuciński), SGH, Warszawa 2005. Zmiany w polskich przedsiębiorstwach. Własność, restrukturyzacja, efektywność, pod red. B. Błaszczyk i P. Konarzewskiego, „Raporty CASE”, nr 70, Warszawa 2007.

176

Bibliografia

176

Bibliografia

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk

Wydawnictwo Key Text

adaptacja okładka.indd 1

ADAPTACJA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW DO RYNKU UNII EUROPEJSKIEJ

ADAPTACJA

POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW

DO RYNKU

UNII

EUROPEJSKIEJ pod podredakcją redakcją Joanny JoannyKotowicz-Jawor Kotowicz-Jawor

Wydawnictwo Key Text

2008-02-28 14:03:55