Agrobiznes t1 165x240 demo

 makroekonomika

Dr hab., profesor zwyczajny w Instytucie Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ßywno ciowej oraz profesor zwyczajny SGH, kierownik Katedry Agrobiznesu. Wcze niej profesor Uniwersytetu M. Curie-Sk‚odowskiej w Lublinie (1964—1974) oraz dyrektor Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ßywno ciowej (1974—1990). Cz‚onek wielu krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych, rad i komitet w naukowych, zespo‚ w ekspert w itp. Autor 25 ksi ek i monografii oraz oko‚o 450 artyku‚ w, studi w, referat w i ekspertyz z zakresu ekonomiki rolnictwa, wzrostu gospodarczego w rolnictwie, teorii agrobiznesu, strategii rozwoju sektora ywno ciowego, analiz stanu rolnictwa i gospodarki ywno ciowej, polityki rolnej, rynku rolnego i cen, ekonomiki odnawialnych zasob w naturalnych. W r d wa niejszych dzie‚ znajduj si« nast«puj ce: Rachunek ekonomiczny w rolnictwie (1966), Rolnictwo i polityka rolna Stan w Zjednoczonych (1971), Zwi zki rolnictwa z gospodark narodow (1975, 1979), Gospodarka ywno ciowa. Problemy ekonomiki i sterowania (wsp ‚autor J.S. Zegar, 1983), Rozw j i post«p w rolnictwie polskim (1987), Strategie rozwoju rolnictwa (1992), Ekonomika odnawialnych zasob w naturalnych (1993), Tendencje rozwoju rolnictwa w warunkach rynkowych (1994), Wzrost gospodarczy i strategie rozwoju polskiego rolnictwa. Eseje (1995), Prognoza przekszta‚ce˜ strukturalnych polskiego rolnictwa do roku 2020 (1996).

AGROBIZNES

Augustyn Wo

Augustyn Woś

makroekonomika WYDAWNICTWO KEY TEXT

ISBN 83-901665-3-4

eytex

tom

AGROBIZNES makroekonomika

Augustyn WoĂŠ

AGROBIZNES tom 1

makroekonomika

Wydawnictwo Key Text Warszawa 1996

Redakcja Joanna Jezierska Redakcja techniczna Jolanta Ugorowska Izabella Woêniak Projekt ok∏adki Beata Wojtasik

Tytu∏ dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej

© Copyright by Wydawnictwo Key Text Warszawa 1996 Wydanie 1

ISBN 89-901665-3-4

쮿

Spis treÊci

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

Cz´Êç 1 Agrobiznes i jego otoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

1 Agrobiznes jako subsystem gospodarki narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1. Historyczny proces wyodr´bniania si´ agrobiznesu . . . . . . . . . . . .

1.2. Definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Ustalanie podstawowych wielkoÊci charakteryzujàcych agrobiznes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4. Interakcje agrobiznesu z otoczeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5. Struktura agrobiznesu wed∏ug sfer dzia∏alnoÊci . . . . . . . . . . . . . . .

1.6. Podmiotowa struktura agrobiznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.7. Miejsce agrobiznesu w gospodarce narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.8. Prawid∏owoÊci rozwoju agrobiznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca

17 17 22 24 26 29 32 33 35 36

2 Otoczenie rynkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Rynkowa orientacja dzia∏alnoÊci w agrobiznesie . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. KompetetywnoÊç na rynku rolnym i ˝ywnoÊciowym . . . . . . . . . . .

2.3. Zachowanie si´ konsumentów i popyt. ElastycznoÊç popytu na ˝ywnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37 37 39 42

6

Agrobiznes. Makroekonomika

2.4. Zachowanie si´ producentów i poda˝. ElastycznoÊç produkcji i poda˝y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.5. Mechanizm kszta∏towania si´ cen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6. Niecenowe instrumenty regulowania rynku rolnego i ˝ywnoÊciowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6.1. C∏a i instrumenty paracelne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6.2. Op∏aty wyrównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6.3. Kontyngenty kwotowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6.4. Podatek obrotowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6.5. Kredyty preferencyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6.6. Kursy dewizowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.7. Ocena sprawnoÊci mechanizmu rynkowego w agrobiznesie . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

46 50 52 53 54 55 56 57 58 60 62

3 Otoczenie instytucjonalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1. Paƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Samorzàd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3. Banki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4. Gie∏dy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.5. Agencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.6. Fundacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.7. Doradztwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.8. Zwiàzki zawodowe rolników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63 63 64 66 67 69 71 73 76 77

4 Otoczenie spo∏eczne i Êrodowiskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.1. WieÊ jako Êrodowisko produkcyjne i spo∏eczne . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.2. Agrobiznes a rozwój obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.3. Interakcje mi´dzy rozwojem agrobiznesu a Êrodowiskiem naturalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79 79 82 86 87

Cz´Êç 2 Teoria produkcji i poda˝y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

89

5 Gospodarka zasobami i czynnikami produkcji w skali makroekonomicznej . . . . . . . .

5.1. Cele alternatywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2. Funkcja produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

91 91 94

Spis treÊci

5.2.1. Ziemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2.2. Praca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2.3. Kapita∏ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2.4. Surowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2.5. Wiedza techniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2.6. Zarzàdzanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.3. Granice i koszty wzrostu produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.4. Zasady wykorzystywania i alokacji czynników produkcji . . . . . . .

5.5. Równowaga i rozwój zrównowa˝ony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.5.1. Równowaga czynników produkcji w agrobiznesie . . . . . . . .

5.5.2. Równowaga mi´dzyga∏´ziowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.5.3. Rozwój zrównowa˝ony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.6. Popyt inwestycyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 96 97 97 98 100 101 102 104 108 108 110 111 113 117

6 Nak∏ady i spo∏eczne koszty produkcji ˝ywnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.1. Nak∏ady i koszty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.2. Procesy transformacji w agrobiznesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.3. Koszty spo∏eczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

119 119 121 124 127

7 Zagregowana funkcja poda˝y i reakcje dostosowawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.1. Definicja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.2. Czynniki okreÊlajàce funkcj´ poda˝y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.2.1. Charakter funkcji produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.2.2. Rynki czynników produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.2.3. Struktura kosztów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.2.4. Stosunki mi´dzy przedsi´biorstwem rolnym a gospodarstwem domowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.2.5. Przewidywania producentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

129 129 130 131 133 134 136 136 137

8 Techniki wytwarzania i post´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.1. Techniki wytwarzania – definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.2. Wspó∏czynniki techniczno-ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.3. Techniki alternatywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.4. Rodzaje technik wytwórczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.5. Wybór technik wytwórczych i post´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

139 139 141 143 146 148

8

Agrobiznes. Makroekonomika

8.6. Mechanizmy przenikania post´pu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 9 EfektywnoÊç produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.1. Kryteria oceny efektywnoÊci produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.2. Mierniki efektywnoÊci produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.3. Rachunki efektywnoÊci w skali makroekonomicznej . . . . . . . . . . .

9.4. Warunki efektywnej produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

155 155 158 162 164 166

10 Proces inwestowania i jego efektywnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.1. Inwestycje – poj´cia podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.2. Inwestowanie w agrobiznesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.3. Efekty nak∏adów inwestycyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.4. EfektywnoÊç inwestycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

167 167 168 170 171 177

Cz´Êç 3 System finansowo-bankowy agrobiznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 11 Procesy realne i strumienie pieni´˝ne w agrobiznesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.1. Proces tworzenia i przep∏ywy wartoÊci. Interakcje: gospodarka narodowa/agrobiznes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.1.1. Mechanizm rynkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.1.2. Mechanizm nierynkowy (bud˝etowy) . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.2. Kryterium zysku (dochodu) w skali mikro- i wartoÊç dodana w skali makroekonomicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

181 182 184 190 193 195

12 System podatkowy agrobiznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.1. Podatki bezpoÊrednie i poÊrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.2. Opodatkowanie dzia∏alnoÊci rolniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.3. Podatek dochodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.4. Podatek od nieruchomoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.5. Podatek od towarów i us∏ug (VAT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.6. Podatek akcyzowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

197 197 199 202 204 205 207

Spis treÊci

9

13 Dochody rolnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.1. Tworzenie dochodów w gospodarstwie ch∏opskim . . . . . . . . . . . . .

13.2. Podzia∏ dochodów na poziomie gospodarstwa ch∏opskiego . . . . .

13.3. Dochód rolniczej spó∏dzielni produkcyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.4. Transfer dochodów: rolnictwo – gospodarka narodowa . . . . . . . .

209 209 213 216 218

14 Renta gruntowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.1. Istota renty gruntowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.2. Renta absolutna i ró˝niczkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.3. Renta gruntowa w gospodarce ch∏opskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.4. Renta gruntowa w nierolniczych ogniwach agrobiznesu . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

221 221 223 227 229 230

15 System bankowy agrobiznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15.1. Szczególne cechy systemu bankowego agrobiznesu . . . . . . . . . . . .

15.2. System kredytowy agrobiznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15.3. Dzia∏alnoÊç depozytowa banków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15.4. Konta rozliczeniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

231 231 235 240 241 241

16 Ubezpieczenia w agrobiznesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16.1. Funkcje systemu ubezpieczeƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16.2. Ubezpieczenia majàtkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16.3. Ubezpieczenia handlowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16.4. Ubezpieczenia spo∏eczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

243 243 245 247 248

Cz´Êç 4 Agrobiznes i rynki Êwiatowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 17 Âwiatowy problem ˝ywnoÊciowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17.1. NierównomiernoÊci rozwoju Êwiata; nadwy˝ki i trwa∏e niedobory ˝ywnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17.2. Strukturalna niewydolnoÊç niektórych systemów rolniczych . . .

17.3. Koncepcje i sposoby walki z g∏odem i niedo˝ywieniem . . . . . . . . .

255 255 258 261

10

Agrobiznes. Makroekonomika

17.4. Dzia∏alnoÊç organizacji mi´dzynarodowych powo∏anych do rozwiàzywania Êwiatowego problemu ˝ywnoÊciowego i rozwoju rolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 18 Âwiatowe rynki ˝ywnoÊciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18.1. Mi´dzynarodowy podzia∏ pracy w produkcji ˝ywnoÊci . . . . . . . . .

18.2. Zasada kosztów i korzyÊci komparatywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18.2.1. Koszty komparatywne – poj´cie i ogólne interpretacje .

18.2.2. Analiza przyk∏adu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18.2.3. Nowe teorie przewagi komparatywnej . . . . . . . . . . . . . . . .

18.3. Kszta∏towanie si´ Êwiatowych rynków produktów rolnych . . . . .

18.4. Kszta∏towanie si´ cen Êwiatowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18.5. Wolny handel, czy ochrona rynków krajowych? . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

269 269 271 271 272 275 278 284 286 290

19 Procesy integracyjne w agrobiznesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19.1. Teoretyczne podstwawy integracji (koordynacji) mi´dzynarodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19.2. Od Êwiatowych rynków bran˝owych do integracji mi´dzynarodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19.3. Wa˝niejsze ugrupowania regionalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19.4. Podstawy i osiàgni´cia Wspólnej Polityki Rolnej krajów Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19.4.1. Wspólna polityka rynkowa Unii Europejskiej . . . . . . . . . .

19.4.2. Przekszta∏cenia strukturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19.4.3. Osiàgni´cia Wspólnej Polityki Rolnej . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

291 292 297 300 304 305 308 314 320

20 Integrowanie si´ Polski z Unià Europejskà w dziedzinie agrobiznesu . . . . . . . . . . . .

20.1. Wybór procedur integracyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20.2. Uk∏ad Europejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20.3. Liberalizacja rynków rolno-˝ywnoÊciowych i WTO (GATT) . . . .

20.4. Cz∏onkostwo Polski w Unii Europejskiej i jego implikacje dla agrobiznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatura uzupe∏niajàca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

321 321 323 326 330 334

쮿

Przedmowa

Ekonomika rolnictwa i nauki jej pokrewne poczàtkami swoimi si´gajà w Polsce po∏owy XIX wieku. Czerpiàc z nauki Êwiatowej, ale nade wszystko uwzgl´dniajàc historyczne uwarunkowania polskie, nauki te wykszta∏ci∏y si´ w odr´bnà dziedzin´ wiedzy, formu∏ujàc wyraênie swój przedmiot i metodologi´ badaƒ. ˚adna inna „ekonomika bran˝owa” nie osiàgn´∏a w Polsce wi´cej w zakresie teorii i poznania naukowego ni˝ ekonomika rolnictwa. Dorobek owych 150 lat jest zaiste imponujàcy, choç ˝al, i˝ dotychczas nie doczeka∏ si´ on rzetelnej naukowej syntezy. Nie mamy te˝ historii polskiej myÊli ekonomiczno-rolniczej.

W naukach ekonomiczno-rolniczych od samego poczàtku wyodr´bnia∏y si´ dwa nurty. Pierwszy, makroekonomiczny, zwiàzany by∏ z interpretacjà i praktycznym rozwiàzywaniem kwestii agrarnej w Polsce. Chodzi∏o tu zw∏aszcza o kszta∏t ustroju rolnego, ewolucj´ struktury agrarnej, g∏ówne si∏y i czynniki dynamizujàce rozwój rolnictwa, o jego powiàzania z resztà gospodarki i rynkami Êwiatowymi. Ka˝da epoka historyczna wnosi∏a tu nowe elementy, wynikajàce wprost z ustroju politycznego i uk∏adu si∏ spo∏eczno-politycznych w danym czasie historycznym. Kwestii agrarnej i kwestii rolnej nigdy nie mo˝na jednak rozwiàzaç do koƒca. Z istoty swej jest to proces zmian permanentnych. Jedne problemy sà rozwiàzywane, ale ˝ycie natychmiast przynosi nowe. Nauki ekonomiczno-rolnicze pomagajà zrozumieç charakter oraz istot´ tej ewolucji ustrojowej, ale tak˝e formu∏ujà naukowe przes∏anki dla rozwiàzaƒ praktycznych.

Nurt drugi by∏ i jest nadal zwiàzany z mikroekonomikà, tj. z funkcjonowaniem poszczególnych jednostek gospodarczych, w tym gospodarstw

12

Agrobiznes. Makroekonomika

i przedsi´biorstw rolnych oraz jednostek bezpoÊredniego ich otoczenia produkcyjnego i us∏ugowego.

W obu nurtach, makro- i mikroekonomicznym, mamy jakby trzy warstwy, które wprawdzie sà ze sobà integralnie zwiàzane, ale stanowià przedmiot w´˝szych specjalizacji w ramach nauki. Sà to: teoria, metodologia badaƒ oraz naukowe poznanie rzeczywistoÊci spo∏eczno-gospodarczej.

W ka˝dej z tych warstw polska ekonomika rolnictwa ma do odnotowania znaczàce sukcesy.

Ale wspó∏czeÊnie to „bran˝owe” podejÊcie do rzeczywistoÊci gospodarczej ju˝ nie wystarcza, gdy˝ ona sama, tzn. ta rzeczywistoÊç, przestaje byç bran˝owo-sektorowa. Wspó∏czesny Êwiat rozwija si´ pod ciÊnieniem si∏ integrujàcych. Prze∏amywane sà ukszta∏towane dotychczas bariery sektorowe, pog∏´bia si´ podzia∏ pracy, a w Êlad za nim wzrasta wzajemna zale˝noÊç wszystkich od wszystkich. Granice mi´dzy rolnictwem i „nierolnictwem” stajà si´ coraz mniej wyraziste. Samo rolnictwo coraz silniej zale˝y od tego, co dzieje si´ poza nim.

Po∏owa XX wieku przynios∏a z sobà ekspansj´ procesów integracyjnych. Najpierw by∏a to pionowa integracja ogniw uczestniczàcych w wytwarzaniu finalnych produktów ˝ywnoÊciowych. Pó˝niej rozwijaç zacz´∏y si´ ró˝ne formy integracji poziomej, od prostych spó∏ek, przez korporacje i konglomeraty, na formach kolektywistycznych skoƒczywszy. Lata ostatnie przynios∏y natomiast integracj´ regionalnà, która przekroczy∏a granice krajów i sta∏a si´ zjawiskiem Êwiatowym. Obecnie jesteÊmy Êwiadkami powstawania zintegrowanych struktur regionalnych w skali mi´dzynarodowej. WÊród najwa˝niejszych wymieniç nale˝y Uni´ Europejskà, OECD, EFTA, CEFTA i NAFTA. W swoim czasie strukturà takà by∏a RWPG. Wszystkie one stanowià organizmy integrujàce ca∏à gospodark´, ale we wszystkich z nich integracja rolnictwa stanowi wyraênie wyodr´bniajàcy si´ segment. Jest on przy tym najtrudniejszy do zintegrowania i najbardziej konfliktowy. Wszystkie ugrupowania mi´dzynarodowe stajà wobec bardzo z∏o˝onych problemów integracji rolnictwa. Nikt te˝ nie kryje, ˝e najwi´ksze trudnoÊci, jakie rodzi wejÊcie Polski w struktury Unii Europejskiej, zwiàzane sà z rolnictwem i ca∏ym sektorem ˝ywnoÊciowym. W tym obszarze niedostosowania naszych struktur gospodarczych do standardów europejskich sà najwi´ksze.

Z natury procesów, jakim poddany jest obecnie sektor ˝ywnoÊciowy, wynika ˝e „rolnicze” podejÊcie staje si´ zbyt wàskie. Nie mo˝na prawid∏owo objaÊniç i zrozumieç procesów rozwojowych, jeÊli nie uwzgl´dni si´ powiàzaƒ rolnictwa z innymi ogniwami gospodarki narodowej, z rynkiem globalnym, a tak˝e ze strukturami mi´dzynarodowymi. To szersze podej-

Przedmowa

13

Êcie, w którym chodzi nie tylko o poznanie dynamiki i mechanizmów rozwoju poszczególnych sektorów uczestniczàcych w wytwarzaniu ˝ywnoÊci, ale tak˝e o zg∏´bienie powiàzaƒ mi´dzy nimi, stanowi treÊç badaƒ nad agrobiznesem.

Agrobiznes jest zarówno sferà gospodarczej aktywnoÊci cz∏owieka, jak i dziedzinà wiedzy o funkcjonowaniu tej z∏o˝onej struktury. Agrobiznes „jako dziedzina wiedzy i badaƒ naukowych” nie eliminuje dotychczasowego dorobku ekonomiki rolnictwa i dyscyplin jej pokrewnych (polityka rolna, statystyka rolnicza, socjologia wsi, prawo rolne, finanse i rachunkowoÊç rolnicza itp.), ale poszerza pole poznania naukowego na wszystkie te ogniwa gospodarki, które bezpoÊrednio i poÊrednio uczestniczà w wytwarzaniu finalnego produktu ˝ywnoÊciowego. Agrobiznes obejmuje tak˝e zespó∏ instytucji, które integralnie zwiàzane sà z produkcjà i dystrybucjà ˝ywnoÊci oraz z warunkami pracy i ˝ycia spo∏ecznoÊci wiejskich.

Podr´cznik, który oddajemy w r´ce Czytelników, ma ambicje wyjÊç naprzeciw wspó∏czesnym potrzebom dydaktyki akademickiej. W szczególnoÊci autorzy pragn´li ukazaç agrobiznes w ca∏ej jego z∏o˝onoÊci, k∏adàc nacisk na proporcje i zwiàzki osmotyczne, jakie istniejà pomi´dzy poszczególnymi jego ogniwami (segmentami), mechanizmy funkcjonowania oraz wewn´trzne êród∏a jego dynamiki. Podr´cznik obejmuje zarówno wyk∏ad teorii agrobiznesu, metodyk´ badaƒ, jak i warstw´ poznawczà.

Jak nakazuje dobra tradycja, a tak˝e logika wyk∏adu, podr´cznik obejmuje problematyk´ makroekonomicznà (tom 1 – Agrobiznes. Makroekonomika) oraz mikroekonomicznà (tom 2 – Agrobiznes. Mikroekonomika). Dopiero oba tomy ∏àcznie prezentujà kompleksowy wyk∏ad naukowych podstaw agrobiznesu. OczywiÊcie, tomy te mogà byç wykorzystywane równie˝ rozdzielnie przez Czytelników zainteresowanych bàdê to rozwojem agrobiznesu jako wyodr´bnionego segmentu gospodarki narodowej, w jego powiàzaniach z bli˝szym i dalszym otoczeniem, bàdê te˝ funkcjonowaniem gospodarstwa, przedsi´biorstwa, firmy.

Agrobiznes. Makroekonomika oraz Agrobiznes. Mikroekonomika stanowià pierwszà na gruncie polskim prób´ podr´cznika akademickiego.

Zdajemy sobie spraw´ z tego, ˝e poza nim znalaz∏o si´ wiele problemów, które stanowiç mogà przedmiot zainteresowaƒ specjalistów. Tak np. pomini´ta zosta∏a bogata problematyka organizacji i zarzàdzania przedsi´biorstwem (gospodarstwem) rolnym, która stanowi wa˝nà cz´Êç dorobku polskiej ekonomiki rolnictwa. Pragniemy jednak˝e wyjaÊniç, i˝ naszym zamiarem i celem by∏o wy∏o˝enie uniwersalnych problemów funkcjonowania firmy agrobiznesu, w tym tak˝e przedsi´biorstw przetwórstwa spo˝ywczego, firm handlowych, us∏ugowych i innych.

14

Agrobiznes. Makroekonomika

W tradycji polskiej ekonomiki rolnictwa jest eksponowanie specyfiki tego dzia∏u gospodarki. Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e rolnictwo ma swojà odr´bnoÊç i wielokrotnie o niej piszemy. Ale swojà odr´bnoÊç ma tak˝e ka˝da inna ga∏àê gospodarki. Gradacja wa˝noÊci problemów powinna byç naszym zdaniem – nast´pujàca: najpierw poznaç nale˝y zasady uniwersalne, a dopiero póêniej – problemy specyficzne dla okreÊlonej sfery (dziedziny) gospodarki. Post´pujàc zgodnie z tà zasadà, prezentujemy ogólne podstawy procesów decyzyjnych w firmie, a tam gdzie to jest niezb´dne, zwracamy uwag´ na specyficzne cechy rolnictwa, przemys∏u spo˝ywczego, skupu, handlu ˝ywnoÊcià itp. Pragniemy zwróciç te˝ uwag´ Czytelnika na to, ˝e ksià˝ka ta wprawdzie wykorzystuje dorobek nauki Êwiatowej, ale wychodzi z optyki polskiej i w warstwie poznawczej odnosi si´ do rzeczywistoÊci polskiej.

Ksià˝ka utrzymana jest wprawdzie w konwencji wyk∏adu akademickiego, ale intencjà autorów jest, aby s∏u˝y∏a wszystkim, którzy w dowolnym zakresie zainteresowani sà studiowaniem ekonomicznych problemów agrobiznesu w Polsce, w tym zw∏aszcza decydentom gospodarczym ró˝nych szczebli, biznesmenom oraz ich doradcom ekonomicznym, nauczycielom Êrednich szkó∏ rolniczych, s∏u˝bom doradczym rolnictwa, firmom konsultingowym, instytucjom paƒstwowym, samorzàdowym i zawodowym zwiàzanym z szeroko rozumianym agrobiznesem, a tak˝e tym nie wymienionym Czytelnikom, którzy z wewn´trznej potrzeby i zainteresowania si´gajà po literatur´ profesjonalnà. Wszystkim ˝yczymy satysfakcjonujàcej ich lektury.

Cz´Êç 1

Agrobiznes i jego otoczenie

1

Agrobiznes jako subsystem gospodarki narodowej

1.1 Historyczny proces wyodr´bniania si´ agrobiznesu Agrobiznesu nikt nie wymyÊli∏, jest on produktem d∏ugotrwa∏ego rozwoju gospodarki, a zw∏aszcza tych jej ga∏´zi, które zawsze by∏y zwiàzane z wy˝ywieniem. Prapoczàtków agrobiznesu poszukiwaç nale˝y w tych stadiach spo∏ecznego podzia∏u pracy, w których od tradycyjnego rolnictwa zacz´∏o si´ oddzielaç najpierw rzemios∏o, a potem przetwórstwo surowców ˝ywnoÊciowych oraz handel.

Proces kszta∏towania si´ agrobiznesu w d∏ugim rozwoju historycznym przeszed∏ wi´c przez nast´pujàce stadia: 쐍 oddzielanie si´ wytwórczoÊci Êrodków produkcji (rzemios∏o, przemys∏ narz´dzi, maszyn i urzàdzeƒ rolniczych); 쐍 wyodr´bnianie si´ przetwórstwa rolno-spo˝ywczego; 쐍 wyodr´bnianie si´ handlu ˝ywnoÊcià, w tym handlu mi´dzynarodowego; 쐍 formowanie si´ sektora us∏ugowego.

Proces rozwojowy doprowadzi∏ do tego, ˝e w wytwarzaniu ˝ywnoÊci uczestniczy prawie ca∏e spo∏eczeƒstwo, gdy˝ ka˝dy pracujàcy bàdê to wytwarza gotowy produkt ˝ywnoÊciowy, bàdê to przygotowuje warunki do jego produkcji.

18

Agrobiznes. Makroekonomika

NajwczeÊniejszà formà agrobiznesu w Europie by∏ folwark feudalny.

Stanowi∏ on zamkni´tà jednostk´, w której wytwarzanie narz´dzi i prostych maszyn rolniczych, produktów rolnych, ich przetwarzanie i spo˝ycie – by∏y jednoÊcià. Folwark integrowa∏ wszystkie te dzia∏alnoÊci i pod wieloma wzgl´dami by∏ samowystarczalny. Mia∏ oczywiÊcie kontakty ze Êwiatem zewn´trznym (rynkiem), ale by∏y one ograniczone. Folwark by∏ jednoczeÊnie minispo∏eczeƒstwem; tworzy∏ nie tylko na wpó∏ autarkiczne formy gospodarki, lecz tak˝e spo∏eczeƒstwa lokalne. Podlega∏ on wprawdzie pewnej ewolucji pod wp∏ywem si∏ pochodzàcych z zewnàtrz, ale proces ten by∏ bardzo powolny. Dopiero rewolucja bur˝uazyjna podwa˝y∏a feudalny porzàdek rzeczy, lecz nie znios∏a do koƒca ekonomicznej podstawy spo∏eczeƒstwa, którà by∏y wtedy folwarki. Na ziemiach polskich osta∏y si´ one w∏aÊciwie do reformy rolnej 1944 r., choç podlega∏y istotnym przeobra˝eniom.

Zalà˝ki tego, co dziÊ moglibyÊmy nazwaç gospodarkà ˝ywnoÊciowà, na ziemiach Polski popowstaniowej (1864–1918) pojawi∏y si´ przede wszystkim jako wynik rozwoju przetwórstwa spo˝ywczego oraz spó∏dzielczoÊci wiejskiej i spo˝ywców. Proces ten post´powa∏ jednak˝e powoli, a nadto by∏ zró˝nicowany regionalnie, co stanowi∏o konsekwencj´ odr´bnoÊci struktur gospodarczych ukszta∏towanych przez zaborców.

Na prze∏omie wieków XIX i XX, a tak˝e w okresie pierwszej niepodleg∏oÊci, polski agrobiznes formowa∏ si´ dwutorowo. Pierwsza droga zwiàzana by∏a z ewolucjà samego folwarku w kierunku struktur kapitalistycznych, choç zachowa∏a si´ feudalna forma w∏asnoÊci (latyfundia obszarnicze).

Ewolucj´ t´ charakteryzowa∏y dwie wa˝ne cechy: 쐍 otwieranie si´ folwarku na rynek krajowy i zagraniczny, przejÊcie na system pracy najemnej i zmiana form zarzàdzania; 쐍 powstawanie wewnàtrz folwarków jednostek przemys∏u rolno-spo˝ywczego, co czyni∏o z nich producenta gotowej ˝ywnoÊci; wewnàtrz odbywa∏o si´ wi´c wytwarzanie surowców oraz gotowych produktów ˝ywnoÊciowych.

Druga droga kszta∏towa∏a si´ w miar´ tego, jak powstawaç zacz´∏y przetwórnie i zak∏ady przemys∏u spo˝ywczego. Ich rola polega∏a m.in. na tym, ˝e tworzàc dla siebie baz´ surowcowà, wiàza∏y ze sobà drobnych producentów rolnych. Wi´zi te utrwala∏y si´ i z czasem zacz´∏y przyjmowaç form´ kontraktów. Ta forma agrobiznesu polega∏a wi´c (podobnie jak w rozwini´tych krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych Ameryki) na integracji pionowej realizowanej przez system kontraktów.

2

Otoczenie rynkowe

Otoczeniem dla dowolnej jednostki dzia∏ajàcej w agrobiznesie jest wszystko to, co dzieje si´ poza nià samà. W tym sensie otoczenie tworzà jej dostawcy i odbiorcy, konkurenci i kooperanci, paƒstwo ze swoimi instytucjami (w tym regionalne urz´dy paƒstwowe), banki, firmy ubezpieczeniowe, samorzàdy terytorialne, s∏u˝by doradcze, szko∏y, jednostki naukowo-badawcze i wiele innych firm, instytucji ˝ycia publicznego, urz´dów i organizacji spo∏ecznych. JeÊli agrobiznes rozpatrujemy w uk∏adzie makroekonomicznym, jako wyodr´bniony segment gospodarki narodowej, to wówczas jego otoczeniem sà pozosta∏e dzia∏y i ga∏´zie tej gospodarki, paƒstwo z jego aparatem w∏adzy, rynek z jego instytucjami, Êrodowisko spo∏eczne, a tak˝e ca∏y rynek mi´dzynarodowy (Êwiat), jeÊli agrobiznes jest z nim powiàzany. Poszczególne segmenty otoczenia agrobiznesu b´dà rozpatrywane w dalszych rozdzia∏ach. Przedmiotem tego rozdzia∏u jest segment z pewnoÊcià najrozleglejszy i przez swój zasi´g najwa˝niejszy, mianowicie rynek.

2.1 Rynkowa orientacja dzia∏alnoÊci w agrobiznesie Rynek ma swojà warstw´ instytucjonalnà (instytucje rynku) oraz instrumentalnà (mechanizmy i instrumenty regulacji stosunków mi´dzy pod-

38

Agrobiznes. Makroekonomika

miotami rynku). W gospodarce rynkowej z oczywistych powodów zasi´g stosunków (powiàzaƒ) rynkowych jest szeroki. Rynek reguluje wi´kszoÊç stosunków (zwiàzków) mi´dzy ludêmi oraz jednostkami gospodarczymi.

Poza rynkiem pozostaje w∏aÊciwie tylko sfera regulacji prawnych oraz zespó∏ norm regulujàcych ˝ycie spo∏eczne. Wszystkie pozosta∏e kwestie rozstrzygane sà na rynku.

Rynek pojmujemy tu szeroko. Poza wymianà towarów i us∏ug obejmuje on tak˝e ruch pieniàdza (rynek kapita∏owy), zatrudnienie (rynek pracy) oraz wykorzystanie zasobów naturalnych (rynek ziemi, zasobów kopalnych) i tego wszystkiego, co z ziemià jest trwale zwiàzane. Wskazane tu segmenty rynku sà niezwykle istotne dla sprawnego funkcjonowania agrobiznesu.

W warunkach gospodarki rynkowej podmioty gospodarcze agrobiznesu przyjmujà orientacj´ rynkowà. Oznacza to ˝e: 쐍 Dobra i us∏ugi, które wytwarzajà, przeznaczone sà do sprzeda˝y na rynku. Sà wi´c one produkowane dla anonimowego odbiorcy i muszà respektowaç jego potrzeby i oczekiwania. 쐍 Poniesione nak∏ady oraz jakoÊç wytworzonego dobra znajdujà lub nie znajdujà potwierdzenia na rynku, lecz nast´puje to ex post, w zwiàzku z tym wytwórca ponosi okreÊlone ryzyko (nie istnieje gwarancja zbytu). 쐍 Poda˝, którà oferuje ka˝dy osobno wzi´ty wytwórca, jest zbyt ma∏a, aby mog∏a wywrzeç decydujàcy (lub nawet znaczàcy) wp∏yw na stan równowagi rynkowej i poziom cen. W tej sytuacji ceny majà dla jednostek gospodarczych agrobiznesu charakter egzogeniczny (wyjàtek stanowiç mog∏yby tylko monopole). Rynek rolny i ˝ywnoÊciowy ma wi´cej cech rynku wolnego ni˝ jakikolwiek inny. 쐍 Z tego wynika, ˝e jednostki gospodarcze agrobiznesu muszà si´ dostosowywaç do zmieniajàcych si´ warunków rynkowych. W∏aÊnie ów proces dostosowawczy stanowi treÊç procesów decyzyjnych w agrobiznesie. Rynek powoduje koniecznoÊç zachowaƒ aktywnych, a wi´c ciàg∏ego rozpoznawania wielkoÊci i struktury popytu, gustów i upodobaƒ konsumentów, zachowania si´ konkurentów, poziomu cen, warunków sprzeda˝y itp. Przes∏anek dla takich aktywnych zachowaƒ dostarcza analiza rynku rolnego i ˝ywnoÊciowego oraz marketing. 쐍 OsobliwoÊç agrobiznesu stanowi wielki sektor rolnictwa ch∏opskiego, w którym znaczàca cz´Êç produkcji (oko∏o 40%) nie jest przeznaczona bezpoÊrednio na rynek. Jest to samozaopatrzenie produkcyjne

3

Otoczenie instytucjonalne

Trwa∏ym elementem otoczenia agrobiznesu sà instytucje. Sà wÊród nich takie, które – ze wzgl´du na swój mandat – stanowià integralnà cz´Êç agrobiznesu, a inne stanowià jego dalsze otoczenie.

WÊród obu rodzajów instytucji stanowiàcych otoczenie agrobiznesu wyró˝niamy nast´pujàce: 쐍 paƒstwo, 쐍 instytucje samorzàdowe, 쐍 banki (system bankowy), 쐍 gie∏dy towarowe i papierów wartoÊciowych, 쐍 agencje rzàdowe, 쐍 fundacje, 쐍 jednostki doradcze, 쐍 zwiàzki zawodowe rolników.

3.1 Paƒstwo W sferze agrobiznesu paƒstwo wyst´puje w dwu rolach: 쐍 Jako naczelny podmiot polityki gospodarczej, który podejmuje decyzje strategiczne i stwarza prawno-ekonomiczne warunki funkcjono-

64

Agrobiznes. Makroekonomika

wania ca∏ej gospodarki oraz dba o harmoni´ mi´dzy jej segmentami.

W tej roli paƒstwo stanowi prawo oraz prowadzi okreÊlonà polityk´ interwencyjnà, zw∏aszcza w stosunku do rolnictwa (problemy z tym zwiàzane b´dà omawiane w rozdz. 5). 쐍 Jako organ w∏adczy, który – na mocy prawa – podejmuje decyzje z klauzulà bezwzgl´dnej wykonalnoÊci. Jednostki administracji paƒstwowej spe∏niajà okreÊlone funkcje w∏adcze równie˝ na mocy prawa.

Mogà egzekwowaç pewne powinnoÊci, dzia∏ania czy zachowania podmiotów gospodarczych zarówno w stosunku do ca∏ego spo∏eczeƒstwa, jak i osób trzecich.

Regulacje te (normy post´powania, nakazy oraz zakazy) zawarte sà zw∏aszcza w prawie cywilnym (majàtkowym), administracyjnym i finansowym (podatkowym). Specjalny obszar tych powiàzaƒ stanowi bud˝et paƒstwa. Prawo nak∏ada na wszystkie jednostki obowiàzek p∏acenia podatków, sk∏adek ubezpieczeniowych oraz innych powinnoÊci, które majà charakter obligatoryjny i sà egzekwowane na mocy prawa. Ârodki te p∏ynà do bud˝etu paƒstwa oraz bud˝etów terenowych i podlegajà restrykcji wed∏ug kryteriów ustanawianych przez cia∏a przedstawicielskie. Cz´Êç z nich wraca w ró˝nych postaciach, najcz´Êciej poÊrednio, do agrobiznesu. Saldo przep∏ywów do i z bud˝etu mo˝e byç na szczeblu jednostki dodatnie lub ujemne, a zale˝y to od polityki podatkowej z jednej strony oraz od zasad redystrybucji dochodów bud˝etowych z drugiej.

Jakkolwiek w gospodarce rynkowej rola paƒstwa zmniejsza si´, to jednak jest ona ciàgle istotna. Wprawdzie anga˝uje si´ ono mniej w bie˝àce regulowanie gospodarki, ale nikt nie jest w stanie zastàpiç paƒstwa w roli kreatora warunków sprawnego funkcjonowania ca∏oÊci organizmu gospodarczego w okresach d∏ugich.

3.2 Samorzàd Samorzàd rolniczy i lokalny stanowià elementy najbli˝szego otoczenia rolnictwa. Ich kszta∏t zale˝y od rozwiàzaƒ ustrojowych, gdy˝ to one okreÊlajà zakres w∏adzy, którà sprawujà organy lokalne. Mamy tu dwa typy instytucji: samorzàdy lokalne oraz instytucje samorzàdu rolniczego.

4

Otoczenie spo∏eczne i Êrodowiskowe

Agrobiznes tkwi wewnàtrz Êrodowiska spo∏ecznego i przyrodniczego, a jednoczeÊnie Êrodowiska te stanowià jego otoczenie. Z tego punktu widzenia jest to struktura niekoherentna. JeÊli rozpatrujemy np. wieÊ, to istniejàce tu jednostki gospodarcze sà integralnymi sk∏adnikami agrobiznesu. Ale wieÊ, rozumiana jako wspólnota ludzi, wraz z jej instytucjami administracyjnymi, samorzàdem lokalnym, organizacjami spo∏eczno-zawodowymi, systemem oÊwiaty, kulturà itp., stanowi otoczenie agrobiznesu. W tym rozdziale b´dzie rozwijane to drugie podejÊcie.

4.1 WieÊ jako Êrodowisko produkcyjne i spo∏eczne WieÊ polska, która ukszta∏towa∏a si´ w procesie jej historycznego rozwoju, jest fenomenem unikalnym nie tylko w skali europejskiej. Pierwiastek „ch∏opski” jest tu dominujàcy, a zarazem silniejszy ni˝ gdziekolwiek indziej. WieÊ jest jednoÊcià nast´pujàcych trzech elementów: 쐍 Wspólnoty terytorialnej – wieÊ jest obszarowo zamkni´ta, a wszyscy ˝yjàcy tu ludzie, niezale˝nie od wykonywanego zawodu, majà pewne potrzeby wspólne, które mogà byç zaspokajane tylko w skali ca∏ej wsi

80

Agrobiznes. Makroekonomika

lub nawet w skalach przekraczajàcych obszar danej wsi (np. infrastruktura techniczna). Tak wi´c ludzi ˝yjàcych w danej wsi wià˝e z sobà przestrzeƒ geograficzna. 쐍 Wspólnoty produkcyjnej – wieÊ jest wyodr´bnionà i jednoczeÊnie zintegrowanà jednostkà produkcyjnà, gdy˝ gospodarstwa rolne i rodziny ch∏opskie sà ze sobà powiàzane wieloma niçmi zale˝noÊci (np. Êwiadczenie sobie wzajemnie us∏ug, wypo˝yczanie maszyn i sprz´tu rolniczego, wymiana materia∏u zarodowego i nasion, wymiana dóbr na lokalnym rynku wiejskim itp.). 쐍 Wspólnoty spo∏eczno-kulturowej – wywodzàcej si´ z tego, ˝e ludzie – ˝yjàc i pracujàc razem – tworzà jeden organizm spo∏eczny, kulturowy, religijny, który ma swoje historycznie utrwalone osobliwoÊci. Jak zauwa˝ono w toku badaƒ, poddaje si´ on procesom unifikacyjnym (infiltrowanie „miejskiego” modelu ˝ycia) wolniej ani˝eli w innych grupach spo∏eczno-zawodowych. Socjologowie i etnografowie s∏usznie dedukujà, ˝e te osobliwoÊci spo∏eczno-kulturowe wsi, wielka ró˝norodnoÊç form ˝ycia, odmiennoÊci wartoÊci naczelnych – stanowià wielkà wartoÊç samà w sobie i powinny byç chronione. Rozwój przez ró˝norodnoÊç, a nie unifikowanie form bytu spo∏ecznego – to jest koncepcja, która znajduje g∏´bokie uzasadnienie nie tylko w skali krajowej, ale i mi´dzynarodowej.

Rozwój industrialny wsz´dzie na Êwiecie unifikuje ludzi oraz formy ich pracy i ˝ycia. Zostajà one sprowadzone do najprostszej, najcz´Êciej trywialnej postaci, mo˝liwie najlepiej s∏u˝àcej maksymalizowaniu zysku (dochodu) w okresie krótkim. Za post´powe uznaje si´ to, co pomna˝a produkcj´ i zysk mo˝liwie najszybciej. Takie podejÊcie ogromnie zuba˝a cz∏owieka w jego bycie spo∏ecznym. Znikajà cele trudno wymierne i d∏ugookresowe. Industrializm unifikuje ludzi (spo∏ecznoÊci ludzkie) najpierw w skalach lokalnych, a póêniej narodowych i w koƒcu w skali Êwiatowej (to, co nazywa si´ popularnie amerykanizacjà stylu ˝ycia i prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej, jest tego najwymowniejszym przyk∏adem). Ale coraz wi´cej pojawia si´ opinii i g∏osów nawo∏ujàcych do utrzymania ró˝norodnoÊci w ˝yciu spo∏ecznym, nawet kosztem doraênie pojmowanych celów ekonomicznych. Tak jak w przyrodzie ró˝norodnoÊç gatunków jest warunkiem jej trwania i rozwoju, tak w spo∏eczeƒstwie ludzkim ró˝norodnoÊç form spo∏ecznych jest warunkiem wszechstronnego rozwoju cz∏owieka i poszanowania jego odr´bnoÊci.

WieÊ jest takim organizmem, w którym gospodarowanie jest nierozerwalnie zwiàzane z rodzinà ch∏opskà i spo∏ecznoÊcià lokalnà. Wynika to

Cz´Êç 2

Teoria produkcji i poda˝y Cz´Êç druga podr´cznika objaÊnia teoretyczne i metodologiczne podstawy podejmowania decyzji produkcyjnych w agrobiznesie, które bez wàtpienia stanowià trzon ca∏ego z∏o˝onego procesu decyzyjnego. Wyk∏ad prowadzony b´dzie na przyk∏adzie przedsi´biorstwa (gospodarstwa) rolnego, które jest nie tylko najliczniej wyst´pujàcà firmà sfery agrobiznesu, ale równie˝ dlatego, ˝e zmienne kszta∏tujàce proces produkcji wyst´pujà tu w formie klasycznej, uniwersalnej i mogà byç ∏atwo przeniesione na inne jednostki gospodarcze. Teoria produkcji z istoty swej ma charakter uniwersalny, ale poszczególne sfery dzia∏alnoÊci gospodarczej majà swojà odr´bnoÊç. W naszym wyk∏adzie k∏aÊç b´dziemy nacisk na te elementy, które sà wspólne dla wszystkich ogniw agrobiznesu.

Klasyczna teoria ekonomii eksponowa∏a dotychczas podejÊcie statyczne. We wspó∏czesnym Êwiecie, kiedy wszystkie elementy procesu decyzyjnego ulegajà szybkim zmianom, teoria statyczna okazuje si´ niewystarczajàca. Nowsze kierunki ekonomii eksponujà podejÊcie dynamiczne. W takim zakresie, w jakim to b´dzie mo˝liwe, w podr´czniku tym zajmiemy si´ równie˝ dynamicznà teoria produkcji w rolnictwie i ca∏ym agrobiznesie.

WyjaÊnijmy równie˝ na wst´pie, ˝e proces produkcji rozumiemy tu szeroko. Obejmuje on nie tylko wytwarzanie dóbr materialnych, lecz tak˝e wytwarzanie us∏ug, co w gruncie rzeczy pozwala objàç teorià produkcji sfer´ marketingu surowców rolniczych i gotowej ˝ywnoÊci oraz ca∏à sfer´ us∏ug produkcyjnych i funkcjonowanie zwiàzanych z nià jednostek gospodarczych. We wszystkich przypadkach proces decyzyjny obejmuje i uwzgl´dnia uwarunkowania rynkowe.

5

Gospodarka zasobami i czynnikami produkcji w skali makroekonomicznej

Poj´cia zasobów i czynników produkcji oraz zasady ich alokacji na szczeblu firmy zosta∏y skrótowo wyjaÊnione w podr´czniku Agrobiznes. Mikroekonomika (zob. rozdz. 2 i 3)1. Przedmiotem tego wyk∏adu sà natomiast teoretyczne podstawy decyzji w skali makroekonomicznej, tj. agrobiznesu jako wyodr´bnionej cz´Êci gospodarki narodowej.

5.1 Cele alternatywne Decyzje w skali mikro- i makroekonomicznej majà nie tylko ró˝nà skal´; w obu przypadkach chodzi w gruncie rzeczy o coÊ innego. JeÊli przedsi´biorca podejmuje decyzje produkcyjne z punktu widzenia kryterium zy1

Zob. te˝ E.O. Heady, Ekonomika produkcji rolniczej, PWRiL, Warszawa 1967, s. 121–409; Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii, praca zbiorowa pod red. A. Wosia i F. Tomczaka, PWRiL, Warszawa 1983, s. 76–127.

92

Agrobiznes. Makroekonomika

sku i równowagi konkretnej firmy, to decyzje makroekonomiczne podejmowane sà z punktu widzenia interesu ca∏ego spo∏eczeƒstwa, a wi´c przesuwajà problem na poszukiwanie równowagi makroekonomicznej, w której agrobiznes jako ca∏oÊç ma swoje okreÊlone miejsce.

Z∏o˝onoÊç problemu polega dodatkowo na tym, ˝e jeÊli funkcja produkcji w skali mikroekonomicznej jest ÊciÊle okreÊlona i cel dzia∏ania przedsi´biorcy jest jasno zdefiniowany, to w skali makroekonomicznej nie ma tak jednoznacznych odpowiedzi. Naczelne kryterium, wed∏ug którego podejmowane sà decyzje produkcyjne, jest tu wieloznaczne i ono samo – jak si´ w praktyce okazuje – jest przedmiotem przetargów politycznych.

Kryterium to nie ma zatem charakteru absolutnego i jest historycznie zmienne. To, co nazywa si´ dynamicznà równowagà gospodarki, jest za ka˝dym razem definiowane i zale˝y od celów, które w danym czasie spo∏eczeƒstwo chce osiàgnàç, znajàc swoje zasoby i mo˝liwoÊci. Równowaga ta definiowana jest zwykle w nadrz´dnych programach rolnych, a te muszà braç pod uwag´ stan zasobów oraz ich efektywnoÊç.

Prawa le˝àce u podstaw ekonomiki produkcji wyjaÊniajà warunki maksymalizowania wielkoÊci ekonomicznych (zysku, produktu fizycznego, dochodu narodowego, produktu spo∏ecznego) lub minimalizowania kosztów i nak∏adów rzeczowych.

Cele ekonomisty na tym polu mo˝na by ujàç nast´pujàco: 쐍 okreÊliç i wytyczyç warunki zapewniajàce optymalne wykorzystanie zasobów, 쐍 okreÊliç stopieƒ dopuszczalnego odchylenia rzeczywistego wykorzystania zasobów od optimum, 쐍 zbadaç czynniki warunkujàce struktur´ produkcji i wykorzystanie zasobów, 쐍 okreÊliç Êrodki i metody przejÊcia z obecnego stanu do optymalnego wykorzystania zasobów.

Agrobiznes nie jest strukturà integralnà o charakterze podmiotowym, wobec czego nie ma on okreÊlonego celu, który zamierza∏by osiàgnàç. Cele osiàgaç mogà tylko poszczególne podmioty gospodarcze wchodzàce w sk∏ad agrobiznesu, stosownie do swojej misji i statusu spo∏eczno-ekonomicznego. Ale pewne cele wytyczaç mo˝e sobie równie˝ ca∏e spo∏eczeƒstwo i wtedy artyku∏owane sà one przez centralne w∏adze paƒstwowe (parlament, rzàd). W tym wyk∏adzie interesujà nas cele ogólnospo∏eczne.

Alternatywne cele, które osiàgnàç zamierza spo∏eczeƒstwo, dotyczà zwykle nast´pujàcych spraw:

6

Nak∏ady i spo∏eczne koszty produkcji ˝ywnoÊci

6.1 Nak∏ady i koszty Nak∏ady i koszty sà przede wszystkim kategoriami mikroekonomiki, gdy˝ procesy decyzyjne, które ich dotyczà, dokonujà si´ na szczeblu jednostek gospodarczych. Ale kategorie te muszà byç rozpatrywane tak˝e w skali makroekonomicznej, o ile odnoszà si´ do ca∏ej gospodarki lub wyodr´bnionych jej segmentów (sektorów), jak m.in. agrobiznes. JeÊli interesuje nas sprawnoÊç i efektywnoÊç gospodarowania zasobami i czynnikami wytwórczymi, a wi´c ponoszone koszty, problem przenieÊç musimy ze skali mikro- na makroekonomicznà.

Dodatkowym argumentem za makroekonomicznym widzeniem kosztów jest to, ˝e w rozwijajàcym si´ agrobiznesie coraz wi´cej nak∏adów i kosztów ponoszà jednostki szeroko rozumianego otoczenia. Sà to sk∏adniki kosztów spo∏ecznych, które nie sà wliczane w koszty jednostek gospodarczych.

Przedmiotem tego rozdzia∏u sà nak∏ady i koszty w ich rozumieniu makroekonomicznym.

Nak∏adem nazywamy wolumen czynników wytwórczych zu˝ytych w danym procesie produkcyjnym bàdê te˝ w danej jednostce czasu (np. w ciàgu roku), rozpatrywanych in natura. Ka˝dy rodzaj nak∏adu jest agre-

120

Agrobiznes. Makroekonomika

gatem fizycznych jednostek zasobów i czynników wytwórczych, które zosta∏y zu˝yte.

Strumienie poszczególnych czynników produkcji nale˝y traktowaç jako zespo∏y rozmaitych konkretnych rodzajów pracy ˝ywej, Êrodków trwa∏ych i obrotowych oraz ziemi, wyró˝nionych nie tylko ze wzgl´du na funkcje spo∏eczne w procesie produkcji, ale te˝ ze wzgl´du na ich cechy jakoÊciowe. Tym samym strumienie (nak∏ady) omawianych czynników produkcji mo˝na przedstawiç w postaci n-wymiarowych wektorów Xij, w których poszczególne sk∏adowe oznaczajà iloÊç i-tego czynnika produkcji (wykorzystywanego w procesie produkcji) o j-tej w∏aÊciwoÊci.

JeÊli owe wielkoÊci nak∏adów rozpatrujemy w wyra˝eniu wartoÊciowym, z uwzgl´dnieniem rynkowych cen poszczególnych ich sk∏adników, otrzymujemy koszty produkcji. Tak wi´c, koszty produkcji sà iloczynem zu˝ycia poszczególnych sk∏adników nak∏adów in natura oraz odpowiadajàcych im cen. Sà one wi´c kategorià rynkowà. Wyra˝ajà coÊ wi´cej ni˝ tylko techniczne normatywy zu˝ycia nak∏adów na jednostk´ produktu.

W zwiàzku z tym, ˝e koszty uwzgl´dniajà cen´ rynkowà, wyra˝ajà one okreÊlone relacje ekonomiczne mi´dzy wytwórcami i odbiorcami danych sk∏adników nak∏adów oraz wynikajàce stàd stany równowagi rynkowej.

Przedmiotem analizy ekonomicznej sà zarówno koszty produkcji, jak i nak∏ady. JeÊli chcemy opisaç i oceniç wybranà technologi´ wytwarzania, zwykle wykorzystujemy kategori´ nak∏adu jednostkowego (przyk∏adem tego mo˝e byç zu˝ycie ropy na 1 ha orki danym typem ciàgnika, zu˝ycie pracy ludzkiej na 1 ton´ zbo˝a czy te˝ zu˝ycie sk∏adników nawozowych NPK na 1 ton´ zebranych buraków cukrowych). Zawsze wtedy, gdy analiza nasza dotyczy op∏acalnoÊci czy efektywnoÊci produkcji, posi∏kujemy si´ kategorià kosztów globalnych lub jednostkowych (na jednostk´ wytworzonego produktu lub us∏ugi).

W przypadku Êrodków trwa∏ych mamy wielkà liczb´ ró˝norodnych dóbr o specjalnym przeznaczeniu i ÊciÊle okreÊlonych parametrach jakoÊciowych, które przesàdzajà o sposobach i kierunkach ich wykorzystania.

Wa˝ne jest zatem nie tylko to, aby istnia∏a logiczna i technicznie uzasadniona relacja mi´dzy agregatowo uj´tymi zasobami, lecz tak˝e, aby ich struktura rzeczowa by∏a w∏aÊciwa, tzn. by∏a przystosowana do programu produkcyjnego.

Organizacja produkcji polega w istocie na odpowiednim doborze nak∏adów, z uwzgl´dnieniem ich wszystkich cech jakoÊciowych. Jest to przede wszystkim problem in˝ynieryjny. Ma on jednak wa˝ne aspekty ekonomiczne, które powstajà w chwili, kiedy nak∏ady przeistaczajà si´ w koszty.

7

Zagregowana funkcja poda˝y i reakcje dostosowawcze

7.1 Definicja Poda˝ produktów ˝ywnoÊciowych jest wspó∏zale˝na z ich produkcjà, choç nie jest z nià to˝sama. Poda˝ w czasie t1 mo˝e byç wi´ksza lub mniejsza od produkcji w tym samym czasie t1 o saldo zmian zapasów i rezerw.

Czynniki, które wywo∏ujà zmiany produkcji i poda˝y, sà na ogó∏ te same, dlatego analiz´ funkcji poda˝y mo˝emy traktowaç jako cz´Êç teorii produkcji.

Ka˝de przedsi´biorstwo (gospodarstwo) sfery agrobiznesu ma w∏asnà krzywà poda˝y, a ÊciÊlej – ca∏à wiàzk´ krzywych poda˝y, z których ka˝da odpowiada konkretnemu produktowi. Wydawaç by si´ mog∏o, ˝e zagregowana funkcja poda˝y, odpowiadajàca wyodr´bnionemu sektorowi, którym jest agrobiznes, czy te˝ ca∏ej gospodarce narodowej, powstaje jako suma krzywych poda˝y poszczególnych jednostek gospodarczych. Nie jest to zupe∏nie prawdziwe. Tak by∏oby tylko wówczas, gdyby produkcja odbywa∏a si´ w warunkach doskona∏ej wiedzy (i konkurencji); wówczas krzywa poda˝y by∏aby identyczna z krzywà kosztów kraƒcowych. W praktyce jednak wyst´puje tak wiele czynników zak∏ócajàcych, ˝e ta prosta zale˝noÊç nie spe∏nia si´ ani w skali makro-, ani te˝ mikroekonomicznej. W tej sytuacji krzywà poda˝y rozpatrywaç musimy oddzielnie.

130

Agrobiznes. Makroekonomika

Przedmiotem tego rozdzia∏u jest zagregowana funkcja poda˝y produktów ˝ywnoÊciowych. Agregacja jest tu dwojaka. Poda˝ w skali ca∏ego agrobiznesu powstaje przez zagregowanie poda˝y wszystkich jednostek gospodarczych agrobiznesu, a w ramach nich – zagregowanie poda˝y wszystkich produktów.

Wiemy, ˝e poda˝ jest to iloÊç dóbr i us∏ug, jakà producenci sà gotowi zaoferowaç do sprzeda˝y po danych cenach (przy innych czynnikach sta∏ych). JeÊli, dla uproszczenia, przyjmiemy, ˝e poda˝ zale˝y od ceny danych dóbr, to reakcje producentów na zmieniajàce si´ ceny u∏o˝à si´ nam w krzywà poda˝y. Takà krzywà poda˝y ma ka˝de przedsi´biorstwo (gospodarstwo), ale przez odpowiednie zagregowanie mo˝na jà ustaliç tak˝e dla ca∏ego agrobiznesu. B´dzie ona wynikiem „uÊredniania” wp∏ywu ró˝nych czynników na poda˝ (jeÊli dopuÊcimy wieloczynnikowà funkcj´ poda˝y) oraz ró˝nego typu reakcji producentów na fluktuacje cen tych czynników.

Tak zagregowana funkcja poda˝y ma istotne znaczenie dla progra mowania makroekonomicznego, gdy˝ wra˝liwoÊç poda˝y na jednostkowà zmian´ dowolnego czynnika pozwala okreÊliç jednym miernikiem (jest to wspó∏czynnik elastycznoÊci poda˝y w danym punkcie krzywej poda˝y).

7.2 Czynniki okreÊlajàce funkcj´ poda˝y Charakter zagregowanej funkcji poda˝y w agrobiznesie zale˝y od nast´pujàcych czynników: 쐍 charakteru funkcji produkcji w odpowiednim cyklu poda˝y, 쐍 charakteru rynków czynników produkcji, 쐍 struktury kosztów, 쐍 wzajemnego stosunku mi´dzy przedsi´biorstwem a gospodarstwem domowym (rozmiary autokonsumpcji), 쐍 przewidywaƒ producentów.

Rozpatrzmy bli˝ej te czynniki.

8

Techniki wytwarzania i post´p

W rozdziale tym zostanà przedstawione ogólne (uniwersalne) twierdzenia i wspó∏zale˝noÊci charakteryzujàce stan i dynamik´ technik wytwórczych w agrobiznesie, ze szczególnym uwzgl´dnieniem rolnictwa.

8.1 Techniki wytwarzania – definicje 1 Technikà wytwarzania lub technikà produkcji nazywamy okreÊlony sposób powiàzania ze sobà osobowych i rzeczowych czynników w danym procesie produkcji. Technik´ mo˝na zatem opisaç zespo∏em relacji, jakie w danym czasie istniejà mi´dzy u˝ytymi czynnikami (zasobami). Relacje te przyjmujà postaç wspó∏czynników techniczno-ekonomicznych, wÊród których wyró˝niamy: 쐍 wspó∏czynniki wydajnoÊci czynników produkcji {wi} lub b´dàce ich odwrotnoÊcià techniczne wspó∏czynniki produkcji {ai}; 1

W p. 8.1, 8.2 i 8.4 wykorzystano w szczególnoÊci Ekonomik´ rolnictwa. Zarys teorii, praca zbiorowa pod red. A. Wosia i F. Tomczaka, PWRiL, Warszawa 1983, s. 113–128.

140

Agrobiznes. Makroekonomika

쐍 wspó∏czynniki struktury czynników produkcji {ui} oraz b´dàce ich kombinacjà wspó∏czynniki zespolenia czynników produkcji {nij}.

Ka˝dà technik´ wytwórczà mo˝na wi´c opisaç za pomocà odpowiadajàcego jej zestawu wspó∏czynników techniczno-ekonomicznych, tj. za pomocà wektora [wi, ai, ui, nij], przy czym sk∏adowe tego wektora mogà byç ujmowane w podziale na mniejszà lub wi´kszà klas´ wspó∏czynników czàstkowych, stosownie do stopnia agregacji poszczególnych czynników produkcji.

Istnieje jeszcze drugi sposób opisania techniki wytwórczej, mianowicie wieloczynnikowa funkcja produkcji (por. p. 5.2). Parametry tej funkcji mo˝na przekszta∏ciç tak, aby obrazowa∏y one struktur´ (sk∏ad) danej techniki oraz jej sprawnoÊç. I tak, sprawnoÊç charakteryzujà pochodne czàstkowe funkcji produkcji wzgl´dem wyró˝nionych czynników produkcji, zwane wspó∏czynnikami produkcyjnoÊci kraƒcowej {ai}, natomiast struktur´ danej techniki objaÊniajà wspó∏czynniki elastycznoÊci funkcji produkcji {ei}. Znajàc te wspó∏czynniki, mo˝emy opisaç danà technik´ wytwórczà za pomocà wektora [ai, ei]. PodkreÊlmy, ˝e obie metody opisu sà równorz´dne i prowadzà do tych samych wyników.

Agrobiznes jest subsystemem, w którym wytwarza si´ ogromnà liczb´ ró˝nych produktów i u˝ytecznoÊci, stosuje si´ wielkà liczb´ czynników, z których ka˝dy wyst´powaç mo˝e w rozmaitych dozach. JeÊli do tego dodaç, ˝e po∏àczenia tych czynników sà ró˝ne w poszczególnych jednostkach gospodarczych i sà zmienne w czasie, to dochodzimy do wniosku, ˝e liczba mo˝liwych technik jest bardzo wielka, choç jest ona policzalna2. Liczb´ t´ mo˝na zredukowaç, jeÊli dokona si´ odpowiedniej agregacji czynników wytwórczych, nak∏adów i rodzajów produktów.

W praktyce rozpatruje si´ na ogó∏ pewne typy (generacje) technik wytwórczych, dopuszczajàc, ˝e mieszczà si´ w nich konkretne techniki stosowane na szczeblu poszczególnych jednostek gospodarczych. W Êlad za tym mo˝emy mówiç o ró˝nych technikach wytwarzania danego produktu, jakie stosowane sà w poszczególnych przedsi´biorstwach (gospodarstwach). Mo˝emy te˝ mówiç o pewnej generacji technik wytwórczych, jakie stosuje si´ np. w rolnictwie ch∏opskim. Tak wi´c, dost´pne techniki wytwórcze agregowaç mo˝na wedle ich generacji, produktów oraz typów jednostek gospodarczych. W Êlad za tym mówimy o technikach nowoczesnych i tradycyjnych, o technikach wytwarzania dowolnego produktu ˝yw2

Wi´cej na ten temat zob. A. WoÊ, Strategie rozwoju rolnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 49–50.

9

EfektywnoÊç produkcji

Przedmiotem tego rozdzia∏u jest efektywnoÊç bie˝àcych nak∏adów na produkcj´ w ca∏ym agrobiznesie i w poszczególnych jego segmentach. EfektywnoÊç inwestycji b´dzie przedmiotem rozdz. 10.

9.1 Kryteria oceny efektywnoÊci produkcji EfektywnoÊç nale˝y do podstawowych kategorii nauk ekonomicznych, lecz ciàgle pozostaje ona poj´ciem niejednoznacznym. Odpowiedê na pytanie, czy dany nak∏ad jest efektywny czy nie, zale˝y przede wszystkim od tego, co przyjmujemy za miar´ tej efektywnoÊci. W skali mikroekonomicznej mo˝e to byç zysk (dochód) danej jednostki gospodarczej. W skali makroekonomicznej musi to byç spo∏eczny koszt wytworzenia jednostki produktu finalnego lub te˝ – agregatowo rozumiana – relacja efekt/nak∏ad.

EfektywnoÊç produkcji z istoty swej jest poj´ciem kompleksowym, gdy˝ uwzgl´dnia nie tylko wszystkie czynniki i si∏y, jakie wp∏ywajà na efekt, ale tak˝e pozwala odpowiedzieç na pytanie: jakie czynniki i w jakich proporcjach nale˝y zastosowaç w danych warunkach, aby ich pro-

156

Agrobiznes. Makroekonomika

dukcyjnoÊç by∏a maksymalna. Wszelkie mierniki efektywnoÊci majà postaç relacji typu efekt/nak∏ad, pod warunkiem, ˝e zarówno licznik, jak i mianownik tego u∏amka wyrazimy w tych samych jednostkach.

Z analizy efektywnoÊci produkcji mo˝na si´ dowiedzieç, kiedy (w jakich warunkach) relacja efekt/nak∏ad osiàga swoje maksimum, co wcale nie musi oznaczaç, ˝e wolumen efektów w skali spo∏ecznej jest maksymalny. Mo˝e wystàpiç bowiem taka sytuacja, kiedy efektywnoÊç nak∏adów (czynników wytwórczych) jest wysoka, lecz wolumen efektów jest niski, gdy˝ pewna cz´Êç owych czynników nie jest wykorzystywana produkcyjnie. EfektywnoÊç produkcji w agrobiznesie analizowana mo˝e byç z trzech punktów widzenia. 쐍 Przyjmujemy, ˝e podzia∏ dochodów i organizacja oraz struktura danej ga∏´zi sà dane i sprawdzamy, czy produkcja w tych warunkach jest efektywna. Wiemy np., ˝e rolnictwo funkcjonuje w warunkach konkurencji, natomiast pozosta∏e ogniwa agrobiznesu zorganizowane sà w sposób monopolistyczny, wobec czego ich zachowanie okreÊla warunki, w jakich funkcjonuje rolnictwo. 쐍 Mo˝emy przyjàç, ˝e organizacja ga∏´zi jest dana, ale dopuszczamy mo˝liwoÊç zmiany rozmieszczenia dochodów. Wówczas sprawdzamy jaki model zró˝nicowania dochodów pomi´dzy poszczególne jednostki maksymalizuje dochód narodowy, a wi´c przynosi maksymalny efekt. 쐍 Mo˝emy dopuÊciç zmiennoÊç obu czynników. Wówczas zniesienie monopolu i barier w mi´dzyga∏´ziowym przep∏ywie Êrodków stworzy warunki, w których kraƒcowa produkcyjnoÊç zasobów w rolnictwie i poza nim b´dzie si´ wyrównywaç.

W skali mikroekonomicznej (gospodarstwo) mamy do czynienia z mnogoÊcià jednostek produkcyjnych. JeÊli zysk (dochód) ma byç maksymalny, to – zgodnie z teorià neoklasycznà – istniejàce zasoby muszà zostaç rozdzielone pomi´dzy te jednostki w taki sposób, aby ich kraƒcowa produkcyjnoÊç by∏a we wszystkich przypadkach jednakowa (zasada wyrównywania si´ produkcyjnoÊci kraƒcowej). JeÊli zasoby sà dane, maksimum efektywnoÊci osiàga si´ tylko wtedy, gdy nie mo˝na dokonaç zmiany alokacji tych zasobów nie zmniejszajàc ogólnej wartoÊci produkcji (efektów). Ta uniwersalna zasada przenosi si´ równie˝ na uk∏ady wi´ksze ni˝ gospodarstwo, a wi´c na ca∏y sektor czy nawet gospodark´ narodowà. Dokonuje si´ ona w skali makroekonomicznej, ale tylko pod warunkiem, ˝e system cen dok∏adnie odzwierciedla preferencje konsumentów. JeÊli jest inaczej, decyzje producentów i konsumentów nie b´dà ze sobà zgodne i ca-

10

Proces inwestowania i jego efektywnoÊç

10.1 Inwestycje – poj´cia podstawowe Inwestycjami nazywamy nak∏ady gospodarcze, których rolà jest tworzenie nowych lub powi´kszanie istniejàcych potencja∏ów wytwórczych oraz majàtku nieprodukcyjnego. W Êlad za tym rozró˝niamy inwestycje produkcyjne i nieprodukcyjne.

Nak∏ady inwestycyjne sà to Êrodki rzeczowe i finansowe zwiàzane z zakupem i budowà nowych oraz rekonstrukcjà i rozbudowà istniejàcych sk∏adników trwa∏ego majàtku produkcyjnego. Analizowaç mo˝na je w skali przedsi´biorstwa (uj´cie mikroekonomiczne) lub te˝ wyodr´bnionego sektora i ca∏ej gospodarki narodowej (uj´cie makroekonomiczne).

Potencja∏y gospodarcze (Êrodki trwa∏e) sukcesywnie zu˝ywajà si´, wobec czego – w celu podtrzymania ich zdolnoÊci produkcyjnej i us∏ugowej – muszà byç odtwarzane. Odtwarzanie (restytucja) nast´puje z odpisów amortyzacyjnych, które sà proporcjonalne do wartoÊci zu˝ycia Êrodków w danym czasie. Nie zwi´ksza ono istniejàcych potencja∏ów, a tylko s∏u˝y podtrzymaniu ich dotychczasowej zdolnoÊci produkcyjnej (us∏ugowej).

RównoczeÊnie z restytucjà zu˝ytych Êrodków nast´puje tworzenie nowych potencja∏ów. W praktyce trudno jednak oddzieliç od siebie procesy resty-

168

Agrobiznes. Makroekonomika

tucji i tworzenia nowych potencja∏ów, gdy˝ zu˝yte Êrodki na ogó∏ nie bywajà odtwarzane w ich pierwotnej postaci fizycznej. Na miejscu zu˝ytych (wycofanych) Êrodków pojawiajà si´ jakoÊciowo nowe, bardziej nowoczesne technicznie i ekonomicznie sprawniejsze. Ârodki pochodzàce z odpisów amortyzacyjnych wykorzystywane sà wprawdzie do odtwarzania wartoÊci Êrodków trwa∏ych, lecz pod wzgl´dem technicznym reprezentujà nowe potencja∏y. Dlatego przyj´to uwa˝aç, ˝e wszelkie nak∏ady – te które zmierzajà do restytucji zu˝ytego majàtku i te, które tworzà nowe potencja∏y – traktuje si´ jako inwestycje. Rozpatrujàc je z wartoÊciowego punktu widzenia wyró˝niamy w nich inwestycje restytucyjne oraz inwestycje nowe, zwane tak˝e inwestycjami netto. Inwestycje restytucyjne odpowiadajà prostej reprodukcji majàtku, natomiast inwestycje netto okreÊlajà wielkoÊç reprodukcji rozszerzonej, a wi´c rzeczywisty przyrost potencja∏u wytwórczego. Suma inwestycji restytucyjnych i nowych (netto) daje inwestycje brutto. JeÊli nie zaznaczono inaczej, poj´cie inwestycji identyfikuje si´ z inwestycjami brutto.

Inwestycje w agrobiznesie stanowià sum´ nak∏adów inwestycyjnych brutto poniesionych we wszystkich jednostkach gospodarczych tego sektora w danej jednostce czasu, tj. w ciàgu roku. Specyficznà cechà rolnictwa jest du˝y udzia∏ tzw. inwestycji naturalnych. Wprawdzie, w odró˝nieniu od przemys∏u, rolnictwo wytwarza stosunkowo niewiele dóbr inwestycyjnych (jest to w∏aÊciwie tylko zarodowy inwentarz ˝ywy oraz materia∏ szkó∏karski), ale w trakcie wykonywania inwestycji w gospodarstwach rolnych ponoszone sà nak∏ady pracy samych rolników oraz nak∏ady ˝ywej si∏y pociàgowej i ziemi. Suma wartoÊci wszystkich tych nak∏adów, wyst´pujàcych najcz´Êciej w formie naturalnej, okreÊlana jest mianem inwestycji naturalnych. W innych ogniwach agrobiznesu, poza rolnictwem, inwestycje te wyst´pujà sporadycznie.

10.2 Inwestowanie w agrobiznesie Sà dwa wa˝ne powody inwestowania w agrobiznesie: 쐍 tworzenie nowych potencja∏ów w celu zwi´kszenia produkcji lub us∏ug, podniesienia ich jakoÊci oraz obni˝enia kosztów; 쐍 uczynienie pracy ludzkiej l˝ejszà, bezpieczniejszà, bardziej wydajnà.

Cz´Êç 3

System finansowo-bankowy agrobiznesu Analizujàc instytucjonalne otoczenie agrobiznesu, w cz´Êci pierwszej tego podr´cznika, wÊród wielu jednostek wymieniliÊmy równie˝ banki, urz´dy skarbowe, urz´dy finansowe, instytucje ubezpieczeniowe oraz gie∏dy pieni´˝ne. System finansowo-bankowy agrobiznesu to nie tylko te instytucje. System ten tworzà tak˝e ekonomiczne zasady kreowania zysków, dochodów i funduszy, strumienie przep∏ywu pieniàdza, zasady finansowego zasilania jednostek gospodarczych, rozliczania si´ tych jednostek z bud˝etem paƒstwa oraz mechanizmy podzia∏u korzyÊci mi´dzy uczestników sceny gospodarczej. Najkrócej rzecz ujmujàc, system finansowo-bankowy agrobiznesu tworzà zasady oraz ekonomiczne mechanizmy regulujàce przep∏ywy pieni´˝ne oraz odpowiadajàce im instytucje.

Agrobiznes, jak i inne cz∏ony gospodarki, poddany jest – oczywiÊcie – regulacjom ogólnym, ale ma on tak˝e w∏asnà specyfik´. Wynika ona z ekonomicznej natury procesów, tworzenia i podzia∏u funduszy w jednostkach tej sfery, a tak˝e z historycznie ukszta∏towanych instytucji, które jà obs∏ugujà. Przedmiotem cz´Êci 3 podr´cznika b´dà: 쐍 relacje mi´dzy procesami realnymi i strumieniami pieni´˝nymi w agrobiznesie, 쐍 system podatkowy, 쐍 mechanizmy tworzenia i podzia∏u dochodów (w tym tak˝e renta gruntowa), 쐍 system bankowy, 쐍 system ubezpieczeƒ majàtkowych i osobowych w agrobiznesie.

W analizie tej ukazane zostanà funkcje sektora prywatnego, a tak˝e regulujàca rola paƒstwa.

11

Procesy realne i strumienie pieni´˝ne w agrobiznesie

We wspó∏czesnej gospodarce wyodr´bniajà si´ dwa zwiàzane z sobà, ale jednoczeÊnie istniejàce oddzielnie Êwiaty, mianowicie Êwiat dóbr i us∏ug materialnych oraz b´dàcy jego odbiciem (swoistym refleksem) Êwiat pieniàdza. Pierwszy zwiàzany jest z procesami tworzenia dóbr materialnych i us∏ug, drugi natomiast z ich akumulacjà i obiegiem.

Przez wiele dziesi´cioleci strumienie pieniàdza by∏y ÊciÊle zwiàzane z procesami realnymi; iloÊç pieniàdza znajdujàcego si´ w obiegu by∏a sumà iloczynów wolumenów dóbr materialnych i us∏ug znajdujàcych si´ na rynku oraz ich cen. W ostatnich dekadach stwierdzono, ˝e pieniàdz staje si´ samodzielnym bytem ekonomicznym, a jego iloÊç w coraz mniejszym stopniu wià˝e si´ z procesami realnymi w gospodarce. W wyniku rozbudowy systemów bankowych, gie∏d pieni´˝nych, upowszechniania si´ obrotu bezgotówkowego (czeki, weksle, obligacje oraz inne papiery wartoÊciowe) – pieniàdz traci zwiàzek z procesami realnymi i sam funkcjonuje jako dobro ekonomiczne (cechà szczególnà wspó∏czesnych banków jest to, ˝e cz´Êç ich pasywów jest wykorzystywana jako Êrodki p∏atnicze, w zwiàzku z czym stanowià one cz´Êç sk∏adowà zasobu pieniàdza).

Pieniàdz nie tylko obs∏uguje procesy wymiany, ale sam jest przedmiotem kupna i sprzeda˝y. Operacje gie∏dowe, kreacje pieniàdza depozytowego, sprzeda˝ i kupno akcji, gry na zwy˝k´ lub zni˝k´ ich kursów, karty kredytowe, samodzielne gry poszczególnych banków, które coraz g∏´biej ingerujà w gospodark´ i kontrolujà jà – sprawiajà, ˝e ruch pieniàdza traci zwiàzek z ruchem dóbr materialnych i us∏ug, a jego iloÊç (w ró˝nych postaciach) jest parokrotnie wi´ksza od rzeczywistych potrzeb wynikajàcych

182

Agrobiznes. Makroekonomika

z obs∏ugi sfery realnej (w zwiàzku z tà sytuacjà wprowadzono poj´cie niby-pieniàdza, który zwiàzany jest z wk∏adami terminowymi). Ten stan rzeczy nie rodzi ˝adnych problemów tak d∏ugo, jak d∏ugo gospodarka rozwija si´ normalnie i nie podlega wstrzàsom. Ale z chwilà, kiedy pojawiajà si´ zak∏ócenia, ta dysproporcjonalnoÊç mi´dzy sferà realnà a strumieniami pieniàdza rodzi potencjalne zagro˝enia i grozi krachem gospodarczym. Aby do tego nie dopuÊciç, najwi´ksze banki Êwiatowe starajà si´ kontrolowaç sytuacj´ i na czas podejmujà dzia∏ania stabilizujàce rynek pieni´˝ny. ˚aden du˝y segment gospodarki nie jest wolny od tych zagro˝eƒ.

Wszystkie sektory, w tym równie˝ agrobiznes, sà poddane dzia∏aniu banków, które wywierajà coraz bardziej znaczàcy wp∏yw na gospodark´ i coraz skuteczniej jà kontrolujà. Wprawdzie wspó∏czesny agrobiznes kontrolowany jest przez banki komercyjne, ale te – jak wiemy – zale˝à od polityki banku centralnego (u nas jest to Narodowy Bank Polski), a zw∏aszcza od ustaleƒ dotyczàcych stopy dyskontowej1 oraz stopy rezerw obowiàzkowych2. Mamy zatem prawo stwierdziç, ˝e agrobiznes, jak ka˝da inna ga∏àê gospodarki, kontrolowany jest przez ca∏y system banków. One to stanowià krwiobieg gospodarki i dostarczajà jej niezb´dnych impulsów. Jednostki gospodarcze agrobiznesu korzystaç mogà z us∏ug dowolnych banków i pod tym wzgl´dem nie sà one niczym zwiàzane. Zwykle jest tak, ˝e pewne banki specjalizujà si´ w obs∏udze okreÊlonych sfer gospodarki i typów jednostek gospodarczych. Polski agrobiznes obs∏ugiwany jest g∏ównie, choç nie wy∏àcznie, przez Bank Gospodarki ˚ywnoÊciowej oraz banki spó∏dzielcze rozproszone w ca∏ym kraju i dzia∏ajàce zwykle na szczeblu gmin.

11.1 Proces tworzenia i przep∏ywy wartoÊci.

Interakcje: gospodarka narodowa /agrobiznes Ka˝dy proces gospodarczy jest jednoÊcià tworzenia dóbr materialnych i us∏ug oraz pomna˝ania wartoÊci. Powstajà zatem dobra i us∏ugi in na1

Stopa dyskontowa jest to stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu po˝yczek bankom komercyjnym.

2 Stopa rezerw obowiàzkowych jest to minimalna relacja rezerw gotówkowych do wk∏adów, którà banki komercyjne muszà utrzymaç na mocy decyzji banku centralnego.

12

System podatkowy agrobiznesu

Podatki majà swoje êród∏o w wartoÊci dodanej i stanowià dominujàcà cz´Êç przychodów bud˝etu paƒstwa oraz jednostek terytorialnych (gmin i województw)1. W nowoczesnych spo∏eczeƒstwach opodatkowaniu podlegajà nieruchomoÊci oraz dochody jednostek gospodarczych i osób fizycznych.

12.1 Podatki bezpoÊrednie i poÊrednie Jednostki sfery agrobiznesu p∏acà podatki bezpoÊrednie i poÊrednie.

Podatki bezpoÊrednie wymierzane sà poszczególnym podmiotom z mocy ustawy, wed∏ug obowiàzujàcej stopy opodatkowania. Podatnik ma obowiàzek odprowadziç do bud˝etu paƒstwa cz´Êç swoich dochodów podlegajàcych opodatkowaniu okreÊlonà stopà opodatkowania. Niewype∏nienie tego obowiàzku podlega karze.

Podatki poÊrednie zawarte sà w cenach okreÊlonych dóbr i us∏ug, a wi´c p∏acà je tylko ci, którzy je nabywajà. Formà podatku poÊredniego 1

W latach 1994–1995 udzia∏ podatków w przychodach bud˝etu paƒstwa wynosi∏ oko∏o 82%.

198

Agrobiznes. Makroekonomika

jest m.in. akcyza, którà obcià˝one sà paliwa p∏ynne, spirytualia i wyroby tytoniowe. Taki sam charakter ma tak˝e c∏o, które doliczane jest do ceny towarów importowanych oraz eksportowanych, a tak˝e op∏aty wyrównawcze p∏acone przy imporcie okreÊlonych towarów. Podatkiem poÊrednim jest tak˝e VAT (podatek od wartoÊci dodanej) doliczany do ceny detalicznej towarów i us∏ug, wed∏ug zró˝nicowanej stopy (niektóre towary i us∏ugi majà zerowà stop´ podatku VAT). Ten sam charakter majà podatki od gier i sprzeda˝y akcji w obrocie publicznym. Podatki poÊrednie ogó∏em w latach 1994 i 1995 stanowi∏y oko∏o 54% wszystkich dochodów podatkowych bud˝etu paƒstwa.

Dla ka˝dego systemu podatkowego wa˝ne jest okreÊlenie dochodu podlegajàcego opodatkowaniu oraz ustalenie stopy podatkowej, która obowiàzuje przy okreÊlonym poziomie dochodu podlegajàcego opodatkowaniu (stopy podatkowe mogà byç sta∏e lub zmienne, progresywne lub degresywne).

System podatkowy zawiera rozstrzygni´cia w kwestii wysokoÊci obcià˝eƒ podatkowych, zw∏aszcza bezpoÊrednich. Istnieje oczywisty zwiàzek mi´dzy stopà podatkowà a gotowoÊcià podatników do wywiàzywania si´ z obowiàzku podatkowego, a tak˝e z wielkoÊcià wp∏ywów podatków do bud˝etu paƒstwa. Zale˝noÊç t´ objaÊnia krzywa Laffera. Jak si´ okazuje, umiarkowany wzrost stopy podatkowej zwi´ksza sum´ wp∏ywów, ale powy˝ej poziomu t* (jak na rys. 12.1) zwi´kszenie owej stopy prowadzi do zmniejszenia sumy przychodów, a to ze wzgl´du na antymotywacyjny jej Rysunek 12.1 Krzywa Laffera

13

Dochody rolnicze

Problematyka dochodowa w rolnictwie ma dwa wymiary: mikroekonomiczny, kiedy rozpatrujemy tworzenie si´ i podzia∏ dochodów wewnàtrz gospodarstwa (przedsi´biorstwa) rolnego, oraz makroekonomiczny, kiedy interesuje nas polityka dochodowa paƒstwa oraz sytuacja dochodowa rolnictwa jako sektora gospodarki narodowej. W wyk∏adzie naszym uwzgl´dniamy oba te aspekty sprawy. Zajmiemy si´ procesami tworzenia i podzia∏u dochodów, które wyst´pujà zarówno w skali mikro-, jak i makroekonomicznej.

13.1 Tworzenie dochodów w gospodarstwie ch∏opskim Proces tworzenia dochodów rolniczych zostanie tu omówiony na przyk∏adzie indywidualnych gospodarstw ch∏opskich, które stanowià dominujàcà formacj´ ustrojowà polskiego rolnictwa. Celem dzia∏alnoÊci rolnika i jego rodziny jest maksymalizowanie dochodu. Znaczenie ma tu fakt, ˝e rolnik wyst´puje w podwójnej roli: Po pierwsze – jest on w∏aÊcicielem Êrodków produkcji (ziemi, zasobów kapita∏owych) i z tego tytu∏u oczekuje okreÊlonych dochodów; jest to dochód z ziemi oraz kapita∏u.

Po drugie – rolnik i cz∏onkowie jego rodziny pracujà w swoim gospodarstwie i z tego tytu∏u oczekujà dochodów z pracy.

210

Agrobiznes. Makroekonomika

Tak wi´c, w gospodarstwie ch∏opskim wystàpiç mogà dwa rodzaje dochodów, mianowicie: 쐍 dochód z tytu∏u w∏asnoÊci ziemi (renta gruntowa, por. p. 14) oraz kapita∏u, 쐍 dochód z pracy.

OczywiÊcie, sà to potencjalne êród∏a dochodów. To czy rzeczywiÊcie rolnik uzyska swój dochód, zale˝y nie tylko od procesów jego tworzenia, lecz tak˝e od mechanizmów podzia∏u, o czym b´dziemy mówiç w p. 13.2.

JeÊli nawet oba te êród∏a dochodów wyst´pujà, to na szczeblu gospodarstwa niezwykle trudno je rozdzieliç. Dochód gospodarstwa ujawnia si´ jako jedna kategoria i rolnik nie ma praktycznych mo˝liwoÊci wydzielenia tych jego cz´Êci, które pochodzà z posiadanej ziemi i kapita∏u, i tych, które zawdzi´cza on swojej pracy. W istocie rzeczy dochód gospodarstwa jest niepodzielny. Rolnik nie wyp∏aca sobie i cz∏onkom swojej rodziny p∏acy roboczej (op∏aty pracy). Kategoria p∏acy roboczej w gospodarstwie ch∏opskim nie wyst´puje. Dochód ma tu charakter rezydualny, co oznacza, ˝e rolnik otrzymuje (lub nie) ró˝nic´ pomi´dzy wartoÊcià produkcji a poniesionymi kosztami. Jego wysokoÊç zale˝y wi´c – poza kosztami – od wielkoÊci produkcji i poziomu cen, po jakich rolnik swoje produkty sprzedaje. JeÊli relacja cen produktów sprzedawanych do kupowanych przez rolników (indeks no˝yc cen) jest dla niego korzystna, to – przy innych czynnikach sta∏ych – dochód ma tendencj´ rosnàcà. W latach, kiedy no˝yce cen rozwierajà si´ na niekorzyÊç rolnictwa, dochody rolników malejà, a w kraƒcowych przypadkach mogà osiàgnàç nawet wartoÊci ujemne (wówczas rolnicy ponoszà straty). W ten sposób dochód rolnika zale˝y nie tylko od jego tworzenia, ale tak˝e od mechanizmów podzia∏u (o czym b´dziemy mówili póêniej).

Spo∏eczno-ekonomicznà treÊç dochodu ch∏opskiego okreÊla wi´c fakt, ˝e jest to przede wszystkim dochód wytworzony w∏asnà pracà. Jakkolwiek ∏àczny dochód rodziny ch∏opskiej na zewnàtrz wyst´puje w jednej postaci, to jednak nie mo˝na pomijaç faktu, ˝e tkwi w nim dochód z pracy oraz dochód z tytu∏u w∏asnoÊci. Jest to logiczna konsekwencja tego, ˝e gospodarstwo ch∏opskie jest swoistà jednoÊcià warsztatu pracy rolnika i cz∏onków jego rodziny oraz prywatnej w∏asnoÊci Êrodków produkcji.

Podzia∏ dochodu ch∏opskiego na op∏at´ pracy oraz dochód czysty dokonuje si´ ex post. To ró˝ni gospodarstwo ch∏opskie od wszelkich innych form ustrojowych, w których wyodr´bnienie to wyst´puje ex ante.

Mo˝emy zatem stwierdziç, ˝e dochód gospodarstwa ch∏opskiego jest ró˝nicà mi´dzy wartoÊcià wytworzonego produktu a poniesionymi nak∏adami (kosztami). Jest to definicja ogólna; wymaga ona kilku uÊciÊleƒ.

14

Renta gruntowa

14.1 Istota renty gruntowej Teoria ekonomii zawiera poj´cie renty ekonomicznej, którà definiuje si´ jako dodatkowà wyp∏at´, którà otrzymuje dany czynnik produkcji ponad dochód konieczny do sk∏onienia go do Êwiadczenia us∏ug. Renta ekonomiczna zawsze odnosi si´ do czynników, które sà rzadkie lub te˝ ich poda˝ nie mo˝e byç zwi´kszona. Na przyk∏ad, mo˝na tu wymieniç pianistów–wirtuozów, wybitnych sportowców, uznane gwiazdy filmowe, unikalne obiekty przyrodnicze i inne dobra, których iloÊç w danym czasie nie mo˝e byç pomno˝ona. Czynnikiem takim jest tak˝e ziemia rolnicza.

Jej iloÊç zasadniczo nie zmienia si´. W∏aÊciciel ziemi decyduje o w∏àczeniu jej do produkcji, jeÊli mo˝e spodziewaç si´ specjalnego dochodu ponad dochód transferowy, tj. ponad minimalnà wyp∏at´ potrzebnà, aby sk∏oniç dany czynnik do Êwiadczenia us∏ug w danym zastosowaniu. Owa nadwy˝ka faktycznych dochodów czynnika ziemi ponad dochody transferowe – nazywa si´ rentà gruntowà. Jest wi´c ona jednà z odmian renty ekonomicznej.

Rent´ gruntowà rozpatrzymy tu w dwu jej postaciach: 쐍 jako form´ op∏aty za u˝ytkowanie ziemi; wówczas renta jest rynkowà cenà specyficznego dobra, jakim jest zdolnoÊç ziemi do przynoszenia

222

Agrobiznes. Makroekonomika

dochodu (tak pojmowana renta jest sk∏adnikiem kosztów produkcji rolniczej); 쐍 jako form´ udzia∏u w∏aÊciciela ziemi w podziale dochodu (wartoÊci dodanej), jaki osiàgni´to z danej dzia∏ki ziemi (tak pojmowana renta jest instrumentem podzia∏u dochodów).

Istot´ renty gruntowej naj∏atwiej wyjaÊniç na takim modelu rolnictwa, w którym wyst´pujà: w∏aÊciciel ziemski i dzier˝awca, a wi´c kiedy w∏asnoÊç ziemi jest oddzielona od jej u˝ytkowania. Jest to model, który w klasycznej formie ukszta∏towa∏ si´ w Wielkiej Brytanii, ale wyst´puje tak˝e w innych krajach (np. w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w Kanadzie i w szczàtkowej postaci w niektórych krajach europejskich). Ró˝ni si´ on od modelu rolnictwa ch∏opskiego, w którym w∏asnoÊç i u˝ytkowanie ziemi znajdujà si´ w jednych r´kach.

W klasycznym modelu rolnictwa kapitalistycznego wyst´puje monopol prywatnej w∏asnoÊci ziemi. Daje on w∏aÊcicielowi tytu∏ do uzyskiwania dochodu bez jakichkolwiek nak∏adów z jego strony. Nie wydzier˝awi on bowiem ziemi, jeÊli nie otrzyma odpowiedniego czynszu, który jest forRysunek 14.1 Rynek us∏ug ziemi i renta

15

System bankowy agrobiznesu

15.1 Szczególne cechy systemu bankowego agrobiznesu System bankowy, rozumiany instytucjonalnie, stanowi sieç wzajemnie ze sobà powiàzanych banków, które dzia∏ajà na podstawie jednolitych przepisów prawa bankowego oraz w∏asnych statutów i wype∏niajà okreÊlone prawem funkcje gospodarcze. Prawnà podstaw´ polskiego systemu bankowego stanowi ustawa z 31 stycznia 1989 r. pt. Prawo bankowe oraz w tym samym dniu uchwalona Ustawa o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. z 1992 r., nr 72, poz. 360). System bankowy rozpatrywaç mo˝na tak˝e ze strony prawno-ekonomicznej. Wówczas powiemy, ˝e jest on zespo∏em norm prawnych i ekonomicznych zasad funkcjonowania banków jako wyodr´bnionych i samodzielnych jednostek gospodarczych. System bankowy jest wi´c zespo∏em norm, które regulujà gospodark´ pieni´˝nà oraz obieg pieniàdza w gospodarce.

System bankowy agrobiznesu nie jest formalnie wyodr´bniony z krajowego systemu bankowego. Termin ten jest u˝ywany w sensie umownym do okreÊlenia sfery finansowej obs∏ugi jednostek agrobiznesu.

W polskim prawie bankowym obowiàzuje zasada swobodnego wyboru banku przez klienta, a wraz z nià – zasada swobodnego wyboru klienta przez bank. To sprawia, ˝e banki sà otwarte, lecz niektóre z nich spe-

232

Agrobiznes. Makroekonomika

cjalizujà si´ w obs∏udze wyodr´bnionych sfer gospodarki. Wiadomo, ˝e Bank Gospodarki ˚ywnoÊciowej oraz banki spó∏dzielcze specjalizujà si´ w obs∏udze sfery agrobiznesu. Równie˝ nazwy innych banków okreÊlajà dominujàce obszary ich dzia∏alnoÊci; mo˝na tu wymieniç np. Bank Ochrony Ârodowiska, Bank Rozwoju Eksportu, Bank Przemys∏owo-Handlowy, Bank Energetyki, Bank Morski, Bank Rozwoju Budownictwa Mieszkaniowego, „Cukrobank” i inne. Tak˝e w krajach Unii Europejskiej istniejà banki wyspecjalizowane, chocia˝ system bankowy w ca∏oÊci opiera si´ na komercyjnych bankach uniwersalnych, dost´pnych dla ka˝dego. 쐍 쐍 쐍 쐍

Do podstawowych (statutowych) funkcji banków nale˝y: udzielanie kredytów, przyjmowanie depozytów pieni´˝nych, prowadzenie kont rozliczeniowych poszczególnych klientów, Êwiadczenie innych us∏ug bankowych, takich jak: emitowanie papierów wartoÊciowych, poÊrednictwo w obrotach mi´dzybankowych, prowadzenie dzia∏alnoÊci gospodarczej, przechowywanie walorów, doradztwo finansowe itp.

Chocia˝ wszystkie banki dzia∏ajà wed∏ug tych samych regu∏, to jednak sfera agrobiznesu narzuca im pewnà odr´bnoÊç. Ma ona êród∏a przede wszystkim w ró˝norodnoÊci i rozdrobnieniu ich klientów. Z jednej strony jest niewielka liczba jednostek du˝ych, zw∏aszcza w przemyÊle spo˝ywczym, a z drugiej – dwumilionowa grupa gospodarstw ch∏opskich, które sà – lub powinny byç – klientami banków. W istocie wielu rolników nie korzysta w ogóle z us∏ug banków; stanowià oni takà grup´ klientów potencjalnych, o którà banki w taki lub inny sposób zabiegajà. Ta swoista struktura klienteli sprawia, ˝e operacje bankowe sà na ogó∏ niewielkie; dotyczy to zarówno operacji kredytowych, depozytowych, jak i rozliczeniowych.

OsobliwoÊç systemu bankowego agrobiznesu stanowi równie˝ to, ˝e bank musi byç mo˝liwie blisko swoich klientów, którzy sà przestrzennie rozproszeni. Dotyczy to zw∏aszcza rolników nie majàcych nawyków wspó∏dzia∏ania z bankiem. Rolnicy polscy tradycyjnie stronili od banków, gdy˝ bali si´ uzale˝nienia finansowego i wysokich, niekiedy lichwiarskich odsetek. Zaciàgali oni kredyt tylko w ostatecznoÊci, nie mieli tak˝e nawyków lokowania swoich oszcz´dnoÊci w bankach. Wprawdzie to negatywne nastawienie jest prze∏amywane, ale post´puje powoli. Nowe zachowania i nawyki wspó∏dzia∏ania z bankiem w biznesie wnoszà g∏ównie rolnicy m∏odzi, którzy nie majà historycznych uprzedzeƒ swoich rodziców. Tak

16

Ubezpieczenia w agrobiznesie

16.1 Funkcje systemu ubezpieczeƒ Ubezpieczenia opierajà si´ na ogólnej teorii ubezpieczeƒ i rozleg∏ej wiedzy praktycznej zgromadzonej w ciàgu stuleci. Ich istotà jest przewidywanie przysz∏ych zdarzeƒ i zabezpieczanie si´ przed ich negatywnymi konsekwencjami zarówno w sensie materialnym, jak i socjalnym. Dla harmonijnego funkcjonowania ka˝dego organizmu gospodarczego potrzebne jest wydzielenie odpowiednich funduszy rezerwowych. Tworzy je ka˝de przedsi´biorstwo i gospodarstwo rolne we w∏asnym zakresie. Fundusze takie muszà byç gromadzone równie˝ na wy˝szych szczeblach zarzàdzania agrobiznesem. Fundusze te, a wÊród nich zw∏aszcza fundusz ubezpieczeniowy, odgrywajà rol´ regulatora i mechanizmu kierowania agrobiznesem. Mogà byç wi´c jednà z wa˝nych przes∏anek polityki gospodarczej.

Ubezpieczenia trzeba traktowaç szeroko jako jednà z metod tworzenia rezerw przeznaczonych na ∏agodzenie odchyleƒ od zamierzonych wyników, które mogà powstaç wskutek niepomyÊlnych zdarzeƒ losowych.

Zw∏aszcza w rolnictwie czynnik losowy silnie ingeruje w dzia∏alnoÊç gospodarczà, dlatego zabezpieczenie si´ przed jego negatywnymi skutkami odgrywa tu szczególnà rol´.

244

Agrobiznes. Makroekonomika

Na ubezpieczenia mo˝na patrzeç z ró˝nych punktów widzenia, akcentujàc ró˝ne ich cechy (podejÊcie ogólnoekonomiczne, finansowe, prawne, cybernetyczne). Wiele jest te˝ teorii ubezpieczeƒ. Dla naszego wywodu najbardziej przydatne b´dzie rozpatrywanie ubezpieczeƒ z punktu widzenia teorii regulacji. Ubezpieczenia odgrywajà bowiem rol´ regulatora procesów spo∏ecznych i gospodarczych, a jest to regulator specjalnego typu, zapewniajàcy dynamicznà stabilnoÊç ca∏ego systemu gospodarczego przez wyrównywanie odchyleƒ w poszczególnych jego uk∏adach.

Ubezpieczenie jest wi´c czymÊ wi´cej ni˝ tylko tworzeniem odpowiednich funduszy i ich podzia∏em. Tkwi ono implicite w systemie sterowania rolnictwem, jeÊli zawiera on mechanizmy kompensujàce negatywne skutki zaburzeƒ gospodarczych. Ka˝dy system sterowania, jeÊli ma byç skuteczny, musi zawieraç taki mechanizm.

Historycznie ukszta∏towany system ubezpieczeƒ przewiduje tworzenie funduszy rezerwowych oraz wyp∏aty Êrodków z tych funduszy w wypadku zaistnienia szkód lub zdarzeƒ losowych. Fundusze rezerwowe sà gromadzone i utrzymywane przede wszystkim w celu wyeliminowania ryzyka, które wynika z niepewnoÊci. Rezerwy gospodarcze mogà byç tworzone bàdê to w formie naturalnej, tj. jako zasoby Êrodków produkcji i konsumpcji (maszyn, urzàdzeƒ, surowców, cz´Êci zamiennych, materia∏ów budowlanych, gotowych wyrobów, artyku∏ów ˝ywnoÊciowych itp.), bàdê to w formie pieni´˝nej (oszcz´dnoÊci, wk∏ady bankowe, fundusze ubezpieczeniowe itp.). Wprawdzie ubezpieczenia kojarzà si´ zwykle z funkcjonowaniem specjalnych instytucji ubezpieczeniowych, które sà depozytariuszami funduszy, ale w∏aÊciwie mogà byç tak˝e organizowane przez ka˝dà jednostk´ gospodarczà we w∏asnym zakresie. System ekonomiczno-finansowy przedsi´biorstw przewiduje tworzenie odpowiednich funduszy rezerwowych. Na przyk∏ad, w statutach rolniczych spó∏dzielni produkcyjnych jest mowa o ró˝nych funduszach rezerwowych (na wypadek nieurodzaju), a tak˝e o funduszach zabezpieczenia socjalnego cz∏onków spó∏dzielni. Wiadomo, ˝e równie˝ rolnicy indywidualni tworzà okreÊlone rezerwy przeznaczone na zapewnienie harmonijnego rozwoju gospodarstwa i utrzymanie w∏asnej rodziny.

Dla rozwoju rolnictwa istotne znaczenie ma stabilnoÊç dochodowa.

Du˝e wahania dochodów z roku na rok (w wyniku zmiennych warunków przyrodniczych i ekonomicznych) sà przyczynà powa˝nych perturbacji gospodarczych. Konieczne jest zatem zminimalizowanie skutków owych wahaƒ, do czego mo˝e s∏u˝yç m.in. system ubezpieczeƒ.

Dzia∏anie instytucji, które z mocy prawa ubezpieczajà mienie i ludzi, obejmuje: okreÊlanie zasad polityki ubezpieczeniowej, tworzenie fundu-

Cz´Êç 4

Agrobiznes i rynki Êwiatowe Czytelnik zauwa˝y∏ zapewne, i˝ wyk∏ad dotychczas koncentrowa∏ si´ na teoretycznych podstawach gospodarowania w agrobiznesie oraz na mechanizmach ekonomicznych i instytucjach regulujàcych proces decyzyjny w skali makro.

Cz´Êç czwarta odbiega nieco od tej konwencji. Jej przedmiotem sà Êwiatowe uwarunkowania rozwoju agrobiznesu, a ÊciÊlej – ogólne problemy wy˝ywienia i handlu zagranicznego ˝ywnoÊcià, przed którymi staje wspó∏czeÊnie Êwiat.

G∏ówne akcenty przesuwajà si´ w kierunku polityki gospodarczej w uk∏adach globalnych oraz zale˝noÊci mi´dzy rynkami krajowymi a Êwiatowymi rynkami produktów rolnych i ˝ywnoÊciowych. Ka˝dy kraj, w tym tak˝e Polska, jest cz´Êcià globalnych struktur Êwiatowych. Polski agrobiznes podlega ciÊnieniu tych si∏, które kreuje rynek Êwiatowy zarówno po stronie popytu, jak i poda˝y. Poddawany jest on tak˝e ciÊnieniu si∏ wywo∏ujàcych integracj´ regionalnà. Wobec oczywistej perspektywy zintegrowania si´ Polski z Unià Europejskà agrobiznes przejÊç musi d∏ugi proces dostosowawczy. Nie ulega kwestii, ˝e w nadchodzàcych latach, a mo˝e nawet dekadach, b´dzie to dominujàcy nurt polskiej polityki rolnej i restrukturyzacji sektora ˝ywnoÊciowego.

W cz´Êci czwartej tego podr´cznika znajduje si´ objaÊnienie istoty wspó∏czesnego problemu ˝ywnoÊciowego i kwestii rolnej na Êwiecie, wyjaÊnienie teoretycznych podstaw wymiany mi´dzynarodowej (w tym mi´dzynarodowy podzia∏ pracy, teoria handlu zagranicznego, zasada kosztów i korzyÊci komparatywnych, teoria integracji regionalnej i inne), a tak˝e ukazane b´dà konsekwencje wynikajàce z nierównomiernoÊci rozwoju Êwiata dla struktury Êwiatowych rynków ˝ywnoÊciowych.

17

Âwiatowy problem ˝ywnoÊciowy

17.1 NierównomiernoÊci rozwoju Êwiata; nadwy˝ki i trwa∏e niedobory ˝ywnoÊci Âwiat rozwija si´ nierównomiernie, i to jest jedna z najtrwalszych jego cech strukturalnych. Problem komplikuje dodatkowo fakt, ˝e nie znaleziono dotychczas sposobów (polityk) zmniejszajàcych ró˝nice w tempie rozwoju gospodarczego; przeciwnie – dysproporcje mi´dzy krajami bogatymi i biednymi pog∏´biajà si´, w wyniku czego na jednym biegunie koncentruje si´ bogactwo i post´p, na drugim bieda i zacofanie (kraje o niskich dochodach zamieszkuje oko∏o 2,5 mld ludzi i osiàgajà oni dochód na poziomie oko∏o 270 USD rocznie na osob´, podczas gdy mieszkaƒcy pozosta∏ej cz´Êci Êwiata osiàgajà dochód oko∏o 4500 USD rocznie na osob´).

Ten dwubiegunowy model rozwoju Êwiata manifestuje si´ bardzo wyraênie w obszarze rolnictwa i wy˝ywienia. Najbardziej dramatycznym jego wyrazem sà wielomilionowe rzesze ludzi g∏odujàcych i niedo˝ywionych. ˚ywnoÊç jest wa˝na dla wszystkich, ale szczególnie dla ludzi niezamo˝nych, gdy˝ poch∏ania ona od 1/2 do 2/3 ich bud˝etów domowych.

Nie b´dziemy tu poszukiwali odpowiedzi na stawiane od dawna pytanie, czy jest mo˝liwy inny model rozwoju Êwiata, czy w ogóle mo˝liwy jest rozwój równomierny. Z pewnoÊcià nie. Jak si´ okazuje, nierównomiernoÊç

256

Agrobiznes. Makroekonomika

jest trwa∏ym atrybutem rozwoju gospodarczego. Nas interesujà raczej skutki tego stanu rzeczy.

Problem nierównomiernoÊci rozwoju w sferze rolnictwa i wy˝ywienia ma dwa wymiary: strukturalny i rynkowy.

Wymiar strukturalny zwiàzany jest z tym, ˝e pewne struktury gospodarcze z istoty swej sà rozwojowe, gdy˝ zawierajà w sobie takie czynniki i mechanizmy, które kreujà post´p. Inne zaÊ struktury sà nierozwojowe i pchajà gospodark´ w kierunku stagnacji. Warunkiem prze∏amania kr´gu ubóstwa i niedostatecznego rozwoju jest wi´c „wt∏oczenie” nowych technologii i zmiana struktur gospodarczych, ale na to potrzeba du˝ych Êrodków, których kraje biedne nie majà. Tworzy si´ wi´c uk∏ad trwa∏ych sprz´˝eƒ negatywnych, które blokujà rozwój i utrwalajà zacofanie.

Wymiar rynkowy polega na tym, ˝e terms of trade uk∏adajà si´ niekorzystnie dla krajów s∏abo rozwini´tych. Ceny, jakie uzyskujà one na rynkach Êwiatowych za swoje surowce i nie przetworzonà ˝ywnoÊç, sà relatywnie niskie, natomiast ceny wysoko przetworzonych dóbr przemys∏owych, które kraje te muszà importowaç, sà relatywnie wysokie1.

Zmniejsza to ich zdolnoÊci akumulacyjne i pog∏´bia zacofanie. Ze ÊwiadomoÊci tych faktów narodzi∏a si´, lansowana przez kraje rozwijajàce si´, idea nowego ∏adu ekonomicznego, której sens polega na odwróceniu tendencji relacji cen Êwiatowych (wed∏ug has∏a: not aid, but trade, co w praktyce oznacza: nie chcemy darów, ale handlu opartego na zdrowych podstawach). Jak si´ okaza∏o – równie˝ ta racjonalna idea nie zosta∏a zaakceptowana. Liberalizujàcy si´ rynek Êwiatowy preferuje partnerów silniejszych i deprecjonuje s∏abszych.

Konstatujemy wi´c, ˝e w obr´bie ca∏ego Êwiata funkcjonuje mechanizm utrwalajàcy nierównomiernoÊci rozwoju. Wprawdzie niektórym krajom udaje si´ wydobyç z tego kr´gu ubóstwa (np. niektórym krajom Dalekiego Wschodu), lecz jednoczeÊnie ca∏e subkontynenty trwajà w stagnacji, bez wi´kszych szans na jej prze∏amanie o w∏asnych si∏ach.

Pog∏´bianie si´ nierównomiernoÊci rozwoju Êwiata prowadzi do konfliktu mi´dzy rozwini´tà i bogatà Pó∏nocà a opóênionym w rozwoju i biednym Po∏udniem. Konflikt ten przenosi si´ równie˝ na p∏aszczyzn´ politycznà. Jego natura jest z∏o˝ona. Spo∏ecznoÊç Êwiatowa, reprezentowana przez takie instytucje, jak ONZ i wyspecjalizowane jego agendy (np. FAO), dochodzi do wniosku, ˝e konflikt ten jest groêny dla rozwoju ca∏ego Êwiata, gdy˝ niesie z sobà destabilizacj´ politycznà i za∏amanie si´ regu∏, na 1

W ostatnich trzech dekadach realne ceny surowców rolniczych na rynkach Êwiatowych zmniejszy∏y si´ o blisko 20%.

18

Âwiatowe rynki ˝ywnoÊciowe

18.1 Mi´dzynarodowy podzia∏ pracy w produkcji ˝ywnoÊci Naturalnà podstaw´ handlu mi´dzynarodowego stanowi podzia∏ pracy prowadzàcy – na pewnym etapie rozwoju – do specjalizacji poszczególnych krajów i regionów. W sektorze ˝ywnoÊciowym ma on silne uwarunkowania przyrodniczo-klimatyczne, gdy˝ zespó∏ warunków naturalnych przesàdza o tym, co i w jakich iloÊciach w danym kraju mo˝na wytwarzaç taniej ni˝ gdzie indziej.

Problem mi´dzynarodowego podzia∏u pracy w sferze, którà obejmuje agrobiznes, ma jakby dwie warstwy. Pierwszà stanowi zespó∏ warunków naturalnych, tj. gleby, nawodnienie, nas∏onecznienie, wysokoÊç ponad poziom morza, rozk∏ad temperatur w okresie wegetacji roÊlin i inne.

Wp∏yw tych czynników na poziom i struktur´ produkcji rolniczej jest oczywisty. Sprawiajà one, ˝e ogromna wi´kszoÊç krajów Êwiata nie jest w stanie wytwarzaç op∏acalnie wszystkiego; wyjàtek stanowià kraje bardzo wielkie, usytuowane w kilku strefach klimatycznych, np. Chiny i Stany Zjednoczone Ameryki (pod pewnymi wzgl´dami b. Zwiàzek Radziecki), w których mo˝na produkowaç zarówno ˝yto, owies i ziemniaki, jak i ry˝, owoce cytrusowe oraz herbat´. Poza tymi wyjàtkami ˝aden kraj nie mo-

270

Agrobiznes. Makroekonomika

˝e wytwarzaç w sposób op∏acalny wszystkiego, co jest niezb´dne do wy˝ywienia spo∏eczeƒstwa, jednoczeÊnie te˝ nie ma na Êwiecie takiego kraju (regionu) zamieszkanego przez wi´ksze populacje ludzkie, w którym nie mo˝na wytwarzaç niczego. Znaczy to, ˝e ka˝da spo∏ecznoÊç mo˝e produkowaç coÊ, co mo˝e oferowaç innym. A wi´c powstaje mo˝liwoÊç wymiany. OczywiÊcie, istnieje jeszcze kwestia kosztów wytwarzania poszczególnych produktów w ró˝nych regionach Êwiata, lecz jest to problem odr´bny.

Na uwarunkowania przyrodniczo-klimatyczne „nak∏ada si´” zespó∏ czynników natury antropologicznej, czyli „wniesionych” przez cz∏owieka.

Wiemy, ˝e cz∏owiek, gospodarujàc na danym obszarze, zmienia∏ jego potencja∏ wytwórczy, tzn. podnosi∏ urodzajnoÊç gleb (np. przez racjonalne nawo˝enie, nawodnienia, zabiegi antyerozyjne) i wprowadza∏ do produkcji takie odmiany roÊlin i rasy zwierzàt, które sà lepiej dostosowane do naturalnych warunków siedliska i dajà wi´kszà produkcj´ z jednostki nak∏adu ni˝ odmiany pierwotne.

Historia Êwiatowego rolnictwa dostarcza wielu przyk∏adów, ˝e z bezu˝ytecznych pustyƒ cz∏owiek by∏ w stanie stworzyç obszary intensywnej i efektywnej produkcji rolniczej, ˝e potrafi∏ wyrwaç morzu ˝yzne ziemie polderów, ˝e dzi´ki szklarniom i uprawie pod foliami przemieÊci∏ gatunki roÊlin wymagajàce ciep∏a i d∏ugiego okresu wegetacji na obszary klimatu ch∏odnego, a nawet zimnego, ˝e dzi´ki intensywnym pracom hodowlanym stworzy∏ takie rody byd∏a mi´snego i nawet mlecznego, które dajà zadowalajàcà produkcj´ na obszarach pó∏suchych i suchych.

Stwierdzamy wi´c, ˝e cz∏owiek, jeÊli gospodaruje racjonalnie i respektuje prawa przyrody, mo˝e aktywnie zmieniaç warunki dane przez natur´, ale mo˝e czyniç to tylko w granicach, które wyznaczajà dwa czynniki brzegowe: 쐍 ch∏onnoÊç (podatnoÊç) danych ekosystemów na zmiany, które nie naruszajà ich równowagi, tj. zdolnoÊci do samoodnawiania si´; 쐍 mo˝liwoÊci stwarzane przez nowà technik´.

Respektujàc te dwa warunki brzegowe, cz∏owiek mo˝e mieç wp∏yw na specjalizacj´ regionalnà i ustalaç ramy rozwoju handlu zagranicznego.

Napotyka tu jednak˝e barier´ kosztów. I to stwierdzenie prowadzi nas do zasady kosztów komparatywnych, która ma istotne znaczenie dla op∏acalnoÊci wymiany mi´dzynarodowej.

19

Procesy integracyjne w agrobiznesie

Agrobiznes jest produktem integracji mi´dzyga∏´ziowej. Jak wynika z ca∏ego wyk∏adu, jest to integracja strukturalna, polegajàca na wiàzaniu w jednà ca∏oÊç wszystkich ogniw i jednostek gospodarczych uczestniczàcych w jednolitym (zintegrowanym) procesie wytwarzania ˝ywnoÊci i przemieszczania jej od producenta do konsumenta.

We wspó∏czesnym Êwiecie integracja gospodarcza si´ga jednak˝e poza granice krajów i staje si´ zjawiskiem Êwiatowym. Dotyczy to tak˝e rolnictwa i ca∏ej sfery agrobiznesu. Mo˝na nawet powiedzieç wi´cej: integracja mi´dzynarodowa jest procesem dominujàcym i narzuca gospodarce poszczególnych krajów nowe regu∏y funkcjonowania, kryteria oceny i naczelne priorytety. Agrobiznes ze struktury krajowej przeistacza si´ w fenomen Êwiatowy. Powstajà nowe instytucje, które poszczególnym krajom odbierajà cz´Êç ich suwerennoÊci i ustanawiajà nowe, mi´dzynarodowe kryteria oceny gospodarek krajowych. Integracja mi´dzynarodowa oznacza wi´c utrat´ cz´Êci suwerennoÊci narodowej. Jej sens ekonomiczny polega na tym, ˝e kraje uczestniczàce w strukturach mi´dzynarodowych dobrowolnie rezygnujà z cz´Êci swojej suwerennoÊci narodowej po to, aby osiàgnàç inne korzyÊci, które cenià sobie bardziej ni˝ suwerennoÊç. Na tym polega jeden z wielkich paradoksów wspó∏czesnego Êwiata.

Gospodarka rynkowa, jak si´ to podkreÊla, do wysokiej godnoÊci podnosi ekonomicznà suwerennoÊç jednostki, a z drugiej strony – poszczególne kraje, wchodzàc w struktury mi´dzynarodowe, rezygnujà z cz´Êci swojej suwerennoÊci, oddajàc zwiàzkom ponadnarodowym sprawowanie kontroli nad gospodarkà (a tak˝e nad politykà i sprawami wojskowymi).

292

Agrobiznes. Makroekonomika

Procesy integracji mi´dzynarodowej niosà z sobà okreÊlone korzyÊci, lecz sà te˝ êród∏em wielu niekorzyÊci. Poszczególne kraje, podejmujàc decyzje o ewentualnym przystàpieniu do struktur mi´dzynarodowych, muszà orzec, co cenià sobie bardziej – suwerennoÊç narodowà, czy te˝ korzyÊci p∏ynàce ze Êcis∏ej wspó∏pracy mi´dzynarodowej, regulowanej z jednego oÊrodka? Decyzja nie jest oczywista i przesàdzona, czego wyrazem sà m.in. wyniki plebiscytów przeprowadzonych w wielu krajach Europy Zachodniej w sprawie Êcis∏ej unii gospodarczej, monetarnej i politycznej (uk∏ad z Maastricht). Niezale˝nie od dystansu w stosunku do integracji, jaki zachowujà niektóre narody, procesy integracyjne sà bardzo dynamiczne, a generalny ich kierunek zdaje si´ byç przesàdzony. Integracja we wspó∏czesnym Êwiecie staje si´ procesem obiektywnym.

19.1 Teoretyczne podstawy integracji (koordynacji) mi´dzynarodowej Punktem wyjÊcia nowoczesnej teorii integracji mi´dzynarodowej by∏a teoria unii celnej og∏oszona w 1950 r. przez J. Vinera. Wychodzi on z za∏o˝enia teorii dobrobytu i przyjmuje, ˝e powszechny wolny handel optymalizuje alokacj´ zasobów i maksymalizuje „dobrobyt” w skali Êwiata.

Utworzenie unii celnej mi´dzy dwoma lub wi´kszà liczbà krajów wywo∏uje dwa efekty, mianowicie: efekt przesuni´cia i efekt kreacji.

Efekt przesuni´cia polega na zmianie kierunków handlu mi´dzynarodowego w wyniku dyskryminowania eksportu krajów nie wchodzàcych w sk∏ad unii celnej.

Efekt kreacji polega na pojawianiu si´ nowych mo˝liwoÊci handlu mi´dzy krajami unii i specjalizacji mi´dzynarodowej, co racjonalizuje wykorzystanie zasobów krajów zrzeszonych w unii.

Oba te efekty wyst´pujà ∏àcznie i dopiero uwzgl´dnienie ich wspólnych skutków dla handlu, realokalizowania zasobów oraz efektywnoÊç ich wykorzystania mo˝e wyjaÊniç, czy w wyniku utworzenia unii celnej ∏àczny dobrobyt Êwiata jest wi´kszy. Uwa˝a si´, ˝e wobec tego, i˝ wzrasta liczba czynników „tworzàcych handel”, ogólny dobrobyt wzrasta.

Teoria integracji ekonomicznej w skali mi´dzynarodowej uwzgl´dnia wi´cej czynników ni˝ teoria unii celnej. Przyj´to, ˝e kraje integrujàce si´

20

Integrowanie si´ Polski z Unià Europejskà w dziedzinie agrobiznesu

20.1 Wybór procedur integracyjnych Integracja z Unià Europejskà jest jednym z priorytetów polskiej polityki gospodarczej. Wynika to zarówno z naturalnego cià˝enia Polski w kierunku zachodniej hemisfery ekonomicznej, jak i oczekiwaƒ, jakie Polska wià˝e z tà integracjà. Istnieje domniemanie, ˝e wobec tego, i˝ Unia Europejska jest jednym z najsilniejszych i najbardziej dynamicznych ugrupowaƒ regionalnych, polska gospodarka mo˝e na zwiàzkach z nià wiele zyskaç (g∏ównie przez wtórne skutki powiàzaƒ gospodarczych). Unia Europejska, b´dàc rynkiem bardzo wymagajàcym, b´dzie z pewnoÊcià wymuszaç na gospodarce polskiej zmiany dostosowawcze idàce w kierunku wy˝szej efektywnoÊci gospodarowania, obni˝ania kosztów, poprawy jakoÊci produktów, skuteczniejszego zarzàdzania i marketingu. Oczekiwania te nie sà oczywiÊcie bezpodstawne, ale ciàgle stanowià one tylko mo˝liwoÊci do wykorzystania.

Integrowanie si´ Polski i jej agrobiznesu z Unià Europejskà jest procesem in statu nascendi. Powzi´to pierwsze decyzje w tej sprawie, ale rzeczywisty proces gospodarczy ma si´ dopiero dokonaç. Nie jest przesàdzo-

322

Agrobiznes. Makroekonomika

na ani droga, którà polski agrobiznes ma do przebycia, ani tym bardziej nie sà znane prawdopodobne skutki owej integracji. Mimo „nieokreÊlonoÊci” procesu integracyjnego, zajmujemy si´ nim ze wzgl´du na jego znaczenie dla Polski. Integracja europejska i zwiàzane z nià kwestie w nadchodzàcych latach b´dà wywiera∏y znaczàcy wp∏yw na stan i rozwój polskiego agrobiznesu. Pierwsze wa˝ne postanowienia zosta∏y ju˝ bowiem powzi´te. I tak, umow´ stowarzyszeniowà Polski z Unià Europejskà podpisano 16 grudnia 1991 r. Polski Parlament zaakceptowa∏ ten dokument w lipcu 1992 r. Proces ratyfikowania go przez kraje UE trwa∏ do koƒca 1993 r. Umowa wesz∏a w ˝ycie z dniem 1 lutego 1994 r. Umowa PrzejÊciowa, dotyczàca handlu mi´dzy Polskà a UE, funkcjonuje od 1 marca 1992 r. i wed∏ug tej Umowy prowadzi si´ handel produktami rolnymi i ˝ywnoÊciowymi. Ze strony Polski podejmowane sà dzia∏ania zmierzajàce do przyspieszenia przystàpienia do UE, a przynajmniej opracowania odpowiedniego terminarza. Kolejne kroki formalnoprawne, a tak˝e skutki ekonomiczne, b´dà si´ pojawia∏y stopniowo.

Rolnictwo i ca∏y sektor ˝ywnoÊciowy jest najtrudniejszym i najw´˝szym ogniwem integracji europejskiej. Jak wzmiankowaliÊmy w rozdziale 19, integracja w dziedzinie rolnictwa wsz´dzie post´puje najwolniej.

Analogicznie ma si´ sprawa z polskim rolnictwem. Jego niedostosowanie do standardów zachodnioeuropejskich jest wi´ksze ni˝ innych dzia∏ów gospodarki, co komplikuje i wyd∏u˝a w czasie proces integracyjny. Polski nie mo˝na przyjàç do UE bez jej rolnictwa, wobec czego kwestia ta jest przedmiotem zainteresowaƒ i g∏´bokich studiów zarówno w samej Unii, jak i w Polsce.

W zwiàzku z tym rozwa˝a si´ dwie koncepcje.

Pierwsza – lansowana przez ugrupowania oraz instytucje niezbyt przychylnie nastawione do integracji Polski z UE, k∏adzie nacisk na proces dostosowawczy. PodkreÊla si´ w zwiàzku z tym, ˝e polskie rolnictwo i ca∏y agrobiznes najpierw muszà osiàgnàç standardy europejskie (które notabene nie zosta∏y dotychczas jasno okreÊlone) i dopiero po spe∏nieniu tego warunku Polska b´dzie mog∏a byç przyj´ta do UE. Wobec tego, ˝e lista tych warunków nie jest znana, nie mo˝na wykluczyç, i˝ w miar´ spe∏niania jednych warunków, formu∏owane b´dà nowe, podnoszàce „poprzeczk´” przed naszym wejÊciem do UE. Druga koncepcja wychodzi z za∏o˝enia, ˝e wejÊcie do Unii niezb´dne jest Polsce w∏aÊnie w celu osiàgni´cia owych standardów europejskich, a wi´c – wysokie standardy, które okreÊla Unia, sà nie tyle kryterium (warunkiem) naszego przystàpienia, ile jego celem. Samo zintegrowanie si´ polskiego rolnictwa z Unià powinno mu pomóc osiàgnàç wysokie standar-

Wydawnictwo Key Text – Warszawa 1996 Wydanie I, ark. wyd. 22; ark. druk. 20.5 Sk∏ad i ∏amanie: Key Text, Warszawa ul. Prosta 2/14 Druk: P. P. Evan, Warszawa, ul. Pilicka 11

 makroekonomika

AGROBIZNES

Augustyn Woś

makroekonomika WYDAWNICTWO KEY TEXT

ISBN 83-901665-3-4

eytex

tom