Bariery internacjonalizacji demo low by keytext

ISBN 83-87251-15-1

BARIERY INTERNACJONALIZACJI PRZEDSI¢BIORSTWA

Proces umi´dzynarodowienia przedsi´biorstwa napotyka wiele ograniczeƒ, barier i przeszkód zarówno wewn´trznych, jak i zewn´trznych. Autorzy przedstawiajà je w szerokim kontekÊcie, a jednoczeÊnie zwracajà uwag´ na wszechstronnoÊç i z∏o˝onoÊç ich istoty. W procesie tym postrzegajà szanse rozwojowe polskich przedsi´biorstw, ale równie˝ podkreÊlajà zagro˝enia i problemy, jakie niesie internacjonalizacja, przede wszystkim zaÊ bezrobocie, zagro˝enia ekologiczne oraz konflikty kulturowe. Autorzy rozwa˝ajà mo˝liwoÊci ich pokonywania istniejàce w sferze zarzàdzania, dajàc wiele przyk∏adów rozwiàzaƒ z praktyki gospodarczej krajów wysoko rozwini´tych, a tak˝e sprawnie dzia∏ajàcych firm mi´dzynarodowych z udzia∏em kapita∏u polskiego na naszym rynku. Ksià˝ka sk∏ania do refleksji i dyskusji nad pokonywaniem barier na drodze do umi´dzynarodowienia, które staje si´ wspólnà sprawà nie tylko przedsi´biorców, mened˝erów, pracowników instytucji rzàdowych, dzia∏aczy samorzàdowych oraz naukowców, ale tak˝e studentów – przysz∏ych „agentów zmian” naszej rzeczywistoÊci gospodarczej.

BARIERY INTERNACJONALIZACJI PRZEDSI¢BIORSTWA praca zbiorowa pod redakcjà naukowà Marcina K. Nowakowskiego

Wydawnictwo Key Text

BARIERY INTERNACJONALIZACJI PRZEDSI¢BIORSTWA

BARIERY INTERNACJONALIZACJI PRZEDSI¢BIORSTWA praca zbiorowa pod redakcjà naukowà Marcina K. Nowakowskiego

Wydawnictwo Key Text Warszawa 1997

Redaktor Teresa Zwierzyƒska-Buba∏∏o

Redaktor techniczny Jolanta Ugorowska

Ark. wyd. 21,5, ark. druk. 16,5 Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. Warszawa, ul. Prosta 2/14 tel. 654 83 34, tel./fax 620 66 24 Druk: PP Evan Warszawa, ul. Pilicka 13

Spis treÊci

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marcin K. Nowakowski

Mi´dzynarodowy wymiar przedsi´biorczoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Marcin K. Nowakowski

Zarzàdzanie na styku kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 John E. Spillan

Ewolucja przedsi´biorstw – od strategii mi´dzynarodowej do strategii globalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Jadwiga Forowicz

Globalizacja dzia∏alnoÊci operacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Stanis∏aw Kasiewicz

Globalny rynek elektroniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Micha∏ Goliƒski

Zarzàdzanie i rynki finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Jerzy J. Wajszczuk

Controlling – narz´dzie podnoszenia mi´dzynarodowej konkurencyjnoÊci przedsi´biorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Roland Pac

Walka konkurencyjna przedsi´biorstw w otoczeniu mi´dzynarodowym i jej wp∏yw na sukces strategiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Krzysztof J. Galas

Spis treÊci

Megamarketing – pokonywanie barier wejÊcia na rynki blokowane . . . . . . . 183 Barbara Szymoniuk

Wybory strategiczne przedsi´biorstwa prowadzàcego dzia∏alnoÊç mi´dzynarodowà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Halina Towarnicka

Korporacje transnarodowe a podnoszenie konkurencyjnoÊci polskich przedsi´biorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Anna Zorska

Us∏ugi w mi´dzynarodowej dzia∏alnoÊci przedsi´biorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Jan F. Grabowski

Prawo – êród∏o barier w dzia∏alnoÊci mi´dzynarodowej przedsi´biorstw 253 Marek D´bicki

Wprowadzenie

Przedmiotem rozwa˝aƒ w niniejszej pracy zbiorowej sà bariery, przed jakimi staje przedsi´biorstwo w procesie umi´dzynarodowienia dzia∏alnoÊci. Obserwujemy przedsi´biorstwa w tym procesie z ró˝nych perspektyw. Te ró˝ne punkty widzenia pozwalajà dostrzegaç inne pola trudnoÊci – inne obszary powstawania przeszkód w dostosowaniu zarzàdzania przedsi´biorstwami do wymogów zarzàdzania mi´dzynarodowego. Koncentrujemy si´ na prze∏amywaniu barier w procesie internacjonalizacji firmy, inaczej mówiàc, próbujemy odpowiedzieç na pytania: na jakie progi lub bariery natrafiamy wprowadzajàc firm´ na mi´dzynarodowe rynki lub konfrontujàc konkurencj´ firm zagranicznych na macierzystym rynku oraz w jaki sposób owe progi lub bariery mo˝emy pokonywaç. Prze∏amywanie barier polega w pewnym sensie na dostosowaniu si´ do nowych, uniwersalnych regu∏ czy zachowaƒ na rynkach, a tak˝e na stosowaniu uniwersalnych metod lub mechanizmów. Przeciwstawianie si´ tym regu∏om lub mechanizmom w sytuacji polskiego rynku nie ma sensu. Im bardziej zachowania naszych przedsi´biorstw b´dà dostosowane do przedsi´biorstw o charakterze globalnym, tym zwi´kszaç si´ b´dzie szansa na popraw´ konkurencyjnoÊci naszej gospodarki. JednoczeÊnie prawid∏owoÊci procesów transformacji gospodarek krajów Europy Ârodkowej i Wschodniej wskazujà na pewne cechy wspólne, ró˝niàce je od europejskich krajów rozwini´tych, utrudniajàce przystosowanie do regu∏ gry rynku mi´dzynarodowego. Specyfikà prze∏amywania barier internacjonalizacji w krajach Europy Ârodkowo-Wschodniej jest przede wszystkim likwidacja nast´pstw gospodarczych uzale˝nieƒ mi´dzynarodowych ukszta∏towanych przez RWPG, koniecznoÊç wyjÊcia z modelu gospodarki monopolistycznej, autarkicznej, silnie protekcjonistycznej, w tym np. koniecznoÊç wykszta∏cenia kadr przedsi´biorców i mened˝erów mi´dzynarodowych. DoÊwiadczenia ostatnich pi´ciu lat wskazujà na to, ˝e polskie przedsi´biorstwa, mimo oporów i trudnoÊci, przezwyci´˝ajà te bariery.

Wprowadzenie

Jakkolwiek internacjonalizacja firmy postrzegana jest jako szansa rozwojowa (celem globalizacji jest przyspieszenie rozwoju), to jednak jesteÊmy Êwiadomi zagro˝eƒ i problemów, jakie ona niesie. Przede wszystkim internacjonalizacja uruchamia zagro˝enia bezrobociem, prowadzi do konfliktów kulturowych czy stwarza zagro˝enia o charakterze ekologicznym w wielu regionach. Internacjonalizacja jako proces nie jest wcale ∏atwa i dla wielu gorzej przygotowanych przedsi´biorstw mo˝e stanowiç zagro˝enie. Praca niniejsza w zamierzeniach naszych nie jest podr´cznikiem, w którym wy∏o˝one by∏yby systematycznie podstawowe problemy internacjonalizacji1. Jest dyskusjà nad umi´dzynarodowieniem jako zdefiniowanym procesem, w którym mened˝erowie natrafiajà na rozmaite ograniczenia, bariery czy przeszkody. Mo˝liwoÊci pokonywania barier istniejà w sferze zarzàdzania. Prze∏amywanie barier jest koniecznoÊcià czy treÊcià pracy ka˝dego przedsi´biorcy (mened˝era) dzia∏ajàcego na styku kraju i zagranicy. OczywiÊcie naszym celem jest przedstawienie tych barier w jak najszerszym kontekÊcie i uÊwiadomienie Czytelnikom wszechstronnoÊci i z∏o˝onoÊci ich istoty. Problem barier internacjonalizacji przedsi´biorstwa mo˝emy wyobraziç sobie opierajàc si´ na schemacie, w którym wykorzystujemy poj´cie oddzia∏ywania. Oddzia∏ywanie definiujemy jako konsekwencj´ lub efekt decyzji, lub okreÊlonego dzia∏ania ekonomicznego ukierunkowanego na inne podmioty i struktury ekonomiczne2. Oddzia∏ywanie wywo∏uje skutki bezpoÊrednie (w obszarze dzia∏ania C), poÊrednie (w torze dzia∏ania B) i zwrotne (zamiana samego podmiotu A). W biznesie mi´dzynarodowym podmiot oddzia∏ywania i przedmiot oddzia∏ywania znajdujà si´ w odmiennym otoczeniu. W ka˝dym z obszarów A, B, C i D wyst´pujà bariery. W obszarze A najistotniejsze znaczenie ma bezw∏adnoÊç organizacji i niech´ç do ponoszenia ryzyka zwiàzanego z wchodzeniem na rynki zagraniczne. Przedsi´biorczoÊç mi´dzynarodowa jest konieczna do prze∏amywania tego typu barier. W obszarze B najistotniejsze znaczenie majà bariery kosztów, informacji i czynnik czasu. W obszarze C najistotniejsze znaczenie ma bariera, jakà jest dystans kulturowy, ekonomiczny, technologiczny i geopolityczny, a tak˝e brak dostosowania struktur A i C. W obszarze D najistotniejsze znaczenie ma bariera, jaka mo˝e powstaç wskutek braku zdolnoÊci A do monitorowania i rozszyfrowywania sygna∏ów p∏ynàcych z C. Problem z realizacjà efektu zwrotnego (D) mo˝e sprowadzaç si´ do wspomnianej wy˝ej inercji przedsi´biorczej A i niezdolnoÊci do przedsi´biorczego redefiniowania celów przedsi´biorstwa. 1 2

Zob. J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsi´biorstwa, Warszawa 1996. Lexique d’economie, Dalloz 1986, s. 298 i 299.

Marcin K. Nowakowski

Mi´dzynarodowy wymiar przedsi´biorczoÊci

W dzisiejszej rzeczywistoÊci gospodarczej (w tym równie˝ w Polsce) coraz wi´kszego znaczenia nabiera umi´dzynarodowienie, które mo˝e staç si´ orientacjà samego procesu przedsi´biorczoÊci. Termin „przedsi´biorczoÊç” mo˝na rozpatrywaç z kilku punktów widzenia, które obejmujà podejmowanie ryzyka, kreatywnoÊç, niezale˝noÊç myÊlenia i dzia∏ania oraz oczekiwanie specjalnego wynagrodzenia. Sà to si∏y sprawcze czy si∏y nap´dowe przedsi´biorczoÊci, której przysz∏oÊç i perspektywy – jak si´ powszechnie uwa˝a – sà Êwietlane. Przedsi´biorczoÊç jest przedmiotem wyk∏adanym w uczelniach USA, i to zarówno w szko∏ach (wydzia∏ach) biznesu, jak i na wydzia∏ach politechnik. Popieranie przez paƒstwo rodzimej przedsi´biorczoÊci jest oddzielnym zagadnieniem. Nale˝y tu tylko odnotowaç, ˝e obecnie rzàdy krajów rozwini´tych w coraz szerszym stopniu przejawiajà zainteresowania promocjà przedsi´biorczoÊci, a stosunek rzàdu do rodzimej przedsi´biorczoÊci jest elementem ocenianym przy budowaniu mi´dzynarodowej konkurencyjnoÊci krajów czy – jak chce M.E. Porter – narodów [18]. Nie wnikajàc w genez´ poj´cia „przedsi´biorczoÊç”, mo˝na za R.D. Hisrichem przyjàç, ˝e jest to proces tworzenia nowych wartoÊci przy niezb´dnym wysi∏ku i w koniecznym czasie, przy uwzgl´dnieniu ryzyka finansowego, psychologicznego i spo∏ecznego oraz przy oczekiwanym wynagrodzeniu materialnym [7, s. 96]. Zgodnie z koncepcjà J. Schumpetera, elementy nowoÊci i innowacji sà zwiàzane integralnie z poj´ciem przedsi´biorczoÊci. InnowacyjnoÊç jest byç mo˝e najtrudniejszym z zadaƒ stojàcych przed przedsi´biorstwami. Nie chodzi tu tylko o kreacj´ nowoÊci, ale o konceptualizacj´ wszystkich si∏ dzia∏ajàcych w otoczeniu. Prof. nadzw. dr hab. Marcin K. Nowakowski jest kierownikiem Katedry Zarzàdzania na Rynkach Zagranicznych w Szkole G∏ównej Handlowej w Warszawie.

Marcin K. Nowakowski

Sprawà, która interesuje mnie przede wszystkim, jest wyzwanie, jakie stawia przed przedsi´biorczoÊcià globalizacja biznesu. Jest to zjawisko lub proces, który w latach dziewi´çdziesiàtych zmieni∏ w znacznym stopniu nasze myÊlenie o umi´dzynarodowieniu funkcjonowania przedsi´biorstwa, co bardzo wyraênie widaç w koncepcji zarzàdzania strategicznego oraz w mi´dzynarodowym marketingu. W najnowszym wydaniu podr´cznika mi´dzynarodowego marketingu Ph.R. Cateora [3] wskazano na szeÊç zasadniczych zmian, które w ostatniej dekadzie przemieni∏y krajobraz Êwiatowego biznesu, a wÊród nich procesy restrukturyzacji i reorganizacji przedsi´biorstw pod kàtem ich przystosowania do wymogów rynku globalnego1. Te przystosowania sà warunkiem utrzymania konkurencyjnoÊci. OczywiÊcie nie wszystkie firmy anga˝ujàce si´ w mi´dzynarodowe dzia∏ania marketingowe dzia∏ajà w perspektywie globalnej, wszystkie jednak podlegajà konkurencji, jakà stwarza globalny rynek. Z tego wzgl´du marketing mi´dzynarodowy nabiera globalnego wymiaru. Problematyka otoczenia, wielokulturowego podejÊcia, oceny perspektyw rynkowych, marketingu-mix, budowy strategii oraz finansowej obs∏ugi rynków uj´ta jest w perspektywie globalnej. Najkrócej rzecz ujmujàc, globalizacja oznacza filozofi´ lub orientacj´ firmy, w myÊl której rynek rozumiany jest jako rynek Êwiatowy, a strategia marketingowa zak∏ada osiàganie wysokiej efektywnoÊci dzi´ki skali produkcji wyrobów standardowych o zadowalajàcej jakoÊci, sprzedawanych na rynkach Êwiatowych charakteryzujàcych si´ wzrastajàcym podobieƒstwem i jednorodnoÊcià metod zaspokajania potrzeb wyst´pujàcych na tych rynkach. Globalny marketing oznacza dzia∏alnoÊç w wielkich segmentach, w których zaznaczajà si´ wspólne potrzeby na te same produkty w ca∏ym Êwiecie [11]. Jak podkreÊla w swoim podr´czniku zarzàdzania strategicznego Z. PierÊcionek [7, rozdz. 3], zarzàdzanie opierajàce si´ na globalnych czynnikach produkcji (co jest zgodne z post´pem technicznym i cywilizacyjnym) prowadzi do Êwiatowej konkurencji, a przez to do wi´kszych zagro˝eƒ, ale równoczeÊnie daje mo˝liwoÊç uzyskania Êwiatowej przewagi konkurencyjnej oraz dynamicznego rozwoju przedsi´biorstwa. Poprawa pozycji konkurencyjnej mo˝e nast´powaç dzi´ki wykorzystaniu czynników produkcji z ró˝nych krajów, a wzrost przedsi´biorstwa by∏by nieosiàgalny, gdyby jego dzia∏alnoÊç ogranicza∏a si´ do rynku krajowego. 1 Pozosta∏e zmiany to: • Powstawanie nowych rynków w Europie Wschodniej, Azji i Ameryce ¸aciƒskiej, gdzie – zgodnie z przewidywaniem – zostanie wykreowane 75% wzrostu handlu Êwiatowego w najbli˝szym dwudziestoleciu. • Gwa∏towny odwrót od tradycyjnych struktur dystrybucji, g∏ównie w Japonii i Europie. • Rozwój i wzmocnienie finansowe gospodarstw domowych o tzw. Êrednich dochodach. • Rozwój i wzmocnienie regionalnych bloków gospodarczych (np. Unia Europejska, NAFTA, ASEAN, APEC). • Rozwój WTO.

John E. Spillan

Zarzàdzanie na styku kultur

Mi´dzynarodowi mened˝erowie ciàgle stajà przed wyzwaniami, jakie stwarzajà olbrzymie zmiany zachodzàce obecnie na arenie Êwiatowej. Zmiany te powodujà, ˝e otoczenie staje si´ coraz bardziej z∏o˝one; pojawia si´ w nim wiele szans, ale jest te˝ ono pe∏ne zagro˝eƒ. Takie warunki wymagajà od mi´dzynarodowych mened˝erów wielu umiej´tnoÊci, które pomogà im podjàç w∏aÊciwe decyzje wykorzystujàce cele organizacji do poprawy stosunków mi´dzyludzkich i rozwiàzania problemów kulturowych. Aby konkurowaç na wspó∏czesnych rynkach, firma musi dokonywaç znacznych inwestycji w dziedzinach nie stanowiàcych jej podstawowej sfery dzia∏alnoÊci. Oznacza to inwestycje zarówno w postaci kapita∏u, jak równie˝ w dobre wyszkolenie mened˝erów posiadajàcych umiej´tnoÊci pozwalajàce pracowaç efektywnie w wielokulturowych Êrodowiskach. W ka˝dym otoczeniu mened˝erowie muszà radziç sobie z ró˝norodnymi szybko zmieniajàcymi si´ warunkami, obejmujàcymi m.in. czynniki polityczne, ekonomiczne, prawne, technologiczne i ekologiczne. Z szybko zmieniajàcym si´ otoczeniem zwiàzany jest jeszcze jeden czynnik o szczególnym znaczeniu, mianowicie czynnik kulturowy. Jest to jedyny czynnik, który wp∏ywa na wszystkie elementy zarzàdzania operacyjnego [1, s. 4–5]. „W przedsi´biorstwach o szerokiej dzia∏alnoÊci mi´dzynarodowej nie ma dzia∏ów zajmujàcych si´ zarzàdzaniem mi´dzykulturowym. Zadaniem dzia∏u kadr jest selekcja i szkolenie mened˝erów kierujàcych dzia∏alnoÊcià za granicà, a wydzia∏ marketingu mi´dzynarodowego zbiera informacje na temat rynków zagranicznych. Firmy ponadnarodowe sà o wiele bardziej wydajne w zarzàdzaniu sprawami technicznymi i skwantyfikowanymi, takimi jak rachunkowoÊç, finanse, produkcja i logistyka, ni˝ zadaniami bardziej kulturowo wra˝liwymi, jak kadry i marketing. Wszystkie funkcje zarzàdzania, a te w szczeDr John Spillan, tutor w State University of New York w USA.

John E. Spillan

gólnoÊci, mogà byç wspomagane przez zarzàdzanie mi´dzykulturowe” [8, s. 13]. To stwierdzenie podsumowuje problemy, jakie napotykajà mened˝erowie zajmujàcy si´ biznesem mi´dzynarodowym. Ze wzgl´du na wiele niewiadomych, nie dajàcych si´ do koƒca okreÊliç za pomocà konwencjonalnych metod badawczych, stojà oni przed dylematem stanowiàcym dla nich jednoczeÊnie wyzwanie. Powoduje to, ˝e mi´dzynarodowi mened˝erowie poszukujà w∏aÊciwych strategii zarzàdzania mi´dzykulturowymi aspektami w biznesie.

Problem WÊród ludzi zajmujàcych si´ biznesem mi´dzynarodowym przewa˝a tendencja do traktowania kultury jako nieuchwytnego i bli˝ej nie sprecyzowanego czynnika, który mo˝na w ogóle pominàç, je˝eli tylko zastosujemy odpowiedni sposób analizy. Kultura i jej zwiàzek z funkcjami zarzàdzania wydaje si´ mieç bardzo niski priorytet w ca∏oÊciowym procesie podejmowania decyzji w przedsi´biorstwie. Na ca∏ym Êwiecie istnieje wiele stylów i praktyk zarzàdzania dostosowanych do wymagaƒ kraju, w którym dzia∏a dana firma. Jednym z najwi´kszych problemów firm ukierunkowanych krajowo jest ich sposób podejÊcia do problemów kultury organizacyjnej w momencie, gdy zaczynajà dzia∏aç w ró˝nych kulturach. Problem ten staje si´ jeszcze bardziej wyrazisty, gdy dana firma, rozpoczynajàc dzia∏alnoÊç w innym kraju, zatrudnia miejscowà si∏´ roboczà. Niestety biznes i jego praktycy bardzo rzadko uznawali za potrzebne zarzàdzanie ró˝norodnoÊcià kulturowà czy konfliktem kulturowym w organizacji. Dlatego te˝ zaistnia∏y braki w tej dziedzinie wiedzy i niewiele jest êróde∏, które mog∏yby wspomóc mened˝era w zarzàdzaniu tym zjawiskiem. Nie uznajàc zarzàdzania kulturà organizacji i nie posiadajàc wiedzy na ten temat, wielu mened˝erów dzia∏a na zasadzie prób i b∏´dów. Styl zarzàdzania oparty na poszukiwaniu w∏aÊciwych decyzji „po omacku” mo˝e prowadziç, bàdê nie, do realizacji strategicznych celów firmy. DoÊwiadczenie pokazuje, ˝e takie podejÊcie do zarzàdzania jest doskona∏ym sposobem na katastrof´. Dotyczy to zw∏aszcza firm zajmujàcych si´ zaawansowanymi technologiami i dzia∏ajàcych w otoczeniu ponadnarodowym. Niedocenianie wp∏ywu konfliktów kulturowych w mi´dzynarodowym biznesie bierze si´ cz´Êciowo ze znikomej iloÊci badaƒ w tej dziedzinie. „Wiele problemów poj´ciowych i metodologicznych nie zosta∏o jeszcze rozstrzygni´tych, a to powoduje, ˝e – jak do tej pory – brak jest konkretnych rozwiàzaƒ wielu problemów. G∏ównymi barierami w rozwoju tej dyscypliny sà przede wszystkim brak rezultatów badaƒ i ich metodologiczna z∏o˝onoÊç” [9, s. 1]. K.J. Zaleska w pracy zatytu∏owanej „Oddzia∏ywania mi´dzykulturowe mi´dzy polskimi i amerykaƒskimi mened˝erami” podejmuje prób´ zbadania ró˝norodnych okolicznoÊci wp∏ywajàcych na mo˝liwoÊci prowadzenia biznesu w otoczeniu mi´dzynarodowym. Autorka wnikliwie pokazuje wzajemne oddzia∏ywania na siebie polskich i amerykaƒskich mened˝erów. Jej praca udowadnia

Jadwiga Forowicz

Ewolucja przedsi´biorstw – od strategii mi´dzynarodowej do strategii globalnej

W ostatnich latach obserwuje si´ zjawisko coraz szerszego otwierania si´ gospodarek narodowych na zewnàtrz i deregulacji narodowych systemów ochrony lokalnych producentów. Ta liberalizacja gospodarki Êwiatowej oznacza tendencje do ujednolicenia rynków, produktów i systemów zarzàdzania. Odzwierciedla ona zresztà koncepcje neoliberalne, które zdominowa∏y ostatnio teorie ekonomii i sta∏y si´ podstawà polityki ekonomicznej krajów wysoko rozwini´tych. Sà one równie˝ szeroko propagowane przez instytucje mi´dzynarodowe, takie jak Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Âwiatowy czy GATT. W tym nowym kontekÊcie politycznym i ekonomicznym uwag´ wielu obserwatorów przyciàga zamiana strategii funkcjonowania przedsi´biorstw i transformacji relacji mi´dzy nimi. Od pewnego czasu gospodarka polska sta∏a si´ równie˝ obszarem ∏atwo dost´pnym dla obcego kapita∏u. Stanowisko rzàdu polskiego, jak równie˝ innych rzàdów krajów w okresie przejÊciowym, staje si´ coraz bardziej liberalne wobec obcego kapita∏u, co powoduje, ˝e coraz cz´Êciej mo˝emy zaobserwowaç w gospodarce polskiej ró˝norodne formy strategii mi´dzynarodowej przedsi´biorstw zagranicznych i krajowych. Ta liberalna polityka ekonomiczna zach´ca bowiem równie˝ krajowe przedsi´biorstwa do wchodzenia w ró˝nego rodzaju umowy kontraktowe z partnerami zagranicznymi, jak chocia˝by jont venture czy franchise. U∏atwia to stopniowà integracj´ przedsi´biorstw krajowych z gospodarkà Êwiatowà. Jednak˝e ta ewolucja spowoduje, podobnie jak w przypadku krajów wysoko rozwini´tych, ˝e rzàd powoli zacznie traciç kontrol´ nad dzia∏alnoÊcià podmiotów gospodarczych, zaÊ polityka ekonomiczna rzàdu stanie si´ ma∏o efektywna. Prof. Jadwiga Forowicz jest profesorem w Université du Quebec à Montréal w Kanadzie.

Jadwiga Forowicz

Typowym przyk∏adem powiàzaƒ mi´dzy przedsi´biorstwami ró˝nych narodowoÊci, praktycznie nie kontrolowanymi przez rzàdy i nieuchwytnymi przez instytucje statystyczne, sà alianse strategiczne. Dotychczas nie rozpowszechni∏y si´ one wÊród przedsi´biorstw polskich, niemniej jednak gospodarka polska staje si´ obszarem penetracji aliansów strategicznych firm zagranicznych. Ponadto, nic nie upowa˝nia przypuszczenia, ˝e alianse strategiczne polskich firm z zagranicznymi lub jedynie polskich firm nie pojawià si´ w formie, jakà prezentujemy poni˝ej. Jest bowiem nieuchronne, obserwujàc ewolucje polskich przedsi´biorstw (jak chocia˝by stale zwi´kszajàcà si´ liczb´ joint ventures), ˝e b´dà one zmierzaç do wi´kszej racjonalizacji dzia∏alnoÊci gospodarczej, zaÊ alianse strategiczne mogà okazaç si´ niezwykle korzystnym Êrodkiem do realizacji takiego przedsi´wzi´cia. Globalizacja wspó∏czesnej gospodarki, przejawiajàca si´ m.in. nasileniem konkurencji mi´dzy przedsi´biorstwami i wzrostem kosztów zwiàzanych z innowacjami, zmusza przedsi´biorstwa do zaadaptowania nowej strategii dzia∏ania. G∏ównà przyczynà tej silnej konkurencji jest coraz szersze otwieranie si´ gospodarek narodowych na zewnàtrz, przejawiajàce si´ redukcjà barier taryfowych i pozataryfowych. W praktyce oznacza to swobodny przep∏yw czynników produkcji i towarów, co powoduje, ˝e przedsi´biorstwa sà zagro˝one konkurencjà zagranicznà nie tylko na ich w∏asnym rynku, ale tak˝e na ich rynkach zagranicznych. W tej sytuacji strategie przedsi´biorstw nie mogà si´ opieraç jedynie na internacjonalizacji ich dzia∏alnoÊci, ale na lepszej organizacji operacji produkcyjnych, handlowych i innych w skali Êwiatowej. Strategia globalna staje si´ zatem nieodzownym Êrodkiem przetrwania dla wspó∏czesnego przedsi´biorstwa, tym bardziej ˝e otoczenie zewn´trzne staje si´ coraz bardziej otwarte i stwarza lepsze mo˝liwoÊci nowej lokalizacji dzia∏alnoÊci w zale˝noÊci od kosztów produkcji, dost´pu do surowców czy istniejàcego popytu.

Przedsi´biorstwo – g∏ówny architekt zmian w gospodarce Êwiatowej Sta∏o si´ dziÊ oczywiste, ˝e przedsi´biorstwa odgrywajà pierwszorz´dnà rol´ w narodowym i mi´dzynarodowym rozwoju ekonomicznym. Sà one g∏ównym pracodawcà i g∏ównym inwestorem. Ich udzia∏ w Êwiatowym produkcie brutto stale wzrasta i reprezentujà one istotnà si∏´ finansowà (zob. tablica 1). Przedstawionych w tablicy 1 dwieÊcie najwi´kszych przedsi´biorstw charakteryzuje niezwyk∏a dynamika wzrostu, na co wskazujà ich obroty. Od 1982 do 1992 r. wzros∏y one z 3000 do 5900 mld USD, zaÊ ich udzia∏ w Êwiatowym produkcie brutto wzrós∏ z 24,2 do 26,8%. W chwili obecnej nie wydaje si´, aby jakakolwiek si∏a spo∏eczna czy polityka mog∏a powstrzymaç t´ ekspansj´. Liberalizacja gospodarki, której towarzyszy fala prywatyzacji, rozszerza jeszcze bardziej pole dzia∏ania przedsi´biorstw równie˝ na sektory b´dàce niegdyÊ w gestii rzàdów,

Stanis∏aw Kasiewicz

Globalizacja dzia∏alnoÊci operacyjnej

Poj´cie globalnej firmy Obserwacje codziennego ˝ycia wykazujà, ˝e coraz wi´cej produktów znanych firm jest konsumowanych lub u˝ytkowanych w gospodarstwach domowych. Telefony komórkowe firmy Nokia, telewizory Sony, pralki Whirlpool, komputery IBM, samochody Volkswagen AG, szampony Procter & Gamble, czekolada Nestlé itp. znajdujà si´ w koszykach zakupów ju˝ doÊç licznej grupy polskich klientów. Podobnie jest z us∏ugami, np. handlowymi (Macro Cash and Carry), gastronomicznymi (McDonalds), stacjami paliwowymi (Neste, Statoil), us∏ugami hotelarskimi (Marriott) itd. Zalew markowych produktów zagranicznych jest o wiele szerszy w krajach wysoko rozwini´tych ni˝ w Polsce, ale tak˝e obecny niemal w ka˝dym zakàtku Êwiata. Dla klientów i konsumentów byç mo˝e jest oboj´tne, kto jest producentem niezwykle bogatej oferty rynkowej, czy firma mi´dzynarodowa, czy globalna. Jednak˝e kwestia ta ma kapitalne znaczenie badawcze i rodzi wiele istotnych konsekwencji z punktu widzenia tworzenia przysz∏ych ogólnych warunków konkurowania firm krajowych. Lista produktów i us∏ug, które sà wytwarzane lub Êwiadczone przez firmy globalne, stale si´ rozszerza i obejmuje te dziedziny, które jeszcze do niedawna mia∏y charakter lokalny (dzia∏alnoÊç konsultingowa czy deweloperska). System dzia∏ania firm zmienia si´ diametralnie. Firma Gillette Co., która zosta∏a za∏o˝ona w 1903 r. z nadzwyczaj skromnymi inwestycjami poczàtkowymi, dysponuje obecnie 57 zak∏adami produkcyjnymi zlokalizowanymi w 23 krajach, sprzedaje swoje Prof. dr hab. Stanis∏aw Kasiewicz jest kierownikiem Katedry Analizy Dzia∏alnoÊci Przedsi´biorstwa w Szkole G∏ównej Handlowej w Warszawie.

Stanis∏aw Kasiewicz

produkty do ponad 200 krajów, a jej wartoÊç rynkowa wynosi oko∏o 7,4 mld USD. Problem wyst´powania zjawiska globalizacji gospodarek i funkcjonowania firm globalnych jest dostrzegany stosunkowo niedawno, bo od poczàtku lat osiemdziesiàtych. Wed∏ug danych ONZ, prezentowanych na konferencjach handlu i rozwoju, liczba transnarodowych korporacji 14 najbogatszych krajów potroi∏a si´ do 24 tys. w ostatnich 25 latach. Co wićej, firmy globalne liczà oko∏o 37 tys. podmiotów, a ich rozmiar mierzony wartoÊcià aktywów sektora prywatnego szacowny jest na ponad 0,3 bln USD, zaÊ sprzeda˝ na 5,5 bln USD [22, s. 1]. W raporcie przygotowanym przez OECD stwierdza si´: „Aktualnie korporacje wspó∏dzia∏ajà w skali globalnej przez ró˝nego rodzaju zewn´trzne alianse – np. joint ventures, kooperacj´, umowy licencyjne i umowy mi´dzy firmami. Firmy przekraczajà tradycyjne praktyki eksportu do zagranicznych krajów i budujà potencja∏ produkcyjny w celu ustalenia Êcis∏ych mi´dzynarodowych sieci badaƒ, produkcji i informacji” [10, s. 11]. Podrćzniki z zakresu zarzàdzania operacyjnego (operations managment) rzadko poruszajà kwestie globalizacji dzia∏alnoÊci operacyjnej. Chlubnym wyjàtkiem sà podrćzniki R.G. Schroedera [24] oraz H. Nooriego i R. Radforda [21]. W literaturze przedmiotu nie ma zgodnoÊci, co do jednolitej definicji firmy globalnej. R.G. Schroeder za firm´ globalnà uznaje takà, która sprzedaje swoje produkty i us∏ugi na ca∏ym Êwiecie, ma mi´dzynarodowà sieç sprzeda˝y oraz wyposa˝enie produkcyjne umo˝liwiajàce uzyskanie przewagi konkurencyjnej w wyniku wykorzystania skali operacji i technologii w przekroju Êwiatowym [24, s. 805 i 806]. Inna definicja okreÊla globalnà firm´ jako t´, która sprzedaje globalnie, posiada globalne marki produktów i prowadzi dzia∏alnoÊç operacyjnà w ró˝nych krajach [28]. Firm´ globalnà mo˝na te˝ definiowaç jako jednostk´, która jest zarzàdzana globalnie i ma opracowanà strategi´ globalnà. Ten typ rozumowania znajduje odbicie w pracach M.E. Portera [12], T. Mordena [17], C.A. Bartletta i S. Ghoshala [5] oraz innych. Zdaniem Bartletta i Ghoshala, firma ponadnarodowa mo˝e konkurowaç z sukcesem, jeÊli cechuje si´ trzema strategicznymi zdolnoÊciami: efektywnoÊcià w skali globalnej, lokalnym przystosowaniem, zdolnoÊcià do uczenia si´ z doÊwiadczeƒ Êwiatowych. Z kolei T. Morden [17, s. 33] uwa˝a, ˝e globalna strategia mo˝e byç kombinacjà nast´pujàcych strategii: dostosowania zdolnoÊci produkcyjnych do segmentów rynków lokalnych i krajowych oraz specyfikacji najbardziej odpowiednich produktów lub us∏ug; promocji mi´dzynarodowej globalnych marek produktów lub renomy firmy; osiàgnićia rynkowego przywództwa przez umiej´tne po∏àczenie doskona∏oÊci produktu lub us∏ugi z innowacyjnoÊcià, jakoÊcià i niezawodnoÊcià; osiàgnićia krytycznej masy wynikajàcej z:

Micha∏ Goliƒski

Globalny rynek elektroniczny

Rozwój technologiczny ostatniego dwudziestolecia doprowadzi∏ do zbli˝enia, a w konsekwencji do po∏àczenia dwóch technologii, które dotychczas istnia∏y prawie niezale˝nie od siebie – telekomunikacji i informatyki. Konwergencja obu tych dziedzin, która nastàpi∏a zarówno w sferze technologicznej, jak i rynkowej, doprowadzi∏a do powstania nowego, coraz cz´Êciej u˝ywanego terminu – „telematyka” i umo˝liwi∏a powstanie interaktywnych systemów komputerowych przesy∏ajàcych dane przez sieci telekomunikacyjne. Wzrost mocy obliczeniowej sprz´tu komputerowego wraz ze wzrostem szybkoÊci przesy∏ania danych umo˝liwiajà nowe „telematyczne” zastosowania. Je˝eli orientacyjnie przyjmiemy, i˝ proces ten rozpoczà∏ si´ w latach osiemdziesiàtych i trwa do dzisiaj, to obecnie mo˝emy obserwowaç podobny proces ∏àczenia si´ telematyki z obszarem mediów elektronicznych. Podobnie jak poprzednio, przebiega on równolegle w sferze technologicznej i rynkowej, a granica pomi´dzy obiema technologiami zaczyna byç p∏ynna [7]. Wydaje si´, ˝e do technik tworzàcych telematyk´ do∏àczy tak˝e technika telewizyjna, tworzàc triad´: informatyka, telekomunikacja, telewizja (ITT), umo˝liwiajàcà stworzenie ogólnodost´pnej, multimedialnej i interaktywnej sieci zdolnej do przekazu dêwi´ku, obrazu i danych. Ju˝ dzisiaj niektórzy okreÊlajà ten obszar zbiorczym terminem „infomedia” [7]. Proces ∏àczenia si´ trzech najwa˝niejszych technologii przekazu informacji mo˝na przedstawiç schematycznie, jak na rysunku 1. Równolegle do wspomnianego post´pu technologicznego dokona∏a si´ nie mniejsza zmiana w obszarze ekonomicznym. Informacja sta∏a si´ jednym z najwa˝niejszych czynników produkcji, byç mo˝e wa˝niejsza ni˝ praca, kapita∏ i ziemia. Dr Micha∏ Goliƒski jest adiunktem w Katedrze Informatyki Gospodarczej w Szkole G∏ównej Handlowej w Warszawie.

104

Micha∏ Goliƒski

Rysunek 1 Proces ∏àczenia si´ technologii informatycznych, telekomunikacyjnych i mediów elektronicznych Telekomunikacja

Informatyka

Telematyka

Media elektroniczne

Infomedia èród∏o: Opracowanie w∏asne.

Stale dokonujà si´ i pog∏´biajà takie procesy, jak post´pujàca globalizacja i dynamizacja rynków, ekspansja multikorporacji w skali globalnej, malejàce znaczenie gospodarek narodowych, pog∏´bienie i przyspieszenie procesów wymiany, akumulowanie i u˝ytkowanie coraz wi´kszej iloÊci informacji, powstawanie nowych, coraz bardziej skomplikowanych mechanizmów wspó∏pracy i kooperacji, a jednoczeÊnie zaostrzanie si´ walki konkurencyjnej. Do g∏ównych czynników ekonomicznych wspó∏tworzàcych Êrodowisko komunikacyjne wspó∏czesnego biznesu E. Niedzielska zalicza [16, s. 10]:

makroskopowà reorientacj´ rynkowà, racjonalizacj´ zasad konkurencji gospodarczej, akceleracj´ innowacyjnoÊci gospodarki, redefinicj´ regu∏ strategii zarzàdzania, akumulacj´ wiedzy w Êrodowisku gospodarczym.

Do coraz liczniejszych nowych systemów komunikacji komputerowej (New Telematic Services), tworzàcych z∏o˝ony technologicznie obszar sfery komunikacji gospodarczej (business communication), do∏àczy∏y wspomagane komputerowo systemy handlowe, realizujàce transakcje kupna–sprzeda˝y pomi´dzy prywatnymi i/lub instytucjonalnymi uczestnikami rynku. Tego typu systemy zacz´to nazywaç rynkami elektronicznymi. Poj´cie rynku elektronicznego – jak dotychczas – nie jest w literaturze przedmiotu jednoznacznie zdefiniowane. Ró˝ni autorzy u˝ywajà je, jeÊli nie identycznie, to jednak do opisu podobnej grupy zjawisk. Termin ten pojawi∏ si´ w po∏owie lat osiemdziesiàtych w pracach grupy badawczej z MIT [14, s. 5]. Ni˝ej sà podane niektóre definicje spotykane w literaturze przedmiotu. D. Ritz definiuje rynek elektroniczny jako „...konstrukcj´ myÊlowà zawierajàcà ca∏oÊç interakcji zachodzàcych pomi´dzy uczestnikami rynku, zwià-

Jerzy J. Wajszczuk

Zarzàdzanie i rynki finansowe

èród∏a zmian Wyniki ankiety przeprowadzonej w 1994 r. wÊród 3 tys. czo∏owych firm europejskich przez brytyjskà firm´ The Bank Relationship Consultancy mogà byç interesujàcà ilustracjà zmieniajàcych si´ potrzeb przedsi´biorstw w dziedzinie obs∏ugi finansowej. Ponad 80% ankietowanych firm wspó∏pracowa∏o z bankami w takich dziedzinach, jak doradztwo w sprawach gospodarki pieni´˝nej, zarzàdzanie operacjami na rynku kapita∏owym, zarzàdzanie p∏ynnoÊcià, operacjami mi´dzynarodowymi, inwestycjami kapita∏owymi, a tak˝e transakcjami wymiany (foreign exchange) i wykorzystaniem sieci operacyjnej do przekazów gotówkowych i rozliczeƒ (Electronic Found Transfer – EFT). Firmy te, jak wynika∏o z charakteru ich potrzeb, by∏y nastawione na powierzanie instytucjom finansowym wielu zadaƒ znacznie wykraczajàcych poza ramy zwyk∏ych us∏ug finansowych. WÊród banków i instytucji finansowych poszukiwano bardziej partnera do prowadzenia interesów ni˝ instytucji us∏ugowej. W ocenie banków za najwa˝niejsze uznawano: jakoÊç oferowanych produktów, koszty obs∏ugi oraz trwa∏oÊç kontaktów. Ale a˝ 74% firm chcia∏o wi´cej p∏aciç za lepszà jakoÊç us∏ug. Ponad 30% ankietowanych firm korzysta∏o z us∏ug banków o zasi´gu ogólnoeuropejskim, w tym ponad 50% wspó∏pracowa∏o z tego rodzaju bankami w obszarze zarzàdzania transakcjami rynku pieni´˝nego oraz zarzàdzania przep∏ywami gotówki (cash management). Przewidywania ankietowanych firm na temat kierunku rozwoju systemu bankowego w okresie najbli˝szych dwóch lat by∏y nast´pujàce: 78% oczekiwa∏o Dr Jerzy Wajszczuk jest adiunktem w Katedrze Zarzàdzania na Rynkach Zagranicznych w Szkole G∏ównej Handlowej w Warszawie.

128

Jerzy J. Wajszczuk

upowszechnienia bankowoÊci elektronicznej (electronic banking), 72% spodziewa∏o si´ pe∏nej automatyzacji transakcji pieni´˝nych, a ponad 25% planowa∏o uruchomienie w∏asnych, wewn´trznych komórek bankowych (inhouse banking). Przewidywania te Êwiadczy∏y o tym, ˝e najwi´ksze europejskie firmy spodziewa∏y si´, i˝ w sferze finansów rozwój powinien nast´powaç po obydwu stronach: po stronie banków powinno to oznaczaç budowanie adresowanej do przedsi´biorstw nowoczesnej oferty kompleksowej obs∏ugi finansowej, a po stronie przedsi´biorstw przekszta∏cenie komórek finansowych w dodatkowe centra generowania zysków i wspierania ich rozwoju [6]. Warto przy tym zauwa˝yç, ˝e w tradycyjnym uk∏adzie komórki finansowe w przedsi´biorstwach pe∏ni∏y przewa˝nie funkcje us∏ugowe wobec tych dzia∏ów przedsi´biorstwa, które mieÊci∏y si´ w podstawowym profilu jego dzia∏alnoÊci (core competence). Obecnie, niezale˝nie od profilu firmy, stajà si´ one oÊrodkami nie tylko realizacji, koordynacji i planowania transakcji finansowych realizowanych na zlecenie innych dzia∏ów, lecz tak˝e w coraz wi´kszym stopniu oÊrodkami nastawionymi na zarzàdzanie finansami widziane z perspektywy interesów firmy jako ca∏oÊci oraz samodzielne poszukiwanie najbardziej korzystnych dla przedsi´biorstwa form inwestowania wolnej gotówki na rynkach finansowych. Posiadanie przez du˝e przedsi´biorstwa, a zw∏aszcza mi´dzynarodowe korporacje, w∏asnych instytucji finansowych nie jest oczywiÊcie niczym nowym. W dà˝eniu do skutecznego promowania w∏asnych wyrobów i u∏atwiania ratalnej sprzeda˝y ju˝ w latach trzydziestych powstawa∏y banki nale˝àce do przedsi´biorstw. W Niemczech wiele koncernów ma swoje banki: istnieje Volkswagen Bank, Opel Bank, Siemens Bank. Znany brytyjski dom handlowy Marks & Spencer posiada w∏asnà firm´ – Finance House, która m.in. zajmuje si´ wydawaniem odr´bnych kart kredytowych. Francuski Renault utworzy∏ oddzia∏ Renault Credit Finance International. W∏asne banki posiada wi´kszoÊç azjatyckich korporacji. Daewoo Corporation ma 10% udzia∏ów w Daewoo Investment Finance Corporation. Daewoo Haevy Industries ma 26,7% udzia∏ów w Chungbuk Bank i jest zwiàzana z Daewoo Securities za poÊrednictwem Daewoo Inwestment Finance Corporation. Ponadto segment Daewoo, który zajmuje si´ przemys∏em stoczniowym (Daewoo Shipbuilding), ma w swym posiadaniu Korea Development Bank. Nic te˝ dziwnego, ˝e równolegle z bezpoÊrednimi inwestycjami tego koncernu na polskim rynku pojawi∏a si´ oferta wykupienia przez Daewoo 30% udzia∏ów Banku Depozytowo-Kredytowego SA w Lublinie. Przej´cie w Polsce przez General Electric banku SolidarnoÊç Chase SA ∏àczy si´ z powsta∏à ju˝ w latach trzydziestych strategià promowania sprzeda˝y swoich wyrobów przez udzielanie klientom dogodnych kredytów. W tym celu General Electric za∏o˝y∏ w 1932 r. w∏asny oddzia∏ finansowy – GE Capital. Od tego czasu GE Capital znacznie rozszerzy∏ swojà dzia∏alnoÊç, zwi´kszajàc wielkoÊç swych aktywów do ponad 160 mld USD. Ârodki finansowe zdobywa∏ m.in. przez emisj´ papierów wartoÊciowych. Strategia GE Capital polega∏a na wyszukiwaniu nisz rynkowych na ca∏ym Êwiecie poprzez przejmowanie wyspecjalizo-

Roland Pac

Controlling – narz´dzie podnoszenia mi´dzynarodowej konkurencyjnoÊci przedsi´biorstwa

Przedsi´biorstwa polskie podejmujàce wyzwania rynków mi´dzynarodowych i spotykajàce si´ z konkurencjà zagranicznà na rynku krajowym i poza granicami, aby osiàgnàç sukces finansowy muszà cz´Êciej si´gaç do teorii i praktyki finansów mi´dzynarodowych i nowoczesnych metod zarzàdzania finansowego. Jak wykazujà doÊwiadczenia korporacji mi´dzynarodowych, bez znajomoÊci i stosowania nowoczesnych metod i technik zarzàdzania finansowego trudno jest osiàgnàç dobre rezultaty w warunkach zmiennego otoczenia mi´dzynarodowego i zwi´kszonego ryzyka kursowego. Zadania zwiàzane ze skutecznym zarzàdzaniem przedsi´biorstwem w warunkach rosnàcej konkurencji krajowej i zagranicznej sta∏y si´ podstawà rozwoju nowej koncepcji zarzàdzania finansowego, okreÊlanej w literaturze (równie˝ polskiej) – „controllingiem”. Poj´cie i koncepcja controllingu powsta∏y ponad czterdzieÊci lat temu w Stanach Zjednoczonych w rezultacie poszukiwania przez przedsi´biorców amerykaƒskich skutecznych metod kierowania. Controlling szybko znalaz∏ zwolenników wÊród teoretyków i praktyków gospodarczych w Europie, gdzie znany jest ju˝ od trzydziestu lat, zw∏aszcza w Niemczech i Francji. Wed∏ug teoretyków tej nowej dziedziny wiedzy i umiej´tnoÊci praktycznych ze Szko∏y Controllingu w Katowicach, controlling to logika zarzàdzania firmà, która mimo rosnàcej specjalizacji i ró˝norodnoÊci podejmowanych procesów i zadaƒ odnios∏a sukces w integrowaniu decyzji operatywnych i strategicznych, regu∏ rzàdzàcych rynkiem z wymaganiami technologii wytwarzania, procesów realnych i skutków gospodarczych oraz interesu firmy z interesem klienta. Controlling zarówno w odniesieniu do przedsi´biorstw przemys∏owych, ma∏ych firm, jak i banków jest formu∏à zarzàdzania stawiajàcà sobie za cel makDr Roland Pac jest adiunktem w Katedrze Zarzàdzania na Rynkach Zagranicznych w Szkole G∏ównej Handlowej w Warszawie.

148

Roland Pac

symalizacj´ zysku organizacji dzia∏ajàcych w warunkach gospodarki rynkowej. Wed∏ug niemieckiego eksperta w dziedzinie controllingu, H.J. Vollmutha, koncentracj´ na realizacji tego celu uzasadnia ca∏kiem realna mo˝liwoÊç wystàpienia czynników, które majà coraz wi´kszy wp∏yw na osiàgni´cie zysku, a mianowicie stagnacja obrotów na przesyconym rynku, wzrastajàce koszty, rosnàca koncentracja, niezadowalajàcy rozwój gospodarczy, zwi´kszona kompleksowoÊç i zaostrzona konkurencja w kraju i za granicà [5, 6]. Nale˝y podkreÊliç, ˝e controlling to nie mniej czy bardziej skomplikowana formu∏a zarzàdzania, a system integrujàcy wiele celów i dzia∏aƒ w obr´bie przedsi´biorstwa. Prezentacja koncepcji controllingu przedsi´biorstwom polskim dzia∏ajàcym na rynkach zagranicznych, a wi´c w warunkach rozwini´tej gospodarki rynkowej, ma g∏´bokie uzasadnienie, gdy˝ mo˝e u∏atwiç rozwój tych firm, umo˝liwiç sprostanie wymogom konkurencji i dostosowanie si´ do zmian zachodzàcych w skomercjalizowanym, mi´dzynarodowym otoczeniu. Wprowadzenie w ˝ycie jednolitego europejskiego rynku wewn´trznego w najbli˝szych latach tylko zaostrzy walk´ konkurencyjnà polskich przedsi´biorstw z firmami innych krajów o miejsce na tym rynku. Z punktu widzenia zasad rachunkowoÊci i sprawozdawczoÊci wprowadzane w Polsce w latach dziewi´çdziesiàtych nowe struktury bilansu i rachunku wyników oraz zasady podatkowe, m.in. podatek od wartoÊci dodanej VAT, dostosowywane do zasad funkcjonujàcych w krajach Unii Europejskiej, stwarzajà warunki do wprowadzania controllingu, gdy˝ usuwajà wyst´pujàce niekiedy sprzecznoÊci regulacji prawnych i ksi´gowych ze standardami mi´dzynarodowymi. W Êwietle dynamicznych zmian na rynkach mi´dzynarodowych wykorzystanie koncepcji controllingu w dzia∏aniach polskich przedsi´biorstw nale˝y uznaç za wa˝ny instrument podniesienia ich przysz∏ej zdolnoÊci konkurencyjnej. Âwiadczyç to b´dzie równie˝ o prze∏amywaniu istotnej bariery rozwojowej, a mianowicie dost´pu i wykorzystania nowoczesnych metod zarzàdzania stosowanych z powodzeniem przez zagranicznà konkurencj´.

Koncepcja controllingu Punktem wyjÊcia poznania koncepcji controllingu jest okreÊlenie g∏ównych zadaƒ realizowanych przez ten system. Nale˝à do nich: planowanie, sterowanie, porównywanie zgodnoÊci wyników z za∏o˝eniami. To ostatnie zadanie bywa niekiedy nies∏usznie nazywane kontrolà i powoduje, ˝e ca∏y proces kojarzony jest z funkcjami kontrolnymi. Dlatego na wst´pie nale˝y wyjaÊniç zasadniczà ró˝nic´ mi´dzy controllingiem a kontrolà, która polega na odmiennym horyzoncie czasowym tych dwóch procesów w przedsi´biorstwie.

Krzysztof J. Galas

Walka konkurencyjna przedsi´biorstw w otoczeniu mi´dzynarodowym i jej wp∏yw na sukces strategiczny

Kontekst konkurowania w otoczeniu mi´dzynarodowym z perspektywy dorobku zarzàdzania i marketingu Problematyka walki konkurencyjnej na rynkach mi´dzynarodowych jest obecna w procesach gospodarczych tak d∏ugo, jak d∏ugo istnieje instytucja kupca1. Pierwszym miejscem walki firm kupieckich w historii Êwiatowego handlu sta∏o si´ miasto i paƒstwo Tartessos, najwi´kszy eksporter cyny w basenie Morza Âródziemnego w III–II tysiàcleciu p.n.e. Poczàtkowo liderami w wymianie handlowej byli Fenicjanie (potem Kartagiƒczycy), zwyci´˝ajàc w wymiarze prowadzonych transakcji z Kreteƒczykami i ˚ydami (m.in. flotà Salamona). Kiedy Fenicjanie próbowali dotrzeç bezpoÊrednio do êróde∏ wydobycia i przetopu cyny, rezygnujàc z poÊrednictwa Tartessyjczyków, dosz∏o do zatargów dominujàcych gospodark´ miasta. „Tartessos pozosta∏o niezale˝ne od Fenicjan przeze ca∏y okres swego istnienia a˝ do ostatecznego upadku” [24. s. 25]. Mieszkaƒcy Êwiatowego centrum handlu cynà, s∏ynàcy z goÊcinnoÊci, ∏agodnoÊci i kulturalnych obyczajów w traktowaniu bardzo licznych cudzoziemców i przybywajàcych kupców, zostali zmuszeni do zmiany postaw w obronie monopolu (pozycji lidera), poszukujàc nowego sprzymierzeƒca–poÊrednika. Okazali si´ nimi Grecy z wyspy Samos i Fokijczycy [24, s. 11–34 oraz poz. 3, 13, 18, 25, 39, 40, 44, 46]. 1 Kupiec jest definiowany jako osoba prowadzàca we w∏asnym imieniu przedsi´biorstwo zarobkowe, wykonujàc okreÊlonà dzia∏alnoÊç handlowà lub us∏ugowà [zob. szerzej 14, s. 9].

Mgr Krzysztof J. Galas jest asystentem w Katedrze Zarzàdzania na Rynkach Zagranicznych w Szkole G∏ównej Handlowej w Warszawie.

166

Krzysztof J. Galas

W czasach nowo˝ytnych prekursorem opisu walki konkurencyjnej sta∏ si´ G.J. Scharnhorst, genera∏ armii pruskiej, erudyta i myÊliciel. Jego zainteresowania dotyczy∏y koncentrowania dzia∏aƒ na doraênych celach, z uwzgl´dnieniem konkretnej chwili i zadaƒ. Eksponowa∏ zw∏aszcza zagadnienia rekrutacji, szkolenia, metod i programów kszta∏cenia przysz∏ych dowódców, a przede wszystkim doskonalenia umiej´tnoÊci dowódców pod kàtem rozwiàzywania aktualnych posuni´ç taktycznych [43, s. 499 i 500]. ˚y∏ w latach 1755–1813, wyprzedzi∏ zatem K. von Clausewitza (1780–1831), który sformu∏owa∏ uznane za klasyczne okreÊlenie strategii, przej´te nast´pnie przez przedstawicieli nauk zarzàdzania i marketingu2. Âlady poglàdów G.J. Scharnhorsta mo˝na znaleêç w koncepcji opracowania optymalnej strategii konkurencji przedstawionej przez M.E. Portera, która uwzgl´dnia takie zagadnienia, jak:

dotychczasowà wzgl´dnà pozycj´ firmy, cele mo˝liwe do osiàgni´cia, zasady u∏atwiajàce osiàgni´cie przyj´tych celów, ocen´ zagro˝eƒ i reakcji konkurencji, mo˝liwoÊç akceptacji przez otoczenie podejmowanych dzia∏aƒ, dostosowanie zasobów do celów i polityki firmy, zrozumienie celów przez przywódców organizacji, dostateczne umiej´tnoÊci kierownicze przywódców organizacji do wdro˝enia celów i zasad polityki [33, s. 16–18].

Rozwijajàc swoje poglàdy, M.E. Porter zwraca jednak uwag´, ˝e wspó∏czesny okres charakteryzuje si´ wzrostem aktywnoÊci mi´dzynarodowych konkurentów o zró˝nicowanych strukturach kosztów i celach, wynikajàcych z ekspansji eksportu lub inwestycji na docelowe rynki zagraniczne. Za trzy decydujàce kryteria skutecznoÊci strategii konkurowania w skali mi´dzynarodowej uznaje: korzystnà struktur´ sektora w po∏àczeniu z mo˝liwoÊcià obni˝enia kosztów wejÊcia, wymagania i si∏´ nabywców, ryzyko zwiàzane z konkurowaniem w skali mi´dzynarodowej [33, s. 236 i 242]. Na styku do podejÊcia M.E. Portera funkcjonuje teoria oceny alternatyw, sformu∏owana przez Ph. Kotlera. Polega ona na modyfikowaniu przez przedsi´biorstwo, w zale˝noÊci od zmian preferencji wartoÊci oczekiwanych przez nabywców, zastosowanych strategii. Utrudnieniem wyboru jest mo˝liwoÊç dokonania zakupu oparta na ró˝nych wartoÊciach oczekiwanych i systemach ocen stosowanych przez potencjalnych klientów [17, s. 180–182]. Poniewa˝ konkurencja nadà˝a za firmami odnoszàcymi sukces, to niejako misjà lidera powinno byç poszukiwanie mo˝liwoÊci zmian, reagowanie na nie i wykorzystywanie ich jako okazji [1]. 2

Definicja ta brzmi: „Strategia to zbiór dzia∏aƒ prowadzàcych do spe∏nienia planu wojennego, zawierajàcego projekty poszczególnych kampanii, a w ich ramach bitew” [5, t. I, s. 32].

Barbara Szymoniuk

Megamarketing – pokonywanie barier wejÊcia na rynki blokowane

Przedsi´biorstwa dzia∏ajàce w skali mi´dzynarodowej majà do czynienia z nasilajàcym si´ w ostatnich latach zjawiskiem koniecznoÊci oferowania konkretnych korzyÊci materialnych lub niematerialnych okreÊlonym organizacjom politycznym lub spo∏ecznym. Dotyczy to g∏ównie takich organizacji, które sà w stanie uniemo˝liwiç efektywnà dzia∏alnoÊç firmy na danym rynku, jak np. poszczególnych ministerstw, zwiàzków zawodowych czy partii politycznych. Przekazywane korzyÊci, zwiàzane z ewentualnym wprowadzeniem produktu na nowy rynek, nie s∏u˝à ani potencjalnym nabywcom i konsumentom, ani te˝ poÊrednikom w ∏aƒcuchu dystrybucji. Stanowià kosztownà przepustk´ do opanowania nowych rynków. Strze˝one wysokimi barierami wejÊcia rynki nazywa si´ rynkami blokowanymi (blocked markets) lub chronionymi (protected markets). Kierownictwo przedsi´biorstwa majàcego na celu wejÊcie na tego typu rynek musi opracowaç specjalnà strategi´ marketingowà, w której – oprócz czterech klasycznych narz´dzi marketingu-mix – znacznà rol´ odgrywajà dwa kolejne: si∏a nacisku i specjalne dzia∏ania typu public relations. Tak uzupe∏nionà strategi´ Ph. Kotler nazywa megamarketingiem [4]. Firmy wchodzàce na blokowane lub chronione rynki napotykajà bariery wejÊcia wzniesione przez dotychczasowych, „zasiedzia∏ych” uczestników rynku. Sà one bardzo trudne do pokonania, mimo faktu posiadania bardzo dobrej (a nawet obiektywnie najlepszej) oferty rynkowej. Barierami tymi mogà byç: dyskryminujàce wymogi prawne, protekcjonizm gospodarczy, umowy kartelowe, Mgr Barbara Szymoniuk jest asystentem w Katedrze Zarzàdzania Politechniki Lubelskiej.

184

Barbara Szymoniuk

uprzedzenia spo∏eczno-kulturowe, niech´ç do wspó∏pracy ze strony kana∏ów dystrybucji lub kooperantów. Wszystkie wymienione przeszkody stanowià wyzwanie dla dzia∏alnoÊci megamarketingowej firm pragnàcych zdobyç silnie strze˝one rynki. Ewidentnym przyk∏adem dzia∏alnoÊci, w której od lat stosuje si´ megamarketing, jest produkcja, handel oraz remonty samolotów i Êmig∏owców. Przyczyny wielkiej roli megamarketingu w przemyÊle lotniczym sà nast´pujàce: olbrzymia wartoÊç poszczególnych kontraktów oraz ich znaczenie strategiczne w skali Êwiatowej, co sprawia, ˝e dzia∏alnoÊç w sektorze lotniczym jest okazjà do wzmocnienia pozycji politycznej paƒstw lub poszczególnych partii i polityków, ostra walka konkurencyjna producentów sprz´tu lotniczego spowodowana dramatycznym spadkiem Êwiatowego zapotrzebowania na samoloty i Êmig∏owce po zburzeniu muru berliƒskiego. Z powy˝szych wzgl´dów zgromadzone w niniejszym opracowaniu przyk∏ady, ilustrujàce dzia∏alnoÊç megamarketingowà firm globalnych, pochodzà z obserwacji przede wszystkim rynku lotniczego.

Megamarketing a marketing klasyczny Klasyczny marketing polega na tworzeniu takiej oferty rynkowej, która zaspokaja potrzeby nabywców, przysparzajàc korzyÊci jej producentom i dystrybutorom. W przypadku megamarketingu konieczne jest stosowanie dodatkowych zach´t lub nacisków we w∏aÊciwym czasie i w stosunku do odpowiednich ugrupowaƒ niedystrybutorskich i niekonsumenckich. Zamiast koncepcji 4P przedsi´biorstwa stosujà w takich przypadkach o wiele skuteczniejszà koncepcj´ 6P, co w interpretacji angloj´zycznej brzmi: product, price, place, promotion, power, public relations. To podejÊcie strategiczne Ph. Kotler nazywa megamarketingiem [3, s. 267 oraz 4, s. 117 i 118]. Definicja megamarketingu dotyczy zarówno dzia∏aƒ przedsi´biorstwa w skali krajowej, jak i mi´dzynarodowej: Megamarketing jest strategicznà koordynacjà umiej´tnoÊci z dziedziny ekonomii, psychologii, polityki i public relations, majàcà na celu uzyskanie poparcia okreÊlonych partii (organizacji), zdolnych przyczyniç si´ do wejÊcia lub opanowania danego rynku. Porównanie podstawowych aspektów marketingu i megamarketingu w pewnym stopniu wyjaÊnia trudnoÊci, z jakimi muszà borykaç si´ realizatorzy megamarketingu. Mo˝liwe kryteria porównaƒ podane sà ni˝ej [4]. 1. Cele marketingowe. W warunkach typowych dla klasycznego marketingu rynek dla danej kategorii produktu ju˝ istnieje. Nabywcy znajà produkt i decy-

Halina Towarnicka

Wybory strategiczne przedsi´biorstwa prowadzàcego dzia∏alnoÊç mi´dzynarodowà

Przedsi´biorstwo jako podmiot gospodarujàcy i inwestujàcy Wyst´pujàca obecnie ewolucja poglàdów na temat zarzàdzania strategicznego w przedsi´biorstwie znajduje odbicie w literaturze przedmiotu, w której przedstawione sà liczne podejÊcia, metodyki i narz´dzia zarzàdzania. Uwzgl´dniajà one aspekty i uwarunkowania zarzàdzania [5, 14, 20]. Nie nale˝y bezkrytycznie stosowaç metod, które dobrze sprawdzajà si´ w krajach wysoko rozwini´tych z bogatà infrastrukturà, tj. licznymi gie∏dami, instytucjami finansowymi i ubezpieczeniowymi itd. Potrzebne sà adaptacje niektórych metod do warunków gospodarki podlegajàcej g∏´bokiej transformacji. Przedstawienie problemów internacjonalizacji zarzàdzania przedsi´biorstwem w Polsce wymaga podania podstawowych za∏o˝eƒ, jakie b´dà uwzgl´dniane w dalszych rozwa˝aniach. Dotyczà one wspó∏czesnego przedsi´biorstwa oraz istoty inwestycji przedsi´biorstwa. Znaczàce cechy przedsi´biorstwa jako podmiotu gospodarujàcego i inwestujàcego wp∏ywajà poÊrednio na rodzaje dokonywanych wyborów strategicznych.

Wspó∏czesne przedsi´biorstwo – podstawowe cechy Przedsi´biorstwo funkcjonujàce w konkurencyjnym otoczeniu mo˝na scharakteryzowaç w sposób nast´pujàcy: 1) przedsi´biorstwo jest systemem otwartym, funkcjonuje ono tak d∏ugo, jak d∏ugo otoczenie zasila je w ró˝nego rodzaju zasoby; stanowi kombinacj´ wa˝Prof. dr hab. Halina Towarnicka jest profesorem Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wroc∏awiu.

204

Halina Towarnicka

nych zasobów; w toku prowadzonej przez nie dzia∏alnoÊci gospodarczej powstaje kategoria zasobu strategicznego [23]; 2) przedsi´biorstwo przestrzega normy i regulacje prawne; 3) przedsi´biorczoÊç (ryzyko), efektywnoÊç i cykl ˝ycia (wiek) sà wa˝nymi cechami przedsi´biorstwa; 4) w gospodarce rynkowej, w ekspansywnych przedsi´biorstwach dominujàcym typem jest zarzàdzanie strategiczne; 5) w przysz∏oÊci ekologia mo˝e si´ okazaç istotnym czynnikiem determinujàcym rozwój przedsi´biorstwa; 6) otoczenie przedsi´biorstwa staje si´ coraz bardziej zmienne (niekiedy burzliwe), dlatego szczególnego znaczenia nabiera cecha elastycznoÊci w dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa (zob. tablica 1); 7) roÊnie ryzyko decyzyjne w zwiàzku ze z∏o˝onoÊcià i nieprzewidywalnoÊcià zmian w otoczeniu; istotnym problemem jest rozproszenie ryzyka mi´dzy ró˝nych uczestników ˝ycia gospodarczego, np. mi´dzy producentów, instytucje finansowe, ubezpieczeniowe itd.; 8) wzrasta rola i zasi´g dzia∏ania instytucji finansowych, a tym samym roÊnie ich wp∏yw na zarzàdzanie przedsi´biorstwem; powstajà nowe, skomplikowane rozwiàzania dotyczàce zasileƒ i rozliczeƒ finansowych (np. transakcje swap) oraz wyst´puje szybszy przep∏yw kapita∏u finansowego w gospodarce Êwiatowej [zob. 12]. Praktyka gospodarcza i teoria wskazujà na to, ˝e wielkoÊç, rodzaj i zasi´g dzia∏ania przedsi´biorstwa oraz rodzaj otoczenia (jego zmiennoÊç) wp∏ywajà na sposób zarzàdzania strategicznego. Najcz´Êciej przy ocenie wielkoÊci przedsi´biorstwa bierze si´ pod uwag´ nast´pujàce kryteria:

iloÊç produkcji (zdolnoÊç produkcyjnà), rynek (wielkoÊç sprzeda˝y, procentowy udzia∏ sprzeda˝y w rynku), finanse (wielkoÊç zaanga˝owanego kapita∏u), praca (wielkoÊç zatrudnienia), zaopatrzenie (wielkoÊç przep∏ywu materia∏owego), osiàgni´cia (wielkoÊç osiàgni´tego zysku, wyniku finansowego) itd.

RozmaitoÊç (niejednoznacznoÊç) kryteriów jakoÊciowych ka˝e w praktyce odwo∏ywaç si´ do kryteriów iloÊciowych, którymi najcz´Êciej sà przeci´tna liczba zatrudnionych, przeci´tna wielkoÊç obrotu oraz wartoÊç majàtku trwa∏ego. Nale˝y podkreÊliç, ˝e w literaturze przedmiotu stwierdza si´ „...i˝ nie ma jednoznacznych odpowiedzi na pytanie, co okreÊla wielkoÊç przedsi´biorstwa. Zale˝y to bowiem od stosowanych technologii i otoczenia (rynku) oraz czy brany jest pod uwag´ mi´dzynarodowy, czy krajowy zasi´g dzia∏ania (podkr. H.T.). Proponuje si´ elastyczne podejÊcie w definiowaniu wielkoÊci przedsi´biorstwa. Ostre kryteria stosowane w celu okreÊlenia wielkoÊci firmy, takie jak zatrudnienie czy obrót, mogà okazaç si´ zwodnicze” [1, s. 8].

Anna Zorska

Korporacje transnarodowe a podnoszenie konkurencyjnoÊci polskich przedsi´biorstw

W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie wielu krajów, w tym równie˝ Polski, podejmowaniem na ich terenie dzia∏alnoÊci produkcyjnej przez korporacje transnarodowe, opierajàcej si´ na lokowaniu zagranicznych inwestycji bezpoÊrednich. W du˝ej mierze jest to zwiàzane z pozytywnym oddzia∏ywaniem tych inwestycji jako czynnika transmitujàcego przemiany i dostosowania oraz integrujàcego kraje w gospodarce Êwiatowej [4, s. 40–42]. W skali mikroekonomicznej oddzia∏ywanie zagranicznych inwestycji bezpoÊrednich jest pochodnà transferu „pakietu inwestycyjnego”, który tworzà: kapita∏, technologie, kwalifikacje oraz metody zarzàdzania, organizacji, dystrybucji i marketingu, dodatkowà zaÊ korzyÊcià mo˝e byç dost´p do zagranicznych rynków przez sieci korporacyjne. W istocie sk∏adniki „pakietu inwestycyjnego” stanowià równie˝ atuty konkurencyjne posiadajàcych je przedsi´biorstw (korporacji). Z regu∏y sk∏adniki te cechuje wy˝szy poziom ni˝ w przedsi´biorstwie przyjmujàcym je, tote˝ po w∏aÊciwym wykorzystaniu mogà przyczyniç si´ do istotnego podniesienia jego walorów konkurencyjnoÊci. Przy du˝ej ró˝nicy konkurencyjnoÊci partnerów lokowanie „pakietu inwestycyjnego” wymaga powa˝nych zmian w funkcjonowaniu s∏abszego partnera. W pewnym sensie jest to prze∏amywanie wewn´trznych barier konkurencyjnoÊci przedsi´biorstwa. Korporacje transnarodowe lokujà coraz wi´cej inwestycji bezpoÊrednich w Polsce. Wed∏ug danych PAIZ [12] w 1995 r. wynios∏y one 2,5 mld USD i by∏y dwukrotnie wy˝sze ni˝ w roku poprzednim. Skumulowane zasoby inwestycyjne osiàgn´∏y na koniec marca 1996 r. wielkoÊç 7,9 mld USD. Powa˝na cz´Êç zagranicznych zasobów inwestycyjnych w Polsce zosta∏a ulokowana w du˝ych, uprzednio sprywatyzowanych przedsi´biorstwach paƒstwowych, które najcz´Dr Anna Zorska jest adiunktem w Instytucie Studiów Mi´dzynarodowych w Szkole G∏ównej Handlowej w Warszawie.

222

Anna Zorska

Êciej by∏y w z∏ej kondycji ekonomicznej. W opracowaniu niniejszym na przyk∏adzie trzech zagranicznych firm przedstawiono, w jaki sposób dzia∏alnoÊç korporacji i ich inwestycje przyczyni∏y si´ do prze∏amania wewn´trznych barier i przekszta∏cenia upadajàcych polskich przedsi´biorstw w spó∏ki odnoszàce sukcesy rynkowe. Dzia∏alnoÊç trzech korporacji wkomponowano w szersze t∏o ogólnych tendencji ich zaanga˝owania inwestycyjnego i osiàgni´cia efektów w gospodarce polskiej.

Zaanga˝owanie korporacji w polskiej gospodarce – ogólne aspekty Zaanga˝owanie inwestycyjne korporacji transnarodowych w polskiej gospodarce mo˝e byç analizowane z punktu widzenia kilku teorii i koncepcji, z których szczególnie przydatna wydaje si´ teoria produkcji mi´dzynarodowej J.H. Dunninga w [6]. W uj´ciu tej teorii, zagraniczna ekspansja inwestycyjna korporacji (np. w Polsce) jest konsekwencjà dzia∏ania trzech czynników: posiadania przez nie konkurencyjnych atutów (zdolnoÊci), bardziej zyskownego wykorzystania ich we w∏asnych jednostkach organizacyjnych (filiach, spó∏kach) oraz walorów lokalizacyjnych przyjmujàcej je gospodarki. Korporacje dysponujà w∏asnymi, specyficznymi atutami – g∏ównie zaawansowanymi technologiami, wysokimi kwalifikacjami personelu, efektywnymi metodami zarzàdzania, organizacji, dystrybucji i marketingu – które okreÊlajà ich silnà przewag´ konkurencyjnà nad przedsi´biorstwami krajowymi dzia∏ajàcymi na polskim rynku. Z powodu niedoskona∏ego funkcjonowania rynku i/lub wysokich kosztów transakcyjnych bardziej zyskowne (ni˝ eksport i licencje) dla korporacji jest zaanga˝owanie inwestycyjne, czyli lokowanie zagranicznych inwestycji bezpoÊrednich. Tworzone sà wspólne przedsi´wzi´cia lub filie w celu lepszego wykorzystania wymienionych atutów konkurencyjnych korporacji oraz walorów lokalizacyjnych polskiej gospodarki. Korporacje posiada∏y silne atuty konkurencyjne i du˝e Êrodki inwestycyjne zanim w latach dziewi´çdziesiàtych atuty te mog∏y byç po∏àczone z walorami lokalizacyjnymi polskiej gospodarki. Powodem trudnoÊci by∏y bariery systemowe o charakterze politycznym i ekonomicznym (centralne planowanie). Transformacja systemu politycznego i ekonomicznego przyczyni∏a si´ do liberalizacji nap∏ywu zagranicznych inwestycji bezpoÊrednich i u∏atwienia im dost´pu do walorów lokalizacyjnych polskiej gospodarki. Na walory te sk∏adajà si´: zasoby naturalne, zasoby si∏y si∏y roboczej (taniej, lecz nieêle wyszkolonej), liczàcy si´ rynek zbytu (prawie 40 mln konsumentów), baza produkcyjna i podstawowa infrastruktura gospodarcza oraz bliskoÊç zachodnio- i wschodnioeuropejskich rynków zbytu [15, s. 142]. Poza cechami typu strukturalnego, mo˝na te˝ wymieniç istotne czynniki odnoszàce si´ do sytuacji i polityki ekonomicznej: stosunkowo wysokà dynamik´ wzrostu gospodarczego, uregulowanà sytuacj´ p∏atniczà, swobod´ transferu zysków, niski poziom cen i ustabilizowanà dynamik´,

Jan F. Grabowski

Us∏ugi w mi´dzynarodowej dzia∏alnoÊci przedsi´biorstw

Znaczenie sektora us∏ug w krajach rozwini´tych Sektor us∏ug wytwarza obecnie w krajach rozwini´tych blisko 70% produktu krajowego brutto (PKB). Zbli˝ony do tej wielkoÊci jest tak˝e udzia∏ zatrudnienia w tym sektorze w zatrudnieniu ogó∏em. Innymi s∏owy, aby efektywnie wytwarzaç w przedsi´biorstwach przemys∏owych i rolnych oraz sprzedawaç na rynku ich produkty o wartoÊci stanowiàcej 30% PKB, nale˝a∏o stworzyç w otoczeniu przedsi´biorstw przemys∏owych i gospodarstw rolnych infrastruktur´ us∏ug, zaliczajàc do niej tak˝e ró˝ne us∏ugi rzàdowe i spo∏eczne, dajàcych ∏àcznie oko-

Tablica 1 Udzia∏ sektora us∏ug w PKB oraz w zatrudnieniu ogó∏em w niektórych krajach rozwini´tych oraz w Polsce i Rosji w 1994 r., w % Kraje USA Japonia Niemcy Francja W∏ochy Kanada Polska Rosja

Udzia∏ us∏ug w PBK 73,1 72,0 71,6 73,1 65,4 74,9 61,5 36,0

Udzia∏ us∏ug w zatrudnieniu ogó∏em 72,5 59,0 58,5 65,9 59,6 73,0 61,0 27,1

èród∏o: Economic Survey 1995 i 1996, OECD, Paris 1995 i 1996.

Mgr Jan F. Grabowski jest adiunktem w Instytucie Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego w Warszawie.

236

Jan F. Grabowski

∏o 70% wartoÊci PKB. Na jednego pracownika w sektorach przemys∏u i rolnictwa przypada ponad dwóch zatrudnionych w sektorze us∏ug. Przed wejÊciem na nowe rynki przedsi´biorstwa zwracajà bacznà uwag´ w badaniach tych rynków na poziom rozwoju infrastruktury us∏ug, w znacznym stopniu uzale˝niajàc swoje strategie wejÊcia na te rynki i konkurowania od jakoÊci i innych w∏aÊciwoÊci sektora us∏ug. Rzàdy krajów o s∏abym rozwoju sektora us∏ug przejawiajà zwykle silne sk∏onnoÊci protekcjonistyczne, tworzàc ró˝nego rodzaju bariery ochronne dla w∏asnych przedsi´biorstw dzia∏ajàcych w otoczeniu mi´dzynarodowym. Przedsi´biorstwa, zw∏aszcza ma∏e i Êrednie, nie sà w stanie zapewniç atrakcyjnej, kompleksowej oferty sprzeda˝y (eksportu) swoich wyrobów z powodu braku niezb´dnych us∏ug. Problemy takie sà z powodzeniem rozwiàzywane w krajach gospodarczo rozwini´tych, dzi´ki bogatej ofercie us∏ug przedsi´biorstw i ró˝nych organizacji us∏ugowych. Nie zawsze polskie przedsi´biorstwa nale˝y winiç za to, ˝e nie sà w stanie dzia∏aç skutecznie na rynkach mi´dzynarodowych. Cz´sto dobrze zorganizowane przedsi´biorstwo napotyka trudnoÊci w zarzàdzaniu ze wzgl´du na ubogà infrastruktur´ us∏ug lub niskà ich jakoÊç. To w∏aÊnie brak infrastruktury us∏ug by∏ w przesz∏oÊci jednym z najwa˝niejszych czynników „niereformowalnoÊci” dzia∏ania przedsi´biorstw w gospodarce „realnego socjalizmu”. Us∏ugi odgrywajà wielkà rol´ w dzia∏alnoÊci przedsi´biorstw przemys∏owych i rolniczych, a tak˝e w samym sektorze us∏ug – budownictwie, transporcie, telekomunikacji itd. Wiele podsektorów us∏ug jest szczególnie wa˝nych dla internacjonalizacji zarzàdzania przedsi´biorstwami (doradztwo, ekspertyzy). Globalizacja procesów produkcji i rynków wymaga zintegrowanych systemów zarzàdzania przedsi´biorstwami, a co za tym idzie rozwini´tego sektora us∏ug. Tendencje rozwoju gospodarki Êwiatowej Êwiadczà, ˝e paƒstwa odchodzà od zamkni´tych systemów ekonomicznych, izolowanych rynków, oddzielonych rozmaitymi barierami handlowymi, w kierunku ∏àczenia rynków krajowych z mi´dzynarodowymi w jeden olbrzymi plac targowy – rynek globalny [8, s. 91–94]. ObecnoÊç przedsi´biorstwa na takim rynku wymaga internacjonalizacji systemu zarzàdzania opartego na rozwini´tej bazie us∏ugowej, pozwalajàcej skutecznie przeciwdzia∏aç konkurencji, lub – jeÊli jej nie majà – nawiàzywaç wspó∏prac´ z takimi, którzy takà bazà dysponujà. Na globalnym, mi´dzynarodowym rynku coraz mniejsze znaczenie majà bariery handlowe. Wa˝ne staje si´ natomiast pokonywanie odleg∏oÊci, dystansu technicznego i technologicznego, jakoÊci, kultury, a tak˝e istotne stajà si´ gwarancja, solidnoÊç, odpowiedzialnoÊç, zaufanie, terminowoÊç, rytmicznoÊç, niezawodnoÊç, rzetelnoÊç itp. Powa˝nà rol´ w usuwaniu tych barier odgrywa sektor us∏ug, obejmujàcy podsektory us∏ug finansowych, bankowych, telekomunikacyjnych, transportowych, spedycyjnych, sanitarnych, edukacyjnych, naukowo-badawczych, doradczych i innych. Po II wojnie Êwiatowej bariery handlowe w krajach uprzemys∏owionych stopniowo by∏y usuwane, w wyniku czego poszerza∏a si´ mi´dzynarodowa wymiana handlowa towarami, a nast´pnie rozszerza∏ si´ rynek kapita∏owy i us∏ugowy.

Marek D´bicki

Prawo – êród∏o barier w dzia∏alnoÊci mi´dzynarodowej przedsi´biorstw

Przedsi´biorstwa planujàce wejÊcie na rynki zagraniczne przeprowadzajà bardzo dok∏adnà analiz´ potencjalnego ryzyka i kompleksowe rozpoznanie mo˝liwoÊci uzyskania dochodów z inwestycji na obcych rynkach [zob. np. 6, 16 i 17]. Analizy te opierajà si´ na coraz pe∏niejszych mikro- i makroekonomicznych informacjach. Dlatego ekonomiÊci zg∏aszajà rosnàce zapotrzebowanie na coraz doskonalsze jakoÊciowo dane, a w razie ich braku pos∏ugujà si´ skomplikowanymi matematycznymi sposobami prognozowania, uwzgl´dniajàcymi lokalnà kultur´ politycznà, biznesu i konsumentów. Dzieje si´ tak dlatego, ˝e strategie nie uwzgl´dniajàce elementów lokalnej kultury mogà powodowaç trudnoÊci z wejÊciem przedsi´biorstw na okreÊlony rynek. Tak˝e lokalne systemy prawne mogà staç si´ hamulcem w dzia∏alnoÊci przedsi´biorstw mi´dzynarodowych i w efekcie wykluczyç mo˝liwoÊç zdobycia udzia∏u w danym rynku [15, s. 10–12]. W praktyce rzadko wyst´puje sytuacja, kiedy przedsi´biorstwo wchodzàce na dany rynek jest traktowane na równi z firmami miejscowymi. Koniecznym zatem elementem analizy jest przeglàd systemów prawnych krajów z punktu widzenia ich otwartoÊci na dzia∏alnoÊç firm zagranicznych. Oprócz tendencji wp∏ywajàcych pozytywnie na mo˝liwoÊci globalizacji i umi´dzynarodowienia przedsi´biorstw, obserwujemy wzrost nacjonalizmu, a nawet rozpad wielu paƒstw, zw∏aszcza wielonarodowych. Nacjonalizm kulturowy, j´zykowy, wyst´pujàce ze wzmo˝onà si∏à konflikty religijne os∏abiajà nie tylko dokonania centralnych rzàdów i elit politycznych, ale wp∏ywajà tak˝e na ewolucj´ systemów prawnych w kierunku eksponowania partykularnych interesów regionalnych lub lokalnych oÊrodków rzàdzàcych i grup. Uwarunkowania geopolityczne i wewn´trzne uk∏ady pomi´dzy grupami nacisku czy partiaProf. Marek D´bicki jest profesorem University of Manitoba w Kanadzie (esej przygotowany do publikacji przy wspó∏udziale mgr K.J. Galasa).

254

Marek D´bicki

mi politycznymi dyktujà w du˝ej mierze kszta∏t instrumentów prawnych. Nale˝y równie˝ pami´taç, ˝e granice mi´dzy prawem publicznym i prywatnym nie sà ani „obiektywne”, ani „sztywne”. Przyk∏adem tego, ˝e prawo jest êród∏em barier w dzia∏alnoÊci mi´dzynarodowej firm mo˝e byç poglàd wyg∏aszany przez wi´kszoÊç autorytetów w dziedzinie polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych, wskazujàcy na podporzàdkowanie tej polityki wewn´trznym interesom grup nacisku [zob. np. 22]. S∏owacja czy Quebec mogà byç równie dobrymi ilustracjami powy˝szego stwierdzenia [zob. np. 4]. Zarówno prawo publiczne, jak i prywatne sà jednym z podstawowych narz´dzi wykorzystywanych przez elity polityczne. Polityczna „zaÊciankowoÊç” czy religijny fanatyzm we wspó∏czesnym Êwiecie sà cz´sto przek∏adane na j´zyk prawa. Dobrym przyk∏adem mogà byç interpretowane przez stanowych republikanów USA wyk∏adnie konstytucji tego kraju, preferujàce rzàdy stanowe i lokalne – stanowe elity ekonomiczne [8].

Ârodowisko mi´dzynarodowe Nie mo˝na i nie nale˝y traktowaç Êrodowiska mi´dzynarodowego jako homogenicznego systemu zró˝nicowanego przede wszystkim ze wzgl´du na stopieƒ rozwoju ekonomicznego, czyli Êrodowiska opisywalnego i ocenianego wy∏àcznie w kategoriach ekonomicznych lub z punktu widzenia zarzàdzania. Proponuj´ zatem, aby skoncentrowaç si´ na analizie stopnia otwartoÊci danego kraju dla towarów i us∏ug z zewnàtrz. Tylko w ten sposób mo˝na oceniaç systemy prawne lub poszczególne dzia∏y tych systemów jako êród∏a aktualnych i potencjalnych barier skierowanych przeciwko towarom i us∏ugom pochodzàcym spoza granic danego kraju [zob. np. 2 i 18]. Literatura dotyczàca interakcji pomi´dzy systemem prawnym a biznesem identyfikuje najcz´Êciej (i prawie bez wyjàtków) trzy funkcje prawa w stosunku do biznesu [zob. 1 i 20]: prawo stanowi system u∏atwiajàcy przeprowadzanie transakcji ekonomicznych, którego regu∏y okreÊlajà sposób zawierania i dokonywania tych transakcji, przez co wprowadzajà element pewnoÊci i przewidywalnoÊci konsekwencji; prawo ustala ogólne regu∏y norm spo∏ecznych, stabilizujàc w ten sposób obrót ekonomiczny; prawo ustala regu∏y rozwiàzywania konfliktów [19, s. 12], co przyczynia si´ równie˝ do wzrostu stabilnoÊci systemu ekonomicznego. Jest to wi´c obraz systemu prawnego jako elementu wspierajàcego biznes. Ten opis funkcjonalny zak∏ada w du˝ym stopniu homogenicznoÊç biznesu i pomija konflikty pomi´dzy wielkim biznesem a ma∏ymi przedsi´biorstwami. Wydaje si´, ˝e literatura przedmiotu traktuje interakcj´ pomi´dzy wielkim a ma∏ym biznesem jako zagadnienie czysto rynkowe, rozwiàzywane w p∏aszczyênie popytu i poda˝y.

ISBN 83-87251-15-1

BARIERY INTERNACJONALIZACJI PRZEDSI¢BIORSTWA

BARIERY INTERNACJONALIZACJI PRZEDSI¢BIORSTWA praca zbiorowa pod redakcjà naukowà Marcina K. Nowakowskiego

Wydawnictwo Key Text