Problem racjonalnoÊci w polskiej myÊli ekonomicznej
Publikacja ksià˝ki dofinansowana przez Wydzia∏ Ekonomiki i Organizacji Gospodarki ˚ywnoÊciowej Akademii Rolniczej w Szczecinie
Miros∏aw Bochenek
Problem racjonalnoÊci w polskiej myÊli ekonomicznej
Warszawa 1999 Wydawnictwo Key Text
Redaktor Ma∏gorzata Bednarkiewicz Redaktor techniczny Jolanta Ugorowska
© Copyright by Wydawnictwo Key Text Warszawa 1999
ISBN 83-87251-40-2
Wydawnictwo Key Text p. z o.o. Warszawa, ul. Prosta 2/14 tel. 654 83 34, tel./fax 620 66 24
Spis treÊci
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
Rozdzia∏ 1
Miejsce i rola racjonalnoÊci gospodarowania w teorii ekonomii . . . . 1.1. Rozwój teorii ekonomii w okresie zaborów . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Rozkwit ekonomii teoretycznej (1918–1946) . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Dominacja marksizmu w polskiej ekonomii po II wojnie Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.1. Okres dogmatyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.2. O˝ywienie w polskiej ekonomii po 1956 r. . . . . . . . . . . 1.3.3. Poglàdy O. Langego na temat roli racjonalnoÊci w teorii ekonomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.4. Dyskusja wokó∏ poglàdów O. Langego na przedmiot ekonomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3.5. Ewolucja poglàdów na temat racjonalnoÊci w teorii ekonomii w latach siedemdziesiàtych i osiemdziesiàtych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Przedmiot ekonomii w okresie przemian systemowych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15 15 18 24 24 26 28 31
38 39 41
Rozdzia∏ 2
Poj´cie i rodzaje racjonalnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Rozwa˝ania wokó∏ poj´cia racjonalnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . .
43 43 7
2.1.1. Poglàdy ekonomistów na temat istoty racjonalnoÊci 2.1.2. Prakseologia wobec racjonalnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3. Wybrane poglàdy filozofów na temat racjonalnoÊci 2.1.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Rodzaje racjonalnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. RacjonalnoÊç rzeczowa i metodologiczna . . . . . . . . . . 2.2.2. RacjonalnoÊç instrumentalna i teleologiczna . . . . . . . . 2.2.3. Inne spojrzenie na rodzaje racjonalnoÊci . . . . . . . . . . . 2.2.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
43 55 59 63 65 65 67 69 72
Rozdzia∏ 3
Zasada, teoria i paradygmat racjonalnego gospodarowania . . . . . . . . 74 3.1. Zasada gospodarnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 3.2. Teoria racjonalnego gospodarowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 3.3. Paradygmat racjonalnego gospodarowania . . . . . . . . . . . . . . . 96 3.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Rozdzia∏ 4 RacjonalnoÊç mikroekonomiczna, makroekonomiczna i globalna . . . 4.1. RacjonalnoÊç prywatna i spo∏eczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. RacjonalnoÊç mikroekonomiczna i makroekonomiczna . . . 4.3. RacjonalnoÊç globalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia∏ 5 Socjalistyczna gospodarka planowa a racjonalnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. RacjonalnoÊç socjalizmu w zdecentralizowanym modelu O. Langego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Stosunek ekonomistów do mi´dzywojennego sporu o racjonalnoÊç gospodarki socjalistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. RacjonalnoÊç w koncepcji hierarchicznej struktury celów O. Langego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
104 104 108 122 131 133 133 138 153 161
Rozdzia∏ 6 Nowa koncepcja racjonalnoÊci w ekonomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 6.1. RacjonalnoÊç a zaspokojenie podstawowych potrzeb . . . . . . 166 8
6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6.
Ekologiczny aspekt racjonalnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Model konsumpcji a racjonalnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nowa interpretacja racjonalnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rola edukacji ekonomicznej w realizacji racjonalnoÊci . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
170 176 181 188 190
Uwagi koƒcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Moim najbliË?szym Reni, Arusiowi, Marcinkowi i Michasiowi
Wprowadzenie
Rozum i r´ce to podstawowe atrybuty cz∏owieka, ró˝niàce go od pozosta∏ych gatunków zamieszkujàcych Ziemi´. Dzi´ki nim dzia∏alnoÊç gospodarcza cz∏owieka powinna byç dzia∏alnoÊcià racjonalnà. Niestety negatywne zjawiska spo∏eczno-ekonomiczne zaprzeczajà takiemu podejÊciu. Szczególnie raporty dla Klubu Rzymskiego podwa˝y∏y racjonalnoÊç dotychczasowych metod i celów gospodarowania, których efektem sà g∏ód, analfabetyzm i masowe bezrobocie w krajach ubogich oraz bezrobocie i nadkonsumpcja w bogatych. Zanieczyszczenie Êrodowiska naturalnego przekracza dopuszczalne granice, marnowane sà nieodnawialne zasoby, a wydatki zbrojeniowe w skali globalnej poch∏aniajà astronomiczne sumy. Okaza∏o si´ wi´c, i˝ gatunek ludzki, okreÊlajàcy si´ ch´tnie jako homo sapiens, nie gwarantuje racjonalnoÊci w sferze gospodarczej. Co wi´cej, jednostki i grupy spo∏eczne zbyt cz´sto dzia∏ajà nieracjonalnie. RacjonalnoÊç nale˝y do tych kategorii, którym polska ekonomia poÊwi´ci∏a sporo miejsca. Ksià˝ka ta jest próbà przedstawienia ewolucji poglàdów na temat racjonalnoÊci i opracowania na tej podstawie jej nowej koncepcji oraz perspektyw rozwoju. Bogactwo literatury i ró˝norodnoÊç koncepcji w sposób arbitralny niejednokrotnie zmusza∏y do rezygnacji z wielu uj´ç. Z uwagi na 11
obj´toÊç ksià˝ki niektóre poglàdy zosta∏y przedstawione bardzo pobie˝nie, o innych jedynie zasygnalizowano. Nale˝y podkreÊliç, i˝ selekcja ta nie naruszy∏a koncepcji autorskiej. W pracy tej dokonano tak˝e uporzàdkowania i sprecyzowano zagadnienia racjonalnoÊci, które zbyt cz´sto interpretowane sà intuicyjnie lub wieloznacznie. Intuicyjne rozumienie racjonalnoÊci jest jednak niewystarczajàce. Poniewa˝ racjonalnoÊç jest fundamentalnym problemem w teorii ekonomii oraz praktyce gospodarczej, jego w∏aÊciwe badanie i rozwiàzanie wymaga analiz interdyscyplinarnych. Dlatego te˝ rozstrzygni´cia ekonomiczne wspomagane sà przemyÊleniami filozoficznymi, prakseologicznymi i psychologicznymi. Ma to uzasadnienie, wymienione bowiem nauki równolegle rozwa˝ajà ró˝ne idee racjonalnoÊci. RacjonalnoÊç ma swe êród∏a w filozofii, stàd tak˝e wykorzystane zosta∏y pewne wnioski z refleksji filozoficznych. Pomijanie dorobku tej nauki w dociekaniach ekonomicznych powodowa∏oby jej zaw´˝enie, a nawet wypaczenie. Z kolei teorie psychologiczne rzuci∏y nowe Êwiat∏o nie tylko na procesy decyzyjne, ale te˝ na samà koncepcj´ racjonalnoÊci. B∏´dem wi´c by∏oby niedocenianie i niewykorzystanie ich wyników. Opracowane w ksià˝ce kwestie zosta∏y uj´te w szeÊciu rozdzia∏ach. W rozdziale pierwszym przedstawiono ró˝norodnoÊç stanowisk na temat zakresu i przedmiotu ekonomii, w tym równie˝ miejsca racjonalnoÊci w teorii ekonomii. Rozbie˝noÊciom wokó∏ poj´cia i rodzajów racjonalnoÊci poÊwi´cono rozdzia∏ drugi. Zaprezentowano w nim zw∏aszcza stanowiska ekonomistów oraz filozofów i prakseologów. SpoÊród wielu spotykanych rozwiàzaƒ dotyczàcych metodologicznego uj´cia racjonalnoÊci wybrano trzy, które sta∏y si´ kanwà rozdzia∏u trzeciego. W rozdziale czwartym podj´to prób´ ustalenia istoty oraz relacji mi´dzy racjonalnoÊcià mikroekonomicznà, makroekonomicznà i globalnà. Starano si´ rozstrzygnàç problem, czy sà one autonomiczne, czy wspó∏zale˝ne. 12
Najbardziej sporna kwestia dotyczy∏a mo˝liwoÊci racjonalnego gospodarowania w socjalizmie, którà przedstawiono w rozdziale piàtym. W ostatnim rozdziale zamieszczono przemyÊlenia wokó∏ zmodyfikowanej koncepcji racjonalnoÊci, odpowiadajàcej nowym warunkom i wyzwaniom. Ca∏oÊç koƒczy krótka rekapitulacja dorobku polskiej ekonomii dotyczàcego rozwa˝aƒ nad racjonalnoÊcià oraz wytyczenia kierunków dalszych badaƒ. Oddana do ràk Czytelnika ksià˝ka stanowi skróconà wersj´ dysertacji przeprowadzonej w Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Promotorem pracy by∏a prof. Zofia Dach, której pragn´ podzi´kowaç za ˝yczliwà pomoc oraz wspania∏à opiek´ naukowà. Recenzentami byli: prof. Tadeusz Kowalik, prof. Aleksandra Lityƒska i prof. Edward ¸ukawer, którym jestem wdzi´czny za rzeczowe i krytyczne uwagi. Dzi´kuj´ równie˝ prof. Antoniemu Mickiewiczowi, Dziekanowi Wydzia∏u Ekonomiki i Organizacji Gospodarki ˚ywnoÊciowej Akademii Rolniczej w Szczecinie, za dofinansowanie niniejszej publikacji.
Rozdzia∏ 1
Miejsce i rola racjonalnoÊci gospodarowania w teorii ekonomii
Zainteresowanie polskiej ekonomii problemami racjonalnego gospodarowania ma ju˝ ponad stuletnià tradycj´. W miar´ rozwoju teorii ekonomii podejÊcie ekonomistów do przedmiotu i zakresu badaƒ ulega∏o zmianom. Proces ten zostanie przedstawiony w niniejszym rozdziale, poÊwi´conym analizie poglàdów zawartych w wa˝niejszych publikacjach polskich ekonomistów, traktujàcych o przedmiocie ekonomii, a w jego ramach miejscu racjonalnoÊci gospodarowania.
1.1 Rozwój teorii ekonomii w okresie zaborów Pierwsze próby systematycznego uj´cia ekonomii podejmowano w Polsce w drugiej po∏owie XVIII w., czyli w okresie upadku gospodarczego i utraty paƒstwowoÊci. W 1774 r. ukaza∏ si´ zbiór rozpraw spo∏eczno-ekonomicznych Antoniego Jacka Pop∏awskiego, wyk∏adowcy ekonomii w Akademii Krakowskiej. Jedna cz´Êç tego zbioru zosta∏a poÊwi´cona ekonomii politycznej. Ekonomia wed∏ug niego jest naukà o dobrobycie i szcz´15
Êciu ka˝dego cz∏owieka oraz ca∏ego narodu, a tak˝e o sposobach ich osiàgania1. Szerzeniem wiedzy ekonomicznej w Wilnie zajmowa∏ si´ fizjokrata Hieronim Stroynowski. Ekonomik´ politycznà definiowa∏ on jako nauk´ o prawid∏owoÊciach wynikajàcych z prawa naturalnego, które pomagajà lub utrudniajà narodom osiàgnàç obfitoÊç rzeczy przyzwoicie u˝ywanych2. W obydwu okreÊleniach ekonomii uwzgl´dniono moralne nakazy przyzwoitego gospodarowania. W Warszawie ekonomi´ politycznà i prawodawstwo administracyjne pierwszy wyk∏ada∏ Dominik Krysiƒski. Z zachowanych kilku rozpraw ekonomicznych, tj. O ekonomii politycznej (1812 r.), O arytmetyce politycznej (1814 r.) czy wreszcie Niektóre myÊli o nauce gospodarstwa narodowego (1828 r.), wynika, i˝ nauka gospodarstwa narodowego albo inaczej – ekonomia polityczna wykrywa prawa, wed∏ug których powstaje, rozdziela si´ i konsumuje bogactwo narodowe3. Po D. Krysiƒskim katedr´ ekonomii politycznej w Uniwersytecie Warszawskim przejà∏ Fryderyk Skarbek, nazywany „ojcem” polskiej ekonomii. W 1829 r. og∏osi∏ on w Pary˝u traktat Theorie des richesse sociales (Teoria bogactw towarzyskich). Jego polski odpowiednik ukaza∏ si´ dopiero w 1859 r. jako Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego czyli czysta teoria ekonomii politycznej. Wed∏ug niego, przedmiotem nauki gospodarstwa narodowego jest bogactwo pojedynczego cz∏owieka i bogactwo narodów. Drogà do bogactwa jest oszcz´dnoÊç, od którego odwodzà rozrzutnoÊç i skàpstwo. Nie istnieje sprzecznoÊç mi´dzy oszcz´dnoÊcià a dà˝eniem do poprawy bytu, przeciwnie, niemo˝liwe jest osiàgni´cie dobrobytu bez oszcz´dnoÊci, czyli zu˝ycia stosujàcego rozsàdek4. Dobry byt mo˝na osià1
Zob. A. Pop∏awski, Zbiór niektórych materyi politycznych, Drukarnia J.K. Mci y Rzeczypospolitey, Warszawa 1774, s. 4–8. 2 Zob. H. Stroynowski, Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów, Drukarnia Królewska przy Akademii, Wilno 1785, s. 153. 3 Zob. D. Krysiƒski, Wybór pism, PWN, Warszawa 1956, s. 31–32, 38, 69 i 96. 4 Zob. F. Skarbek, Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego czyli czysta teoria ekonomii politycznej, t. 1, Nak∏ad Gebethnera i Wolffa, Warszawa–Kra-
16
Rozdzia∏ 2
Poj´cie i rodzaje racjonalnoÊci
Poj´cie racjonalnoÊç jest stosowane nie tylko w naukach ekonomicznych. Zagadnieniem tym zajmujà si´ równie˝ takie nauki, jak filozofia, prakseologia czy psychologia. W ka˝dej z nich jednak odmiennie interpretuje si´ ten termin.
2.1 Rozwa˝ania wokó∏ poj´cia racjonalnoÊci 2.1.1 Poglàdy ekonomistów na temat istoty racjonalnoÊci Nazw´ „racjonalne gospodarowanie” pierwszy wprowadzi∏ do polskiej teorii ekonomii oraz poda∏ jego interpretacj´ Leon Biliƒski w II po∏owie XIX stulecia. Gospodarowanie oznacza ogó∏ czynnoÊci umo˝liwiajàcych gromadzenie i utrzymywanie dóbr oraz zaspokajanie potrzeb. Jednostki gospodarujà nie tylko dla siebie, ale równie˝ dla innych gospodarstw indywidualnych danego kraju. Jednostki gospodarujàce we w∏asnym interesie zazwyczaj nie uÊwiadamiajà sobie, ˝e gospodarujà równie˝ dla innych, czyli ogó∏u spo∏eczeƒstwa. 43
Gospodarowanie racjonalne to w∏aÊnie gospodarowanie spo∏eczne. Skutkiem racjonalnego gospodarowania wszystkich jednostek jest powszechny rozkwit, przynoszàcy korzyÊç ka˝dej z nich. Zaniedbanie i lekcewa˝enie natury gospodarstwa spo∏ecznego sprowadza natomiast na poszczególne jednostki ogromne straty i kl´ski. Cz∏owiek gospodarujàcy jest cz∏owiekiem rozumnym, bowiem w dzia∏alnoÊci gospodarczej kieruje si´ na ogó∏ rozumem1. Adam Krzy˝anowski dowodzi∏, i˝ w normalnych warunkach cz∏owiek zaspokajajàc swoje potrzeby dà˝y do realizacji wytyczonych celów, poÊwi´cajàc mo˝liwie najmniejsze Êrodki. To dà˝enie tkwi w g∏´bi jego psychiki. Wynika z tego, ˝e dzia∏alnoÊç ludzka zosta∏a podporzàdkowana zasadzie najmniejszego wysi∏ku. Stosowanie zasady gospodarnoÊci jest zabiegiem Êwiadomym, pozwalajàcym cz∏owiekowi osiàgnàç okreÊlone korzyÊci2. W rozprawie o teorii i polityce oszcz´dnoÊci autor poszerzy∏ rozwa˝ania nad poj´ciem racjonalnoÊci. A. Krzy˝anowski pisa∏ o dzia∏alnoÊci racjonalnej jako zgodnej z zasadà najmniejszego wysi∏ku, czyli zasadà gospodarczoÊci. Dzi´ki umiej´tnoÊci oszcz´dzania cz∏owiek przynale˝y do gatunku homo sapiens. Choç nie wszyscy w jednakowym stopniu pos∏ugujà si´ rozumem, to przecie˝ cz∏owiek b´dàcy homo sapiens jest istotà rozumnà. „Racjonalne myÊlenie stanowi podk∏ad dzia∏aƒ ludzkich. Cz∏owiek rozumuje i post´puje zgodnie z zasadà najmniejszego wysi∏ku [...] Logika nie jest niczym innem, jeno technikà myÊlenia, polegajàcà na stosowaniu zasady najmniejszego wysi∏ku. Chodzi w logice o to, ˝eby stworzyç system, umo˝liwiajàcy najmniejszym nak∏adem myÊli, a zatem najbardziej sprawnie, osiàgnàç zamierzony rezultat. Ta sama zasada jest miarodajnà dla ka˝dej ludzkiej dzia∏alnoÊci, boç przecie cz∏owiek jest istotà racjonalnà i inaczej nie mo˝e myÊleç i dzia∏aç, jak tylko na zasadzie najmniejszego wysi∏ku”3. 1
Zob. L. Biliƒski, System ekonomii spo∏ecznej, t. 1, Nak∏adem Ksi´garni Gubrynowicza i Schmidta, Lwów 1880, s. 2, 7 i 15. 2 Zob. A. Krzy˝anowski, Za∏o˝enia ekonomiki, wyd. 2, Nak∏adem Ksi´garni S.A. Krzy˝anowskiego, Kraków 1920, s. 7–8, 98 i 111. 3 A. Krzy˝anowski, Teorja i polityka oszcz´dnoÊci, Nak∏adem Rady Zjazdów Instytucyj Oszcz´dnoÊciowych w Polsce, Warszawa 1931, s. 5.
44
Rozdzia∏ 3
Zasada, teoria i paradygmat racjonalnego gospodarowania
Teoretyków ekonomii interesuje nie tylko istota, treÊç racjonalnego gospodarowania, ale równie˝ status (charakter) metodologiczny tej koncepcji. Jeszcze w po∏owie XX w. nie podawano w wàtpliwoÊç istnienia zasady gospodarnoÊci. Przed koƒcem obecnego stulecia nie jest ju˝ oczywiste, czy jest to zasada lub tylko zasada. Mo˝na bowiem spotkaç wypowiedzi o teorii, paradygmacie, a nawet micie racjonalnego gospodarowania. Równie dobrze móg∏ to byç postulat metodologiczny lub konstrukcja empiryczna, czyli zweryfikowana hipoteza, wzgl´dnie norma post´powania, czy wzorzec idealny. WieloÊç odmiennych rozwiàzaƒ i stanowisk jest wyjàtkowo bogata, ale w niniejszym opracowaniu dok∏adniej przedstawiono zaledwie trzy.
3.1 Zasada gospodarnoÊci Pojawienie si´ ludzi na Ziemi by∏o równoznaczne z koniecznoÊcià podj´cia dzia∏alnoÊci gospodarczej w celu zaspokojenia potrzeb. W dzia∏alnoÊci tej ludzie stosowali rozum, czego przejawem sta∏y si´ 74
regu∏y post´powania odkrywane w wyniku doÊwiadczeƒ setek pokoleƒ. Owe regu∏y pozwala∏y bàdê to minimalizowaç nak∏ady, bàdê maksymalizowaç efekty. Mimo coraz powszechniejszego kierowania si´ tà prawid∏owoÊcià, jej uÊwiadomienie i sformu∏owanie nastàpi∏o bardzo póêno. Przyjmuje si´, i˝ najprawdopodobniej po raz pierwszy og∏osi∏ jà twórca fizjokratyzmu Francois Quesnay1 w rozprawie O pracy rzemieÊlników (1766 r.). Brzmi ona nast´pujàco: „osiàgnàç mo˝liwie najwi´kszy wzrost zadowolenia przez mo˝liwie najwi´ksze zmniejszenie wydatków stanowi doskona∏oÊç post´powania ekonomicznego”2. Z czasem prawid∏owoÊç t´ nazwano zasadà gospodarnoÊci, czego nie uczyni∏ sam F. Quesnay. Poniewa˝ prekursorem systemu fizjokratycznego w Polsce by∏ Antoni Pop∏awski, wspomniana zasada, choç zmieniona, trafi∏a do polskiej myÊli ekonomicznej ju˝ w XVIII w. jako sposób osiàgania pomyÊlnoÊci3. Terminem „zasada gospodarnoÊci” pos∏ugiwa∏ si´ Julian Dunajewski w wyk∏adach ekonomii politycznej w roku 1872/73, wyg∏oszonych na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagielloƒskiego. Byç mo˝e J. Dunajewski pierwszy wprowadzi∏ do polskiej nauki ekonomii ten termin, okreÊlajàc nim zasad´ pe∏niàcà kardynalnà rol´ w ka˝dym gospodarstwie. Gospodarowanie stanowi Êrodek do osiàgania okreÊlonego celu, którym jest zaspokajanie potrzeb. Umiej´tnoÊç prawid∏owego gospodarowania polega na tym, „aby z jak najmniejszego u˝ycia, jak najwi´ksze osiàgnàç rezultaty, czyli: zasada gospodarno1
Zob. E. Taylor, Wst´p do ekonomiki, cz. 1, Dom Ksià˝ki Polskiej, Poznaƒ 1936, s. 47; L.W. Biegeleisen, Teoretycznopoznawcze podstawy zasady gospodarczoÊci, „Ekonomista” 1938, s. 38; O. Lange, Ekonomia polityczna, t. 1, PWN, Warszawa 1959, s. 153; J. Zagórski, Ekonomia Franciszka Quesnaya, PWN, Warszawa 1963, s. 86; E. Lipiƒski, Historia powszechnej myÊli ekonomicznej do roku 1870, PWN, Warszawa 1968, s. 225; Z. Sadowski, Zasada racjonalnoÊci a spo∏eczna efektywnoÊç gospodarowania, „Ekonomista” 1978, nr 5, s. 1128. 2 Francois Quesnay et la Physiocratie, Paris 1958. Cytat za J. Zagórskim, Ekonomia Franciszka Quesnaya, jw., s. 87. W innych t∏umaczeniach s∏owo „jouissances” zamiast „zadowolenie” t∏umaczy si´ jako „korzyÊç”. 3 Zob. A. Pop∏awski, Zbiór niektórych materyi politycznych, Drukarnia J.K. Mci y Rzeczypospolitej, Warszawa 1774, s. 6–7.
75
Rozdzia∏ 4
RacjonalnoÊç mikroekonomiczna, makroekonomiczna i globalna
WyjaÊnienie charakteru powiàzaƒ mi´dzy racjonalnoÊcià mikroekonomicznà, makroekonomicznà i globalnà jest problemem kluczowym dla ca∏ej koncepcji racjonalnoÊci gospodarowania, dlatego te˝ z satysfakcjà odnotowaç nale˝y, ˝e zosta∏ on podj´ty przez polskà ekonomi´. Co wi´cej, stosunki mi´dzy mikro- i makroracjonalnoÊcià sta∏y si´ centralnym zagadnieniem w rozwa˝aniach polskich ekonomistów prowadzonych na prze∏omie lat siedemdziesiàtych i osiemdziesiàtych. Warto zaznaczyç, i˝ kategorie racjonalnoÊci mikroekonomicznej i makroekonomicznej w latach trzydziestych i nast´pnych nazywano racjonalnoÊcià prywatnà i spo∏ecznà. Natomiast po II wojnie Êwiatowej rozwa˝ania wokó∏ racjonalnoÊci w skali makroekonomicznej dotyczy∏y najcz´Êciej, choç nie wy∏àcznie, gospodarki socjalistycznej.
4.1 RacjonalnoÊç prywatna i spo∏eczna Prapoczàtki problemu znaleêç mo˝na w twórczoÊci Leona W∏adys∏awa Biegeleisena z lat trzydziestych. Dostrzega∏ on potrzeb´ inter104
pretacji zasady gospodarczej w sposób ogólnogospodarczy oraz w sposób prywatno-gospodarczy (techniczno-gospodarczy). Uwa˝a∏ bowiem, i˝ post´powanie podmiotu zgodne z zasadà, czyli najbardziej rentowne, wywo∏uje frykcje ogólnogospodarcze, zak∏ócajàce równowag´ i stosowanie zasady gospodarczej w innych dziedzinach ˝ycia gospodarczego oraz w innych podmiotach gospodarczych. Zasada gospodarcza rozpatrywana atomistycznie sprzeczna jest wi´c z zasadà rozpatrywanà z punktu widzenia ogólnogospodarczego. Postulowa∏ wi´c, aby zasada gospodarcza rozumiana indywidualistycznie ustàpi∏a miejsca zasadzie rozpatrywanej w drugim znaczeniu, gdy˝ chodzi o osiàganie najwy˝szych rezultatów jak najmniejszym kosztem, jednak z punktu widzenia gospodarstwa spo∏ecznego jako ca∏oÊci, a nie pojedynczych przedsi´biorstw. Niezb´dna ku temu okazuje si´ planowa regulacja przez powo∏ane do tego organy1. We wspó∏czesnych modelach ekonomicznych wymagane jest – pisa∏ autor w póêniejszej pracy – aby w dà˝eniu do trwa∏ego i ciàg∏ego zaspokojenia potrzeb poszczególne gospodarstwa i przedsi´biorstwa uwzgl´dnia∏y nie tylko interes w∏asny, ale i innych podmiotów gospodarczych, co prowadzi do przekszta∏cenia technicznej zasady najmniejszego Êrodka w zasad´ spo∏eczno-ekonomicznà, obejmujàcà ca∏e gospodarstwo spo∏eczne2. Wed∏ug L.W. Biegeleisena tylko zbie˝noÊç interesów gospodarstwa spo∏ecznego z celami wszystkich podmiotów zapewnia racjonalne, tj. trwa∏e i ciàg∏e zaspokajanie potrzeb, stanowiàce ogólny cel gospodarowania. Stosunki gospodarcze nie sà ju˝ traktowane jednostkowo, ale ust´pujà planowoÊci, nastawionej na racjonalne zaspokojenie teraêniejszych i przysz∏ych potrzeb. Niezb´dne jest wi´c – w ogólnej tendencji – wyrównywanie i dostosowywanie procesów 1
Zob. L.W. Biegeleisen, Socjologiczno-teleologiczne czynniki w ekonomice, w: Ksi´ga pamiàtkowa ku czci Leopolda Caro, red. K. Paygert, Ksià˝nica Atlas, Lwów 1935, s. 59–60. 2 Zob. L.W. Biegeleisen, Wst´p do nauki ekonomii spo∏ecznej, t. 1, Nak∏adem „Naszej Ksi´garni” S.A. Zwiàzku Nauczycielstwa Polskiego przy wspó∏udziale Bratniej Pomocy Studentów Wolnej Wszechnicy Polskiej, Warszawa 1937, s. 170.
105
Rozdzia∏ 5
Socjalistyczna gospodarka planowa a racjonalnoÊç
Ekonomicznà analiz´ gospodarki socjalistycznej podejmowano w Polsce ju˝ w latach dwudziestych XX w. Badaniom poddano przede wszystkim znacjonalizowanà gospodark´ radzieckà, nieco póêniej prowadzono rozwa˝ania modelowe. W okresie realnego socjalizmu wysi∏ek ekonomistów zosta∏ skierowany na doskonalenie mechanizmu centralnego planowania, który mia∏ zapewniç racjonalnoÊç temu systemowi.
5.1 RacjonalnoÊç socjalizmu w zdecentralizowanym modelu O. Langego Jedynym polskim ekonomistà bioràcym udzia∏ w zachodniej mi´dzywojennej dyskusji na temat mo˝liwoÊci prowadzenia racjonalnego rachunku gospodarczego w socjalizmie by∏ Oskar Lange. Jako zwolennik ustroju socjalistycznego opublikowa∏ w latach 1936–1937 prac´ pt. O ekonomicznej teorii socjalizmu, w której zakwestionowa∏ poglàdy przeciwników racjonalnego funkcjonowania socjalizmu, przedstawiajàc jednoczeÊnie model zdecentralizowany, majàcy zapewniç 133
racjonalnoÊç gospodarki w warunkach w∏asnoÊci spo∏ecznej1. Nie by∏a to jednak pierwsza publikacja poÊwi´cona tematyce rachunku ekonomicznego w socjalistycznym systemie ekonomicznym. Ju˝ w 1934 r. autor nakreÊli∏ drog´ do gospodarki planowej oraz zasady, na których opieraç si´ b´dzie funkcjonowanie gospodarki socjalistycznej2. Analiz´ teorii rachunku gospodarczego w ustroju socjalistycznym, og∏oszonej w 1908 r. przez Enrico Barone, przeprowadzi∏ O. Lange w artykule z 1935 r. Czy ekonomia jest naukà spo∏ecznà? Uwa˝a∏ on, i˝ zarzàd gospodarki socjalistycznej podejmuje decyzje, w jaki sposób wykorzystaç Êrodki produkcyjne spo∏eczeƒstwa, aby ludnoÊç osiàgn´∏a maksymalny dobrobyt, stosujàc przy tym teorie u˝ytecznoÊci kraƒcowej oraz produkcyjnoÊci kraƒcowej. Gdy uspo∏ecznieniu – jak zak∏ada∏ autor – podlega tylko produkcja, a konsumpcja zale˝y od wolnego wyboru jednostek, do której zarzàd gospodarki dostosowuje produkcj´, a ponadto, jeÊli w gospodarce socjalistycznej funkcjonuje system cen i pieniàdz, podobieƒstwo gospodarki socjalistycznej do gospodarki kapitalistycznej jest ogromne3. W rozprawie O ekonomicznej teorii socjalizmu O. Lange udowadnia∏ mo˝liwoÊç funkcjonowania gospodarki socjalistycznej w sposób racjonalny. Podj´cie problemu rachunku ekonomicznego i jego roli w alokacji zasobów, dokonywanej w gospodarce socjalistycznej, by∏o nawiàzaniem do poglàdów Ludwiga von Misesa. Austriacki ekonomista wykaza∏ niemo˝noÊç stosowania rachunku ekonomicznego w gospodarce socjalistycznej, a tym samym rozwiàzania problemu alokacji zasobów w sposób racjonalny. Kwestionowa∏ on mo˝liwoÊç racjonalnej alokacji zasobów w socjalizmie nie tylko w praktyce, ale nawet w teorii. Jego wywody – zdaniem O. Langego – wynikajà z se1
Rozprawa zosta∏a wydana w dwóch cz´Êciach, tj. On the Economic Theory of Socialism, „Review of Economic Studies”, Cambridge 1936, t. 4, z. 1, s. 53–71 i The Economist’s Case for Socialism, „Review of Economic Studies”, Cambridge 1937, t. 4, z. 2, s. 123–144. 2 Zob. O. Lange, Droga do socjalistycznej gospodarki planowej, w: O. Lange, Wizje gospodarki socjalistycznej. Wybór pism, KiW, Warszawa 1985, s. 141–142. 3 Zob. O. Lange, Czy ekonomia jest naukà spo∏ecznà?, w: O. Lange, Wybór pism, t. 2, PWN, Warszawa 1990, s. 114–115.
134
Rozdzia∏ 6
Nowa koncepcja racjonalnoÊci w ekonomii
O potrzebie tworzenia nowej koncepcji racjonalnoÊci pisano ju˝ wielokrotnie. Niestety najcz´Êciej ograniczano si´ do werbalizacji tego postulatu, wytyczano kierunki poszukiwaƒ lub proponowano rozwiàzania fragmentaryczne. Podstawowy zarzut formu∏owany pod adresem dotychczasowego uj´cia racjonalnoÊci dotyczy∏ jednostronnej koncentracji na p∏aszczyênie instrumentalnej, kojarzonej g∏ównie z zasadà gospodarnoÊci, przy jednoczesnym pomijaniu kwestii wyboru celów, czyli racjonalnoÊci teleologicznej1. Urszula P∏owiec proponowa∏a nawet zerwanie z dotychczasowà tolerancjà traktowania racjonalnoÊci wy∏àcznie jako racjonalnoÊci instrumentalnej2. Podobnie uwa˝a∏ Zygmunt LeÊkiewicz twierdzàc, ˝e w obowiàzujàcym uj´ciu racjonalnoÊci, ograniczonym do racjonalnoÊci instrumentalnej, wywodzàcym si´ z konsumpcyjnego modelu ˝ycia, nie uwzgl´dniono wielu zagadnieƒ, m.in. skutków ekolo-
1
Problem zaniedbania jednej z dwóch sk∏adowych poj´cia racjonalnoÊci zosta∏ naÊwietlony w rozdziale II. 2 Zob. U. P∏owiec, recenzja ksià˝ki Józefa Pajestki Prolegomena globalnej racjonalnoÊci cz∏owieka, „Ekonomista” 1990, nr 2–3, s. 486.
164
gicznych gospodarowania, odczuwanych na ca∏ym globie, zagadnieƒ sprawiedliwoÊci oraz solidarnoÊci mi´dzy ludêmi3. W∏aÊciwe rozumienie racjonalnoÊci, odpowiadajàce wspó∏czesnym warunkom, wymaga – zdaniem Janusza Stacewicza – uwzgl´dnienia wymiarów pozaekonomicznych gospodarowania, tj. ekologicznego, filozoficznego i psychologicznego. Bioràc pod uwag´ spo∏eczny aspekt gospodarowania, jedynie decyzje ekonomiczne gwarantujàce utrzymanie lub podniesienie uzyskanej ju˝ jakoÊci ˝ycia traktowane sà jako racjonalne. Przyj´cie jakoÊci ˝ycia za ca∏oÊciowe kryterium racjonalnoÊci w miejsce wyspecjalizowanych kryteriów o charakterze konkurencyjnym w postaci zysku wzgl´dnie produktywnoÊci czynników produkcji albo dynamiki wzrostu prowadzi do humanizacji gospodarowania racjonalnego. RacjonalnoÊç humanistycznà, czyli racjonalnoÊç gospodarowania ukierunkowanà na jakoÊç ˝ycia, realizuje cz∏owiek wielowymiarowy, którego dzia∏alnoÊç opiera si´ na ró˝nych motywach. Jest to jedna z koncepcji rozumienia cz∏owieka jako podmiotu gospodarujàcego, uwzgl´dniajàca elementy natury ludzkiej. Natomiast do osiàgni´cia tradycyjnej racjonalnoÊci ekonomicznej, przejawiajàcej si´ w racjonalnoÊci mikroekonomicznej (sukces finansowy) prowadzi egoistyczny cz∏owiek ekonomiczny, który w gospodarowaniu kieruje si´ czysto ekonomicznymi motywami4. RacjonalnoÊç ujmowana stereotypowo, z uwagi na jej nieadekwatnoÊç, ewoluuje wi´c w stron´ racjonalnoÊci „ludzkiej”. Oznacza to, ˝e racjonalnoÊç nale˝y uprawiaç ekologicznie (szerszy sposób pojmowania przedmiotu gospodarowania), etycznie (uwzgl´dnianie etycznych kryteriów wyboru w teorii i w praktyce gospodarczej), globalnie (Êwiatowy wymiar gospodarowania), holistycznie (ca∏oÊciowe, wielop∏aszczyznowe ujmowanie gospodarowania) i humanistycznie (cz∏owiek stanowi podmiot gospodarujàcy). Wraz z nowymi nurta3
Zob. Z. LeÊkiewicz, Paradygmat racjonalnoÊci w gospodarowaniu, Rozprawy i Studia, t. 72, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciƒskiego, Szczecin 1990, s. 169–170. 4 Zob. J. Stacewicz, Stereotypy rozwoju a ekonomia, PWE, Warszawa 1991, s. 28–30, 34–35, 58, 82, 90–91.
165
Uwagi koƒcowe
Rozwój koncepcji racjonalnego gospodarowania nast´powa∏ stopniowo, niejako drogà akumulacji myÊli. Przyspiesza∏y go „wybuchy” racjonalnoÊci w polskiej ekonomii, które niewàtpliwie wystàpi∏y w okresie mi´dzywojennym i pod koniec lat pi´çdziesiàtych, natomiast na prze∏omie lat siedemdziesiàtych i osiemdziesiàtych zainteresowanie racjonalnoÊcià prze˝y∏o renesans. Wprawdzie racjonalnoÊç zaliczano do najwa˝niejszych kategorii w ekonomii, to jednak teoria ekonomii mia∏a powa˝ne trudnoÊci z jej wyjaÊnieniem. Najcz´Êciej uto˝samiano jà z zasadà gospodarnoÊci, której przestrzeganie pozwala osiàgaç maksymalny zysk. Z czasem pod adresem tego mikroekonomicznego uj´cia zg∏aszano coraz wi´cej zastrze˝eƒ. Mimo krytyki tradycyjnej koncepcji racjonalnoÊci, rzadko podejmowano próby jej nowelizacji. Chocia˝ we wspó∏czesnym Êwiecie dominujà zachowania nieracjonalne, nie mo˝na zrezygnowaç – zgodnie z wnioskami pesymistów – z dalszych badaƒ nad racjonalnoÊcià. Mimo nieracjonalnoÊci dzia∏aƒ liczne grono ekonomistów zachodnich z oÊrodków przodujàcych w rozwoju myÊli ekonomicznej, w tym laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych, kontynuujà prace nad ideà racjonalnoÊci. Niestety, najbardziej zaniedbanym w polskiej ekonomii tematem po II wojnie Êwiatowej okaza∏ si´ model homo oeconomicus, znajdu192
jàcy zastosowanie w coraz to innych dziedzinach ˝ycia. Modelowi temu poÊwi´cono na Zachodzie kilka monografii, jeszcze wi´cej artyku∏ów oraz periodyk naukowy, pod takim w∏aÊnie tytu∏em. Natomiast w Polsce zbyt du˝o uwagi i wysi∏ku poÊwi´cono poszukiwaniom mo˝liwoÊci racjonalnego gospodarowania w systemie socjalistycznym. Nale˝y podkreÊliç, ˝e mimo licznych zaleg∏oÊci w stosunku do nauki Êwiatowej, polska ekonomia – co starano si´ przedstawiç w pracy – wnios∏a sporo cennych wàtków do rozwa˝aƒ nad racjonalnoÊcià. Dotyczà one g∏ównie humanizacji tej koncepcji, a przede wszystkim koncentracji na drugiej sk∏adowej racjonalnoÊci, jakà jest racjonalnoÊç teleologiczna, która musi uwzgl´dniaç m.in. system wartoÊci aprobowany przez spo∏ecznoÊç ogólnoludzkà. Propozycja modyfikacji koncepcji racjonalnoÊci obejmowa∏a równie˝ potrzeb´ rozpatrywania nie tylko kryteriów ekonomicznych, ale tak˝e ekologicznych, moralnych i spo∏ecznych w skali Êwiatowej. Spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowa musi dokonaç rewizji dotychczasowych systemów wartoÊci i postaw, systemów edukacji i sposobów gospodarowania, aby istniejàce, a tym bardziej przysz∏e systemy ekonomiczne sta∏y si´ racjonalne. Niestety szerokiemu zainteresowaniu problematykà racjonalnoÊci w polskiej ekonomii nie towarzyszy∏y zadowalajàce efekty gospodarcze. Wielu ekonomistów zalicza∏o Polsk´ do krajów o s∏abo wykszta∏conych zdolnoÊciach do racjonalnych dzia∏aƒ w sferze gospodarczej, czy szerzej – do opierania ˝ycia spo∏ecznego na rozumie, co przejawia∏o si´ w niskiej efektywnoÊci ekonomicznej, a wi´c i nie najlepszych wynikach ekonomicznych oraz zaleg∏oÊciach w poziomie rozwoju gospodarczego kraju. Przedstawione rozwa˝ania nie sà ani zamkni´te, ani wyczerpujàce. Ka˝de bowiem zagadnienie zwiàzane z racjonalnoÊcià posiada swojà histori´, wymaga wszechstronnego i pog∏´bionego omówienia, a szczegó∏owe rozpatrzenie wymaga wi´cej miejsca i czasu. Nowe zjawiska, które pojawiajà si´, muszà byç przedmiotem nowych analiz, poszerzajà problematyk´ racjonalnoÊci. Dyskusja nad racjonalnoÊcià zatacza coraz wi´ksze obszary, a obraz komplikuje si´. Niezb´dna jest wi´c kontynuacja studiów nad poszczególnymi jej kwestiami oraz ich synteza.
Bibliografia
Adler A., Sens ˝ycia, wyd. 2, PWN, Warszawa 1986. Balcerowicz L., Z historii sporu o sprawnoÊç gospodarczà socjalizmu, w: Pami´ci Edwarda Lipiƒskiego. Szkice ekonomiczne, praca zbiorowa pod red. E. Domaƒskiej, PWE, Warszawa 1991. Biegeleisen L.W., Socjologiczno-teleologiczne czynniki w ekonomice, w: Ksi´ga pamiàtkowa ku czci Leopolda Caro, red. K. Paygert, Ksià˝nica Atlas, Lwów 1935. Biegeleisen L.W., Teoretycznopoznawcze podstawy zasady gospodarczoÊci, „Ekonomista” 1938, nr 2. Biegeleisen L.W., Teoria modeli ekonomicznych, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska” – Bratnia Pomoc Studentów Wolnej Wszechnicy Polskiej, Warszawa 1939. Biegeleisen L.W., Wst´p do nauki ekonomii spo∏ecznej, t. 1, Nak∏adem „Naszej Ksi´garni” S.A. Zwiàzku Nauczycielstwa Polskiego przy wspó∏udziale Bratniej Pomocy Studentów Wolnej Wszechnicy Polskiej, Warszawa 1937. Biliƒski L., System ekonomii spo∏ecznej, Nak∏adem Ksi´garni Gubrynowicza i Schmidta, Lwów 1880. Bochenek M., Ekonomia polityczna (r´kopis wyk∏adów z roku 1885/1886, z. 1, rkp. BJ 6022). Bochenek M., Oskar Lange czy Adam Krzy˝anowski? (U êróde∏ zasady racjonalnego gospodarowania), „Wektory Gospodarki” 1988, nr 3. Brus W., Marksizm a zasada racjonalnego gospodarowania (Na marginesie 1 tomu „Ekonomii Politycznej” Oskara Lange), „˚ycie Gospodarcze” 1960, nr 1. Brus W., Ogólne problemy funkcjonowania gospodarki socjalistycznej, PWN, Warszawa 1961. Brus W., ¸aski K., Od Marksa do rynku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.
195
Brus W., Pohorille M., Zarys ekonomii politycznej socjalizmu, cz. 1, Paƒstwowe Zak∏ady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1951. Brzeski T., Ekonomia, t. 1, Nak∏adem Komitetu Wydawniczego Podr´czników Akademickich, Warszawa 1938. Czarny B., Dyskusja o racjonalnoÊci gospodarowania w polskiej literaturze ekonomicznej po II wojnie Êwiatowej (praca doktorska), SGPiS, Warszawa 1989. Czarny B., O teorii racjonalnego gospodarowania Oskara Langego, „˚ycie Gospodarcze” 1985, nr 44. Czerwiƒski Z., Dylematy ekonomiczne, PWE, Warszawa 1992. Czerwiƒski Z., Modele matematyczne a teoria gospodarki socjalistycznej, „Ekonomista” 1988, nr 3–4. Dach Z., Bezrobocie w okresie przemian systemowych gospodarki polskiej, Zak∏ad Narodowy im. Ossoliƒskich – Wydawnictwo PAN, Wroc∏aw 1993. Delorme A., O racjonalnoÊci dzia∏aƒ, „Prakseologia” 1975, nr 2. Dunajewski J., Wyk∏ad ekonomji politycznej, Drukarnia Uniwersytetu Jagielloƒskiego, Kraków 1935. Dyskusja na II Zjeêdzie Ekonomistów Polskich, „Ekonomista” 1956, nr 5. Dyskusja nad ksià˝kà „Ekonomia polityczna” tow. prof. Oskara Langego, „Nowe Drogi” 1960, nr 3. Fiszel H., Teoria gospodarowania, wyd. 2, PWN, Warszawa 1980. Geblewicz E., Co znaczy „post´powaç racjonalnie”?, „Prakseologia” 1975, nr 2. Glapiƒski A., Metodologiczne problemy historii ekonomii, PWN, Warszawa 1982. G∏àbiƒski S., Ekonomika spo∏eczna, t. 1, Drukarnia Pillera i Ski, Lwów 1905. G∏àbiƒski S., Teorja ekonomiki narodowej, Nak∏adem Tow. Wydawniczego „Ateneum”, Lwów 1927. G∏ówczyk J., Postawienie problemu. Spór o przedmiot ekonomii, cz. 1, „˚ycie Gospodarcze” 1978, nr 45. God∏ów-Legi´dê J., AktualnoÊç mi´dzywojennego sporu o racjonalnoÊç gospodarki socjalistycznej, „Gospodarka Planowa” 1989, nr 6. God∏ów-Legi´dê J., Doktryna spo∏eczno-ekonomiczna Friedricha von Hayeka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1988. God∏ów-Legi´dê J., Z historii sporu o racjonalnoÊç gospodarki socjalistycznej, „Ekonomista” 1989, nr 5–6. Górka K., Poskrobko B., Ekonomika ochrony Êrodowiska, wyd. 2, PWE, Warszawa 1991. Górski J., Zarys historii ekonomii politycznej, wyd. 2, KiW, Warszawa 1984. Hagemejerowa H., Ulatowska I., Oskar Lange – ekonomia polityczna a nauki pomocnicze, „˚ycie Gospodarcze” 1975, nr 41. Hall C.S., Lindzey G., Teorie osobowoÊci, PWN, Warszawa 1990. Heydel A., Podstawowe wiadomoÊci z ekonomji spo∏ecznej (maszyn.), Kraków ok. 1925–1935. Heydel A., Podstawowe zagadnienia metodologiczne ekonomji, Nak∏adem Polskiej Akademji Umiej´tnoÊci, Kraków 1925. Jan Pawe∏ II, Laborem exercens, Pallottinum, Poznaƒ 1981.
196
Kamiƒski B., Okólski M., Gospodarka Êwiatowa jako kategoria badaƒ ekonomicznych, „Ekonomista” 1980, nr 5–6. Kleer J., ¸ukaszewicz A., Uwagi o przedmiocie ekonomii politycznej, „Ekonomista” 1958, s. 5. Kloc K., Zakres i metoda ekonomii politycznej (dyskusja radzieckich ekonomistów w 1925 r.), „Ekonomista” 1977, nr 1. Kotarbiƒski T., Kurs logiki dla prawników, wyd. 2, PWN, Warszawa 1953. Kotarbiƒski T., Szkice praktyczne, w: Kotarbiƒski T., Wybór pism, t. 1, PWN, Warszawa 1957. Kotarbiƒski T., Traktat o dobrej robocie, wyd. 4, Zak∏ad Narodowy im. Ossoliƒskich – Wydawnictwo, Wroc∏aw–Warszawa–Kraków 1969. Kowalik T., Oskar Lange odczytywany na nowo, „Ekonomista” 1987, nr 5. Kowalik T., Propozycja socjologii ekonomicznej, „Ekonomista” 1975, nr 2. Kowalik T., RacjonalnoÊç gospodarcza i historyzm, „Ekonomia” 1976, nr 36. Kowalik T., Socjologiczny obszar w ekonomii Oskara Langego, „Studia Socjologiczne” 1974, nr 3. Kozielecki J., Psychologiczna teoria decyzji, wyd. 2, PWN, Warszawa 1977. Koz∏owski J.H., Problem racjonalnoÊci w teorii „X-efektywnoÊci” H. Leibensteina, „Studia Ekonomiczne” 1990, nr 23. Koz∏owski J.H., Problematyka racjonalnoÊci w twórczoÊci H.A. Simona, „Studia Ekonomiczne” 1990, nr 23. Krysiƒski D., Wybór pism, PWN, Warszawa 1956. Krzy˝anowski A., Teorja i polityka oszcz´dnoÊci, Nak∏adem Rady Zjazdów Instytucyj Oszcz´dnoÊciowych w Polsce, Warszawa 1931. Krzy˝anowski A., Za∏o˝enia ekonomiki, wyd. 2, Nak∏adem Ksi´garni S.A. Krzy˝anowskiego, Kraków 1920. Kula W., Teoria ekonomiczna ustroju feudalnego. Próba modelu, PWN, Warszawa 1962. Kulig J., Koncepcja „potrzeb podstawowych” a nowy mi´dzynarodowy ∏ad ekonomiczny, „Sprawy Mi´dzynarodowe” 1978, nr 2. Lange O., Czy ekonomia jest naukà spo∏ecznà?, w: Lange O., Wybór pism, t. 2, PWN, Warszawa 1990. Lange O., Dzie∏a, t. 2, PWE, Warszawa 1973. Lange O., Dzie∏a, t. 3, PWE, Warszawa 1975. Lange O., Dzie∏a, t. 6, PWE, Warszawa 1977. Lange O., Ekonomia polityczna, t. 1, PWN, Warszawa 1959. Lange O., Wizje gospodarki socjalistycznej. Wybór pism, KiW, Warszawa 1985. Lange O., Zakres i metoda ekonomii, „Ekonomista” 1947, nr 1. LeÊkiewicz Z., Paradygmat racjonalnoÊci w gospodarowaniu, Rozprawy i Studia, t. 72, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciƒskiego, Szczecin 1990. LeÊkiewicz Z., Próba przeformu∏owania paradygmatu racjonalnoÊci w teorii mikroekonomicznej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciƒskiego” 1994, nr 133. LeÊkiewicz Z., RacjonalnoÊç w ekonomii, Rozprawy i Studia, t. 145, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciƒskiego, Szczecin 1994.
197
Lewiƒski J.St., Zasady ekonomji politycznej, Nak∏adem Gebethnera i Wolffa, Warszawa–Kraków–Lublin–¸ódê–Poznaƒ–Wilno–Zakopane 1923. Linek S., RacjonalnoÊç mikroekonomiczna i jej kryteria, „Zeszyty Naukowe Wy˝szej Szko∏y Pedagogicznej w Opolu, S. Nauki Spo∏eczno-Polityczne” 1985, nr 1. Lipiƒski E., Historia powszechnej myÊli ekonomicznej do roku 1870, PWN, Warszawa 1968. Lipiƒski E., Karol Marks i zagadnienia wspó∏czesnoÊci, wyd. 2, PWN, Warszawa 1971. Lipiƒski E., Na marginesie „Ekonomii politycznej” Oskara Lange, „Ekonomista” 1960, nr 2. Lipiƒski E., O przedmiocie ekonomii i prawach ekonomicznych, „Ekonomista” 1956, nr 5. Lipiƒski E., Teoria ekonomii i aktualne zagadnienia gospodarcze, PWN, Warszawa 1961. Lipiƒski E., Uwagi o zadaniach ekonomii, „Ekonomista” 1947, nr 2. ¸ubnicki N., Zasada ekonomji w Êwietle krytyki epistemologicznej, Sk∏ad G∏ówny Gebethner i Wolff, Warszawa 1934. ¸ukaszewicz A., Bariera ekologiczna, recyklizacja, wzrost gospodarczy, „Ekonomista” 1990, nr 6. ¸ukaszewicz A., Kszta∏towanie procesu rozwoju (Refleksje na marginesie ksià˝ki J. Pajestki), „Ekonomista” 1984, nr 6. ¸ukaszewicz A., Przyczynek do kwestii post´pu spo∏eczno-gospodarczego, „Ekonomista” 1980, nr 5–6. ¸ukaszewicz A., RacjonalnoÊç gospodarowania a cele rozwoju, w: Problemy planowania i polityki spo∏eczno-gospodarczej, praca zbiorowa. pod red. A. ¸ukaszewicza, PWE, Warszawa 1980. ¸ukawer E., O niektórych aspektach racjonalnoÊci gospodarowania, „Ekonomista” 1982, nr 5–6. ¸ukawer E., Oskara Langego teoria ekonomiczna socjalizmu, „Ekonomista” 1987, nr 4. ¸ukawer E., RacjonalnoÊç gospodarowania w socjalizmie jako przedmiot sporów i dociekaƒ, „Folia Oeconomica Cracoviensia” 1984, vol. 27. ¸ukawer E., Spór o racjonalnoÊç gospodarki socjalistycznej. Z historii problemu, PWN, Warszawa 1985. ¸ukawer E., W sprawie programu wyk∏adu ekonomii politycznej socjalizmu, „˚ycie Gospodarcze” 1960, nr 25. ¸ysko S., Gospodarka naturalna i problem racjonalnego gospodarowania, „Ekonomista” 1968, nr 4. Madej Z., Jak pojmowaç jednoÊç ekonomii, „˚ycie Gospodarcze” 1957, nr 16. Majka J., Etyka ˝ycia gospodarczego, OÊrodek Dokumentacji i Studiów Spo∏ecznych, Warszawa 1980. MaK i H.F., Dyskusja nad ksià˝kà prof. O. Langego, „˚ycie Gospodarcze” 1960, nr 10.
198
Martyniak Z., Nie teoria lecz zasada (O teorii racjonalnego gospodarowania Oskara Langego), „˚ycie Gospodarcze” 1985, nr 51–52. Martyniak Z., W sprawie zasady racjonalnego gospodarowania Oskara Langego, „Prakseologia” 1982, nr 1–2. Matulewicz G., Matulewicz M., O poj´ciu racjonalnoÊci, „Prakseologia” 1975, nr 2. Melich A., EfektywnoÊç gospodarowania. Istota – metoda warunki, PWE, Warszawa 1980. Melich A., Podstawy teorii gospodarowania, PWE, Warszawa 1985. Melich A., Rachunek ekonomiczny w socjalizmie. Podstawy teorii racjonalnego gospodarowania, PWE, Warszawa 1971. Melich A., Spo∏eczne cele gospodarowania, PWE, Warszawa 1978. Michalewski A., Czy kryzys teorii ekonomii?, „˚ycie Gospodarcze” 1983, nr 39. Mieszczankowski M., Ekonomia. Zarys popularny, KiW, Warszawa 1987. Mieszczankowski M., Luki teorii ekonomii socjalizmu, „˚ycie Gospodarcze” 1986, nr 12. Mieszczankowski M., Monopol. Rozwój kapitalizmu od stadium wolnokonkurencyjnego do monopolistycznego i paƒstwowo-monopolistycznego, t. 1, KiW, Warszawa 1974 Mieszczankowski M., O przedmiocie ekonomii polemicznie, „Ekonomista” 1971, nr 6. Mieszczankowski M., O stosunkach ekonomicznych, „˚ycie Gospodarcze” 1975, nr 17. Milewski R., Elementarne poj´cia i przedmiot ekonomii, w: Elementarne zagadnienia ekonomii, red. nauk. R. Milewski, PWN, Warszawa 1993. Minc B., Aktualne zagadnienia ekonomii politycznej socjalizmu, PWN, Warszawa 1956. Minc B., Ekonomia polityczna – matematyka – prakseologia, „˚ycie Gospodarcze” 1961, nr 46. Minc B., Ekonomia polityczna socjalizmu, PWN, Warszawa 1961. Minc B., Ekonomia polityczna socjalizmu, wyd. 5, PWN, Warszawa 1980. Minc B., Problemy i kierunki rozwoju ekonomii politycznej, PWN, Warszawa 1965. Miziƒska J., Racjonalizm i racjonalnoÊç w ˝yciu spo∏ecznym, „Studia Filozoficzne” 1983, nr 5–6. Nasi∏owski M., Ekonomia polityczna, w: Ma∏a encyklopedia ekonomiczna, wyd. 2, PWE, Warszawa 1974. Nasi∏owski M., Ekonomia w procesie przekszta∏ceƒ systemowych, PWE, Warszawa 1990. Nasi∏owski M., Odpowiedê na recenzj´ Miros∏awa Bochenka, „Ekonomista” 1993, nr 2. Nasi∏owski M., System ekonomii politycznej Oskara Langego, „Ekonomista” 1975, nr 1. Nasi∏owski M., System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, Instytut Kszta∏cenia Ekonomicznego PTE sp. z o.o., Wydawnictwo KeyTex, Warszawa 1992.
199
Nowicki J., Luminarze polskiej teorii ekonomii XX wieku, PWN, Warszawa 1991. Pajestka J., Determinanty post´pu. Czynniki i wspó∏zale˝noÊci rozwoju spo∏ecznogospodarczego, PWE, Warszawa 1975. Pajestka J., Kszta∏towanie procesu rozwoju. RacjonalnoÊç i manowce polityki, PWE, Warszawa 1983. Pajestka J., O wi´kszà racjonalnoÊç globalnà, „˚ycie Gospodarcze” 1983, nr 44. Pajestka J., Paƒstwo a gospodarka i spo∏eczeƒstwo, „Gospodarka Planowa” 1982, nr 9. Pajestka J., Plan i rynek w gospodarce socjalistycznej – Koncepcja Oskara Lange, „Ekonomista” 1987, nr 4. Pajestka J., Polskie frustracje i wyzwania. Przes∏anki post´pu cywilizacyjnego, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1991. Pajestka J., Postawy cywilizacyjne w procesie rozwoju, „Ekonomista” 1988, nr 2. Pajestka J., Problemy etyczne w rozwa˝aniach ekonomicznych, „Ekonomista” 1981, nr 2. Pajestka J., Prolegomena globalnej racjonalnoÊci cz∏owieka. O racjonalnoÊci ewolucji cywilizacyjnej, PWN, Warszawa 1990. Pajestka J., Sposób funkcjonowania gospodarki socjalistycznej. Determinanty post´pu II, PWE, Warszawa 1979. Pajestka J., Âwiadome kszta∏towanie procesów spo∏eczno-gospodarczych w gospodarce socjalistycznej, „Ekonomista” 1977, nr 1. Pietras L., Teoriopoznawcze problemy ekonomii. Jeszcze o przedmiocie ekonomii politycznej, „Ekonomista” 1976, nr 4. P∏owiec U., recenzja ksià˝ki Józefa Pajestki,. Prolegomena globalnej racjonalnoÊci cz∏owieka, „Ekonomista” 1990, nr 2–3. Pohorille M., Kategoria potrzeb ekonomicznych, „Ekonomista” 1980, nr 5–6. Pohorille M., Problemy wyboru ekonomicznego, w: Ekonomia polityczna socjalizmu, pod red. M. Pohorillego, PWE, Warszawa 1968. Pop∏awski A., Zbiór niektórych materyi politycznych, Drukarnia J.K. Mcij Rzeczypospolitej, Warszawa 1774. Prandecka K.B., Nauki ekonomiczne a Êrodowisko przyrodnicze, wyd. 2, PWE, Warszawa 1991. Pszczo∏owski T., Zasady sprawnego dzia∏ania. Wst´p do prakseologii, wyd. 5., Wiedza Powszechna, Warszawa 1976. Pszczó∏kowski S., Przedmiot i metoda ekonomji, Nak∏adem Funduszu Naukowego Zrzeszenia Pracowników Banku Polskiego, Warszawa 1937. RacjonalnoÊç gospodarowania w socjalizmie, praca zbiorowa pod red. B. Kamiƒskiego i A. ¸ukaszewicza, PWE, Warszawa 1980. Rekowski M., Wprowadzenie do mikroekonomii, Wyd. nak∏. aut., Poznaƒ 1991. Rutkowski J., Ekonomia polityczna, z. 1, wyd. 3, Politechnika Szczeciƒska, Szczecin 1966. Rutkowski J., Ekonomia polityczna kapitalizmu, wyd. 4, PWE, Warszawa 1977. Rutkowski J., Inflacja w Polsce Ludowej, PWE, Warszawa 1989. Rybarski R., System ekonomji politycznej, t. 2, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego, Warszawa 1930.
200
Sadowski Z., Przedmiot i metoda ekonomii politycznej, w: Ekonomia polityczna, pod red. nauk. J. Lewandowskiego i W.B. Sztybera, wyd. 3, PWN, Warszawa 1990. Sadowski Z., Spo∏eczna ranga nauki ekonomii (na marginesie 1 tomu Ekonomii Politycznej Prof. Langego), „˚ycie Gospodarcze” 1960, nr 7. Sadowski Z., Zasada racjonalnoÊci a spo∏eczna efektywnoÊç gospodarowania, „Ekonomista” 1978, nr 5. Sadowski Z., Zasada racjonalnoÊci w „Ekonomii politycznej” Oskara Lange w Êwietle aktualnych dyskusji, „Ekonomista” 1987, nr 4. Sadzikowski W., Ekonomia polityczna kapitalizmu, wyd. 7, PWN, Warszawa 1978. Secomski K., Polityka ekonomiczna, w: Ma∏a encyklopedia ekonomiczna, wyd. 2, PWE, Warszawa 1974. Secomski K., Âwiatowa pozycja Oskara Lange w rozwoju nauk ekonomicznych, „Ekonomista” 1987, nr 4. Secomski K., Ze studiów nad teorià rozwoju spo∏eczno-gospodarczego, „Ekonomista” 1980, nr 5–6. Semkow J., Ekonomia a ekologia, wyd. 2, PWN, Warszawa 1989. Semkow J., Spór o metod´. Teoriopoznawcze i metodologiczne aspekty ekonomii politycznej, PWN, Warszawa 1974. Skaradziƒski B., W kr´gu teorii. Problemy racjonalnego gospodarowania, cz. 1, „Wi´ê” 1962, nr 5. Skarbek F., Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego czyli czysta teorja ekonomji politycznej, t. 1 i 2, Nak∏ad Gebethnera i Wolffa, Warszawa–Kraków–Lublin–¸ódê–Pary˝–Poznaƒ–Wilno–Zakopane 1926. Skarga B., Przemówienie na otwarcie konferencji, „Studia Filozoficzne” 1983, nr 5–6. Skarga B., Trzy idee racjonalnoÊci, „Studia Filozoficzne” 1983, nr 5–6. Skrót do za∏o˝eƒ prof. Krzy˝anowskiego (uzupe∏niony szko∏ami ek. z Gide’a); maszynopis powielony, brak miejsca i daty wydania. Stacewicz J., Ekonomia na rozdro˝u, Zak∏ad Narodowy im. Ossoliƒskich Wydawnictwo PAN, Wroc∏aw–Warszawa–Kraków 1991. Stacewicz J., RacjonalnoÊç gospodarowania a wspó∏czesne wyzwania rozwojowe, PWE, Warszawa 1988. Stacewicz J., Stereotypy rozwoju a ekonomia, PWE, Warszawa 1991. Stacewicz J., Wzorce myÊlenia o racjonalnoÊci a planowanie centralne, „Wektory Gospodarki” 1987, nr 12. Stroynowski H., Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki polityczney i prawa narodów, Drukarnia Królewska przy Akademii, Wilno 1785. Stró˝ewski W., Racjonalizm i metaracjonalizm, „Studia Filozoficzne” 1983, nr 5–6. Suchodolski B., Kim jest cz∏owiek?, wyd. 2, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976. Szaniawski K., RacjonalnoÊç jako wartoÊç, „Studia Filozoficzne” 1983, nr 5–6. Szczepaƒski J., Socjologiczna analiza zachowaƒ gospodarczych, „Ekonomista” 1980, nr 5–6.
201
Sztyber W.B., Rachunek ekonomiczny w gospodarce socjalistycznej, PWE, Warszawa 1973. Taylor E., Historia rozwoju ekonomiki, t. 1, PWN, Poznaƒ 1957. Taylor E., Wst´p do ekonomiki, cz. 1, Dom Ksià˝ki Polskiej w Warszawie, Poznaƒ 1936. Teorie ekonomiczne a wspó∏czesne spo∏eczeƒstwo, pod red. B. Kamiƒskiego i J. Kuliga, PWE, Warszawa 1981. Urban M., GospodarnoÊç powszechnym prawem ˝ycia, „Gospodarka Planowa” 1983, nr 10. Wierzbicki A.P., Refleksje na temat globalnej racjonalnoÊci cz∏owieka (w zwiàzku z ksià˝kà J. Pajestki), „Ekonomista” 1991, nr 1. Wilczyƒski W., Kilka uwag wprowadzajàcych, w: Z. Blok, B. St´plowski, Podstawy racjonalnego gospodarowania, KiW, Warszawa 1981. Wilczyƒski W., Przedmiot ekonomii politycznej i prawa ekonomiczne (Przyczynek do dyskusji), „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny” 1958, nr 1. Wilczyƒski W., Spór o racjonalnoÊç gospodarki socjalistycznej – refleksje wspó∏czesne, „Ekonomista” 1986, nr 4–5. WiÊniewski J., Polimorfizm zasady racjonalnego gospodarowania. Teoretyczne studium komparatywne, Uniwersytet Miko∏aja Kopernika, Toruƒ 1996. WiÊniewski J., Uwagi o makroracjonalnoÊci gospodarowania w socjalizmie, „Studia i Materia∏y” t. 55, Centralny OÊrodek Metodyczny Studiów Ekonomicznych w Warszawie, Poznaƒ 1987. Woêniak M.G., Mechanizmy uzgadniania preferencji w Êwietle interesów indywidualnych, grupowych i spo∏ecznych, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” 1989, nr 306. Zachodni spór o socjalizm rynkowy, pod. red. T. Kowalika, Colloquia Communia, Warszawa 1991. Zagórski J., Ekonomia Franciszka Quesnaya, PWN, Warszawa 1963. Zar´ba J., Reforma w testamencie. Rzecz o Oskarze Langem, M∏odzie˝owa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1985. Zieliƒski J.G., Rachunek ekonomiczny w socjalizmie (w zwiàzku z dyskusjà o rachunku ekonomicznym w socjalizmie w literaturze anglosaskiej), wyd. 3, PWN, Warszawa 1967. Zweig F., Problem wartoÊci, Nak∏adem Krakowskiej Spó∏ki Wydawniczej, Kraków 1921. ˚urawicki S., Ekonomia polityczna a matematyka. Zagadnienia metodologiczne, PWE, Warszawa 1960. ˚urawicki S., Kategorie i prawa ekonomiczne. Studium porównawcze, PWE, Warszawa 1974. ˚urawicki S., Metody i techniki badaƒ ekonomicznych. Zagadnienia epistemologiczne i metodologiczne, PWE, Warszawa 1980. ˚urawicki S., Na marginesie ksià˝ki O. Langego, „˚ycie Gospodarcze” 1960, nr 3.
Indeks osobowy
A
D
Adler Alfred 187 Aftalion Albert 146
Dach Zofia 169 Delorme Andrzej 55, 57, 58 Dickinson Henry Douglas 141, 146 Dobb Maurice H. 141, 142, 146 Domaƒska El˝bieta 122, 152, 180 Dunajewski Julian 17, 41, 75, 76, 100
B Bacon Franciszek 61 Baka W∏adys∏aw 117 Balcerowicz Leszek 151, 152 Baran Paul A. 141, 146 Barone Enrico 134, 135, 139, 146 Bettelheim Charles 141, 146 Biegeleisen Leon W∏adys∏aw 20, 21, 41, 46, 47, 64, 75, 82, 83, 104, 105, 106, 138, 139, 188 Biliƒski Leon 17, 18, 41, 43, 44, 63 Blok Zbigniew 189 Bochenek Mieczys∏aw 76 Bochenek Miros∏aw 40, 100 Bruckus Borys D. 146 Brus W∏odzimierz 25, 31, 34, 50, 86, 140, 141, 142, 143, 152, 160 Brzeski Tadeusz 47, 48, 64, 83, 84
C Czarny Bogus∏aw 51, 66, 67, 92, 93, 95, 96, 116, 117, 118 Czerwiƒski Zbigniew 93, 94, 100, 102
E Engels Fryderyk 24, 26, 145 Estrin Saul 144
F Fiszel Henryk 87
G Geblewicz Eugeniusz 55, 56, 57 Glapiƒski Adam 39 G∏àbiƒski Stanis∏aw 21, 22, 76, 77 G∏ówczyk Jan 39, 152 Godelier Maurice 95 God∏ów-Legi´dê Janina 92, 149, 150, 151 Górka Kazimierz 170, 171, 172, 174, 175 Górski Janusz 139 Guzek Marian 87
203
H Hagemejerowa Helena 86 Hall Calvin S. 187 Halm George N. 145 Hayek Friedrich August von 135, 136, 137, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 149, 150, 151, 162 Hegel Georg Wilhelm Friedrich 60 Heimann Edward 146 Heydel Adam 45, 63, 80 Hoff Trygve J.B. 145
J Jan Pawe∏ II 168, 169 Jasiƒski J. 151 Jevons William Stanley 79
K Kalecki Micha∏ 94 Kamiƒski Bart∏omiej 50, 54, 89, 109, 116, 126, 128, 129, 130, 156, 182 Kasprzak Tadeusz 91, 92, 97, 98 Kautsky Karl 37 Kleer Jerzy 27 Kloc Kazimierz 39, 86 Knight Frank Hyneman 71 Kornai János 97, 98, 150 Kotarbiƒski Tadeusz 29, 34, 35, 55, 56, 57, 59, 65, 66, 92 Kowalik Tadeusz 30, 37, 91, 92, 93, 95, 102, 111, 112, 113, 116, 117, 136, 143, 144, 155, 156, 181, 182 Kozielecki Józef 69, 70 Koz∏owski Jaros∏aw H. 70, 72 Krysiƒski Dominik 16 Krzy˝anowski Adam 18, 19, 20, 21, 26, 41, 44, 63, 77, 78, 100 Kuhn Thomas 98 Kula Witold 50, 66 Kulig Jan 54, 116, 167
L Lange Oskar 22, 23, 24, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 41, 48, 49, 50, 51, 58, 64, 66, 67, 68, 75, 84,
204
85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 100, 106, 107, 113, 116, 117, 118, 128, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 160, 161, 162 Leibenstein Harvey 72, 97, 116, 120 Lenin W∏odzimierz I. 24 Lerner Abba Paul 141, 142, 146 LeÊkiewicz Zygmunt 50, 98, 99, 100, 151, 160, 161, 164, 165 Lewandowski J´drzej 33, 90 Lewiƒski Jan Stanis∏aw 20 Lindzey Gardner 187 Linek Stefan 50 Lipiƒski Edward 24, 25, 33, 34, 50, 75, 95, 140, 155, 186 Lipowski Adam 180 Lovoie Don 144
¸ ¸aski Kazimierz 142, 143, 160 ¸ubnicki Narcyz 81, 82, 100 ¸ukaszewicz Aleksander 27, 50, 54, 55, 64, 89, 90, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 123, 156, 172, 173, 182 ¸ukawer Edward 33, 34, 95, 145, 147, 148, 149, 151, 152 ¸ysko Stanis∏aw 50, 138
M Madej Zbigniew 26 Majka Józef 173, 174, 176, 177, 179, 183, 188 Mannheim Karl 68 Marks Karol 24, 26, 37, 145, 161 Martyniak Zbigniew 92, 93 Matulewicz Gra˝yna 55, 58, 59, 66, 86 Matulewicz Marian 55, 58, 59, 66, 86 Melich Alojzy 35, 51, 52, 53, 64, 66, 96, 97, 107, 108, 138, 157, 158, 185, 186, 189, 190
Michalewski Andrzej 179 Mieszczankowski Mieczys∏aw 34, 35, 36, 37, 42, 50, 86, 95 Milewski Roman 40, 41 Mill John Stuart 78 Miller David 144 Minc Bronis∏aw 25, 34, 88, 89, 144 Mises Ludwig Edler von 23, 49, 90, 95, 134, 135, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 148, 152, 162 Miziƒska Jadwiga 68, 185 Muj˝el Jan 50, 87, 122
N Nasi∏owski Mieczys∏aw 40, 50, 94, 95 Nietzsche Friedrich 186 Nove Alec 144 Nowicki Józef 87
O Okólski Marek 127, 128, 129, 130, 182
P Pajestka Józef 50, 67, 86, 109, 110, 111, 113, 116, 117, 122, 123, 124, 125, 126, 144, 145, 158, 159, 180 Pantaleoni Maffeo 79 Pareto Vilfredo Federigo Damasio 146 Paygert Kornel 82, 105 Pierson Nicolas Gerard 146 Pietras Lucjan 38, 87, 161, 162, 189 P∏owiec Urszula 123, 164, 179 Pohorille Maksymilian 25, 34, 86, 167, 168 Pop∏awski Antoni Jacek 15, 16, 75, 100 Porwit Krzysztof 50, 117, 118, 119, 120, 121 Poskrobko Bazyli 170, 171, 172, 174, 175 Prandecka Barbara Karolina 172, 175, 176, 177 Pszczó∏kowski Stanis∏aw 22, 185 Pszczo∏owski Tadeusz 66
Q Quesnay Francois 75, 79, 88, 89, 92
R Rekowski Marek 41 Ricardo David 22 Robbins Lionel Charles 27, 90, 135, 139, 140, 141, 146 Rutkowski Józef 26, 87 Rybarski Roman 22, 46, 63, 81
S Sadowski Zdzis∏aw 32, 33, 53, 54, 66, 68, 75, 89, 90, 117, 120, 121, 122 Sadzikowski Wies∏aw 86 Schaeffle Albert E.F. 146 Schumpeter Joseph Alois 146 Secomski Kazimierz 87, 190 Semkow Jaros∏aw 90, 91, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 177, 178 Senior Nassau William 78 Simon Herbert Alexander 69, 70, 71, 72, 92 Skaradziƒski Bohdan 94 Skarbek Fryderyk 16 Skarga Barbara 59, 60, 61 S∏ucki Eugeniusz 92 Smith Adam 19, 77, 78 Spinoza Baruch 60 Stacewicz Janusz 50, 129, 130, 131, 138, 165, 166, 178, 179 Stalin Józef W. 24 St´plowski Bronis∏aw 189 Stroynowski Hieronim 16 Stró˝ewski W∏adys∏aw 59, 62, 63 Suchodolski Bogdan 186 Sweezy Paul M. 141, 146 Szaniawski Klemens 59, 61, 62 Szczepaƒski Jan 184 Sztyber W∏adys∏aw Bogdan 33, 50, 86, 90, 138, 156, 157
T Taylor Edward 19, 20, 23, 41, 75, 78, 79, 80, 100
205
Taylor Fred Manville 135, 140, 141, 146
U Ulatowska Irena 86, 139, 149 Urban Marek 189
V Vives Juan Luis 186
W Walras Léon Marie Esprit 142, 150 Weber Max 48, 51 Wicksell Johan Gustaw Knut 79 Wierzbicki Andrzej P. 123 Wilczyƒski Wac∏aw 27, 148, 149, 188, 189
Wilkin Jerzy 138 WiÊniewski Jan 50, 87 Woêniak Micha∏ Gabriel 187
Z Zagórski Józef 75, 88, 89 Zar´ba Janusz 87 Zawadzki Józef 34 Zieliƒski Janusz G. 51, 64, 152 Zweig Ferdynand 21
˚ ˚urawicki Seweryn 32, 38, 50, 87, 108, 109, 138