Ekonomia dla licealistów demo by keytext

ISBN 83-901665-5-0

MIECZYS¸AW NASI¸OWSKI EKONOMIA DLA LICEALISTÓW

Profesor dr hab. Mieczys∏aw Nasi∏owski urodzi∏ si´ 8 listopada 1929 r. w Soko∏owie Podlaskim. Studia w SGPiS ze stopniem magistra ukoƒczy∏ w 1955 r. Stopieƒ doktora uzyska∏ w 1960 r., doktora habilitowanego – w 1967 r., profesora nadzwyczajnego – w 1974 r. i profesora zwyczajnego – w 1980 r. W latach 1963–1964 odby∏ studia na uniwersytecie w Cambridge (Anglia), a tak˝e miesićzne sta˝e naukowe w Pary˝u w 1986 i 1990 r. oraz w USA w 1987 r. Obecnie pe∏ni funkcj´ kierownika Katedry Teorii Systemu Rynkowego przy Kolegium Zarzàdzania i Finansów Szko∏y G∏ównej Handlowej oraz wiceprezesa Zarzàdu G∏ównego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego ds. Edukacji Ekonomicznej. Jest autorem 5 ksià˝ek naukowych, licznych wydaƒ podrćzników akademickich z dziedziny ekonomii oraz oko∏o 150 artyku∏ów naukowych i publicystycznych. W 1993 r. opublikowa∏ podrćznik akademicki System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii, zaÊ w 1995 r. ukaza∏a si´ jego najnowsza ksià˝ka Transformacja systemowa w Polsce. Profesor M. Nasi∏owski jest nie tylko doÊwiadczonym pracownikiem naukowym i dydaktycznym, ale tak˝e wytrawnym popularyzatorem wiedzy ekonomicznej. Jego prace, nawet o najtrudniejszych problemach ekonomicznych, sà napisane przyst´pnie i komunikatywnie. Wydawca

eytex

MIECZYS¸AW NASI¸OWSKI

Ekonomia dla licealistów

WYDAWNICTWO KEY TEXT

Ekonomia dla licealist贸w

MIECZYS¸AW NASI¸OWSKI

Ekonomia dla licealistów

Wydawnictwo Key Text Warszawa 1996

Redaktor Teresa Zwierzyƒska-Buba∏∏o Redaktor techniczny Jolanta Ugorowska

ISBN 83-901665-5-0

Ark. wyd. 15, ark. druk. 9,75 Sk∏ad i ∏amanie: Key Text, Warszawa, ul. Prosta 2/14 Druk: Kontra, Warszawa, ul. Redutowa 25

Spis treÊci

Od autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cz´Êç pierwsza

Wprowadzenie do ekonomii 1. Proste przyk∏ady problemów ekonomicznych . . . . . . . . . . 1.1. Dlaczego ludzie muszà pracowaç? . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Od czego zale˝à p∏ace i inne dochody pieni´˝ne ludnoÊci? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Od czego zale˝y wielkoÊç dokonywanych zakupów? 1.4. Dlaczego musimy p∏aciç podatki? . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5. Dlaczego produkcja jest zorganizowana w formie przedsi´biorstw?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.6. Dlaczego istnieje jeden bank centralny i bardzo du˝o banków handlowych (komercyjnych)? . . . . . . . . . . 1.7. Dlaczego przedsi´biorcy korzystajà z kredytów i p∏acà za to procenty? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.8. Dlaczego ludzie oszcz´dzajà cz´Êç swoich dochodów i co dzieje si´ z oszcz´dnoÊciami? . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.9. Dlaczego rosnà ceny wszystkich towarów? . . . . . . . . . 1.10. Od czego zale˝y wzrost zatrudnienia i dlaczego pewna cz´Êç ludzi zdolnych do pracy nie mo˝e znaleêç zatrudnienia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

17 17 19 20 20 21 22 23 23 24

1.11. Dlaczego ka˝dy kraj musi importowaç i eksportowaç ró˝norodne towary? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.12. Czym zajmujà si´ ekonomiÊci? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27 28

2. Czym zajmuje si´ ekonomia jako nauka . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Krótki rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Jak wspó∏czeÊnie definiuje si´ przedmiot zainteresowaƒ ekonomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Podstawowe poj´cia ekonomiczne zwiàzane z definicjà ekonomii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29 29

3. Podstawowe podmioty w gospodarce rynkowej . . . . . . . . . 3.1. Gospodarstwa domowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Gospodarstwa rolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Przedsi´biorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Banki komercyjne i instytucje towarzyszàce . . . . . . . . 3.5. Bank centralny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. Instytucje paƒstwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39 39 41 43 52 56 57 59

31 32 37

Cz´Êç druga

Mikroekonomia 4. Rynek i jego mechanizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Poj´cie rynku i sk∏adniki mechanizmu rynkowego 4.2. Zale˝noÊç mi´dzy popytem i cenà . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Zale˝noÊç mi´dzy poda˝à i cenà . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Mechanizm kszta∏towania si´ równowagi na rynku na poszczególne towary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. Wp∏yw niecenowych czynników na zmian´ stanu równowagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6. Dlaczego rynek jest najsprawniejszym mechanizmem alokacyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

63 63 65 68 69 71 73

4.7. Ekonomiczne i spo∏eczne uzasadnienie stosowania cen minimalnych i maksymalnych na niektóre towary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.8. Wp∏yw wzrostu dochodów na struktur´ wydatków konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.9. Metoda liczenia wskaênika kosztów utrzymania i zmiany przeci´tnego poziomu p∏acy realnej w Polsce . . . . . . . 4.10. Ilustracja wzrostu cen i zmian przeci´tnego poziomu p∏acy realnej w Polsce w latach 1990–1995 . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Podstawy podejmowania decyzji w przedsi´biorstwie 5.1. Cel przedsi´biorstwa: maksymalizacja zysku . . . . . . . 5.2. Koszty produkcji w przedsi´biorstwie . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Zysk i utarg w przedsi´biorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Rodzaje konkurencji na rynku i ich wp∏yw na ceny i zyski przedsi´biorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. P∏ace i zyski w przedsi´biorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.6. Przyczyny zró˝nicowania p∏ac w przedsi´biorstwie 5.7. Praktyczne metody oceny dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa 5.8. Progi rentownoÊci przedsi´biorstwa – uj´cie modelowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Rynek papierów wartoÊciowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Uczestnicy rynku papierów wartoÊciowych . . . . . . . . . 6.2. Mechanizm kszta∏towania si´ kursu obligacji . . . . . . . 6.3. Mechanizm kszta∏towania si´ kursu akcji na gie∏dzie 6.4. Rodzaje i funkcje weksla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5. Krótkoterminowe bony lokacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.6. Zasady obrotu bezgotówkowego za pomocà czeku 6.7. Ustalanie aktualnej wartoÊci przysz∏ych dochodów metodà dyskonta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

75 77 79 82 83 84 85 85 87 92 93 98 101 106 109 116 118 120 121 123 125 127 128 129 132

Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Cz´Êç trzecia

Makroekonomia 7. Tworzenie i podzia∏ dochodu narodowego . . . . . . . . . . . . . 7.1. Znaczenie kategorii dochodu narodowego . . . . . . . . . 7.2. Metody liczenia dochodu narodowego . . . . . . . . . . . . 7.3. Okr´˝ny obieg strumieni dochodów i wydatków w gospodarce rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

139 139 141

8. Podstawy makroekonomii keynesowskiej . . . . . . . . . . . . . . 8.1. Wp∏yw popytu globalnego na poziom dochodu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Czynniki decydujàce o wydatkach konsumpcyjnych 8.3. Wp∏yw wydatków inwestycyjnych na wzrost dochodu narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4. Zasadnicze ró˝nice mi´dzy ekonomià keynesowskà i ekonomià neoklasycznà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

149

9. Pieniàdz, rynek pieni´˝ny, bankowoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1. Istota, funkcje i rodzaje pieniàdza . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2. Wspó∏zale˝noÊci mi´dzy popytem na pieniàdz i poda˝à pieniàdza a stopà procentowà . . . . . . . . . . . . . . . . 9.3. Ârodki regulacji dop∏ywu i odp∏ywu pieniàdza w obiegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.4. Mo˝liwoÊci oddzia∏ywania banku centralnego na gospodark´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

165 165

145 147

150 152 155 159 163

170 173 177 178

10. Bud˝et i polityka fiskalna paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 10.1. Zasady uchwalania bud˝etu paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . 180 8

10.2. Struktura bud˝etu paƒstwa w Polsce na przyk∏adzie 1994 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.3. Deficyt i nadwy˝ka bud˝etowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4. Podatki bezpoÊrednie i poÊrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.5. Wp∏yw opodatkowania dochodów konsumentów na popyt globalny i poziom dochodu narodowego . . . . . 10.6. Sposoby finansowania deficytu bud˝etowego . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

181 184 188 193 195 197

11. Inflacja i bezrobocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.1. Zró˝nicowany stopieƒ sprawnoÊci gospodarki rynkowej 11.2. Przeci´tne tempo wzrostu inflacji w wybranych regionach Êwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.3. Bezrobocie w wybranych krajach i jego skutki . . . . . . 11.4. Rodzaje bezrobocia i jego przyczyny . . . . . . . . . . . . . . 11.5. Poj´cie, rodzaje i przyczyny inflacji . . . . . . . . . . . . . . . 11.6. Skutki inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.7. Sposoby hamowania inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

199 200

12. Bilans p∏atniczy kraju i wymiana mi´dzynarodowa . . . . 12.1. KorzyÊci p∏ynàce z handlu zagranicznego . . . . . . . . . . 12.2. Bilans p∏atniczy kraju i jego struktura . . . . . . . . . . . . . . 12.3. Wp∏yw bilansu handlowego na dochód narodowy wytworzony i podzielony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.4. Wp∏yw terms of trade na bilans p∏atniczy kraju . . . . . 12.5. Kursy walut i ich zwiàzki z bilansem p∏atniczym kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

223 223 225

13. Wzrost i rozwój spo∏eczno-gospodarczy kraju . . . . . . . . . 13.1. Metody mierzenia wzrostu gospodarczego . . . . . . . . . 13.2. Wahania koniunkturalne w gospodarce rynkowej . . . 13.3. Przyczyny os∏abienia ostroÊci wahaƒ cyklicznych po II wojnie Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

239 239 245

201 204 208 210 216 218 221

228 230 232 237

251

13.4. Interpretacja rozwoju spo∏eczno-gospodarczego kraju 253 Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 14. Problemy gospodarcze krajów s∏abo rozwini´tych . . . . . 14.1. Zró˝nicowanie poziomów rozwoju gospodarczego wspó∏czesnego Êwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.2. Cechy charakterystyczne krajów s∏abo rozwini´tych 14.3. TrudnoÊci przezwyci´˝enia niedorozwoju gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.4. Nap∏yw obcego kapita∏u najskuteczniejszym sposobem przezwyci´˝enia zacofania . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15. Przemiany instytucjonalne w krajach uprzemys∏owionych po II wojnie Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.1. Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Bank Âwiatowy i ich rola we wspó∏czesnym Êwiecie . . . . . . 15.2. Przyczyny przejÊcia od sta∏ego do p∏ynnego kursu walut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.3. W jaki sposób rozwija∏a si´ integracja gospodarcza krajów Europy Zachodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.4. Perspektywy wejÊcia Polski do Unii Europejskiej Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16. Budowa gospodarki rynkowej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . 16.1. Podstawowe przyczyny niskiej efektywnoÊci gospodarki centralnie planowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.2. Jak uruchomiono mechanizm rynkowy w Polsce . . . . 16.3. Dlaczego i jak prywatyzuje si´ przedsi´biorstwa paƒstwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.4. Jaka gospodarka rynkowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

258 258 263 266 270 274 275 276 278 281 283 286 287 288 291 298 304 308

Od autora

Pomys∏ napisania podr´cznika „Ekonomia dla licealistów” zrodzi∏ si´ w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym. Na licznych spotkaniach z nauczycielami przedmiotów ekonomicznych w szkolnictwie Êrednim, organizowanych przez Klub Nauczyciela przy Oddziale Warszawskim PTE oraz przez Komitet Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej przy Zarzàdzie G∏ównym PTE, sugerowano potrzeb´ napisania przyst´pnego podr´cznika z ekonomii, nawiàzujàcego do doÊwiadczeƒ budowy gospodarki rynkowej w Polsce. Z inicjatywy przewodniczàcej Komitetu Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej prof. dr hab. Stanis∏awy Borkowskiej oraz dr Alfredy Starostki, przy pe∏nym poparciu prezesa Zarzàdu G∏ównego PTE prof. dr. hab. Zdzis∏awa Sadowskiego, powo∏any zosta∏ Zespó∏ Ekspertów ds. oceny istniejàcego programu nauczania ekonomii w szko∏ach Êrednich i opracowania nowego programu. Zespó∏ pracowa∏ w nast´pujàcym sk∏adzie: prof. dr hab. Mieczys∏aw Nasi∏owski – przewodniczàcy (Warszawa), mgr Krzysztof Kowalczyk (Warszawa), dr Stanis∏aw Macio∏ (Warszawa), dr Alfreda Starostka (Sopot), mgr Bronis∏aw Stawicki (Grudziàdz), mgr Irena Strupiƒska (Warszawa), mgr Teresa Weso∏owska (Tczew), prof. dr hab. Jerzy Wilkin (Warszawa). 11

Zespó∏ krytycznie oceni∏ dotychczas obowiàzujàcy program nauczania ekonomii, opracowany w 1990 r., przede wszystkim ze wzgl´du na wysoki stopieƒ jego trudnoÊci. Nawiàzywa∏ on bowiem w sposób mechaniczny do akademickiego poziomu nauczania prezentowanego w podrćznikach zachodnich i k∏ad∏ zbyt du˝y nacisk na analiz´ formalnà (np. na abstrakcyjne modele równowagi konsumenta i producenta), która nie jest przystosowana do mo˝liwoÊci percepcyjnych ucznia w pierwszej i drugiej klasie licealnej. Uwzgl´dniajàc kilkuletnie doÊwiadczenia w realizacji programu z 1990 r., Zespó∏ opracowa∏ nowy program nauczania ekonomii w szkolnictwie Êrednim, który poddano szerokiej konsultacji z nauczycielami wyk∏adajàcymi ten przedmiot. Jak ka˝de ramowe ujćie, program daje wskazówki co do sposobu logicznego ustawienia tematów i zawartych w nich podstawowych problemów, nie pokazuje jednak metody ich prezentowania i nie zawiera merytorycznej interpretacji. Majàc to na uwadze, podjà∏em prób´ napisania pierwszego w Polsce podrćznika z ekonomii dla licealistów zgodnie z przedyskutowanym i przyj´tym programem, uwzgl´dniajàcym sugestie doÊwiadczonych nauczycieli tego przedmiotu w Êrednich szko∏ach ekonomicznych. Nauczanie ekonomii ma wówczas sens, gdy od poczàtku poznaje si´ j´zyk ekonomiczny w kontekÊcie analizy funkcjonowania poszczególnych mechanizmów ekonomicznych. Nie wystarczy wyjaÊnienie, co to sà: cena, koszty produkcji, zysk, pieniàdz, kredyt, bud˝et paƒstwa, bilans p∏atniczy kraju itp., ale zrozumienie, jak te wszystkie zjawiska ekonomiczne funkcjonujà i wzajemnie na siebie oddzia∏ujà, jakie sà pozytywne i negatywne nast´pstwa dzia∏ania ró˝nych sk∏adników mechanizmu rynkowego oraz co mo˝na zrobiç, aby usprawniç ich dzia∏anie i zmniejszyç uboczne skutki spo∏eczne. Wybra∏em Êwiadomie to podejÊcie, chocia˝ z koniecznoÊci wyk∏ad sta∏ si´ nieco trudniejszy ni˝ przy bardzo uproszczonym sposobie ujćia definicyjno-terminologicznego. Wyra˝am przekonanie, ˝e po˝ytek z tak wyk∏adanej ekonomii b´dzie o wiele wi´k12

szy dla uczniów i bardziej satysfakcjonujàcy dla nauczycieli ni˝ pojćiowe opanowywanie definicji. Wybór nauczania ekonomii w kontekÊcie zwiàzków i wspó∏zale˝noÊci wyst´pujàcych w realnej gospodarce narodowej wskazywa∏by jednoczeÊnie na potrzeb´ przesunićia tego przedmiotu z pierwszego i drugiego roku nauczania na rok trzeci i czwarty. Jest to doÊç powszechny postulat nauczycieli. M∏odzie˝ jest wówczas o dwa lata starsza i bardziej dojrza∏a do zrozumienia nie∏atwych przecie˝ zagadnieƒ wchodzàcych w zakres zainteresowania ekonomii. Nie przekonujàce jest twierdzenie, ˝e znajomoÊç podstaw ekonomii jest niezb´dna do nauczania innych przedmiotów ekonomicznych w szkolnictwie Êrednim. To w∏aÊnie te przedmioty z ich podstawowym aparatem pojćiowym powinny stanowiç punkt wyjÊcia bardziej syntetycznych i na wy˝szym szczeblu uogólnienia uj´ç problemowych podsumowujàcych stan wiedzy o sposobie funkcjonowania ca∏ej gospodarki narodowej i jej poszczególnych cz´Êci. Propozycj´ nauczania ekonomii w szkolnictwie Êrednim zawartà w niniejszym podrćzniku chcia∏bym poddaç ogólnej dyskusji. B´d´ wdzićzny nauczycielom za nadsy∏anie sugestii i uwag krytycznych pod adresem Zarzàdu G∏ównego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (00-042 Warszawa, ul. Nowy Âwiat 49). Zebrane wnioski i uzasadnione uwagi krytyczne pozwolà mi na udoskonalenie podrćznika i lepsze spe∏nienie przez niego funkcji edukacji ekonomicznej m∏odzie˝y.

Cz´Êç pierwsza

Wprowadzenie do ekonomii Rozpoczynajàc nauk´ podstaw ekonomii zwykle stawiamy sobie pytania: czym zajmuje si´ ekonomia lub co jest przedmiotem jej zainteresowaƒ? Wbrew pozorom odpowiedê nie jest prosta. Wymaga ona minimum wiedzy ekonomicznej i znajomoÊci terminów ekonomicznych. Zamiast wi´c zaczynaç od definicji przedmiotu ekonomii, spróbujmy najpierw odpowiedzieç sobie na proste pytania dotyczàce ˝ycia codziennego. Odpowiedzi na te pytania wprowadzà nas w Êwiat zagadnieƒ gospodarczych i u∏atwià lepsze zrozumienie znaczenia ekonomii, celowoÊci jej studiowania i przedmiotu jej zainteresowaƒ. Dalszy wyk∏ad z ekonomii sk∏ada si´ z nast´pujàcych cz´Êci: mikroekonomii zajmujàcej si´ badaniem zachowania podmiotów gospodarczych w systemie rynkowym, makroekonomii analizujàcej funkcjonowanie ca∏ej gospodarki narodowej oraz jej najwa˝niejszych cz´Êci sk∏adowych. Zacznijmy od pytaƒ najprostszych.

1 Proste przyk∏ady problemów ekonomicznych

1.1

Dlaczego ludzie muszà pracowaç? Potrzeba pracy – najogólniej rzecz bioràc – wynika ze zwiàzków, jakie zachodzà mi´dzy cz∏owiekiem, Êrodowiskiem naturalnym i koniecznoÊcià zaspokojenia jego ró˝norodnych potrzeb. ˚eby ˝yç, cz∏owiek musi konsumowaç. ˚eby konsumowaç, cz∏owiek musi produkowaç, czyli musi wydobywaç i przekszta∏caç dobra materialne wyst´pujàce w przyrodzie oraz dostosowywaç je do swoich potrzeb. Cz∏owiek w swoim ewolucyjnym rozwoju wykszta∏ci∏ w sobie postaw´ zdobywczà wobec otoczenia. Tych umiej´tnoÊci nie posiada ˝adna inna istota ˝yjàca. Praca ludzka sta∏a si´ Êwiadomà i celowà dzia∏alnoÊcià nakierowanà na wytwarzanie ró˝norodnych dóbr lub Êwiadczenie us∏ug za pomocà okreÊlonych narz´dzi pracy i przedmiotów pracy.

Narz´dzia pracy sà czymÊ, co poÊredniczy mi´dzy cz∏owiekiem a przedmiotem jego pracy. Za pomocà narz´dzi pracy cz∏o17

2 Czym zajmuje si´ ekonomia jako nauka

Po zapoznaniu si´ z prostymi przyk∏adami zjawisk i problemów ekonomicznych, spróbujmy obecnie odpowiedzieç na pytanie: co jest przedmiotem zainteresowaƒ ekonomii jako nauki?

2.1

Krótki rys historyczny Ekonomia jako nauka zacz´∏a si´ rozwijaç w Anglii pod koniec XVIII i na poczàtku XIX w. Teoretyczne podstawy tej nauki stworzyli: A. Smith (1723–1790) i D. Ricardo (1772–1823). Adam Smith – po studiach z matematyki i fizyki wyk∏ada∏ logik´, prawo, polityk´ i filozofi´ moralnà na Uniwersytecie w Edynburgu (Szkocja). Najwi´kszy rozg∏os w skali Êwiatowej przynios∏a mu praca Badania nad naturà i przyczynami bogactwa narodów (1776 r.), w której wy∏o˝y∏ podstawy myÊlenia ekonomicznego. Wykaza∏ on, ˝e êród∏em bogactwa narodów jest podzia∏ pracy i specjalizacja w produkcji, dzi´ki czemu mo˝na osiàgnàç wysokà wydajnoÊç pracy. Specjalizacja w produkcji rodzi potrzeb´ wy29

3 Podstawowe podmioty w gospodarce rynkowej

W ka˝dej gospodarce rynkowej wyst´pujà miliony podmiotów:

gospodarstwa domowe, przedsi´biorstwa wytwarzajàce towary lub Êwiadczàce us∏ugi, instytucje finansowe, administracja paƒstwowa oraz w∏adze lokalne. Podmiotem nazywamy okreÊlonà form´ organizacji, która podejmuje samodzielne decyzje, kierujàc si´ w∏asnym interesem i zwiàzanym z tym ryzykiem.

Ryzyko nietrafnych decyzji nara˝a dany podmiot na okreÊlone straty i sk∏ania do ostro˝noÊci wyboru spoÊród wielu mo˝liwych rozwiàzaƒ.

3.1

Gospodarstwa domowe Poj´cie „konsument” b´dziemy identyfikowaç z gospodarstwem domowym. Jest to dobrowolny zwiàzek ludzi wspólnie zamieszkujàcych i podejmujàcych decyzje finansowe dotyczàce sposobu za39

Cz´Êç druga

Mikroekonomia

Mikroekonomia patrzy na gospodark´ narodowà przez pryzmat przedsi´biorców i konsumentów z punktu widzenia maksymalizacji ich korzyÊci. WyjaÊnia ona, w jaki sposób przedsi´biorcy dà˝à do maksymalizacji zysku, konsumenci zaÊ do dokonania zakupów takich towarów, które w granicach rozporzàdzalnych dochodów i istniejàcych cen na rynku pozwalajà najlepiej zaspokoiç swoje potrzeby. Dlatego tak wiele miejsca w programie nauczania mikroekonomii poÊwi´ca si´ analizie funkcjonowania rynku oraz analizie funkcjonowania przedsi´biorstwa w ró˝nych typach konkurencji.

4 Rynek i jego mechanizm

4.1

Poj´cie rynku i sk∏adniki mechanizmu rynkowego Rynek jest formà wi´zi ekonomicznej mi´dzy producentami i konsumentami. Za jego poÊrednictwem dokonuje si´ koordynacja dzia∏aƒ osób i przedsi´biorstw dà˝àcych do osiàgni´cia najwi´kszych korzyÊci.

Samodzielni producenci zorganizowani w ró˝nego typu przedsi´biorstwa, warsztaty i gospodarstwa codziennie rozstrzygajà o tym: co, jak i dla kogo produkowaç, kierujàc si´ zasadà maksymalizacji zysku. Konsumenci, dysponujàc okreÊlonymi dochodami, wydatkujà je na rynku w sposób wynikajàcy z poziomu cen oferowanych towarów oraz indywidualnych preferencji (czyli gustów, nawyków, naÊladowaƒ, mody itp.). W ten sposób rynek jest miejscem codziennych kontaktów milionów ludzi, których interesy sà bardzo ró˝ne. Producent chcia∏by sprzedaç towar po jak najwy˝szej cenie, konsument zaÊ chcia∏by nabyç towar po jak najni˝szej cenie i jak najlepiej zaspokoiç swoje potrzeby, osiàgnàç najwy˝szà satysfakcj´ z nabytego towaru. 63

5 Podstawy podejmowania decyzji w przedsi´biorstwie

5.1

Cel przedsi´biorstwa: maksymalizacja zysku Przedsi´biorstwem nazywamy zorganizowanà dzia∏alnoÊç gospodarczà nastawionà na dostarczanie towarów lub us∏ug na rynek w celu osiàgni´cia mo˝liwie najwi´kszej sumy zysków.

Ka˝da dzia∏alnoÊç gospodarcza zawiera w sobie okreÊlone ryzyko. Wynika ono stàd, ˝e: wytworzona produkcja mo˝e nie znaleêç odpowiedniego nabywcy lub te˝ producent nie mo˝e uzyskaç na rynku takiej ceny, która pokryje wszystkie koszty produkcji i zapewni odpowiedni zysk. Od trafnoÊci decyzji przedsi´biorcy, od jakoÊci i atrakcyjnoÊci wytworzonych w przedsi´biorstwie dóbr lub Êwiadczonych us∏ug zale˝y wysokoÊç osiàganego zysku. JeÊli przedsi´biorca trafnie ocenia ch∏onnoÊç rynku i dobrze rozpoznaje potrzeby odbiorców oraz 85

6 Rynek papierów wartoÊciowych

Dotychczas zajmowaliÊmy si´ g∏ównie analizà rynku towarowego oraz rynku pracy. Nieod∏àcznà cz´Êcià gospodarki rynkowej sà: rynek kapita∏owy, rynek pieni´˝ny, rynek walutowy. Rynek kapita∏owy sk∏ada si´ z dwóch cz´Êci: z rynku papierów wartoÊciowych oraz rynku kredytowego. Rynek papierów wartoÊciowych obejmuje przede wszystkim obrót obligacjami i akcjami, które umo˝liwiajà emitentowi gromadzenie kapita∏ów wykorzystywanych na okreÊlony cel w d∏u˝szym okresie. W tym rozdziale zajmiemy si´ rynkiem papierów wartoÊciowych, natomiast rynek kredytowy wià˝e si´ z dzia∏alnoÊcià banków i funkcjonowaniem rynku pieni´˝nego oraz dzia∏alnoÊcià inwestycyjnà przedsi´biorców. Wymaga to wyjaÊnienia wielu dodatkowych zagadnieƒ, dlatego przesuwamy t´ problematyk´ do rozdzia∏u o pieniàdzu, rynku pieni´˝nym i bankowoÊci. 120

Cz´Êç trzecia

Makroekonomia

Makroekonomia patrzy na gospodark´ z punktu widzenia wzajemnych zale˝noÊci mi´dzy wielkimi agregatami, jak: dochód narodowy, globalne wydatki na konsumpcj´ i na inwestycje, suma nagromadzonych oszcz´dnoÊci w spo∏eczeƒstwie, ogólny popyt na pieniàdz i poda˝ pieniàdza na rynku, dochody i wydatki bud˝etu paƒstwa, przeci´tna stopa wzrostu cen, rozmiary zatrudnienia i bezrobocia w kraju, bilans handlowy i bilans p∏atniczy kraju, wzrost gospodarczy i cykl koniunkturalny itp. Badanie zwiàzków mi´dzy tymi agregatami (wielkoÊciami ekonomicznymi) ma na celu wyjaÊnienie mechanizmu funkcjonowania gospodarki narodowej w ca∏ej jej z∏o˝onoÊci i we wzajemnych uwarunkowaniach po to, by umieç oceniç stopieƒ sprawnoÊci jej dzia∏ania i korzyÊci wynikajàce z jej rozwoju dla spo∏eczeƒstwa.

7 Tworzenie i podzia∏ dochodu narodowego

Zrozumienie procesu tworzenia i podzia∏u dochodu narodowego jest punktem wyjÊcia w nauczaniu makroekonomii. Zapoznamy si´ zatem z podstawowymi wielkoÊciami dochodu narodowego oraz ich sk∏adnikami, które majà charakter wielkich agregatów obejmujàcych ca∏à gospodark´ narodowà lub znaczàce jej cz´Êci. Analiza ekonomicznego sensu tych agregatów pozwoli na zrozumienie ca∏ej wspó∏czesnej makroekonomii, a tak˝e polityki gospodarczej prowadzonej przez paƒstwo. Zacznijmy wi´c od wielkoÊci podstawowej.

7.1

Znaczenie kategorii dochodu narodowego Podstawowà wielkoÊcià agregatowà w ka˝dej gospodarce narodowej jest dochód narodowy. Jest on powszechnie uznawanà miarà poziomu i tempa rozwoju gospodarczego kraju. 139

8 Podstawy makroekonomii keynesowskiej

Zanalizowany proces tworzenia i podzia∏u dochodu narodowego jest dobrym punktem wyjÊcia wy∏o˝enia podstaw ekonomii keynesowskiej, która narodzi∏a si´ w po∏owie lat trzydziestych bie˝àcego stulecia1. Zapoczàtkowa∏a ona nowà szko∏´ myÊlenia ekonomicznego, ró˝niàcà si´ istotnie zarówno stosowanymi narz´dziami analizy, jak i sposobem podejÊcia do interpretacji mechanizmu funkcjonowania gospodarki rynkowej. W przeciwieƒstwie do mikroekonomii opracowanej przez szko∏´ neoklasycznà, ekonomia keynesowska operuje wielkimi agregatami wywodzàcymi si´ z dochodu narodowego i bada wzajemne zwiàzki mi´dzy nimi. Wy∏o˝enie podstaw makroekonomii keynesowskiej umo˝liwi lepsze zrozumienie ró˝nic mi´dzy ekonomià keynesowskà i ekono1

Nazwa tej szko∏y pochodzi od nazwiska najwybitniejszego ekonomisty XX w. Johna M. Keynesa (1883–1946). Keynes studiowa∏ ekonomi´ na uniwersytecie w Cambridge pod kierunkiem Alfreda Marshala, który znacznie przyczyni∏ si´ do rozwoju ekonomii neoklasycznej, zw∏aszcza w dziedzinie analizy równowagi rynku. W 1936 r. J.M. Keynes opublikowa∏ swojà najwa˝niejszà prac´ Ogólnà teori´ zatrudnienia procentu i pieniàdza. W latach nast´pnych t∏umaczono jà na niemal wszystkie wa˝niejsze j´zyki Êwiata. W pracy tej podda∏ surowej krytyce podstawowe twierdzenia ekonomii neoklasycznej i stworzy∏ podstawy nowoczesnej makroekonomii.

149

9 Pieniàdz, rynek pieni´˝ny, bankowoÊç

Gospodarki rynkowej nie mo˝na zrozumieç bez uwzgl´dnienia rozwini´tego systemu finansowego, który obejmuje ca∏y system bankowy, rynek kapita∏owy, bud˝et centralny oraz rynek dewizowy. System ten jest wykorzystywany przez bank centralny i paƒstwo w polityce pieni´˝nej, polityce dochodowej i polityce fiskalnej z punktu widzenia stabilizacji gospodarczej, ograniczania wzrostu cen, zmniejszania bezrobocia itp. WyjaÊnienie tych kwestii wymaga uprzedniego zapoznania si´ z podstawowym dorobkiem teoretycznym odnoszàcym si´ do roli pieniàdza we wspó∏czesnej gospodarce narodowej.

9.1

Istota, funkcje i rodzaje pieniàdza Pieniàdz definiuje si´ najogólniej jako wszelkiego rodzaju Êrodki wymiany i Êrodki p∏atnicze, które majà zdolnoÊç zwalniania z zobowiàzaƒ powsta∏ych z tytu∏u kupna towaru lub us∏ugi, zaciàgni´tego kredytu w banku, nale˝nego podatku lub c∏a przy imporcie towaru z zagranicy itp.

165

10 Bud˝et i polityka fiskalna paƒstwa

Polityka fiskalna, zwana inaczej politykà skarbowà, obejmuje wszystkie posuni´cia rzàdu w sferze wp∏ywów i wydatków bud˝etowych w celu dokonania redystrybucji znacznej cz´Êci dochodu narodowego z punktu widzenia ogólnych potrzeb spo∏ecznych i gospodarczych kraju. Polityka fiskalna jest czasem nies∏usznie uto˝samiana z politykà podatkowà. Polityka podatkowa jest jedynie cz´Êcià polityki fiskalnej. Drugà jej cz´Êcià jest polityka wydatkowania dochodów bud˝etowych na ró˝ne konkurencyjne cele.

10.1

Zasady uchwalania bud˝etu paƒstwa Bud˝etem paƒstwa nazywamy zestawienie wszystkich dochodów i wydatków paƒstwa.

Projekt bud˝etu (zwany preliminarzem) jest opracowywany przez Ministerstwo Finansów i zatwierdzany przez rzàd. Nast´pnie jest on dok∏adnie dyskutowany i ostatecznie zatwierdzany przez parlament (w Polsce przez Sejm). Dyskusja nad bud˝etem (czyli nad finansami paƒstwa) jest w ka˝dym demokratycznym kraju najwa˝180

11 Inflacja i bezrobocie

Gospodarka rynkowa tworzy najsprawniejszy mechanizm samoregulujàcy w sferze:

produkcji, podzia∏u, wymiany oraz konsumpcji.

Rynek jest bowiem naturalnym i najbardziej elastycznym, a zarazem najmniej kosztownym narz´dziem regulacyjnym. Podstawowa zaleta rynku wyra˝a si´ w tym, ˝e w nieustannych procesach dostosowawczych i równowa˝àcych jest wymuszany wsz´dzie post´p innowacyjny i eliminowane sà podmioty niesprawne, niezdolne do sprostania wymaganiom konkurencji, do minimalizowania kosztów produkcji i tym samym do maksymalizowania efektów na jednostk´ produkcji. Nie wynika stàd jednak, ˝e mechanizm rynkowy funkcjonuje doskonale i bez ˝adnych kosztów spo∏ecznych. Gospodarce rynkowej z regu∏y towarzyszy wzrost cen, nazywany inflacjà, i tym samym wzrost kosztów utrzymania oraz mniejsza lub wi´ksza stopa bezrobocia, bowiem nie wszyscy zdolni i ch´tni do pracy mogà znaleêç zatrudnienie. 199

12 Bilans p∏atniczy kraju i wymiana mi´dzynarodowa

W dotychczasowych rozwa˝aniach abstrahowaliÊmy od stosunków gospodarczych z zagranicà, tzn. od importu i eksportu dóbr i us∏ug oraz mo˝liwoÊci zaciàgania kredytów zagranicznych i koniecznoÊci ich sp∏acania. Tym samym nie uwzgl´dnialiÊmy korzyÊci, jakie przynosi handel zagraniczny gospodarce narodowej. Nie rozpatrywaliÊmy wzajemnych zwiàzków, jakie zachodzà mi´dzy kursem wymiennym walut a bilansem p∏atniczym kraju. Sà to problemy niezmiernie wa˝ne i bardzo cz´sto wywierajà decydujàcy wp∏yw na sytuacj´ gospodarczà kraju.

12.1

KorzyÊci p∏ynàce z handlu zagranicznego Podstawowym zadaniem handlu zagranicznego jest zmiana rzeczowej struktury dochodu narodowego, tzn.: eksportowanie za granic´ tych towarów, w których produkcji dany kraj si´ wyspecjalizowa∏ i które znajdujà ∏atwy zbyt na rynkach Êwiatowych, oraz 223

13 Wzrost i rozwój spo∏eczno-gospodarczy kraju

Dotychczas analizowaliÊmy wzrost dochodu narodowego w granicach istniejàcych zdolnoÊci produkcyjnych gospodarki narodowej. By∏a to wić analiza krótkookresowa. Obecnie zajmiemy si´ analizà czynników wzrostu dochodu narodowego w d∏ugim okresie. O ile wzrost gospodarczy dotyczy g∏ównie zagadnieƒ iloÊciowych, o tyle rozwój gospodarczy dotyczy jakoÊciowych przemian w ca∏ej gospodarce narodowej. Pojćie rozwoju spo∏eczno-gospodarczego jest znacznie szersze i o wiele trudniejsze do wyjaÊnienia ni˝ pojćie wzrostu gospodarczego. Ca∏a trudnoÊç wynika stàd, ˝e wzrost gospodarczy mo˝emy doÊç dok∏adnie mierzyç, natomiast do tej pory nie znaleziono dobrej miary rozwoju spo∏eczno-gospodarczego.

13.1

Metody mierzenia wzrostu gospodarczego Wzrost gospodarczy we wszystkich krajach mierzy si´ tempem wzrostu dochodu narodowego.

239

14 Problemy gospodarcze krajów s∏abo rozwini´tych

14.1

Zró˝nicowanie poziomów rozwoju gospodarczego wspó∏czesnego Êwiata Wspó∏czesny obraz Êwiata, zamieszka∏ego przez oko∏o 5,5 mld ludnoÊci w ponad 200 krajach, jest niezwykle zró˝nicowany pod wzgl´dem poziomu rozwoju gospodarczego. Najbardziej syntetycznym miernikiem poziomu rozwoju gospodarczego jest dochód narodowy na jednego mieszkaƒca kraju. Mi´dzynarodowe instytucje (ONZ, Bank Âwiatowy itp.) dysponujà dobrymi informacjami w tym zakresie jedynie w odniesieniu do wysoko i Êrednio rozwini´tych krajów, natomiast napotykajà one du˝e trudnoÊci z zebraniem odpowiednich danych w krajach s∏abo rozwini´tych, w których istotnà rol´ odgrywa gospodarka naturalna, a tak˝e gospodarka towarowa znajdujàca si´ poza zasi´giem kontroli podatkowej. T´ cz´Êç wytwarzanego dochodu narodowego mo˝na oszacowaç jedynie z du˝ym przybli˝eniem. WiarygodnoÊç statystyczna w pozosta∏ych dziedzinach rejestrowanej dzia∏alnoÊci gospodarczej jest tak˝e o wiele mniejsza w krajach s∏abo rozwini´tych ni˝ w krajach wy258

15 Przemiany instytucjonalne w krajach uprzemys∏owionych po II wojnie Êwiatowej

Okres mi´dzywojenny charakteryzowa∏ si´: stagnacjà gospodarczà, niszczàcymi kryzysami oraz masowym bezrobociem. Towarzyszy∏y temu silne nastroje nacjonalistyczne, które uniemo˝liwia∏y wspó∏prac´ gospodarczà mi´dzy uprzemys∏owionymi krajami Europy Zachodniej i Ameryki Pó∏nocnej. W tym okresie ukszta∏towa∏y si´ totalitarne ustroje: komunistyczny w ZSRR i faszystowski we W∏oszech, w Niemczech i Japonii. Dà˝enie do ekspansji, do podboju innych krajów Êwiata i stworzenie dla siebie nowych êróde∏ surowców strategicznych oraz taniej, niewolniczej si∏y roboczej sta∏y si´ przyczynà najwi´kszej w historii ludzkoÊci wojny Êwiatowej. Demokratyczne kraje zachodnie, a przede wszystkim Stany Zjednoczone, nauczone smutnym doÊwiadczeniem II wojny Êwiatowej, postanowi∏y po jej zakoƒczeniu utworzyç nowy porzàdek ekonomiczny, wyra˝ajàcy si´ w wi´kszej wspó∏pracy finansowej i gospodarczej ró˝nych krajów Êwiata. 275

16 Budowa gospodarki rynkowej w Polsce

W Polsce w latach 1947–1989 funkcjonowa∏ system gospodarki centralnie planowanej, wzorowanej na systemie gospodarki radzieckiej. Nie wynika∏ on z wyboru spo∏eczeƒstwa polskiego, lecz z uk∏adów politycznych, jakie ukszta∏towa∏y si´ w Europie Wschodniej po II wojnie Êwiatowej, w rezultacie których Polska znalaz∏a si´ w orbicie silnych wp∏ywów Zwiàzku Radzieckiego. System gospodarki centralnie planowanej stwarza∏ poczàtkowo warunki do szybkiego uprzemys∏owienia kraju, chocia˝ ogranicza∏ swobody obywatelskie i nie odpowiada∏ idea∏om niepodleg∏oÊciowym Polaków. Szybko okaza∏o si´ jednak, ˝e rozwój przemys∏owy kraju by∏ w du˝ym stopniu podporzàdkowany militarnym celom Zwiàzku Radzieckiego kosztem narodowych interesów i aspiracji konsumpcyjnych spo∏eczeƒstwa oraz wysokiego stopnia zniszczenia naturalnego Êrodowiska cz∏owieka. W niniejszym rozdziale spróbujemy odpowiedzieç na pytania: Dlaczego system gospodarki centralnie planowanej okaza∏ si´ nieefektywny i dlaczego wi´kszoÊç spo∏eczeƒstwa domaga∏a si´ zastàpienia go przez system oparty na regu∏ach gospodarki rynkowej. 287

ISBN 83-901665-5-0

MIECZYS¸AW NASI¸OWSKI EKONOMIA DLA LICEALISTÓW

eytex

MIECZYS¸AW NASI¸OWSKI

Ekonomia dla licealistów

WYDAWNICTWO KEY TEXT