EKONOMISTA
EKONOMISTA
Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma
Warunki prenumeraty 11 Wydawnictwo Key Text
Wpłaty na prenumeratę przyjmowane są na okres nieprzekraczający jednego roku. Prenumerata rozpoczyna się od naj bliższego numeru po dokonaniu wpłaty na rachunek bankowy nr: 64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Wydawnictwo Key Text spółka z o.o., ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa. Cena jednego numeru w prenumeracie krajowej w 2011 r. wynosi 50,40 PLN; ze zleceniem dostawy za granicę równa będzie cenie prenumeraty krajowej plus rzeczywiste koszty wysyłki. Cena prenumeraty za okres obejmujący kilka numerów jest wielokrotnością tej sumy. Cena prenumeraty krajowej na 2011 r. wynosi 302,40 zł (w tym 5% VAT).
11 „RUCH” S.A.
Prenumerata krajowa Wpłaty na prenumeratę przyjmują jednostki kolportażowe „RUCH” S.A. właściwe dla miejsca zamieszkania. Termin przyj mowania wpłat na prenumeratę krajową do 5-go dnia każdego miesiąca poprzedzającego okres rozpoczęcia prenumeraty. infolinia 0-804-200-600; www.ruch.com.pl Prenumerata zagraniczna Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela „RUCH” S.A. Oddział Krajowej Dystrybucji Prasy, 01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33, telefony 0-22 53-28-731 – prenumerata płatna w walucie obcej; telefony 022 53-28-816, 022 53-28-734, 022 53-28-819 – prenumerata płatna w PLN. infolinia 0-804-200-600 Prenumerata opłacana w PLN Przelewem na konto w banku: PEKAO S.A. IV O/Warszawa, 68 1240 1053 1111 0000 0443 0494 lub w kasie Oddziału. Dokonując wpłaty za prenumeratę w banku czy też w Urzędzie Pocztowym należy podać: nazwę naszej firmy, nazwę banku, numer konta, czytelny, pełny adres odbiorcy za granicą, zamawiany tytuł, okres prenumeraty, rodzaj wysyłki (pocztą priory tetową czy ekonomiczną). Warunkiem r ozpoczęcia w ysyłki prenumeraty jest dokonanie wpłaty na nasze konto. Prenumerata opłacana w dewizach przez odbiorcę z zagranicy –– przelew na nasze konto w banku: SWIFT banku: PKOPPLPWXXX w USD PEKAO S.A. IV O/W-wa IBAN PL54124010531787000004430508 w EUR PEKAO S.A. IV O/W-wa IBAN PL46124010531978000004430511 Po dokonaniu przelewu prosimy o przesłanie kserokopii polecenia przelewu z podaniem adresu i tytułu pod nr faxu +48 022 532-87-31. –– czek wystawiony na firmę „RUCH SA OKDP” i przesłany razem z zamówieniem listem poleconym na nasz adres. –– karty kredytowe VISA i MASTERCARD płatność przez http://www.ruch.pol.pl.
EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900
2011 1
2011
1 W numerze Andrzej Czyżewski, Sebastian Stępień
Wspólna polityka rolna UE po 2013 r. a interesy polskiego rolnictwa Eugeniusz Kwiatkowski
Kryzys globalny a rynek pracy w Polsce i innych krajach Grupy Wyszehradzkiej Jan Fałkowski
Konkurencja między partiami politycznymi a polityka gospodarcza
11 „Kolporter” S.A.
ul. Strycharska 6, 25-659 Kielce
11 „Garmond Press” S.A.
ul. Sienna 5, 31-041 Kraków
11 Wersja elektroniczna (również numery archiwalne) do nabycia: http://www.ekonomista.info.pl Ekonomista 2011, nr 1, s. 1–152 Cena 50,40 PLN
Wydawnictwo KEY TEXT WARSZAWA
Indeks 357030 ISSN 0013-3205 Cena 50,40 zł (w tym 5% VAT)
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej. 2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego. Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do 30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły. 3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl 4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim). 5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście – przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać: –– w odniesieniu do pozycji książkowych – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania; –– w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po tytule dzieła; –– w odniesieniu do artykułów z czasopism – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma; –– w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu; –– powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie z numerem strony). 6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków. 7. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail. Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej: tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka). Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach. 8. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na łamach „EKONOMISTY”, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji. 9. Materiały zamieszczone w „EKONOMIŚCIE” są chronione prawem autorskim. Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji. 10. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.
WYBRANE TYTUŁY WYDAWNICZE POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO
Joseph E. Stiglitz, Freefall. Jazda bez trzymanki. Ameryka, wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej, Warszawa 2010
John Kenneth Galbraith, Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa, Warszawa 2011
John Kenneth Galbraith, Pieniądz. Pochodzenie i losy, Warszawa 2011
John C. Bogle, Dość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i życia, Warszawa 2009
Pełna oferta wydawnicza dostępna jest w księgarni internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego www.ksiazkiekonomiczne.pl Książki można zamówić internetowo, nabyć w księgarniach naukowych lub w siedzibie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego ul. Nowy Świat 49, 00-042 Warszawa, tel. (22) 55 15 401, e-mail: zk@pte.pl
EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900
2011
1
WARSZAWA
Wydawca KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne
Rada Programowa
Marek Belka, Adam Budnikowski, Zbigniew Czerwiński, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz, Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Jan Lipiński, Aleksander Łukaszewicz, Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek, Urszula Płowiec, Krzysztof Porwit, Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Andrzej Wernik, Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady) Michał G. Woźniak
Komitet Redakcyjny
Marek Bednarski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki, Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego), Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga, Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny), Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Andrzej Wojtyna
Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Adres Redakcji: 00-042 Warszawa, Nowy Świat 49, tel. 022 55 15 416 oraz 417 http://www.ekonomista.info.pl redakcja@ekonomista.info.pl
Polecamy wersję elektroniczną czasopisma http://www.ekonomista.info.pl
Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. 01-180 Warszawa, ul. Górczewska 8 tel. 022 632 11 39; 022 632 11 36, fax wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 500 egz., ark. wyd. 14
Spis treści Artykuły Andrzej C Z Y Ż E W S K I, Sebastian S T Ę P I E Ń: Wspólna polityka rolna UE po 2013 r. a interesy polskiego rolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eugeniusz K W I A T K O W S K I: Kryzys globalny a rynek pracy w Polsce i innych krajach Grupy Wyszehradzkiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jan FA Ł K O W S K I: Konkurencja między partiami politycznymi a polityka gospodarcza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9 37 55
Miscellanea Andrzej G R Z E B I E N I A K: Reasekuracja w ubezpieczeniach na życie w Polsce w latach 1991–2009. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adam Z A R E M B A: Przyczyny malejącej zyskowności funduszy kontraktów terminowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
73 85
Eseje Michał G. W O Ź N I A K: Przyszłość może być lepsza. Refleksje na marginesie książki Grzegorza W. Kołodko Świat na wyciągnięcie myśli. . . . . . . . . . . . . . . . .
107
Laureaci Nagrody Nobla Dominik B U T T L E R, Józef O R C Z Y K, Jan S Z A M B E L A Ń C Z Y K: Procesy poszukiwań i dopasowań na rynku pracy. Laureaci Nagrody Nobla z ekonomii w 2010 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krzysztof N O W A K: Problem bezrobocia strukturalnego: czego uczy nas teoria poszukiwań i dopasowań na rynku pracy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
121 135
Recenzje i omówienia Stanisław K U B I E L A S: Innowacje i luka technologiczna w gospodarce globalnej opartej na wiedzy. Strukturalne i makroekonomiczne uwarunkowania (rec. Bogusław Fiedor) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa, praca zbiorowa pod red. Elżbiety Mączyńskiej i Piotra Pysza (rec. Anna Chmielak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konwergencja modeli ekonomicznych: Polska i Ukraina, praca zbiorowa pod red. Michała G. Woźniaka, Viktora I. Chuzhykova, Dmytro G. Łukjanenki (rec. Stanisław Swadźba). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
141 144
149
* Każdy artykuł zawiera streszczenie w języku angielskim i rosyjskim. Angielskojęzyczne streszczenia artykułów zamieszczanych w „Ekonomiście” są rejestrowane w serwisie: International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): http://www.ibss.ac.uk oraz „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl (LISTA FILADELFIJSKA)
Contents Articles Andrzej C Z Y Ż E W S K I, Sebastian S T Ę P I E Ń: Common Agricultural Policy of the EU After 2013 and the Interests of the Polish Agriculture. . . . . . . . . . . Eugeniusz K W I A T K O W S K I: Global Crisis and Labour Market in Poland and Other Countries of the Vyshehrad Group . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jan FA Ł K O W S K I: Competition Between Political Parties and Economic Policy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9 37 55
Miscellanea Andrzej G R Z E B I E N I A K: Reinsurance in Life Insurance Contracts in Poland, 1991–2009. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adam Z A R E M B A: Causes of the Falling Profitability of Managed Futures. . .
Essays Michał G. W O Ź N I A K: Future May Be Better. Reflections on the Book by Grzegorz W. Kołodko Świat na wyciągnięcie myśli (The World in Thought’s Reach)
73 85
107
Nobel Prize Laureates Dominik B U T L E R, Józef O R C Z Y K, Jan S Z A M B E L A Ń C Z Y K: Search and Matching Processes in the Labour Market. Nobel Prizes in Economics 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krzysztof N O W A K: The Problem of Structural Unemployment: What Can Be Learnt from the Theory of Search and Matching in the Labour Market . . . . .
121 135
Book Reviews Stanisław K U B I E L A S: Innowacje i luka technologiczna w gospodarce globalnej opartej na wiedzy. Strukturalne i makroekonomiczne uwarunkowania (Innovation and Technological Gap in the Global Knowledge – Based Economy: Structural and Macroeconomic Determinants) (by Bogusław Fiedor). . . . . . . . Idee ordo i społeczna gospodarka rynkowa (Ordo Ideas and Market Economy), eds. Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz (by Anna Chmielak). . . . . . . . . . . . . . . . . . Konwergencja modeli ekonomicznych: Polska i Ukraina (Convergence of Economic Models: Poland and Ukraine), eds. Michał G. Woźniak, Viktor I. Chuzhykov, Dmytro G. Łukjanenko (by Stanisław Swadźba) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
141 144
149
*
Each article is followed by a summary in English and Russian. Abstracts of „Ekonomista” are reproduced in the International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): http://www.ibss.ac.uk and „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http:// cejsh.icm.edu.pl
Содержание Статьи Анджей Ч И Ж Е В С К И, Себастьян С Т Е М П Е Н Ь: Общая аграрная политика ЕС после 2013 г. и интересы польского сельского хозяйства. . . . . . . . . . . . . . . Эугениуш К В Я Т К О В С К И: Глобальный кризис и рынок труда в Польше и в других странах Вишеградской группы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ян ФАЛКОВСКИ: Конкуренция между политическими партиями и экономическая политика. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9 37 55
Разное Анджей Г Ж Е Б Е Н Я К: Перестрахование страхования жизни в Польше в 1991– –2009 гг.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адам З А Р Е М Б А: Причины уменьшающейся прибыльности фондов срочных контрактов. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
73 85
Эссе Михал Г. В О З Н Я К: Будущее может быть лучше – рассуждения на полях книги Гжегожа В. Колодко До мира – мыслью подать. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
107
Лауреаты Нобелевской Премии Доминик Б У Т Л Е Р, Юзеф О Р Ч И К, Ян Ш А М Б Е Л Я Н Ь Ч И К: Процессы поиска и адаптации на рынке труда. Лауреаты Нобелевской премии по экономике 2010 года. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Кжиштоф Н О В А К: Проблема структурной безработицы: чему нас учит теория поиска и адаптации на рынке труда?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
121 135
Рецензии и обсуждения Станислав КУБЕЛЯС: Инновации и технологический разрыв в глобальной экономике, основанной на знаниях. Структурные и макроэкономические обусловленности (рец. Богуслав Федор) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Идеи Ордо и социальная рыночная экономика, kоллективный труд под ред. Эльжбеты Мончинской и Петра Пыша (рец. Анна Хмеляк). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Конвергенция экономических моделей: Польша и Украина, kоллективный труд под ред. Михала Г. Возняка, Виктора И. Хужикова, Дмытро Г. Лукьяненко (рец. Станислав Свадзьба) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
141 144
149
*
Каждая статья сопровождается резюме на английском и руском языках. Содержание и резюме статей, помещаемых в „Экономисте”, регистрируютсяв библиографическом сервисе International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): http://www.ibss.ac.uk a также в „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Andrzej Czyżewski* Sebastian Stępień**
Wspólna polityka rolna UE po 2013 r. a interesy polskiego rolnictwa Wprowadzenie Wspólna polityka rolna (WPR), od chwili jej powstania ponad pół wieku temu, systematycznie podlega przeobrażeniom. W ostatnich latach istotne zmiany dokonały się pod wpływem reformy luksemburskiej z 2003 r. oraz przeglądu średniookresowego Health Check z 2008 r. Przyjęte rozwiązania miały na celu przede wszystkim ograniczenie zakresu interwencji rynkowej, zmianę systemu płatności bezpośrednich poprzez zmniejszenie stopnia powiązania dopłat z produkcją i wprowadzenie obowiązkowej modulacji, zwiększenie nakładów finansowych na wsparcie rozwoju obszarów wiejskich, ochronę zasobów przyrodniczych oraz zarządzanie ryzykiem w rolnictwie. Należy podkreślić, że uzgodnienia te miały charakter zarówno ekonomiczny, jak i polityczny. W pierwszym przypadku kierunki zmian były następujące: 11 historyczny system płatności bezpośrednich, wiążący wsparcie z wielkością i strukturą produkcji, okazał się nieefektywny, gdyż prowadził do powstania nadwyżek żywności w tych sektorach, które otrzymywały wsparcie. System oparty na zasadzie decouplingu (tj. oderwania płatności od produkcji) w mniejszym stopniu zniekształca warunki konkurencyjne zarówno w skali globalnej, jak i w skali UE, a rolnik sam decyduje o tym, co i w jakiej ilości produkować, kierując się sygnałami płynącymi z rynku; 11 wprowadzenie modulacji (redukcji płatności bezpośrednich) dla największych gospodarstw podyktowane było faktem, iż większość wsparcia trafiała do go* Prof. dr hab. Andrzej Czyżewski – Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej (KMiGŻ), Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: kmigz@ue.poznan.pl ** Dr Sebastian Stępień – Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej (KMiGŻ), Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: sebastian.stepien@ue.poznan.pl
10
Andrzej Czyżewski, Sebastian Stępień
spodarstw, w których możliwości dalszego wzrostu produktywności były mocno ograniczone, gdzie podtrzymywano dochody bez motywacji dla poprawy efektywności gospodarowania [Czyżewski, Kułyk 2008]. Prowadziło to do działań dostosowawczych polegających na usprawnieniu absorpcji środków unijnych, a nie poprawy wydajności i dotyczyło głównie państw UE-15, bowiem w przypadku nowych krajów członkowskich, takich jak Polska, wciąż występują obszary, gdzie możliwy jest wzrost wartości dodanej poprzez rozwój funkcji czysto rolniczych; 11 ograniczenie interwencji rynkowej, poza presją ze strony WTO, było wynikiem niewykorzystania części instrumentów, co generowało koszty administracyjne. Utrzymano jednak pewien zakres wsparcia rynkowego, które powinno odgrywać rolę „siatki bezpieczeństwa” na wypadek pogorszenia koniunktury w rolnictwie. Całkowite zniesienie mechanizmów wsparcia w tym zakresie byłoby nieodwracalne i naraziłoby producentów rolnych na nieuzasadnione ryzyko spadku dochodów [Czyżewski, Poczta-Wajda, Stępień 2010, s. 28]; 11 wzmocniono finansowanie rozwoju obszarów wiejskich (II filar WPR), które odgrywa istotną rolę modernizacyjną i prorozwojową, zwiększając konkurencyjność sektora rolno-żywnościowego. Ponadto takie rozwiązanie wychodzi naprzeciw oczekiwaniom społecznym, które przejawiają się w żądaniach polityki rolnej harmonijnie połączonej z polityką na rzecz obszarów wiejskich i uwzględniającą kwestie związane z jakością i zdrowotnością żywności oraz bioróżnorodnością krajobrazu przyrodniczego; 11 w warunkach coraz większej zmienności koniunktury celowe było wprowadzenie nowych instrumentów zarządzania ryzykiem w celu stabilizacji dochodów producentów rolnych. Z kolei polityczny charakter tych porozumień można rozpatrywać z punktu widzenia takich zagrożeń, jak renacjonalizacja finansowania WPR po 2013 r., za którą opowiada się część bogatszych krajów UE (przede wszystkim Wielka Brytania i Szwecja). Zamrożenie, a tym bardziej ewentualne zmniejszenie wspólnotowego budżetu na WPR oznaczałoby, że po 2013 r. biedniejsze państwa Unii nie byłyby w stanie zrekompensować prawdopodobnych dalszych redukcji cen rolnych, co doprowadziłoby do utraty zdolności konkurowania z tymi, których stać byłoby na finansowanie płatności z budżetów krajowych. Propozycje takie były zatem trudne do zaakceptowania przez biedniejsze państwa członkowskie UE, nie tylko dlatego, iż są one obecnie beneficjentem netto przepływów finansowych związanych z WPR, ale przede wszystkim z uwagi na niebezpieczeństwo zróżnicowania poziomu wsparcia sektora rolnego w ramach jednolitego rynku i tym samym zniekształcenia warunków konkurencji. Ostatecznie w porozumieniach z 2003 i 2008 r. pozostawiono WPR jako politykę wspólnotową, w zamian za korzystniejsze z punktu widzenia bogatszych państw członkowskich określenie zasad modulacji (niższe tempo wzrostu modulacji i element progresywności) oraz odejście od kryterium kohezji przy podziale środków pochodzących z modulacji [Czyżewski, Stępień 2009, s. 451–452].
Eugeniusz Kwiatkowski*
Kryzys globalny a rynek pracy w Polsce i innych krajach Grupy Wyszehradzkiej Wstęp Końcowe lata pierwszej dekady XXI w. zaznaczyły się wystąpieniem światowego kryzysu finansowego i gospodarczego. Zapoczątkowany załamaniem na rynku nieruchomości w Stanach Zjednoczonych w latach 2006–2007 kryzys dotknął także inne segmenty sektora finansowego gospodarki amerykańskiej, a następnie przeniósł się dosyć szybko do sektora realnego, powodując spadki absolutnego PKB w USA już w 2008 r. (o 0,2% w I kw. 2008 r. w porównaniu z kwartałem poprzednim, a także o 0,7% w III kw. i o 1,4% w IV kw.) [strona internetowa OECD]. Tendencjom tym towarzyszył dosyć szybki wzrost stopy bezrobocia (z 4,4% w ostatnim kw. 2006 r. do 4,8%, 7,0% i 10,0% w ostatnich kwartałach lat 2007–2009) [strona internetowa Eurostatu]. Negatywne impulsy koniunkturalne przeniosły się z gospodarki USA do innych krajów, w tym również krajów Unii Europejskiej (głównie za pośrednictwem handlu zagranicznego i przepływów kapitałów). Przedmiotem artykułu jest analiza tendencji występujących na rynku pracy w Polsce i pozostałych krajach Grupy Wyszehradzkiej w okresie globalnego kryzysu lat 2007–2009. W szczególności uwaga jest skierowana na zmiany wskaźników zatrudnienia i stóp bezrobocia. Dla celów porównawczych wskaźniki rynku pracy są konfrontowane z przeciętnymi wskaźnikami dla całej Unii Europejskiej (UE-27) i strefy euro (UE-16). Celem analizy jest określenie skali zmian stóp bezrobocia oraz poziomów i wskaźników zatrudnienia w reakcji na globalny kryzys w badanych krajach oraz próba objaśnienia zróżnicowanej reakcji rynku pracy w tych krajach. W podjętej próbie objaśnienia uwzględniono reakcję rozmiarów produkcji oraz * Prof.
zw. dr hab. Eugeniusz Kwiatkowski – Katedra Makroekonomii, Uniwersytet Łódzki, e-mail: ekwiatk@uni.lodz.pl
38
Eugeniusz Kwiatkowski
elastyczność rynku pracy, w szczególności w odniesieniu do płac, zatrudnienia i czasu pracy. Artykuł rozpoczyna się od przedstawienia kwartalnych wskaźników stóp bezrobocia i stóp zatrudnienia w analizowanych krajach w latach 2007–2009 (część 2). W części 3 podjęte są rozważania teoretyczne na temat charakteru procesów przystosowawczych na rynku pracy w okresie kryzysu. Pokazują one, jak skala dostosowań ilościowych na rynku pracy, polegających na zmianach zatrudnienia i bezrobocia, zależy od takich czynników, jak elastyczność płac i czasu pracy oraz skłonność do „chomikowania” siły roboczej. Część 4 poświęcona jest ukazaniu uwarunkowań zmian zatrudnienia i bezrobocia w analizowanych krajach, co może objaśnić zróżnicowaną skalę zmian na rynku pracy w tych krajach w okresie kryzysu. Ważniejsze wnioski zawarte są w części 5.
1. Wskaźniki rynku pracy w latach 2007–2010 Podstawą analizy zmian na rynku pracy są dwa syntetyczne wskaźniki: stopa bezrobocia i stopa zatrudnienia, obserwowane kwartalnie w latach 2007–2010, przy czym dane o stopach bezrobocia kończą się na I kw. 2010 r., a o stopach zatrudnienia na IV kw. 2009 r. Kwartalna częstotliwość obserwacji tych wielkości stwarza możliwość uchwycenia ich reakcji koniunkturalnej. Uwzględnienie w analizie obydwu wymienionych wskaźników jest godne podkreślenia, gdyż o ile zmiany stóp zatrudnienia są uzależnione przede wszystkim od zmian popytu na pracę, to zmiany stóp bezrobocia odzwierciedlają nie tylko zmiany po popytowej stronie rynku pracy, lecz także zmiany po stronie podażowej, jak również niedopasowania strukturalne obu stron, tj. popytu i podaży pracy. Rysunek 1 przedstawia kształtowanie się kwartalnych stóp bezrobocia w krajach Grupy Wyszehradzkiej w okresie I kw. 2007 r. – I kw. 2010 r., a więc w okresie, kiedy powinny uwidocznić się skutki globalnego kryzysu gospodarczego. Wskaźniki te są uzupełnione o przeciętne wskaźniki dla strefy euro i całej Unii Europejskiej. Z rysunku 1 wynika, po pierwsze, że w analizowanych krajach nastąpiło odwrócenie kierunku zmian stopy bezrobocia: po okresie spadku wskaźników bezrobocia, w 2008 r. nastąpił we wszystkich krajach wzrost stóp bezrobocia. Tendencje wzrostu poziomu bezrobocia można traktować jako efekt globalnego kryzysu. Podobne kierunki zmian stopy bezrobocia są charakterystyczne dla strefy euro i całej Unii Europejskiej. Po drugie, warto zauważyć, że moment odwrócenia kierunku zmian stóp bezrobocia był w poszczególnych krajach niejednolity. Minimalna stopa bezrobocia (a więc jakby górny punkt zwrotny w cyklu) wystąpiła w IV kw. 2008 r. w Polsce i Słowacji, a w III kw. 2008 r. w Czechach. Natomiast na Węgrzech (podobnie jak w strefie euro) moment ten wystąpił znacznie wcześniej, bo już w I kw. 2008 r.
Jan Fałkowski*
Konkurencja między partiami politycznymi a polityka gospodarcza1 Wstęp Wraz z rosnącą popularnością nowej ekonomii instytucjonalnej przekonanie o znaczeniu otoczenia instytucjonalnego dla osiąganych wyników gospodarczych stało się punktem wyjścia licznych analiz ekonomicznych – teoretycznych i empirycznych [Hockuba 2001, s. 39–56]. W ostatnim dwudziestoleciu wysiłki ekonomistów koncentrowały się nie tyle na dowodzeniu prawdziwości twierdzenia, iż „instytucje mają znaczenie”, ile na próbach zidentyfikowania konkretnych czynników instytucjonalnych odpowiedzialnych za sukcesy gospodarcze. Wyrazem tych prób są m.in. poszukiwania badawcze podejmowane w ramach nowej ekonomii politycznej analizującej zależności pomiędzy poszczególnymi instytucjami politycznymi a kształtem i efektami polityki gospodarczej państwa [Wilkin 2004]. Jedno z kluczowych miejsc w debacie toczącej się obecnie w ramach tego nurtu na forum akademickim zajmują powiązania pomiędzy wynikami gospodarczymi a ustrojem politycznym. Rozważania prowadzone wokół tego zagadnienia zaowocowały wieloma pracami analizującymi zależność między demokratyzacją a wzrostem gospodarczym (zob. min. Barro [1996, s. 1–27]; Przeworski i in. [2000]; Rodrik, Wacziarg [2005, s. 50–55]; Papaioannou, Siourounis [2008, s. 1520–1551]; Acemoglu i in. [2008, s. 808–842])2. Naturalnym rozwinięciem tych zainteresowań były próby wskazania konkretnych rozwiązań instytucjonalnych, które decydują o rodzaju i efektach reform wdrażanych czy to w systemach demokratycznych (zob. m.in. Persson, Tabellini [2000; 2003]), czy też w systemach * Dr
Jan Fałkowski – Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski, e-mail: jfalkowski@wne.uw.edu.pl 1 Prace nad tym artykułem były w części finansowane ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (grant nr N N112 118639). 2 Warto podkreślić, iż prace te w istotnym stopniu czerpią z wcześniejszych badań; zob. m.in. Lipset [1959, s. 69–105], Moore [1966].
56
Jan Fałkowski
autorytarnych [Besley, Kudamatsu 2008]. W ten sposób zainteresowanie ekonomistów objęło także problem konkurencji na scenie politycznej, który jest przedmiotem niniejszego opracowania. Ten artykuł ma służyć dwóm podstawowym celom. Po pierwsze, ma on za zadanie przedstawić najnowsze osiągnięcia teorii ekonomii, gdy chodzi o analizę powiązań między konkurencją polityczną a polityką gospodarczą i jej efektami. Po drugie, podejmuje on próbę krótkiego przeglądu najnowszej literatury empirycznej z tej dziedziny. W ten sposób niniejsze opracowanie może okazać się użyteczne jako wstęp do bardziej szczegółowej analizy rozstrzygnięć zapadających na styku polityki i gospodarki, czy to w Polsce, czy na świecie. W prezentowanym artykule konkurencja polityczna jest rozumiana jako konkurencja między partiami politycznymi3. Jej wpływ na politykę gospodarczą jest analizowany przez pryzmat gry, w której dochodzi do zawarcia transakcji między społeczeństwem a politykami. Grę tę przedstawić można następująco. Przedmiotem targu, w którym uczestniczą elity polityczne oraz społeczeństwo, są konkretne rozwiązania polityczne. Walutą, w jakiej dochodzi do rozliczenia tej transakcji, są głosy wyborców. Obie strony targu optymalizują swoje funkcje celu. Społeczeństwo dąży do maksymalizacji swojej funkcji użyteczności, która – w sposób pośredni lub bezpośredni – zależy od wdrażanej polityki. Politycy zaś dążą do zmaksymalizowania swoich szans na dojście do władzy lub, jeśli już ją sprawują, do pozostania przy niej przez następną kadencję. Przy najprostszym scenariuszu wynik tego targu będzie pochodną interakcji między preferencjami poszczególnych grup społecznych a rozwiązaniami instytucjonalnymi wpływającymi na poziom konkurencji politycznej4. Za przykład tych ostatnich mogą posłużyć zapisy definiujące powszechność praw wyborczych, czy też ordynacja wyborcza (proporcjonalna/większościowa). W zależności od różnych konfiguracji preferencji społecznych oraz rozwiązań instytucjonalnych ukształtuje się prawdopodobieństwo utraty władzy przez partię rządzącą (przejęcia władzy przez opozycję). Ono natomiast w istotnym stopniu wpływać będzie na obietnice oraz realne posunięcia partii politycznych, a co za tym idzie na politykę gospodarczą państwa. Następne części artykułu prezentują kolejno: rozważania teoretyczne zarysowujące podstawy dyskursu ekonomicznego poświęconego znaczeniu konkurencji politycznej dla polityki gospodarczej; najważniejsze prace empiryczne z tej dziedziny; oraz kilka uwag końcowych. 3 W literaturze czasem rozumie się przez to pojęcie także konkurencję wewnątrzpartyjną. Jednak z braku miejsca ta ostatnia nie będzie przedmiotem niniejszego artykułu. Więcej na ten temat znaleźć można m.in. w: Roemer [2001], Merlo [2005]. 4 Powyższe rozważania oparto na założeniu, iż politycy dbają wyłącznie o zwycięstwo w wyborach. Co za tym idzie, przyjęto, że przy wdrażaniu konkretnych rozwiązań kierują się oni czynnikami zwiększającymi ich szanse wyborcze, a niekoniecznie własnymi preferencjami względem realizowanych programów. Uchylenie tego założenia nakazywałoby uwzględnić w analizie, poza preferencjami społeczeństwa i rozwiązaniami instytucjonalnymi dotyczącymi konkurencji politycznej, również preferencje polityków oraz możliwość wystąpienia oportunistycznych zachowań z ich strony.
M
I
S
C
E
L
L
A
N
E
A
ANDRZEJ GRZEBIENIAK*
Reasekuracja w ubezpieczeniach na życie w Polsce w latach 1991–2009 Wstęp Celem niniejszego artykułu jest próba oceny roli reasekuracji w ubezpieczeniach na życie na rynku polskim w latach 1991–2009 oraz wskazanie zauważalnych trendów i odmienności reasekuracji w okresie ostatnich dwóch dekadach istnienia wolnej gospodarki rynkowej. W artykule przyjęto hipotezę, iż reasekuracja zakładów ubezpieczeń na życie w Polsce stanowi niewielki element kontroli ryzyka związanego z ich działalnością. Jako metodę badawczą zastosowano analizę wybranych wskaźników funkcjonowania sektora ubezpieczeniowego.
1. Funkcje i cechy reasekuracji ubezpieczeń na życie Główną funkcją reasekuracji ubezpieczeń na życie jest zmniejszenie fluktuacji wyników ubezpieczyciela w związku z posiadanym portfelem ubezpieczeń życiowych oraz zapewnienie stabilizacji jego wyników finansowych netto w dłuższym okresie [Gerathewohl 1982, s. 480]. Ta funkcja reasekuracji pokrywa się z jedną z najważniejszych zasad prowadzenia działalności gospodarczej, polegającą na unikaniu dużych zmian w uzyskiwanych wynikach finansowych [Gastel 2004, s. 3]. Finansowa ocena zakładów ubezpieczeń na życie skupia się na dwóch kwestiach: wypłacalności i kondycji finansowej [Williams, Smith, Young 2002, s. 429], które muszą być rozpatrywane w dłuższym okresie ze względu na długotrwały charakter polis na życie. Kolejne funkcje reasekuracji ubezpieczeń na życie to dostosowanie skali i zakresu działalności ubezpieczeniowej zakładu ubezpieczeń do jego potencjału finansowego, m.in. poprzez częściowe finansowanie przez reasekuratora kosztów początkowych nowo zawieranych ubezpieczeń (szczególnie w fazie rozwijania działalności ubezpieczeniowej oraz w przypadku szybko rozwijającej się sprzedaży usług), umożliwienie zakładowi ubezpieczeń przyjmowania dużych ryzyk – czyli sum ubezpieczenia przekraczających wysokość udziału własnego – przez reasekurowanie nadwyżki, zapewnienie wymagań dotyczących wypłacalności w przypadku braku wystarczających kapitałów własnych w stosunku do przyjętych zobowiązań z tytułu posiadanego portfela ubezpieczeń. * Dr Andrzej Grzebieniak
niak@uwm.edu.pl
– Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, e-mail: andrzej.grzebie-
74
Miscellanea
Spośród cech charakterystycznych reasekuracji ubezpieczeń na życie należy wskazać przede wszystkim na ich długoterminowość z uwagi na długi okres trwania umów ubezpieczeniowych [Olearczuk 1996, s. 189]. Ponadto warunki ogólne oraz wysokość składek ubezpieczeniowych w ubezpieczeniach na życie są ustalane zazwyczaj z góry na cały okres obowiązywania umowy ubezpieczenia i nie podlegają one rewizji, dlatego też podobne zasady obowiązują w umowach reasekuracyjnych. Umowy ubezpieczeń na życie są zawierane zwykle na stałe sumy, nie występują też częściowe wypłaty, gdyż szkody są zawsze całkowite. To zaś razem sprawia, że możliwa do zastosowania jest reasekuracja nieproporcjonalna, w której przedmiotem jest szkoda lub szkodowość (a nie podział ryzyka, jak w reasekuracji proporcjonalnej). Reasekuracja nieproporcjonalna obejmować może na przykład ubezpieczenia rentowe, w formie tzw. renty życiowej, gdzie nieznany jest dokładny okres jej wypłacania. Rentą w ubezpieczeniach nazywa się ciąg kwot wypłacanych ubezpieczonemu w stałych okresach (np. co miesiąc, co kwartał lub nawet co rok) przez pewien przedział czasu, w związku z zajściem zdefiniowanego wypadku ubezpieczeniowego. Warunkiem otrzymania renty jest wcześniejsze wnoszenie regularnych wpłat w postaci składek ubezpieczeniowych w okresie ubezpieczenia [Stroiński 2003, s. 201]. W ubezpieczeniach na życie z funduszem kapitałowym (grupa 3 działu ubezpieczeń na życie) [Ustawa 2003, załącznik] gdzie składka za ubezpieczenie składa się z trzech wyraźnie od siebie oddzielonych części (składka na opłacenie kosztów administracyjnych, składka na opłacenie ryzyka ubezpieczeniowego, składka oszczędnościowa) – wartość polisy ubezpieczeniowej rośnie wraz z upływem okresu ubezpieczenia, gdyż rośnie wartość składki oszczędnościowej (która tworzy tzw. rezerwę matematyczną). Reasekuracji nie wymaga suma ubezpieczenia, a jedynie wielkość ryzyka, będąca różnicą między sumą ubezpieczenia a wielkością rezerwy matematycznej dla danej polisy. W reasekuracji ubezpieczeń na życie ustala się między cedentem (zakładem ubezpieczeń) a reasekuratorem, w czyjej gestii leży obowiązek przechowywania depozytów stanowiących pokrycie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych oraz zasady udziału stron kontraktu w przychodach z inwestowania tych środków kapitałowych. Cechą charakterystyczną reasekuracji ubezpieczeń na życie jest też brak najczęściej występowania pośrednictwa brokerów reasekuracyjnych, gdyż reasekuratorzy sami nawiązują kontakty z ubezpieczycielami za pośrednictwem swoich komórek marketingowych. Wynika to też częściowo ze standaryzowanych sum ubezpieczenia polis życiowych, które są stosunkowo niewysokie i mało zróżnicowane w porównaniu z ubezpieczeniami majątkowymi. Zakłady ubezpieczeń reasekurują całość swych cesji u jednego reasekuratora, z którym współpracują przez wiele lat, bądź u kilku reasekuratorów, z których jeden odgrywa rolę lidera reasekuracji, a współpraca z nim ma zazwyczaj trwały charakter.
2. Reasekuracja bierna Reasekuracja bierna polega na odstępowaniu ryzyk (pełnych lub częściowych) innym zakładom ubezpieczeń lub zawodowym reasekuratorom. Reasekuracja czynna to przyjmowanie ryzyk od zakładów ubezpieczeń. Jej wartość w Polsce 1992–2005 kształtowała się w granicach 1,0–1,9% składki brutto ubezpieczycieli ogółem [Ciuman 2007, s. 87], a w latach 2002–2009 na poziomie średnim około 1,2% składki brutto ubezpieczycieli działu I (do 2001 r. reasekuracja czynna nie była prowadzona w tym dziale). Reasekuracja bierna ubezpieczeń na życie na polskim rynku ubezpieczeniowym jest stosowana w bardzo ograniczonym zakresie. W latach 1991–2000 średnio około 0,8%
Adam Zaremba*
Przyczyny malejącej zyskowności funduszy kontraktów terminowych Wprowadzenie Fundusze kontraktów terminowych1 (managed futures) to określenie kategorii funduszy, które starają się pomnażać środki klientów za pomocą aktywnych inwestycji na rynkach terminowych. Ich domeną są automatyczne systemy transakcyjne oparte na analizie technicznej. Wprawdzie pierwsze wehikuły tego typu zaczęły powstawać już w latach 40. ubiegłego wieku, jednak dopiero ostatnie lata przyniosły znaczący wzrost ich popularności. W rezultacie aktywa pod zarządzaniem CTA na świecie wzrosły z 0,3 mld USD w 1980 r. do 247,8 mld USD w 2010 r. [BarclayHedge Alternative Investments Database], a pierwsze tej klasy podmioty zaczęły pojawiać się również na rynku polskim (MAN AHL, Superfund). Uwagę inwestorów przykuwają głównie trzy aspekty inwestycji w managed futures. Po pierwsze, fundusze kontraktów terminowych wypracowywały historycznie wysokie stopy zwrotu przy ograniczonym ryzyku. Indeks funduszy kontraktów terminowych CASAM CISDM CTA Asset Weighted przyniósł w okresie od grudnia 1979 r. do września 2010 r. skumulowaną stopę zwrotu na poziomie 3403%. Po drugie, inwestycje w fundusze kontraktów terminowych są nisko skorelowane z tradycyjnymi klasami aktywów (akcje, obligacje), przez co pozwalały historycznie zredukować ryzyko portfela inwestycyjnego. Po trzecie, fundusze kontraktów terminowych poprawiają wyniki portfela inwestycyjnego w warunkach, gdy rentowność tradycyjnych aktywów finansowych jest niska. Wszystkie trzy tezy znajdują solidne potwierdzenie w dotychczasowych badaniach empirycznych. W ostatnich latach widoczny jest jednak wyraźny spadek zyskowności funduszy kontraktów terminowych. Rysunek 1 przedstawia średnioroczne stopy zwrotu z indeksu CASAM CISDM, rolowane w okresach 5-letnich. * Mgr Adam Zaremba – Katedra Inwestycji i Rynków Kapitałowych, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: adam.zaremba@ue.poznan.pl 1 Termin managed futures funds traktuje się często jako tożsamy z Commodity Trading Advisors (CTA), choć znaczenie obu pojęć nie jest identyczne. Określenie managed futures odnosi się do modelu strategii inwestycyjnej, natomiast CTA – do formy prawnej w regulacjach amerykańskich. Zgodnie z materiałami informacyjnymi na stronie internetowej NFA w 2008 r. definicja brzmi: „CTA is an individual or organization which, for compensation or profit, advises others as to the value of or the advisability of buying or selling futures contracts or commodity options”. Źródło: http://www.nfa.futures.org
86
Miscellanea
Ry s u n e k 1
Średnioroczne stopy zwrotu z funduszy kontraktów terminowych % 30
3 000
25
2 500
20
2 000
15
1 500
10
1 000
5
500 0
0 1987
1992
1997
2002
2007
Średnioroczna stopa zwrotu za ostatnie 5 lat (skala lewa) CASAM CISDM CTA Asset Weighted (skala prawa) Źródło: Obliczenia własne na podstawie http://www.bloomberg.com
Średnioroczne stopy zwrotu systematycznie spadały z ponad 20% pod koniec lat 80. do stabilnego poziomu 7–8% w ciągu ostatnich 10 lat. Zmiany te były dostrzegalne przez różnych autorów już na początku obecnego wieku [Kidd, Brorsen 2004], jednak w literaturze trudno znaleźć jednoznaczne wytłumaczenie takiego stanu rzeczy. W opinii autora przyczyną spadku zyskowności funduszy kontraktów terminowych może być znaczący spadek skuteczności ich strategii inwestycyjnych. Celem niniejszego artykułu jest sprawdzenie powyższej hipotezy. W pierwszej części artykułu zostanie przedstawiony podział i charakterystyka systemów zarządzania wykorzystywanych przez fundusze kontraktów terminowych. Jest to o tyle istotne, że funkcjonują one na zasadzie „czarnych skrzynek” , a dokładne strategie inwestycyjne niemal nigdy nie są znane inwestorom. Następnie zostaną przedstawione teorie rynków finansowych uzasadniające funkcjonowanie managed futures. Celem części drugiej jest weryfikacja, czy wspomniane teorie mogą wyjaśnić spadek skuteczności funduszy kontraktów terminowych. W ostatniej części dokonany zostanie przegląd dotychczasowych badań empirycznych nad analizą techniczną na rynkach surowcowych, walutowych i akcyjnych w okresie od lat 70. do początku XX w.
1. Zarządzanie portfelami funduszy kontraktów terminowych Istnieje mnóstwo odrębnych strategii wykorzystywanych przez fundusze kontraktów terminowych. Ich najczęstszy podział odnosi się do procesu analitycznego, który prowadzi
e
s
e
j
e
Michał Gabriel Woźniak*
Przyszłość może być lepsza. Refleksje na marginesie książki Grzegorza W. Kołodki Świat na wyciągnięcie myśli1 Bezprecedensowe w historii ludzkości i pełne dramaturgii przyspieszenie modernizacji we wszystkich wymiarach bytu ludzkiego, obserwowane od końca lat 60., wiąże się z koincydencją wielu współzależnych procesów egzo- i endogenicznych. Wyrastają one z rewolucji technologii informacyjnych, niesprawności reguł kapitalizmu i prób poprawiania środowiska jego funkcjonowania poprzez pogłębianie i upowszechnianie liberalizacji, deregulację, restrukturyzację, minimalizację funkcji państwa. Społeczne podłoże tych procesów modernizacyjnych jest ukorzenione w rozkwicie różnorodnych ruchów kulturowo-społecznych, wśród których uwagę zwracają: libertarianizm, ruch praw człowieka, feminizm, ruch na rzecz ochrony środowiska naturalnego, alterglobalizm. W tyglu tych procesów rodzi się nowy świat, nowa epoka w dziejach ludzkości naznaczona rozmaitymi paradoksami rozwoju społeczno-ekonomicznego, wynikającymi z nich napięciami i nierównowagami oraz obawami o narastanie ryzyka kryzysogennych procesów. Wielki wstrząs intelektualny wśród przedstawicieli głównego nurtu ekonomii wywołał dopiero upadek Lehman Brothers 15 września 2008 r., chociaż kryzys zaczął się w 2007 r. od załamania rynku substandardowych kredytów hipotecznych w USA. Jednakże fundamentalnymi problemami „wędrującego świata”, wchodzącego w epokę informacjonizmu2, ponowoczesności, netokracji i usieciowionej opartej na wiedzy gospodarki, zajmowało się od lat 70. XX w. wielu najwybitniejszych intelektualistów i naukowców na świecie i w Polsce. Szczególną uwagę zwracają tu tłumaczone na język polski, a ukazujące się od przełomu wieków diagnozy, prognozy ostrzegawcze, wizje i propozycje usprawnień M. Castellsa [1996, 1997, 1998]3, A. Toflera [2003], J. Naisbitta, N. Naisbitt i D. Philipsa [2003], J.K. Galbraitha [2004], I. Wallersteina [2004], J. Mandle’a [2005], A. Barda, J. Soderqvist [2006], U. Becka [2005], M. Alberta [2007]. Z. Baumana [2007], M. Bookchina [2009], J.E. Stiglitza [2007 i 2010], J. Sachsa [2009], J.C. Bogle’a [2009], * Prof. dr hab. Michał Gabriel Woźniak – Katedra Ekonomii Stosowanej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie; e-mail: wozniakg@uek.krakow.pl 1 Grzegorz W. Kołodko, Świat na wyciągnięcie myśli, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010, s. 318. 2 Termin wprowadzony przez M. Castellsa na określenie sposobu funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego i gospodarki sieci. 3 Mam tu na myśli trzytomową trylogię M. Castellsa [1996, 1997, 1998] The Information Age: Economy, Society, and Culture, Blackwell Publishing Ltd. Oxford, opublikowaną również przez PWN (tom 1: Społeczeństwo sieci [2008], tom 2: Siła tożsamości [2008], tom 3: Koniec tysiąclecia [2009]).
108
Eseje
B.R. Barbera [2009]. W polskiej literaturze ekonomicznej wśród wielu publikacji o tej tematyce oryginalny wkład do interdyscyplinarnej debaty nad zagrożeniami globalnymi ludzkości, wynikającymi z neoliberalnych reguł myślenia i działania i wywiedzionego z ich krytyki nowego podejścia do roli państwa w gospodarce i sposobów uprawiania polityki gospodarczej i społecznej, wnosi m.in. G.W. Kołodko w licznych publikacjach4. Najnowsza jego książka Świat na wyciągnięcie myśli opublikowana w 2010 r., jest kontynuacją refleksji autora wokół postawionych pytań w głośnym w kraju i za granicą jego bestsellerze Wędrujący świat, który ukazał się w 2008 r. jeszcze przed upadkiem Lehman Brothers5. Książka składa się z dwóch części poprzedzonych rozdziałem wprowadzającym o oryginalnym tytule „Wędrówka w czasie i przestrzeni”, a całość zamyka indeks. W sensie formalnym książka jest nie tyle dziełem naukowym, ile literackim dziełem ekonomicznym, „ekonomią dla niewtajemniczonych”, uwolnioną od uświęconych tradycją metodologii ekonomii procedur postępowania naukowego, w której nie ma przypisów, założeń opartych na redukcjonizmie i indywidualizmie metodologicznym i wywiedzionych z nich modeli, teorii i prognoz. Jest to raczej próba wydobywania czytelnika z wieży Babel, mozolnie budowanej nie tyle przez „świątynię nauk ekonomicznych”, ile raczej targowisko interesów”, którego bohaterowie w opinii autora sprzeniewierzyli się przeznaczeniu nauki, porzuciwszy misję głoszenia prawdy bez względu na okoliczności oraz ideę poszukiwania innego lepszego świata. Autor posługuje się z upodobaniem i pasją zadawania fundamentalnych dla przyszłości pytań, dyskursem z czytelnikami, kroniką bieżących wydarzeń analizowanych z literackim talentem, szerokim spojrzeniem wykraczającym poza opłotki podwórka jednej dyscypliny naukowej czy jednego tylko systemu wartości, polemiczną pasją i darem przekonywania płynącym z troski o lepszą jakość życia każdego człowieka, z dbałością o logikę wywodu i spójność argumentacji. W rozdziale wprowadzającym autor zwraca uwagę, że pogłębiona analiza biegu dziejów jako intelektualna „wędrówka w czasie i przestrzeni” jest warunkiem poprawnej teorii, która ma pokazać, na jakich zasadach, przy jakich ograniczeniach, w jakich warunkach i z jakimi skutkami działają obiektywne mechanizmy. Teoria o walorach aplikacyjnych wymaga łączenia interdyscyplinarnego podejścia deskryptywnego i postulatywnego, a tym samym zerwania z redukcjonizmem i uniwersalizmem, z którego wyrosło neoliberalne podejście do mechanizmów rozwoju, fałszywie postulujące wyrównywanie się różnic w poziomie produkcji i konsumpcji. Uwolnione od nadmiernego redukcjonizmu statystyki dowodzą, że narasta zróżnicowanie w obrębie całej populacji ziemskiej, gdyż zwiększają się różnice wewnątrz poszczególnych społeczeństw, także pod wpływem globalizacji. W zaścianku ortodoksyjnej ekonomii nie ma miejsca na wiele skomplikowanych uwarunkowań procesów rozwojowych. Trzeba się otworzyć na wielopłaszczyznowe intelektualne współdziałanie z innymi naukami. Drogą do tego jest teoria koincydencji rozwoju i nowy pragmatyzm. Wędrujący i podtrzymywany przez kilka filarów (USA, UE, Chiny, Indie, Brazylia, Rosja) świat wymaga nowej instytucjonalizacji respektującej szeroko ujmowane uwarunkowania kulturowe (jakość kapitału ludzkiego i społecznego, system wyznawanych wartości, w tym religię). Trzeba odpowiedzieć na pytanie, jak zapewnić globalną koordynację i co ma być jej przedmiotem. 4 Przywołanie najważniejszych osiągnięć tego autora wraz z odesłaniami do wcześniejszych publikacji jest zawarte w: Kołodko [2008]. Zob. też. Wykaz publikacji na: http://www.kolodko.net. Zakładka książki. 5 Należy podkreślić, że Wędrujący świat został już przetłumaczony na dziesięć języków, w tym na angielski nakładem Columbia University Press. Dzięki oryginalnym i przepojonym troską o losy świata pomysłom G.W. Kołodki zawartym w tym dziele polska myśl społeczno-ekonomiczna staje się ponownie głośna w świecie, podobnie jak w latach 60. dzieła O. Langego i M. Kaleckiego.
l a u r e a c i
n a g r o d y
n o b l a
Dominik Buttler* Józef Orczyk** Jan Szambelańczyk***
Procesy poszukiwań i dopasowań na rynku pracy. Laureaci Nagrody Nobla z ekonomii w 2010 r. Wstęp Nagrody im. Alfreda Nobla wywołują żywe zainteresowanie przede wszystkim w środowiskach bezpośrednio zainteresowanych dokonaniami, które stanowiły podstawę do wyboru laureata lub laureatów1. W warunkach jednego z największych kryzysów w globalnej gospodarce, gdy media są pełne krytycznych ocen ekonomistów, a jednocześnie popularyzowane są pesymistyczne scenariusze dla krajów najmocniej dotkniętych jego konsekwencjami, kwestia dokonań laureatów stanowiących uzasadnienie wyboru nabrała większego niż zwykle znaczenia. Obok złożonej procedury zgłoszeń i wyboru nagrodzonych istotne znaczenie ma także społeczny przekaz związany z nagrodzonymi osiągnięciami. Jak zauważył profesor E. Gleaser w felietonie dla New York Timesa: „W niewielu przypadkach Komitet przyznawał nagrodę w tak odpowiednim momencie” [Gleaser 2010]. W sytuacji, gdy świat ciągle walczy z przejawami kryzysu ekonomicznego, a liczba ludzi bez pracy pozostaje relatywnie bardzo wysoka, badania wyjaśniające naturę bezrobocia zasługują na szczególną uwagę. Jednak podobnie jak w latach minionych, także ten ostatni werdykt wywołuje pewne kontrowersje2. Jest zrozumiałe, że Nagrody Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych mają * Dr Dominik Buttler – Katedra Pracy i Polityki Społecznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: d.buttler@ue.poznan.pl ** Prof. dr hab. Józef Orczyk – Katedra Pracy i Polityki Społecznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: j.orczyk@ue.poznan.pl *** Prof. dr hab. Jan Szambelańczyk – Katedra Pracy i Polityki Społecznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: jan.szambelanczyk@ue.poznan.pl 1 Nagroda Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk w naukach ekonomicznych, pamięci Alfreda Nobla, została ufundowana przez Sveriges Riksbank, bank centralny Szwecji, w 1968 r. z okazji jego 300‑lecia. Od tamtej pory 42 razy nagrodzono nią 67 laureatów (22 nagrody miały charakter indywidualny, 15 razy laureatów było dwóch lub dwoje, a 5 razy nagrodzono zespoły trzyosobowe). Siedem nagród przyznano za osiągnięcia w dyscyplinie makroekonomii, co wyróżnia ten obszar nauk ekonomicznych. Najbardziej utytułowaną instytucją z punktu widzenia afiliacji laureatów jest Wydział Ekonomii Uniwersytetu w Chicago. Por. http://en.wikipedia.org/Wiki/List_of_Nobel_laureates_in_Economics 2 [Por. http://profilefacts.blogspot.com/2010/nobel-in-economics.html]. Tegoroczny werdykt w naukach ekonomicznych wywołuje niejednolite opinie. P. Krugman pisze o osiągnięciach P. Diamonda: „Głęboko znacząca praca. A nawiasem mówiąc, dla tych z nas, którzy zajmują się modelowaniem, praca Petera Diamonda zapiera dech w piersiach swą elegancją – nikt nie potrafi przedstawić złożoności z takim wdziękiem” [http://krugman.blogs.nytimes.com/2010/10/11/what-we-learn-from-search-models/]. Jeśli chodzi
122
Laureaci Nagrody Nobla
sporą dozę subiektywizmu jurorów, gdyż nie sposób bezwzględnie porównać zasług osób nominowanych, zwłaszcza w kontekście społecznej użyteczności wyników ich badań czy wkładu w rozwój tej dość rozległej dziedziny nauki. Charakterystyczne, że wiek laureatów w naukach ekonomicznych jest stosunkowo zaawansowany, co może sugerować, że kapituła Nagrody Nobla w tej dziedzinie preferuje całokształt dorobku naukowego, starając się unikać (choć nie zawsze to się udaje) koniunkturalności w swych werdyktach3. W dobie osiągnięć technologii komunikacyjnych, wpływających niemal na wszystkie sfery aktywności człowieka, gdy w mgnieniu oka przeprowadzane są m.in. transakcje finansowe na kwoty i odległości, których przeciętny człowiek nie widzi w całym życiu, gdy coraz powszechniej występują przeglądarki internetowe pozwalające porównywać oferty różnych dóbr i usług, często występują sytuacje, w których sprzedający nie znajdują kupujących, a zwłaszcza wielu bezrobotnych bezskutecznie zabiega o zatrudnienie, podczas gdy pracodawcy w tym samym czasie usiłują pozyskać pracowników. Dzieje się tak m.in. dlatego, że procesy poszukiwań wymagają nakładów, w tym nakładów czasu. Skala tych nakładów zwiększa się wraz z rozeznaniem wpływu coraz większej liczby zmiennych, które wywołują frykcje na rynku. Tegoroczną Nagrodę Nobla w ekonomii przyznano za fundamentalny wkład w rozwój teorii poszukiwań i dopasowań (search and matching theory), która jest stosowana na wielu obszarach badawczych. Szczególnie znane przykłady to rynek nieruchomości, polityka pieniężna, ekonomia publiczna, finanse, ekonomia regionalna czy ekonomika rodziny. Trzej wyróżnieni nią laureaci otrzymali ją za swój wkład w rozwój zastosowań tej teorii w analizie rynków pracy i w objaśnianiu przyczyn bezrobocia. Teoria ta stwarza podstawy do badania frykcji towarzyszących transakcjom rynkowym, jakie odbywają się w praktyce i pozwala na lepsze poznanie funkcjonowania rynków, zwłaszcza zaś poznanie, w jaki sposób regulacje administracyjne i polityka ekonomiczna wpływają na rozmiary bezrobocia, liczbę wolnych miejsc pracy oraz wysokość płac. Ma także bezpośrednie odniesienie do rozwiązań w zakresie poziomu świadczeń dla bezrobotnych czy zasad przyjęć oraz zwolnień z pracy, wskazując, że wyższe świadczenia dla bezrobotnych stymulują wyższy poziom bezrobocia i wydłużają okres poszukiwań pracy. Nagrodę Nobla z zakresu nauk ekonomicznych w 2010 r. otrzymali profesorowie: Peter A. Diamond (MIT – USA, lat 70), Dale Mortensen (Northwestern University – USA, lat 71) i Chistopher Pissarides (London School of Economics – Wielka Brytania, lat 62) w uznaniu osiągnięć „za ich analizy frykcji4 w poszukiwaniach rynkowych”5. o środowisko polskich ekonomistów, M. Kabaj jest zadowolony że tegoroczny Nobel w dziedzinie ekonomii przypadł osobom zajmującym się analizami dotyczącymi bezrobocia. Wiceprezes Business Centre Club – Z. Żurek chwali decyzję Komitetu, choć przyznaje, że była ona pewnym zaskoczeniem. W. Wojciechowski ocenia, że jest „to teoria, która w nowatorski sposób zobrazowała działanie rynku pracy i opisała wpływ poszczególnych regulacji na poziom bezrobocia […]. Wzmocniła aparat analityczny, który musi być podstawą do formułowania polityki gospodarczej”. Por. http://www.money.pl/gospodarka/wiadomości/artykuł/ eksperci;o;ekonomicznym;noblu;bezrobocie;to;dzuma,82,0690770.html. Natomiast J. Winiecki wypowiada się o osiągnięciach laureatów dość sceptycznie, sytuując je w sferze metod, a nie teorii lub ich weryfikacji, przy czym nie wprost sugeruje, iż nagrodzone badania „przynoszą rezultaty oczywiste i przed badaniami”. Por. http://www.money.pl/archiwum/winiecki;czas;banalnych;nobli;z;ekonomii,205,0,694221,html. W mediach można znaleźć wiele opinii, które eksponują pominięcie ekonomistów zajmujących się kryzysem. 3 Ocena sformułowana na podstawie informacji o wieku laureatów dostępnych na: http:/en.wikipedia. org/Wiki/List_of_Nobel_laureates_in_Economics (04.12.2010). 4 Angielski termin friction oznacza m.in. tarcie, konflikt, niezgodę, a w polskiej literaturze występuje w transkrypcji „frykcje”. Ekonomiczny sens terminu frykcje można wyjaśnić, odwołując się do rynku, na którym popyt i podaż nie dostosowują się harmonijnie do siebie natychmiast, lecz proces ten zachodzi w czasie, przy czym część popytu nie zostaje zaspokojona przez część dostępnej podaży. 5 http://nobel_prizes/economics/laureates/2010/Press.html (03.12.2010). L.J. Jasiński sentencję uzasadnienia Nagrody tłumaczy jako „rynek z frykcjami wymagającymi przezwyciężenia lub rynek z frykcjami
Krzysztof Nowak*
Problem bezrobocia strukturalnego: czego uczy nas teoria poszukiwań i dopasowań na rynku pracy? Jak stwierdził na swoim blogu Paul Krugman, 11 października 2010 r. okazał się „szczęśliwym dniem dla teorii ekonomii”. Skąd ten entuzjazm? Tego dnia Komitet Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk przyznający coroczną nagrodę Banku Szwecji w dziedzinie nauk ekonomicznych im. Alfreda Nobla docenił badania trzech ekonomistów nad „rynkami charakteryzującymi się tarciami związanymi z poszukiwaniem odpowiednich rozwiązań ekonomicznych”. Peter Diamond, Dale Mortensen i Christopher Pissarides – według zgodnej opinii środowiska ekonomicznego – otrzymali w pełni zasłużone wyróżnienie. Jednakże, o ile nie poddaje się w wątpliwość samej hipotezy badawczej i towarzyszących jej empirycznych obserwacji, o tyle problematyczne stają się implikacje tych ustaleń w zakresie polityki gospodarczej i socjalnej. W dokonaniach naukowych tegorocznych laureatów Nagrody Nobla jest wiele elementów całkowicie nowych, ale także wiele zapożyczeń i nawiązań do teorii wcześniejszych. Powtarzają oni mikroekonomiczny argument J. Stiglitza, M. Spence i G. Akerlofa, iż transakcje ekonomiczne z uwagi na problem „asymetrii informacji” zawierają „różne formy utrudnień aktu wymiany lub różne formy tarcia”. Te ostatnie „mogą przyjmować wiele form i pochodzić z takich źródeł jak zróżnicowanie pracowników i firm, czy wynikać z niedoskonałości wiedzy i informacji”. Jakie są implikacje takiego mikroekonomicznego spostrzeżenia dla funkcjonowania rynku pracy? Mianowicie takie, że niektórzy chętni i gotowi podjąć pracę nie są w stanie znaleźć wolnych i istniejących miejsc pracy lub też ich kandydatury zostaną odrzucone na rzecz innych, niekoniecznie „wydajniejszych” pracowników. Jednocześnie interpretują oni w nowy sposób i rozwijają stworzoną przez G. Stiglera mikroekonomiczną teorię poszukiwań na rynku pracy (w sensie teorii podejmowania decyzji), podkreślającą efekty zewnętrzne decyzji podejmowanych przez szukających pracy pracowników i szukających pracowników pracodawców. Podejmują także drugi wątek analiz Stiglera dotyczący ekonomii regulacji i wpływu ustawodawstwa na gospodarkę. Wygląda na to, że paradygmat doskonałej konkurencji na kompletnym rynku płynnie przeprowadzanych transakcji ekonomicznych, sformalizowany pod koniec XIX w. przez francuskiego ekonomistę Leona Walrasa, odchodzi powoli do lamusa. Odsyłają go tam nie tyle jego zagorzali „bezwolni krytycy, planiści i wieczni etatyści” (zmora prof. Balcerowicza), ani też „wolny rynek idei ekonomicznych” (zmora Karola Marksa), ile Komitet *
Dr Krzysztof Nowak – adiunkt w Instytucie Filozofii UAM, e-mail: takczyowak@gmail.com
136
Laureaci Nagrody Nobla
przyznający Nagrodę Banku Szwecji w dziedzinie nauk ekonomicznych im. Alfreda Nobla swoją kolejną kolektywną decyzją. Czyżby zdrowy rozsądek powoli wracał do teorii ekonomii? Każdy, kto kiedykolwiek szukał zatrudnienia, zmieniał miejsce pracy, rekrutował pracowników, zwalniał ich, próbował kupić nowe mieszkanie, intuicyjnie powinien uchwycić przesłankę leżącą u podstaw nagrodzonej w tym roku teorii – znalezienie odpowiedniego miejsca pracy, odpowiedniego mieszkania czy odpowiedniego pracownika wymaga poświęcenia czasu i włożenia sporego wysiłku. Nie trzeba być ekspertem w zakresie ekonomiki pracy, aby zrozumieć, że na rynku pracy to właśnie czas, wiedza, postawa względem ryzyka i wielkość dochodu, jakimi rozporządzamy, stanowią zasoby rzadkie w sensie ekonomicznym. Co z tego, że odpowiednie dla naszych kwalifikacji miejsce (stanowisko) pracy gdzieś tam na nas czeka, skoro my nic o jego istnieniu nie wiemy bądź nie jesteśmy w stanie zdobyć informacji o nim. Czy sytuację tę może rozwiązać „niewidzialna ręka” rynku pracy i kolejne jego uelastycznienie? Okazuje się, że nie do końca. Wygląda na to, że niewidzialna ręka rynku jest często rzeczywiście niewidzialna, zwłaszcza na rynku pracy, ponieważ w wielu przypadkach po prostu nie istnieje, przynajmniej w formie nadanej jej przez zwolenników elastyczności i efektywności rynku, twierdzących, jakoby „w długim okresie rynek dostosowywał do siebie wielkość popytu i podaży za pomocą mechanizmu cenowego”. Rynek doskonały, homo economicus i niezakłócona (płynna) transakcja ekonomiczna mogą okazać się tylko kolejnym przykładem tego, co S. Bowles nazwał „fikcją walrasowską”, będącą produktem „ekonomii nieistniejącego świata”. W świecie rzeczywistym bowiem cechą charakterystyczną mechanizmu rynkowego nie jest jego niezawodność, kompletność i szybkość, lecz częsta zawodność, niekompletność i względna „opieszałość”. Między innymi to miał na myśli Keynes, wypowiadając swą słynną polemiczną formułę, iż „w długim okresie wszyscy będziemy martwi”. Zapomniał jednak dodać – na co zresztą zwróciła mu uwagę Joan Robinson – iż „nie wszyscy w tym samym czasie” (podkreślając tym samym wagę nierównego podziału dochodów). Przynajmniej o tyle posunęły nasze rozumienie gospodarki ustalenia m.in. J.M. Keynesa, J. Robinson czy J. Stiglitza. Nie przekreśla to jednak w żaden sposób dobrze rozpoznanych i podkreślanych korzyści płynących z mechanizmu rynkowego (innowacja, motywacja itp.). Czy wobec tego wspomnianą sytuację wyjściową może rozwiązać „widzialna ręka” państwowych regulacji rynku pracy i interwencji? Okazuje się, że również nie do końca. Wygląda na to, że „widzialna ręka” administracyjnych regulacji rynku pracy nie musi wcale sprzyjać jego „uzdrowieniu”. Niezbędna staje się zatem zmiana perspektywy. W związku z tym niedoskonałości rynku nie należy utożsamiać z jego wadami, podobnie jak niedoskonałości państwa nie należy zrównywać z jego usterkami. W świecie „wiedzy niedoskonałej” nie ma przecież mechanizmów doskonałych. Wygląda więc na to, że sama idea rynku, jak również idea regulacji państwowych wymaga gruntownego przekonstruowania, a nie tylko kolejnego odświeżenia. Jaki to ma związek z tegoroczną Nagrodą Nobla? Już śpieszę z wyjaśnieniem. W ramach ekonomii walrasowskiej dominował paradygmat efektywnego dopasowywania popytu na pracę i podaży pracy, w którym odpowiedni ruch cen (płac), pojmowanych jako „daty ekonomiczne”, w górę bądź dół zapewniał, iż każdy, kto chciał dokonać zakupu (biorca cen) bez większych problemów mógł znaleźć kogoś, kto chciał dokonać sprzedaży (biorca cen) i vice versa. Jednakże, jak ustalili P.A. Diamond, D.T. Mortensen i Ch.A. Pissarides, problemem jest nie tylko efektywność poszukiwań najlepszych rozwiązań (rezultat podjętych decyzji, preferencji i stanu wiedzy), ale także sama efektywność dopasowywania wzajemnych propozycji i oczekiwań. Jest to niezwykle istotna uwaga,
R E C E N Z J E
I
O M Ó W I E N I A
Stanisław Kubielas, Innowacje i luka technologiczna w gospodarce globalnej opartej na wiedzy. Strukturalne i makroekonomiczne uwarunkowania, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Seria: Badania ekonomiczne, Warszawa 2009, s. 398
Recenzowana książka podejmuje problematykę, która nie doczekała się jak dotąd systematycznego ujęcia w polskiej literaturze przedmiotu, choć ma już niezwykle obszerną literaturę zagraniczną, zarówno o charakterze teoretycznym, jak i empirycznym. Można z pełnym przekonaniem powiedzieć, że w polskiej literaturze przedmiotu monografia S. Kubielasa ma charakter pionierski. Wypełnia ona pewną lukę, tak w wymiarze teoretycznym, jak i empirycznym, jeśli chodzi o badania nad istotą, dynamiką, mechanizmami pokonywania i makroekonomicznymi uwarunkowaniami luki technologicznej, z uwzględnieniem istniejących w tym zakresie zróżnicowań sektorowych (gałęziowych) w kraju technologicznie opóźnionym (na przykładzie Polski). Recenzowana książka składa się z trzech części: I. Luka technologiczna w gospodarce globalnej, II. Dyfuzja technologii i zmiany produktywności, III. Dynamika luki technologicznej a makroekonomiczna absorpcja. Nie będę z braku miejsca opisywać dokładnie zawartości pracy ani formułował szczegółowych uwag do poszczególnych jej rozdziałów (które miałem już sposobność przekazać autorowi inną drogą). Skupię tutaj uwagę na ogólnej ocenie recenzowanej książki. Praca S. Kubielasa jest dowodem imponującej, rzadko spotykanej erudycji i kompetencji autora w zakresie literatury bezpośrednio i pośrednio związanej z treścią monografii. Co więcej, praca zawiera wiele twórczych przyczynków do teoretycznego rozpoznania prawidłowości charakteryzujących procesy rozpowszechniania (dyfuzji) innowacji w kontekście konwergencji technologicznej między krajami oraz wpływu dyfuzji innowacji (transferu technologii) na konkurencyjność poszczególnych przemysłów w krajach „doganiających” kraje wyżej rozwinięte. Obok bardzo gruntownej prezentacji stanu dociekań teoretycznych w trzech wyróżnionych w pracy obszarach (zawierającej często elementy krytycznej analizy i syntezy), w każdej z tych części występują rozdziały empiryczne, przedstawiające wyniki oryginalnych badań autora nad luką technologiczną w gospodarce polskiej (w części pierwszej także w wybranych innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej), dyfuzją innowacji w gospodarce i makroekonomicznymi uwarunkowaniami tej dyfuzji. Badania te ściśle nawiązują do przedstawianych w każdej z trzech części pracy twierdzeń i hipotez teoretycznych. Praca opiera się na kilku explicite bądź implicite sformułowanych ogólnych tezach, które wydają się dobrze odzwierciedlać zarówno kierunek dociekań teoretycznych, jak i studiów empirycznych nad luką technologiczną w międzynarodowej literaturze przedmiotu. Teza podstawowa dotyczy współzależności globalizacji – zwłaszcza w wymiarze handlowym – i technologii we współczesnym świecie. Druga teza dotyczy sektorowego (gałęziowego) zróżnicowania luki technologicznej, z czym z kolei wiąże autor słusznie niezbędność powiązania dynamiki luki technologicznej z makroekonomicznymi mecha-
142
Recenzje i omówienia
nizmami absorpcji innowacji, z uwzględnieniem jednak różnic w mikroekonomicznych mechanizmach innowacji i dyfuzji technologii. Nie towarzyszy temu jednak poświęcenie większej uwagi owym różnicom mikroekonomicznym (bezpośrednio traktuje o tym jedynie niewielki objętościowo punkt 3.2; „Dyfuzja w skali mikroekonomicznej” (s. 254– –259), przy uwypukleniu natomiast kwestii związanych z makroekonomicznymi uwarunkowaniami absorpcji (niemal cała część III, „Dynamika luki technologicznej a makroekonomiczna absorpcja”, s. 307–368). Na tle tych dwóch ogólnych (raczej implicite sformułowanych) tez należy postrzegać główną, bardziej już szczegółową i explicite sformułowaną tezę pracy (s. 12), „że dynamika luki technologicznej w gospodarce globalnej nie jest procesem liniowym przebiegającym podobnie jak konwergencja warunkowa w neoklasycznych modelach wzrostu. Dynamika luki technologicznej zależy w sposób istotny od struktury gospodarki”. S. Kubielas wiąże z tym słusznie fakt sektorowego zróżnicowania mechanizmów, ścieżek i dynamiki zamykania luki technologicznej i tempa konwergencji (w rozumieniu zmniejszania różnic produktywności) oraz wzrostu konkurencyjności poszczególnych sektorów w handlu międzynarodowym. Z tezą tą wiążą się logicznie główne hipotezy badawcze przyjęte przez autora: 1) hipoteza o odrzuceniu liniowej wersji hipotezy Gerschenkorna i zastąpieniu jej alternatywnymi modelami luki technologicznej; 2) hipoteza o występowaniu istotnego wzajemnego oddziaływania czynników absorpcji makroekonomicznej oraz popytowych i podażowych czynników innowacji i dyfuzji, przy istnieniu istotnych różnic występujących w tym oddziaływaniu między krajami zaawansowanymi a opóźnionymi technologicznie. Powyższe hipotezy zostały należycie „umocowane” przez autora w teoretycznej literaturze przedmiotu, odwołują się do stanu dotychczasowego rozpoznania odnośnych zjawisk empirycznych w tej literaturze i są oryginalne, a zarazem nietrywialne. W pełni więc spełniają standardowe kryteria, jakie w ogólnej metodologii nauki formułuje się w odniesieniu do hipotez badawczych. Nie budzi też zastrzeżeń sposób sformułowania głównego celu pracy („wkład w dopracowanie mikro- i makroekonomicznych podstaw teorii luki technologicznej i ich weryfikacja na podstawie dostępnego materiału empirycznego”; s. 13) oraz sposób konstrukcji i ogólny układ pracy. Jest on bowiem ściśle podporządkowany wskazanym powyżej głównym hipotezom badawczym. Autor formułuje również pojęcie „pytań badawczych” (s. 13) w odniesieniu do teoretycznych i empirycznych rozważań w każdej z trzech części pracy: 1) czy konwergencja i dynamika luki technologicznej jest sektorowo symetryczna czy asymetryczna? 2) z czego wynika asymetryczność luki? 3) czy asymetria ta dotyczy również oddziaływania czynników makroekonomicznych? Pytania te można ująć jako uzasadniony, istotny w sensie poznawczym sposób uszczegółowienia celu głównego. O wysokiej ocenie pracy S. Kubielasa decyduje przede wszystkim wskazany już fakt, że jest to pierwsze – i znakomite zarazem – w polskim piśmiennictwie ekonomicznym monograficzne opracowanie zajmujące się kategorią luki technologicznej, jej istotą, pomiarem, ścieżkami zamykania tej luki i jej makroekonomicznymi uwarunkowaniami. Autor przyjmuje przy tym założenie o sektorowym zróżnicowaniu luki technologicznej (a więc i w konsekwencji takim samym zróżnicowaniu wielkości luki, szybkości jej zamykania i uwarunkowań makroekonomicznych) i (często) jej charakterze nieliniowym (np. względem poszczególnych zmiennych makroekonomicznych podażowych i popytowych). Praca zawiera krytyczną analizę i syntezę, z próbami licznych własnych uogólnień autora,
PROPONUJEMY
ZAMIESZCZENIE
REKLAMY
TEMATYCZNIE ZWIĄZANEJ Z DZIEDZINĄ NAUK EKONOMICZNYCH Reklama w kolorze 2100 zł + 23% VAT (2583 zł brutto) Reklama czarno-biała 1600 zł + 23% VAT (1968 zł brutto) Cena dotyczy jednorazowej publikacji reklamy w pojedynczym numerze
Zainteresowanych prosimy o kontakt z Wydawnictwem Key Text Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., 01-142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632-11-36, kom. 665-108-002 www.keytext.com.pl, e-mail: wydawnictwo@keytext.com.pl
Zapraszamy od poniedziałku do piątku w godzinach od 9.00 do 17.00
www.ekonomista.info.pl
EKONOMISTA
EKONOMISTA
Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma
Warunki prenumeraty 11 Wydawnictwo Key Text
Wpłaty na prenumeratę przyjmowane są na okres nieprzekraczający jednego roku. Prenumerata rozpoczyna się od naj bliższego numeru po dokonaniu wpłaty na rachunek bankowy nr: 64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Wydawnictwo Key Text spółka z o.o., ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa. Cena jednego numeru w prenumeracie krajowej w 2011 r. wynosi 50,40 PLN; ze zleceniem dostawy za granicę równa będzie cenie prenumeraty krajowej plus rzeczywiste koszty wysyłki. Cena prenumeraty za okres obejmujący kilka numerów jest wielokrotnością tej sumy. Cena prenumeraty krajowej na 2011 r. wynosi 302,40 zł (w tym 5% VAT).
11 „RUCH” S.A.
Prenumerata krajowa Wpłaty na prenumeratę przyjmują jednostki kolportażowe „RUCH” S.A. właściwe dla miejsca zamieszkania. Termin przyj mowania wpłat na prenumeratę krajową do 5-go dnia każdego miesiąca poprzedzającego okres rozpoczęcia prenumeraty. infolinia 0-804-200-600; www.ruch.com.pl Prenumerata zagraniczna Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela „RUCH” S.A. Oddział Krajowej Dystrybucji Prasy, 01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33, telefony 0-22 53-28-731 – prenumerata płatna w walucie obcej; telefony 022 53-28-816, 022 53-28-734, 022 53-28-819 – prenumerata płatna w PLN. infolinia 0-804-200-600 Prenumerata opłacana w PLN Przelewem na konto w banku: PEKAO S.A. IV O/Warszawa, 68 1240 1053 1111 0000 0443 0494 lub w kasie Oddziału. Dokonując wpłaty za prenumeratę w banku czy też w Urzędzie Pocztowym należy podać: nazwę naszej firmy, nazwę banku, numer konta, czytelny, pełny adres odbiorcy za granicą, zamawiany tytuł, okres prenumeraty, rodzaj wysyłki (pocztą priory tetową czy ekonomiczną). Warunkiem r ozpoczęcia w ysyłki prenumeraty jest dokonanie wpłaty na nasze konto. Prenumerata opłacana w dewizach przez odbiorcę z zagranicy –– przelew na nasze konto w banku: SWIFT banku: PKOPPLPWXXX w USD PEKAO S.A. IV O/W-wa IBAN PL54124010531787000004430508 w EUR PEKAO S.A. IV O/W-wa IBAN PL46124010531978000004430511 Po dokonaniu przelewu prosimy o przesłanie kserokopii polecenia przelewu z podaniem adresu i tytułu pod nr faxu +48 022 532-87-31. –– czek wystawiony na firmę „RUCH SA OKDP” i przesłany razem z zamówieniem listem poleconym na nasz adres. –– karty kredytowe VISA i MASTERCARD płatność przez http://www.ruch.pol.pl.
EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900
2011 1
2011
1 W numerze Andrzej Czyżewski, Sebastian Stępień
Wspólna polityka rolna UE po 2013 r. a interesy polskiego rolnictwa Eugeniusz Kwiatkowski
Kryzys globalny a rynek pracy w Polsce i innych krajach Grupy Wyszehradzkiej Jan Fałkowski
Konkurencja między partiami politycznymi a polityka gospodarcza
11 „Kolporter” S.A.
ul. Strycharska 6, 25-659 Kielce
11 „Garmond Press” S.A.
ul. Sienna 5, 31-041 Kraków
11 Wersja elektroniczna (również numery archiwalne) do nabycia: http://www.ekonomista.info.pl Ekonomista 2011, nr 1, s. 1–152 Cena 50,40 PLN
Wydawnictwo KEY TEXT WARSZAWA
Indeks 357030 ISSN 0013-3205 Cena 50,40 zł (w tym 5% VAT)