Ekonomista 2011 5 demo

EKONOMISTA

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wy­daw­nic­two Key Text

Wpła­ty na pre­nu­me­ra­tę przyj­mo­wa­ne są na okres nie­prze­kra­cza­ją­cy jed­ne­go ro­ku. Pre­nu­me­ra­ta roz­po­czy­ na się od naj­bliż­sze­go nu­me­ru po do­ko­na­niu wpła­ty na ra­chu­nek ban­ko­wy nr: 64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Wy­daw­nic­two Key Text sp. z o.o. ul. Wolska 64a, 01-134 War­sza­wa +48 22 632-11-36.

Ce­na jed­ne­go nu­me­ru w pre­nu­me­ra­cie krajowej w 2012 r. wy­no­si 55,65 PLN; ze zle­ce­niem do­sta­wy za gra­ni­cę rów­na będzie ce­nie pre­nu­me­ra­ty kra­jo­wej plus rze­czy­wi­ste kosz­ty wy­sył­ki.

Ce­na pre­nu­me­ra­ty za okres obej­mu­jący kil­ka nu­me­rów jest wie­lo­krot­no­ścią tej su­my.

Ce­na pre­nu­me­ra­ty kra­jo­wej na 2011 r. wy­no­si 333,90 zł (w tym 5% VAT).

11 Prenumerata realizowana przez „RUCH” S.A.

Prenumerata krajowa Zamówienia na prenumeratę przyjmują Zespoły Prenumeraty właściwe dla miejsca zamieszkania klienta do 5-go dnia każdego miesiąca poprzedzającego okres rozpoczęcia prenumeraty.

Pre­nu­me­ra­ta ze zleceniem wysyłki za granicę Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela RUCH S.A. Biuro Kolportażu – Zespół Obrotu Zagranicznego 01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33 Tel. +48 22 532 88 23, 532 88 16 www.ruch.pol.pl

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2011 5

Indeks 357030 ISSN 0013-3205 Cena 50,40 zł (w tym 5% VAT)

2011

5 W numerze Jerzy Osiatyński

Warunki gotowości Polski do wejścia do strefy euro Piotr Ciżkowicz, Andrzej Rzońca

Dlaczego banki centralne nie powinny podwyższać celu inflacyjnego?

Piotr Misztal

Koncentracja towarowa eksportu a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej Stanisław Urbański

11 „Kol­por­ter” S.A. – pren-kold@kolporter.com.pl, +48 22 35-50-471 do 478 11 „Gar­mond Press” S.A. – prenumerata.warszawa@garmondpress.pl, 01-106 Warszawa, ul. Nakielska 3, +48 22 836-69-21 11 Wersja elektroniczna (również numery archiwalne) do nabycia: http://www.ekonomista.info.pl

Cross-Section Changes of Rates of Return on the Shares Traded on the Warsaw Stock Exchange

Eko­no­mi­sta 2011, nr 5, s. 651–768 Ce­na 50,40 PLN

PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Wydawnictwo Key Text

WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej.

2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego.

Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do 30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły.

3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl 4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim).

5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście – przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać: –– w odniesieniu do pozycji książkowych – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania; –– w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po tytule dzieła; –– w odniesieniu do artykułów z czasopism – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma; –– w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu; –– powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie z numerem strony).

6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków.

7. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail.

Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej: tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka).

Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach.

8. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na łamach „EKONOMISTY”, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji.

9. Materiały zamieszczone w „EKONOMIŚCIE” są chronione prawem autorskim.

Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji.

10. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2011

5

PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

WARSZAWA

Wydawnictwo Key Text

WydawcY © Copyright by POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH © Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne © Copyright by WYDAWNICTWO KEY TEXT

Rada Programowa

Marek Belka, Adam Budnikowski, Zbigniew Czerwiński, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz, Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Jan Lipiński, Aleksander Łukaszewicz, Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek, Urszula Płowiec, Krzysztof Porwit, Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Andrzej Wernik, Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady) Michał G. Woźniak

Komitet Redakcyjny

Marek Bednarski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki, Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego), Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga, Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny), Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Andrzej Wojtyna

Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Adres Redakcji: 00-042 Warszawa, Nowy Świat 49, tel. 022 55 15 416 oraz 417 http://www.ekonomista.info.pl redakcja@ekonomista.info.pl

Polecamy wersję elektroniczną czasopisma http://www.ekonomista.info.pl

Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Wolska 64 A, 01–134 Warszawa tel. 022 632 11 39, 022 632 11 36, fax wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 470 egz., ark. wyd. 10

Spis treści Artykuły Jerzy O S I A T Y Ń S K I: Warunki gotowości Polski do wejścia do strefy euro. . . . .

Piotr C I Ż K O W I C Z, Andrzej R Z O Ń C A: Dlaczego banki centralne nie powinny podwyższać celu inflacyjnego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Piotr M I S Z T A L: Koncentracja towarowa eksportu a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Stanisław U R B A Ń S K I: Cross-Section Changes of Rates of Return on the Shares Traded on the Warsaw Stock Exchange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

659 677 691 709

Mi­scel­la­nea Sławomir K A L I N O W S K I: Promocja ilościowa jako gra strategiczna . . . . . . .

733

Eseje Tadeusz K O W A L I K: Poglądy ekonomiczne Josepha Stiglitza . . . . . . . . . . . . . .

747

Recenzje i omówienia Tadeusz T yszk A : Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna (rec. Bożena Klimczak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

765

* Każ­dy ar­ty­kuł za­wie­ra stresz­cze­nie w ję­zy­ku an­giel­skim i ro­syj­skim.

An­giel­sko­ję­zycz­ne stresz­cze­nia ar­ty­ku­łów za­miesz­cza­nych w „Eko­no­mi­ście” są re­je­strowane w serwisie: International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): http://www.ibss.ac.uk oraz „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl (LISTA FILADELFIJSKA)

Con­tents Ar­tic­les Jerzy O S I A T Y Ń S K I: Preconditions of Poland’s Entry to the Euro Area . . . .

Piotr C I Ż K O W I C Z, Andrzej R Z O Ń C A: Why Shouldn’t Central Banks Raise Their Inflation Targets?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Piotr M I S Z T A L: Commodity Export Concentration and Economic Growth in the EU Member Countries. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Stanisław U R B A Ń S K I: Cross-Section Changes of Rates of Return on the Shares Traded on the Warsaw Stock Exchange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

659 677 691 709

Mi­scel­la­nea Sławomir K A L I N O W S K I: Quantitative Promotion as a Strategic Game. . . .

733

Essays Tadeusz K O W A L I K: Economic Views of Joseph E. Stiglitz . . . . . . . . . . . . . . . .

747

Book Reviews Tadeusz T Y S Z K A: Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna (Decisions: Psychological and Economic Perspective) (rev. by Bożena Klimczak). . . . . . . . . . .

765

*

Each ar­tic­le is fol­lo­wed by a sum­ma­ry in En­glish and Rus­sian.

Abstracts of „Ekonomista” are reproduced in the International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): http://www.ibss.ac.uk and „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http:// cejsh.icm.edu.pl

Содержание Статьи Ежи О С Я Т Ы Н Ь С К И: Условия готовности Польши к вступлению в еврозону Петр Ц И Ж К О В И Ч, Анджей Ж О Н Ь Ц А: Почему центробанки не должны повышать инфляционную цель? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Петр М И Ш Т А Л Ь: Концентрация экспорта и экономический рост в странах Евросоюза . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Станислав У Р Б А Н Ь С К И: Изменение норм доходности акций, котируемых на Бирже ценных бумаг в Варшаве. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

659 677 691 709

Разное Славомир К А Л И Н О В С К И: Количественный промоушн как стратегическая игра. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

733

Эссе Тадеуш К О В А Л И К: Экономические взгляды Джозефа Стиглица. . . . . . . . . . .

747

Рецензии и обсуждения Тадеуш Т Ы Ш К О: Решения. Психологическая и экономическая перспектива (рец. Божена Климчак). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

765

*

Каждая статья сопровождается резюме на английском и руском языках.

Содержание и резюме статей, помещаемых в „Экономисте”, регистрируютсяв библиографическом сервисе International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): http://www.ibss.ac.uk a также в „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

Jerzy Osiatyński*

Warunki gotowości Polski do wejścia do strefy euro** Wstęp Unia Europejska jest konstrukcją w nie mniejszym stopniu polityczną, jak gospodarczą, opartą na wspólnie podzielanych wartościach i na zasadzie wspólnej odpowiedzialności i solidarności jej państw członkowskich. Jest konstrukcją, dzięki której naturalne polityczne i gospodarcze konflikty interesów rozwiązuje się w drodze negocjacji lub w drodze konkurencji w ramach wspólnego rynku. Jest jedną z tych konstrukcji, które od Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (1953 r.) i Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (1958 r.) zapewniły prawie całej powojennej Europie kilkadziesiąt lat bez zbrojnych konfliktów i wojen, choć nie oszczędziły zbrojnych konfliktów lokalnych.

Od swego powstania wspólnota gospodarcza krajów Europy musiała się mierzyć z dysproporcjami rozwoju jej krajów członkowskich, a jej normalne funkcjonowanie wymagało spełnienia ostrych warunków członkostwa, zwłaszcza od czasu wprowadzenia czterech kardynalnych swobód gospodarczych: nieskrępowanego przepływu towarów, usług, ludzi i kapitału. Unia Gospodarcza i Walutowa, obszar wspólnego pieniądza, wymagała warunków jeszcze ostrzejszych.

Nie wszystkie kraje, które do tego obszaru przystąpiły, były do tego należycie przygotowane, a konstrukcja euro spoczęła na chwiejnych fundamentach. Szeroka strefa euro była w interesie przedsiębiorców starych krajów członkowskich, dla których otwierała nowe rynki zbytu, gdzie mogli realizować swoje przewagi technologiczne i konkurencyjne. W interesie zarówno starych krajów członkowskich, jak i krajów do UE aplikujących było wolniejsza dynamika rozszerzania, postępującego wraz ze stopniowym ujednolicaniem nie tylko polityki pieniężnej, lecz także fiskalnej, tworzeniem instytucjonalnych podstaw prewencyjnego nad nią nadzoru * Prof. dr hab. Jerzy Osiatyński – Wyższa Szkoła Finansów i Prawa w Bielsku-Białej, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN; e-mail: jerzy.osiatynski@sejm.gov.pl ** Szkic ten dedykuję profesorowi Kazimierzowi Łaskiemu, mojemu wielkiemu przyjacielowi, wyrozumiałemu i cierpliwemu profesorowi i mentorowi, z okazji 90. rocznicy jego urodzin 15 grudnia 2011 r.

660

Jerzy Osiatyński

UE, a co więcej, także polityki konkurencji, która pozwalałby wszystkim krajom członkowskim utrzymywać swoje pozycje konkurencyjne w średnim okresie.

Z upływem lat niektóre kraje obszaru euro traciły kwalifikacje, aby spełniać warunki brzegowe uczestniczenia w nim, a ojcowie założyciele nie przewidzieli rozwiązań awaryjnych na taką okoliczność. Jednak trudno dziś sobie wyobrazić załamanie się obszaru euro, które nie osłabiłoby gruntownie samej Unii, jeśli w ogóle by jej nie przekreśliło. Dlatego za imperatyw Polski – jak i innych krajów Unii Europejskiej – uważam obronę systemu euro i jego konsolidację. Jest to bowiem obrona podstawowych wartości i przesłania Unii Europejskiej. Ale dlatego też decyzja o dacie przystąpienia przez Polskę do obszaru euro musi być poprzedzona starannym przygotowaniem. Pytanie, które – korzystając z lekcji obecnego kryzysu – powinniśmy postawić, jest następujące. Co powinniśmy zrobić jeszcze przed przystąpieniem do strefy euro, aby po przystąpieniu trwale zachować i umacniać naszą pozycję konkurencyjną? Jest to bowiem nie tylko warunek odrabiania dystansu gospodarczego dzielącego nas od przeciętnej w UE, ale także tego, aby w kilka lat po wprowadzeniu euro Polska nie znalazła się w sytuacji krajów, które warunkom uczestnictwa w tym obszarze raczej nie są w stanie obecnie sprostać.

Niezależnie od zdolności do trwałego wypełniania przez kraje członkowskie strefy euro warunków członkostwa istnieje równie ważny i żywo dyskutowany problem konstrukcyjnych ram Unii Gospodarczej i Walutowej, które okazały się niewystarczające do sprostania dzisiejszym wyzwaniom systemu euro. Istotę problemu dobrze oddaje popularny od niedawna termin „trylematu niemożliwości”.

Wyobraźmy sobie trójkąt, na którego wierzchołkach umieszczono trzy konstytutywne cechy Unii Europejskiej oraz Unii Gospodarczej i Walutowej: na jednym suwerenność krajów wspólnoty, na drugim – jej otwartość dla nowych członków, na trzecim – dyscyplinę fiskalną. Otóż można znaleźć rozwiązania, które spełnią warunki dla każdej pary tych wierzchołków, ale nie dla wszystkich trzech. Kiedy w jednym równaniu chcemy zawrzeć suwerenność krajów członkowskich Unii, jej otwarty charakter i indywidualnie prowadzoną politykę fiskalną, nie znajdziemy rozwiązania, które pozwalałoby jednocześnie spełnić te trzy postulaty.

Od kilku lat próbuje się zatem zwiększyć dyscyplinę fiskalną kosztem ograniczenia suwerenności, zachować suwerenność i dyscyplinę, ale zamknąć Unię w dotychczasowym składzie, a kiedy okazuje się to niewystarczające, wewnętrznie wydzielić podgrupy Unii „różnych prędkości”1. Starając się zachować otwarty charakter UE, zmierzamy w stronę federalizmu gospodarczego, ale czy można go ograniczyć tylko do gospodarki, kiedy instrumentami realizacji celów politycznych są publiczne pieniądze? Czy wystarczy sama tylko poprawa koordynacji po1 Formalną podstawę dla zabiegów dzielących UE dają nowe zapisy Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, które w art. 136 zawierają szczególne postanowienia dla krajów obszaru euro. Przewidują one możliwość przyjmowania specjalnych środków w celu wzmocnienia koordynacji i dyscypliny budżetowej tych krajów, określanie kierunków ich polityki gospodarczej i zapewnianie nad nią nadzoru, a o przyjmowaniu tych środków decydują tylko kraje należące do strefy euro.

Piotr Ciżkowicz* Andrzej Rzońca**

Dlaczego banki centralne nie powinny podwyższać celu inflacyjnego?

Wstęp Olivier Blanchard, główny ekonomista Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), wraz z dwoma innymi ekonomistami [Blanchard i in. 2010], zasugerował na początku 2010 r., aby banki centralne rozważyły podniesienie swoich celów inflacyjnych z obecnych około 2%1 do około 4%. Wyższe w konsekwencji nominalne stopy procentowe miałaby dać bankom centralnym możliwość większych obniżek stóp w sytuacji głębokiej recesji, a w efekcie możliwość silniejszego pobudzania wydatków prywatnych i szybszego wyprowadzania gospodarki z recesji.

Wiele już napisano, dlaczego sugestii Blancharda nie powinno się przyjąć.

Wydaje się, że sam autor zaczął się z niej wycofywać, wskazując na nieporozumienia powstałe przy jej interpretacji2. Ponieważ jednak zaczęła ona żyć własnym życiem, warto przeanalizować konsekwencje jej ewentualnego wprowadzenia.

W niniejszym artykule przedstawiamy słabości tej koncepcji.

Artykuł składa się z trzech części. Najpierw przedstawiamy dotychczasowe dwie główne linie krytyki propozycji Blancharda. Pierwsza, dotycząca krótkiego okresu, jest związana z oceną wpływu podniesienia celu inflacyjnego na premię za ryzyko wliczane do stóp procentowych i skutków zmian tej premii dla stabilności gospodarki światowej. Druga, odnosząca się do dłuższej perspektywy, od* Dr

Piotr Ciżkowicz – Katedra Międzynarodowych Studiów Porównawczych, Kolegium Analiz Porównawczych, Szkoła Główna Handlowa; e-mail: piotr.cizkowicz@sgh.waw.pl ** Dr Andrzej Rzońca – Katedra Międzynarodowych Studiów Porównawczych, Kolegium Analiz Porównawczych, Szkoła Główna Handlowa; e-mail: andrzej.rzonca@nbp.pl 1 Cel inflacyjny na poziomie 2% jest typowy dla krajów wysoko rozwiniętych. Jeśli natomiast uwzględni się wszystkie kraje prowadzące politykę pieniężną według strategii bezpośredniego celu inflacyjnego, wtedy jego typowa wartość przesuwa się w okolice 3% (zob. np. [Roger 2009]).

2 Zob. np. wywiad Blancharda dla „Rzeczpospolitej” (8.06.2010).

678

Piotr Ciżkowicz, Andrzej Rzońca

wołuje się do kosztów inflacji. Następnie dodajemy do nich trzecią, wynikającą z wpływu polityki pieniężnej na ryzyko powstawania baniek spekulacyjnych na rynkach aktywów. Wreszcie, zarysowujemy alternatywne rozwiązania względem podniesienia celu inflacyjnego. Argumentujemy, że w świetle doświadczeń z globalnego kryzysu finansowego pożądane byłoby wykorzystanie do badania procesów inflacyjnych, obok analizy ekonomicznej, również analizy monetarnej. Podsumowanie zawiera główne wnioski.

1. Dotychczasowe zastrzeżenia do propozycji podwyższenia celu inflacyjnego Krytycy propozycji Blancharda, wśród nich J.C. Trichet, prezes Europejskiego Banku Centralnego, A. Weber, prezes banku centralnego Niemiec oraz P. Hildebrand, prezes narodowego banku Szwajcarii, zwracali uwagę głównie na dwie kwestie3.

Po pierwsze, samo przechodzenie do podwyższonego celu inflacyjnego mogłoby zdestabilizować gospodarkę światową wychodzącą z kryzysu, bo oczekiwania, że bank centralny pomoże rządom pozbyć się teraz części realnej wartości ich długów poprzez inflację, musiałyby doprowadzić do wyprzedaży obligacji skarbowych. Rządy, ale też inni dłużnicy, aby zachęcić ludzi do ponownego pożyczania im pieniędzy, musieliby zrekompensować wierzycielom ryzyko utraty – na skutek inflacji – części wartości wierzytelności. Dłużnicy pozbyliby się co prawda części przeszłych długów, ale droższa stałaby się obsługa nowych. Dany poziom zadłużenia w relacji do dochodów dłużników powodowałby większy ciężar odsetek. To zmniejszałoby zdolność dłużników, a w przypadku niektórych (najbardziej zadłużonych lub – ogólniej – mających najmniejszą swobodę w kształtowaniu swoich wydatków) także skłonność do spłaty zobowiązań. W rezultacie poziomy długów uznawane przez wierzycieli za niegrożące niewypłacalnością dłużników mogłyby w przypadku części z nich (w tym niektórych krajów) spaść poniżej obserwowanych obecnie poziomów. Ryzyko bankructw, zamiast spaść, wzrosłoby. Instytucje finansowe, które wciąż jeszcze nie rozwiązały dotychczasowych problemów, zostałyby uderzone przez kolejne wstrząsy.

Po drugie, w dłuższej perspektywie utrzymywanie inflacji na poziomie podwyższonych celów inflacyjnych oznaczałoby zmuszenie społeczeństw do ponoszenia kosztów podwyższonej inflacji – takich jak zwiększona niepewność przy planowaniu wydatków, trudniejszy dostęp do kredytu, spadek siły nabywczej pieniądza itp.4. Koszty te spadłyby przede wszystkim na uboższą część społeczeństw, bo 3 J.C. Trichet podkreślał pierwsze z zagrożeń związanych z sugestią Blancharda. A. Weber i P. Hildebrand [2010] zwracali uwagę na obie jej wady.

4 Omówienie szerokiej listy kosztów inflacji można znaleźć m.in. w: Fischer i Modigliani [1980]. Również Blanchard, Dell’Ariccia i Mauro [2010] wymieniają wiele z tych kosztów. Mają rację, że część z nich, w szczególności te związane z brakiem neutralności systemów podatko-

Piotr Misztal*

Koncentracja towarowa eksportu a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej Wprowadzenie W literaturze ekonomicznej wyróżnia się dwa podstawowe typy dywersyfikacji eksportu: towarową i geograficzną. Dywersyfikacja towarowa występuje wtedy, gdy kraj eksportuje nowe produkty na nowe rynki zbytu (NPNR) lub gdy eksportuje nowe produkty na tradycyjne rynki zbytu (NPTR). Zatem dywersyfikacja towarowa jest sumą NPNR i NPTR. Z kolei dywersyfikacja geograficzna występuje wówczas, gdy kraj eksportuje nowe produkty na nowe rynki zbytu (NPNR) lub gdy eksportuje tradycyjne produkty na nowe rynki zbytu (TPNR). Stąd dywersyfikacja geograficzna jest sumą NPNR i TPNR (rys. 1).

Ry s u n e k 1

Podstawowe typy dywersyfikacji eksportu Tradycyjne produkty (TP)

Nowe produkty (NP)

Tradycyjne rynki (TR)

(TPTR)

(NPTR)

Nowe rynki (NR)

(TPNR)

(NPNR)

Źródło: Amurgo-Pacheco, Pierola [2008].

Wyróżnia się dwa rodzaje dywersyfikacji geograficznej eksportu: względną i bezwzględną (absolutną). Względna dywersyfikacja geograficzna odnosi się do eksportu tych produktów, których rozkład geograficzny znacznie różni się od rozkładu całkowitego eksportu. Z kolei absolutna dywersyfikacja występuje wtedy, gdy eksport określonych dóbr jest równomiernie rozmieszczony pomiędzy poszczególne rynki zagraniczne. * Dr

Piotr Misztal – Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Integracji Regionalnej, Politechnika Radomska; e-mail: misztal@tkdami.net

692

Piotr Misztal

Również dywersyfikację towarową eksportu można podzielić na dwa rodzaje: poziomą (horyzontalną) i pionową (wertykalną). Dywersyfikacja horyzontalna odnosi się do zróżnicowania produkcji między różne branże przemysłu, a dywersyfikacja wertykalna obejmuje zróżnicowanie produkcji w ramach tej samej branży przemysłu. Zdaniem wielu ekonomistów oba rodzaje dywersyfikacji towarowej eksportu (horyzontalna i wertykalna) pozytywnie oddziałują na wzrost gospodarczy [Kenji, Mengistu 2009].

W literaturze przedmiotu wykorzystuje się głownie trzy wskaźniki służące do pomiaru stopnia dywersyfikacji (koncentracji) eksportu. Pierwszy to wskaźnik dywersyfikacji eksportu Herfindahla, drugi to znormalizowany wskaźnik koncentracji eksportu Hirschmana, a trzecim wskaźnikiem dywersyfikacji jest wskaźnik bezwzględnego odchylenia eksportu.

Wskaźnik Herfindahla [1955] oblicza się według poniższego wzoru:

SPEC jt = /i f

E jit

2

/ j E jit p

,

(1)

2 gałęzi i przez kraj j w okresie t. gdzie Eijt – wartość eksportu towarów w ramach n xit 1 / f p Wartość wskaźnika SPECjt równa 1i =wskazuje na wysoki stopień koncentracji n 1 X jt jt = eksportu, natomiast wartość H indeksu równa zero oznacza wysoki stopień dywer1 syfikacji eksportu.

1n2 Hirschmanna [1945] określa, Z kolei znormalizowany wskaźnik koncentracji E jit / hijt - grupy hit SPEC jtkraju =/ w jakim stopniu eksport danego p krajów jest skoncentrowany na if S jt = i lub / E j 2 go zgodnie niewielkiej liczbie produktów. Oblicza się z poniższym wzorem: jit p

p

2

n xit 1 GDPi, t =// - i, t - k + / bk Hi, t - k + ni, t f akpGDP 1 jt n k=1 i =k1=X H jt = p p ,

(2) Hi, t = / 1|k-Hi, t -1k + / dk GDPi, t - k + yi, t k=1 n k=1 gdzie: /i hijt - hitgałęzi i w okresie t; xit – wartość eksportu towarów S jt = w ramach 2 j w okresie t; Xjt – wartość całkowitego eksportu kraju p p n – liczba gałęzi przemysłu.

E jit 2 / / = + GDPSPEC GDP a bk Hi, t - k + ni, t i, t jt = k/i f i, t - k p k = 1 całkowitą k=1 / j E koncentrację Wartość indeksu Hjt równa 1 oznacza eksportu, a warp p jit tość wskaźnika równa 0 oznacza wysoką dywersyfikację eksportu [Parteka, Tam2 Hi, t = / |k Hi,nt - k x+it / dk GDP 1 i, t - k + yi, t beri 2008]. / f kp= k=1 1 n Trzecią metodą pomiaru stopnia dywersyfikacji eksportu jest wskaźnik bezi = 1 X jt H jt = względnego odchylenia krajowego eksportu od światowego eksportu, obliczany 1 zgodnie z poniższą formułą [Finger, Kreinin1 1979]: n / hijt - hit

, (3) S jt = i 2 gdzie: p p / / = + GDP GDP a hijt – udział gałęzi i w całkowitym eksporcie kraju j w okresie t;bk Hi, t - k + ni, t i, t k i, t - k k=1 k=1 hit – udział gałęzi i w światowym eksporcie w okresie t.

Hi, t =

p

p

k=1

k=1

/ |k Hi, t - k + / dk GDPi, t - k + yi, t

STANISŁAW URBAŃSKI*

Cross-Section Changes of Rates of Return on the Shares Traded on the Warsaw Stock Exchange Introduction The purpose of this paper is to demonstrate the possibilities of pricing of shares using, as an example, securities listed on the Warsaw Stock Exchange (WSE), in light of the ICAPM theory. With this in mind, an aggregated factor line model is constructed.1 This model attempts to price shares listed on the Polish market in 1995–2005, the years preceding Poland’s accession to the European Union.2 Theoretical procedure for the description of rates of return combines Fama and French research [1992, 1993, 1995, 1996], Campbell’s [1996] indications3 and author’s own considerations. This paper, however, differs from analysis methods hitherto used, in that the accepted model factors take into account both the known and unknown future parameters of various methods of investment. The selected explanatory variables are based on values of the FUN functional, defined in section 1 (see equation (2)). The FUN takes into account both share assessment and share pricing factors of listed companies.

The hypothetical investor could successively attain an above–the–average rate of return, on condition that the future state of the economy is anticipated correctly. If investments performed on the basis of FUN permit the attainment of an above–the– *

Stanisław Urbański Ph. D. – Faculty of Management, AGH, University of Science and Technology, Cracow; e–mail: surbansk@zarz.agh.edu.pl 1 The term “aggregated” relates to model factors, which in a complex manner depend on the dynamics of change of financial results and BV/MV and E/MV indicators.

2 The period 1991–1994 is omitted due to the lack of data.

3 Campbell [1996] points out that the empirical applications of ICAPM should not involve the choice of important macroeconomic variables. Factors belonging to this model should relate to innovative variables, which forecast future and various possible ways of investing. On this basis Petkova [2006] proposes empirical implementation of the ICAPM model, in which the factors are market rate of return and four variables forecasting future means of investing.

Petkova demonstrates that the proposed model better fulfils share valuation tests than the Fama and French model.

710

Stanisław Urbański

average rate of return, one may assume that there is a dependence between FUN and the resultants of known and unknown investment methods, which anticipate future states4. In other words, the FUN functional should define the variables of the state, permitting the securing of future payments out on performed investments.

Tests carried out by Urbanski [2006] demonstrate the possibility of taking investment decisions that permit the attainment of above–the–average rates of return on the basis of FUN at the WSE in 1996–2004. As a result, it was conjectured that there is a relationship between FUN and known and unknown variables forecasting the outcome of changing future investment methods.

The proposed model is presented in two main versions: as a two-factor model and a three-factor model. Section 1 discusses theoretical procedure for the description of rates of return and methods of forming and juxtaposing data. Section 2 describes the data and their transformation. Section 3 defines price equilibrium in the light of the proposed two-factor model. Section 4 defines equilibrium in the light of the proposed, three-factor model. Section 5 estimates the impact of characteristics of formed portfolios on the explanatory strength of the proposed model. Section 6 presents a visual assessment of the analysed ICAPM versions; application is made of the Jagannathan and Wang [1996] graphic model. The last part of the paper presents a summary and conclusions.

1. Econometric approach The equilibrium analysis, performed in this paper, assumes that the rate of return on shares is described by the discreet ICAPM version of Merton [1973]. The author accepts and analyses ICAPM implementations which constitute an aggregated factor line model and attempts to describe rates of return on the basis of multi–dimensional indicator structure. This indicator, in keeping with Campbell’s [1996] indications, takes into account assessment and pricing factors of securities and market factors in the light of changing future investment methods. These factors constitute explanatory variables of the proposed model.

Values of rates of return of shares are recorded in keeping with the matrix line regression equation (1)

r = Gb + e,

(1)

where r is the vector of m · n rates of return, G is the m · n # k matrix of aggregated explanatory variables, b is the vector of k regression coefficients and e is the vector of m $ n residual components, m is the number of analysed portfolios during one investment period, n is the number of investment periods, k is the number of analysed explanatory variables plus 1.

4 The

author understands “above–the average rate of return” as a rate of return which is significantly higher than the average rate of return on the WIG (Index of the Warsaw Stock Exchange).

M

I

S

C

E

L

L

A

N

E

A

Sławomir Kalinowski*

Promocja ilościowa jako gra strategiczna Konsumenci podejmują decyzje ekonomiczne, przeznaczając części swojego dochodu pieniężnego na zakupy poszczególnych dóbr. O sposobie tego podziału decyduje równość relacji użyteczności krańcowych do cen nabywanych dóbr [Blaug 2000, s. 344]. Ta sytuacja ma miejsce tak długo, dopóki warunki wyboru konsumenta nie ulegną zmianie.

Jedną z możliwych zmian jest wprowadzenie promocji ilościowej przez sprzedawcę jednego z dóbr. Polega ona na spełnieniu następującej zasady: „jeśli kupisz co najmniej ilość X, otrzymasz dodatkowo a jednostek tego dobra za darmo”1. Oczywiście ilość progowa musi być większa od wielkości zakupu dobra w punkcie optimum konsumenta.

Celem sprzedawców jest skłonienie konsumenta do zwiększenia zakupów tak znacząco, aby zwiększona sprzedaż przyniosła wzrost zysków, nawet po odjęciu kosztu darmowych jednostek dobra. Konsument skorzysta z promocji, jeśli a będzie na tyle duże, że użyteczność ze zmienionej struktury koszyka dóbr przewyższy wartość z optimum konsumenta.

Praktyka procesów wymiany wskazuje, że promocja ilościowa jest jednostronnym aktem woli sprzedawcy, a konsument może jedynie przyjąć ofertę lub nie. W tym artykule będzie ona potraktowana jako gra strategiczna w dwóch postaciach. Po pierwsze, jako gra niekooperacyjna o sumie różnej od zera, w której podmioty wybierają wielkości zmiennych strategicznych niezależnie od siebie (nie wiedzą, co wybierze druga strona).

Zmienną strategiczną konsumenta jest wielkość zakupu dobra X, a sprzedawca wybiera rozmiary darmowego dodatku a. Drugą wersją jest gra kooperacyjna, w której strony uzgadniają wspólnie parę wielkości zmiennych strategicznych. Konsument jest zainteresowany jak najmniejszym poziomem progowego X i jak największym a, sprzedawca odwrotnie. Jest to jedna z wielu sytuacji negocjacyjnych w gospodarce2.

Celem artykułu jest sprawdzenie, czy wymieniona sytuacja negocjacyjna stanowi grę kooperacyjną, w której mogą znaleźć zastosowanie alternatywne propozycje porozumień. * Prof. dr hab. Sławomir Kalinowski – Katedra Mikroekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: slawomir.kalinowski@ue.poznan.pl 1 Z takimi ofertami spotykamy się powszechnie. Doświadczenia indywidualne uczą, że skorzystanie z nich nie zawsze spełnia imperatyw maksymalizacji użyteczności przy danych zasobach pieniężnych i cenach dóbr.

2 Podmioty gospodarcze bardzo często spotykają się z sytuacją, w której stają przed możliwością kooperacji. Na przykład przedsiębiorstwa w duopolu mogą się porozumieć co do podziału rynku lub konkurować w walce o udział w nim. W podobnej sytuacji są pracodawcy i związki zawodowe, które mogą się porozumieć co do wysokości płac lub wybrać konfrontację. Również państwa mogą się porozumieć lub nie w kwestii stawek celnych. Na te i inne przykłady powołał się John Nash, pisząc swój kanoniczny artykuł z propozycją rozwiązania w grach kooperacyjnych [Nash 1950, s. 155–162].

734

Miscellanea

Te propozycje to schemat arbitrażowy Nasha [1953]3 i rozwiązanie egalitarne. Dodatkowo analizie zostaną poddane różnice między wskazaniami analizowanych propozycji rozwiązań kooperacyjnych.

Artykuł ma charakter interdyscyplinarny. Łączy bowiem problemy z zakresu marketingu, mikroekonomii z propozycjami, jakie niesie teoria gier. Treść artykułu mieści się w nurcie ekonomii normatywnej.

1. Schemat arbitrażowy Nasha Dwupodmiotowa sytuacja negocjacyjna została zdefiniowana w klasycznym artykule Nasha jako: „możliwość współpracy dla wspólnych korzyści na więcej niż jeden sposób”, a w prostszej wersji jako stan, w którym „żadna decyzja podjęta przez jeden z podmiotów bez zgody partnera nie może wpłynąć na korzyści tego drugiego” [Nash 1950, s. 155].

Logika schematu arbitrażowego opiera się na wielu założeniach, których spełnienie umożliwia konstrukcję modelu sytuacji negocjacyjnej. Po pierwsze, należy przeprowadzić charakterystykę podmiotów w niej uczestniczących. Są one racjonalne, mają zdefiniowane funkcje użyteczności osiąganych korzyści, identyczne zdolności negocjacyjne oraz pełną informację o parametrach wyborów dokonywanych przez partnerów. Druga grupa założeń dotyczy zbioru rozwiązań (S) stanowiących pary korzyści każdej ze stron osiągane w zależności od podejmowanych przez nie decyzji. Według Nasha, zbiór rozwiązań musi być zwarty i wypukły [1950, s. 158]. Zwartość sprawia, że zbiór rozwiązań jest ograniczony i można go zamknąć w odpowiednio dużym kwadracie przestrzeni euklidesowej. To implikuje, że każda ciągła funkcja użyteczności korzyści jednego podmiotu zakłada maksymalną wartość zbioru dla danej użyteczności drugiego podmiotu. Wypukłość zbioru rozwiązań sprawia, że dla danego rozwiązania można znaleźć alternatywę zwiększającą korzyść co najmniej jednego podmiotu bez zmniejszania korzyści drugiego tylko w obrębie tego zbioru. Nigdy przez znalezienie rozwiązania będącego efektem odpowiedniego mieszania strategii.

Ważnym punktem zbioru rozwiązań jest sytuacja braku współpracy między podmiotami. Funkcje użyteczności korzyści w tym punkcie przybierają wartość zero. Przyrosty korzyści uzyskane przez podmioty dzięki współpracy będą za punkt odniesienia miały tą właśnie sytuację. Innymi słowy punkt odniesienia jest rozwiązaniem niekooperacyjnym, do którego podmioty mogą przywrócić w wypadku niepowodzenia negocjacji. Ustalenie zerowych współrzędnych punktu odniesienia jest możliwe dzięki założeniu o możliwości liniowej transformacji zbioru rozwiązań, która nie będzie miała wpływu na wybór rozwiązania arbitrażowego Nash twierdził, że w zbiorze rozwiązań istnieje jedno, które każdemu podmiotowi przynosi korzyści, jakich oczekuje. Można zatem przyjąć, że racjonalne podmioty zgodzą się na to właśnie lub ekwiwalentne rozwiązanie. Istnieje punkt, który nazwiemy rozwiązaniem arbitrażowym (c(S)), należący do zbioru rozwiązań dostępnych i traktowanych przez podmioty jako obopólnie korzystne. Znajdując warunki charakteryzujące rozwiązanie arbitrażowe, Nash wyznaczył prostą metodę jego wyznaczania.

Pierwszy warunek jest wyrazem założenia o racjonalności podmiotów. Jeśli istnieje rozwiązanie a w zbiorze S takie, że jest w nim inne, b, o własności u1(b) > u1(a) i u2(b) > > u2(a) to a ! c(S). Ten warunek odzwierciedla dążenie racjonalnych podmiotów do maksymalizacji użyteczności w ramach uzgodnionego rozwiązania arbitrażowego. Ponadto ogranicza on poszukiwania rozwiązania arbitrażowego do takiego podzbioru S, w którym 3 Harsanyi dowiódł, że rozwiązanie kooperacyjne Nasha daje to samo wskazanie co model negocjacyjny Zeuthena [Harsanyi 1956].

e

s

e

j

e

Tadeusz Kowalik*

Poglądy ekonomiczne Josepha Stiglitza 1. Publikowany, lecz przemilczany Aż sześć książek Josepha E. Stiglitza opublikowało Wydawnictwo Naukowe PWN (trzy w przekładzie Adama Szeworskiego). Ukazały się: Globalizacja (2004), Ekonomia sektora publicznego (2004), Szalone lata dziewięćdziesiąte (2006), Fair trade (wespół z A. Charltonem, 2006), Wizja sprawiedliwej globalizacji (2007), Wojna za trzy biliony dolarów [wespół z L.J. Blimes 2010]. Ich autora przybliżały do polskiego czytelnika również wywiady w różnych pismach oraz wiele artykułów zamieszczanych w gazetach. Nie można więc powiedzieć, że Stiglitz jest w Polsce nieznany. Ale ta wyjątkowo duża obecność amerykańskiego uczonego na polskim rynku księgarskim i spora obecność w mediach nie oznacza popularności jego idei ani wśród naszych ekonomistów, ani w mediach. Cytowany jest z rzadka.

Recenzji z jego książek ukazało się (jeśli nie liczyć recenzji napisanych przez autora tego artykułu) mniej niż przekładów. Te zaś, które się ukazały, były raczej krytyczne lub wręcz odrzucające. Balcerowicz skorzystał nawet z okazji, aby Stiglitza – publicystę porównać z Lepperem. Jedyna merytoryczna polemika ze Stiglitzem polskich ekonomistów (M. Dąbrowskiego, S. Gomułki, J. Rostowskiego) na temat transformacji w Europie Środkowej i Wschodniej, głównie w Polsce i Rosji, ukazała się tylko w języku angielskim. W Polsce nikt chyba nie zwrócił na nią uwagi. Nie zmienił stosunku do niego nawet tak znamienny fakt, iż ostatni kryzys pozytywnie zweryfikował znacznie wcześniejszy i wielokrotny atak tego laureata Nagrody Nobla nie tylko na rażącą jednostronność globalizacji, lecz także na „amok deregulacji”, na „kreatywną księgowość”, na obniżenie etycznych standardów w sektorze bankowym itp. Te kryzysogenne zjawiska Stiglitza dostrzegł i opisał już w Szalonych latach dziewięćdziesiątych (wydanie angielskie w 2003 r.).

Artykuł G. Ziewiec zamieszczony w 2009 r. w „Ekonomiście” (doktorantki stającej się dopiero ekonomistką), zawierający rzetelną i kompetentną rekonstrukcję poglądów Stiglitza na globalizację, jest jak dotąd absolutnym wyjątkiem. Czyżby ten wyjątek zapowiadał, iż dopiero dorastające pokolenie doceni Stiglitza?

Wygląda na to, że jak dotąd Wydawnictwo Naukowe PWN lepiej rozumiało rolę i wagę tej wyjątkowej indywidualności niż środowisko ekonomistów. Czy ukazanie się siódmej książki tego uczonego [Freefall. Jazda bez trzymanki 2010] wydanej nakładem Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego zmieni tę sytuację1? Czy pomoże temu osobiste zaangażowanie się prezesa PTE, prof. Elżbiety Mączyńskiej? Jej przedmowa może i po* Prof. zw. dr hab. Tadeusz Kowalik – Instytut Nauk Ekonomicznych PAN; e-mail: tad.kowalik@ gmail.com 1 PTE pospieszyło się z wydaniem przekładu – ukazał się w tym samym roku co oryginał.

748

Eseje

winna być rozumiana jako skierowane do ekonomistów wezwanie do wyciągnięcia wniosków z analizowanego przez Stiglitza ostatniego kryzysu. Wezwanie do – bagatela – „poszukiwania odpowiedzi na pytanie o nowy paradygmat ekonomii, a także nowy model (…) ustroju gospodarczego i kierunki rozwiązań oraz regulacji stabilizujących gospodarkę globalną i gospodarki krajowe”. To bardzo zobowiązujące wezwanie, które powinno doprowadzić do zerwania z dotychczasową praktyką pomijania, przemilczania rzeczy wykraczających poza swojską poprawność polityczną. Mączyńska nie wyklucza jednak, że kolejny głos tego reformatora, jak wiele propozycji antykryzysowych, zostanie zignorowany. „Na razie jednak, jako remedium na kryzys proponowane są środki leczące jedynie objawy (…). To tak, jakby próbować leczyć zawał serca aspiryną. Wciąż zatem kryzys, mimo że uznany za pierwszy kryzys globalny, w mniejszym lub większym stopniu jest traktowany jedynie jako po prostu wypadek przy pracy”. Ten sam dylemat – dostrzeganie wielkich szans i ich wysoce prawdopodobna utrata – nurtuje autora książki.

2. Globalizacja jako amerykanizacja2 Artykuł niniejszy jest próbą ogólniejszego rzutu oka na tę część naukowej i społecznej drogi, którą znaczą wydane po polsku książki Stiglitza. Wadą tego przeglądu jest pominięcie wczesnych publikacji, rozwijających pewne ważne wątki ekonomii neoklasycznej.

A to dzięki krytyce i poprawianiu teorii neoklasycznej wszedł on do grona noblistów.

Choć sam widzi na swej drodze więcej kontynuacji niż negacji, treść publikowanych książek świadczy, że nawet tak udoskonalony przezeń aparat neoklasyczny jest mu coraz mniej potrzebny.

Za cezurę między Stiglitzem „dojrzewajacym” i Stiglitzem „dojrzałym” skłonny jestem uważać 2000 r. Dawał on temu wyraz w wielu publikacjach. Odwołam się do jego wywiadu ze stycznia tegoż roku, zaraz po odwołaniu go ze stanowiska wiceprezesa Banku Światowego. Ujawnia on przyczynę tej decyzji – spór, który i dziś rozpala umysły. Cytuję Stiglitza: „Stan Fischer (ówczesny wiceszef MFW) opublikował artykuł wstępny (op-ed) w „Financial Times”, że domaga się od krajów zrównoważonego budżetu (…). Ja zareagowałem innym artykułem pisząc, że nie wierzę w zrównoważony budżet podczas recesji w USA, dlaczego więc mielibyśmy zalecać to innym krajom? Reakcja ze strony Treasury oraz MFW była niesamowita. Dzwoniono do Prezesa Banku Światowego Jamesa Wolfensona, głównie z Treasury, ale także z MFW, by mi zakazać występowania w prasie3 [Komisar 2000, s. 38]”.

Swą ogólniejszą postawę i poglądy teoretyczne zarysował dobitniej w referacie pod znamiennym tytułem „Rozwój demokracji jako owoc (świata) pracy”, wygłoszonym w styczniu 2000 r. w Bostonie na zgromadzeniu Naukowego Towarzystwa Stosunków Przemysłowych [Stiglitz 2000]. Wykład przynosi prezentację listy przejawów redukowania roli pracy przez K. Arrowa, G. Debreu i J.B. Clarka, do jednego z czynników produkcji, a następnie krytykę tych przejawów. Za kluczową tezę tego referatu należałoby chyba uznać opinię, że standardowe twierdzenia ekonomii neoklasycznej zostały sformułowane z myślą, aby „podkopać prawa i pozycję pracy”. Można się zastanawiać, czy gdyby Stiglitz 2 Henry Kissinger miał powiedzieć wprost, że „globalizacja to jedynie inna nazwa dominacji USA” (cyt. za: Morawski [2002, s. 162]).

3 Wywiad kończy informacja dziennikarki, że (podobno) szef Treasury Larry Summers zagroził Wolfensonowi, że jeśli nie wyrzuci Stiglitza, to straci możliwość nominacji na kolejną kadencję. Była to powszechna plotka krążąca w Waszyngtonie. Stiglitz nie zaprzecza, dodając: these guys are smart enough that they wouldnt leave fingerprints [Komisar 2000, s. 38].

R E C E N Z J E

I

O M Ó W I E N I A

Tadeusz Tyszka, Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna , Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 424

Recenzowana książka jest podręcznikiem akademickim wydanym w serii „Wykłady z psychologii”. Seria ta – według zapowiedzi wydawcy – obejmuje „autorskie ujęcie podstawowych dziedzin psychologii”1. Autor jest uznanym specjalistą z psychologii ekonomicznej. Jest to stosunkowo nowy obszar badawczy, obejmujący czynniki psychologiczne decyzji ekonomicznych. Dość szybko badania te stały się interdyscyplinarne, ponieważ podstawowym zagadnieniem ekonomii są wybory ludzkie dotyczące zastosowania rzadkich zasobów. We wstępie T. Tyszka pisze, że celem jego podręcznika jest połączenie badań psychologicznych i ekonomicznych nad decyzjami osób gospodarujących. Podręcznik ten może więc być wykorzystywany nie tylko przez studentów psychologii, ale również przez studentów nauk ekonomicznych oraz przez ekonomistów – badaczy procesów decyzyjnych.

Książka zawiera systematyczny i kompletny wykład zagadnień składających się na współczesny nurt ekonomii eksperymentalnej, badającej psychologiczne aspekty podejmowania decyzji. Celem tych badań jest sprawdzenie twierdzeń neoklasycznej teorii wyborów gospodarstw domowych (wybory konsumpcyjne, pracownicze, inwestycyjne) za pomocą eksperymentów oraz poszukiwanie bardziej realistycznych twierdzeń niż te, które w standardowej ekonomii opierały się na nietestowanych założeniach o naturze człowieka gospodarującego i jego wyborach w sytuacjach pewności. Projekty badań eksperymentalnych osadzone są w nurcie psychologii poznawczej2, co w pewnej mierze wpłynęło na wiarygodność wyników eksperymentów i umożliwiło przezwyciężenie impasu związanego z próbami zastosowania psychologii behawioralnej do badania wyborów ekonomicznych. Wyniki tych badań przyczyniły się do głębszego uzasadnienia założeń ekonomicznej teorii wyborów, która odwoływała się zawsze do aspektów psychologicznych, podążając za różnymi nurtami psychologii.

Zastosowanie eksperymentów osadzonych w nurcie psychologii poznawczej do badania wyborów ekonomicznych jest skoncentrowane na testowaniu racjonalności, w kontekście możliwości poznawczych człowieka. Jednocześnie inne istotne założenie antropologiczne ekonomii, tj. interesowność człowieka gospodarującego oraz status quo w zakresie otoczenia instytucjonalnego pozostają poza zakresem tych badań. Umożliwiło to wprowadzenie wyników eksperymentów psychologicznych do głównego nurtu ekonomii.

Wyniki te są już uwzględniane w podręcznikach ekonomii, zwłaszcza mikroekonomii.

1 Informacja

wydawcy na stronie redakcyjnej. poznawczej (cognitive psychology) nie należy utożsamiać z psychologią behawioralną, która badała jedynie zachowania człowieka, odrzucając możliwość badań nad procesami poznawczymi i uczuciowymi jako niemożliwymi do poznania. W literaturze amerykańskiej wieloletnia dominacja psychologii behawioralnej spowodowała, iż przymiotnik „behawioralny” był stosowany jako „psychologiczny”.

Tzw. „ekonomia behawioralna” i „finanse behawioralne” korzystają częściej z wyników badań psychologii poznawczej niż psychologii behawioralnej.

2 Psychologii

766

Recenzje i omówienia

Książka T. Tyszki stanowi kompetentne omówienie wkładu psychologii poznawczej do głębszego rozumienia natury wyborów ekonomicznych. Składa się z 18 rozdziałów, w których przedstawiane są kolejno: podstawowe problemy teorii decyzji, formułowanie problemu decyzyjnego, poszukiwanie informacji, ustalanie preferencji i strategii wyboru, kontekst dokonywania wyborów w sytuacjach pewnych, probabilistycznych i w warunkach niepewności. Tok wywodów jest jasny i perfekcyjnie stopniujący trudność studiowania przedstawianych zagadnień. Autor potrafi zainteresować czytelnika; lektura trudnych zagadnień jest pasjonująca, ze względu na liczne omówienia nie tylko eksperymentów, ale również cytowanie filozofów, poetów i mędrców. Każdy rozdział kończy się niezwykle trafnym podsumowaniem, od którego warto zaczynać lekturę wybranych rozdziałów.

Szczególnie chciałabym wyróżnić rozdział 9 zatytułowany „Decyzje zawierające konsekwencje moralne”, rozdział 15: „Zastosowania teorii decyzji z ryzykiem: hazard, inwestowanie, przedsiębiorczość” oraz rozdział 18: „Oceny ekspertów”.

Omówienie psychologicznych aspektów decyzji wymagających rozwiązania dylematu moralnego jest kluczowe dla ekonomisty przyjmującego założenie o interesowności człowieka gospodarującego. Autor nie wybrał ekonomizmu, ale śladem D. Hume’a przyjmuje normy moralne za dane, które nie mogą być wyprowadzone z rzeczywistości. Przedstawiane badania, także własne, dotyczą percepcji tych norm, skłonności do stosowania zasady utylitarystycznej lub norm deontologicznych oraz znaczenia emocji i rozumu.

Wyniki tych badań wskazują, od jakich czynników zależy silna lub słabsza wola uwzględniania norm moralnych w procesie decyzyjnym. Zrównoważenie różnych sytuacji, w których rozwiązywane są dylematy moralne, sprawia, że treść rozdziału 9 skłania czytelnika do refleksji nad złożonym pejzażem natury ludzkiej, a także do zastanowienia nad znaczeniem normatywnego aspektu decyzji gospodarczych.

Podobne refleksje rodzi lektura rozdziału 15. Połączenie decyzji, a zwłaszcza zachowań w grach hazardowych, w inwestowaniu i w podejmowaniu wyborów przedsiębiorcy pozwala na ujawnienie znaczenia emocji, złudzeń i przesądów w hazardzie.

Omówienie zachowań inwestorów, ich procesu poznawczego i skłonności motywacyjnych ujawnia silne związki inwestowania z hazardem. Przedstawione w rozdziale 18 wyniki badań nad ocenami ekspertów nie zaskakują w kontekście omawianych czynników określających zachowania hazardowe i inwestycyjne. Stanowią podsumowanie omawianych problemów i procedur decyzyjnych. W ich świetle możliwe jest głębsze uzasadnienie założenia o racjonalności, które od dawna jest w ekonomii rozluźniane.

Jednocześnie pojawiają się możliwości przezwyciężenia opozycji między normatywną zasadą racjonalności w gospodarowaniu a opisową teorią racjonalności ograniczonej poznawczo.

Książka T. Tyszki skłania również do refleksji nad metodą eksperymentu, stanowiącą podstawowe narzędzie psychologii behawioralnej i kognitywnej, a także ekonomii behawioralnej. Licznie przytaczane eksperymenty nie zostały omówione jako narzędzie badawcze, a w indeksie rzeczowym brakuje słowa „eksperyment”.

Eksperymenty w ekonomii nie są nowością. Były stosowane już w latach czterdziestych XX w., w celu sprawdzenia hipotez formułowanych w modelach zakładających racjonalność człowieka gospodarującego3. Eksperymenty w naukach społecznych mają ograniczone zastosowanie, np. nie nadają się do badania i wyjaśniania zjawisk historycznych, których okoliczności różnią się od współczesności. Wyniki eksperymentów labora3 Chamberlin

E.H., An Experimental Imperfect Market, „Journal of Political Economy” 1948, nr 56.

PROPONUJEMY

ZAMIESZCZENIE

REKLAMY

TEMATYCZNIE ZWIĄZANEJ Z DZIEDZINĄ NAUK EKONOMICZNYCH Reklama w kolorze 2100 zł + 23% VAT (2583 zł brutto) Reklama czarno-biała 1600 zł + 23% VAT (1968 zł brutto) Cena dotyczy jednorazowej publikacji reklamy w pojedynczym numerze

Zainteresowanych prosimy o kontakt z Wydawnictwem Key Text Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., 01-142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632-11-36, kom. 665-108-002 www.keytext.com.pl, e-mail: wydawnictwo@keytext.com.pl

Zapraszamy od poniedziałku do piątku w godzinach od 9.00 do 17.00

www.ekonomista.info.pl

EKONOMISTA

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wy­daw­nic­two Key Text

Wpła­ty na pre­nu­me­ra­tę przyj­mo­wa­ne są na okres nie­prze­kra­cza­ją­cy jed­ne­go ro­ku. Pre­nu­me­ra­ta roz­po­czy­ na się od naj­bliż­sze­go nu­me­ru po do­ko­na­niu wpła­ty na ra­chu­nek ban­ko­wy nr: 64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Wy­daw­nic­two Key Text sp. z o.o. ul. Wolska 64a, 01-134 War­sza­wa +48 22 632-11-36.

Ce­na jed­ne­go nu­me­ru w pre­nu­me­ra­cie krajowej w 2012 r. wy­no­si 55,65 PLN; ze zle­ce­niem do­sta­wy za gra­ni­cę rów­na będzie ce­nie pre­nu­me­ra­ty kra­jo­wej plus rze­czy­wi­ste kosz­ty wy­sył­ki.

Ce­na pre­nu­me­ra­ty za okres obej­mu­jący kil­ka nu­me­rów jest wie­lo­krot­no­ścią tej su­my.

Ce­na pre­nu­me­ra­ty kra­jo­wej na 2011 r. wy­no­si 333,90 zł (w tym 5% VAT).

11 Prenumerata realizowana przez „RUCH” S.A.

Prenumerata krajowa Zamówienia na prenumeratę przyjmują Zespoły Prenumeraty właściwe dla miejsca zamieszkania klienta do 5-go dnia każdego miesiąca poprzedzającego okres rozpoczęcia prenumeraty.

Pre­nu­me­ra­ta ze zleceniem wysyłki za granicę Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela RUCH S.A. Biuro Kolportażu – Zespół Obrotu Zagranicznego 01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33 Tel. +48 22 532 88 23, 532 88 16 www.ruch.pol.pl

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2011 5

Indeks 357030 ISSN 0013-3205 Cena 50,40 zł (w tym 5% VAT)

2011

5 W numerze Jerzy Osiatyński

Warunki gotowości Polski do wejścia do strefy euro Piotr Ciżkowicz, Andrzej Rzońca

Dlaczego banki centralne nie powinny podwyższać celu inflacyjnego?

Piotr Misztal

Koncentracja towarowa eksportu a wzrost gospodarczy w krajach Unii Europejskiej Stanisław Urbański

11 „Kol­por­ter” S.A. – pren-kold@kolporter.com.pl, +48 22 35-50-471 do 478 11 „Gar­mond Press” S.A. – prenumerata.warszawa@garmondpress.pl, 01-106 Warszawa, ul. Nakielska 3, +48 22 836-69-21 11 Wersja elektroniczna (również numery archiwalne) do nabycia: http://www.ekonomista.info.pl

Cross-Section Changes of Rates of Return on the Shares Traded on the Warsaw Stock Exchange

Eko­no­mi­sta 2011, nr 5, s. 651–768 Ce­na 50,40 PLN

PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Wydawnictwo Key Text