Ekonomista 2012 2 demo

EKONOMISTA

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wy­daw­nic­two Key Text

Wpła­ty na pre­nu­me­ra­tę przyj­mo­wa­ne są na okres nie­prze­kra­cza­ją­cy jed­ne­go ro­ku. Pre­nu­me­ra­ta roz­po­czy­ na się od naj­bliż­sze­go nu­me­ru po do­ko­na­niu wpła­ty na ra­chu­nek ban­ko­wy nr:

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2012 2

Indeks 357030 ISSN 2299-6184

2012

64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Wy­daw­nic­two Key Text sp. z o.o. ul. Wolska 64A, 01-134 War­sza­wa +48 22 632 11 36 Ce­na jed­ne­go nu­me­ru w pre­nu­me­ra­cie krajowej w 2012 r. wy­no­si 55,65 PLN; ze zle­ce­niem do­sta­wy za gra­ni­cę rów­na będzie ce­nie pre­nu­me­ra­ty kra­jo­wej plus rze­czy­wi­ste kosz­ty wy­sył­ki.

Ce­na pre­nu­me­ra­ty za okres obej­mu­jący kil­ka nu­me­rów jest wie­lo­krot­no­ścią tej su­my.

Ce­na pre­nu­me­ra­ty kra­jo­wej na 2012 r. wy­no­si 333,90 zł (w tym 5% VAT).

11 Prenumerata realizowana przez „RUCH” S.A.

Prenumerata krajowa Zamówienia na prenumeratę przyjmują Zespoły Prenumeraty właściwe dla miejsca zamieszkania klienta. www.prenumerata.ruch.com.pl Pre­nu­me­ra­ta ze zleceniem wysyłki za granicę Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela

RUCH S.A. Biuro Kolportażu – Zespół Obrotu Zagranicznego ul. Annopol 17A, 03-236 Warszawa Tel. +48 22 693 67 75, +48 22 693 67 82, +48 22 693 67 18 www.ruch.pol.pl Infolinia prenumeraty +48 801 443 122 koszt połączenia wg taryfy operatora.

11 „Kol­por­ter” S.A. – pren-kold@kolporter.com.pl, +48 22 35 50 471 do 478 11 „Gar­mond Press” S.A. – prenumerata.warszawa@garmondpress.pl, 01-106 Warszawa, ul. Nakielska 3,

2 W numerze Andrzej CZYŻEWSKI Sebastian STĘPIEŃ

Dostosowania mechanizmów wspólnej polityki rolnej do oczekiwań państw członkowskich Mikołaj HERBST Piotr WÓJCIK

Wzrost gospodarczy i dywergencja poziomów dochodu w polskich podregionach – niektóre determinanty i efekty przestrzenne Justyna ŚWIATOWIEC-SZCZEPAŃSKA

Renta ekonomiczna a przewaga konkurencyjna przedsiębiorstwa

+48 22 836 69 21 11 Wersja elektroniczna (również numery archiwalne) do nabycia: www.ekonomista.info.pl Eko­no­mi­sta 2012, nr 2, s. 137–272

PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Wydawnictwo Key Text

WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej.

2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego.

Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do 30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły.

3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl 4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim).

5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście – przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać: –– w odniesieniu do pozycji książkowych – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania; –– w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po tytule dzieła; –– w odniesieniu do artykułów z czasopism – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma; –– w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu; –– powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie z numerem strony).

6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków.

7. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail.

Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej: tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka).

Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach.

8. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na łamach „EKONOMISTY”, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji.

9. Materiały zamieszczone w „EKONOMIŚCIE” są chronione prawem autorskim.

Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji.

10. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.

WYBRANE TYTUŁY WYDAWNICZE POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO

Joseph E. Stiglitz, Freefall. Jazda bez trzymanki.

Ameryka, wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej, Warszawa 2010

Christopher A. Pissarides, Teoria bezrobocia w stanie równowagi, Warszawa 2012

Dale T. Mortensen, Dyspersja płac.

Dlaczego podobni pracownicy zarabiają różnie?

Warszawa 2012

Zdzisław Sadowski, Przez ciekawe czasy.

Rozmowy z Pawłem Kozłowskim o życiu, ludziach i zdarzeniach, Warszawa 2011

Pełna oferta wydawnicza dostępna jest w księgarni internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego www.ksiazkiekonomiczne.pl Książki można zamówić internetowo, nabyć w księgarniach naukowych lub w siedzibie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego ul. Nowy Świat 49, 00-042 Warszawa, tel. (22) 55 15 401, e-mail: zk@pte.pl

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2012

2

PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

WARSZAWA

Wydawnictwo Key Text

WydawcY © Copyright by POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH © Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne © Copyright by WYDAWNICTWO KEY TEXT

Rada Programowa

Marek Belka, Adam Budnikowski, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz, Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Jan Lipiński, Aleksander Łukaszewicz, Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek, Krzysztof Porwit, Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Andrzej Wernik, Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady) Michał G. Woźniak

Komitet Redakcyjny

Marek Bednarski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki, Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego), Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga, Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny), Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Andrzej Wojtyna

Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

Adres Redakcji: 00-042 Warszawa, Nowy Świat 49, tel. 022 55 15 416 oraz 417 http://www.ekonomista.info.pl redakcja@ekonomista.info.pl

Polecamy wersję elektroniczną czasopisma na stronie internetowej zixo.pl

Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Wolska 64 A, 01–134 Warszawa tel. 022 632 11 39, 022 632 11 36, fax wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 430 egz., ark. wyd. 11,5

Spis treści Artykuły Andrzej C Z Y Ż E W S K I, Sebastian S tępie ń : Dostosowania mechanizmów wspólnej polityki rolnej do oczekiwań państw członkowskich. . . . . . . . .

Mikołaj H E R B S T, Piotr W Ó J C I K: Wzrost gospodarczy i dywergencja poziomów dochodu w polskich podregionach – niektóre determinanty i efekty przestrzenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Justyna Ś W I A T O W I E C - S Z C Z E PA Ń S K A: Renta ekonomiczna a przewaga konkurencyjna przedsiębiorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

145

175 203

Mi­scel­la­nea Janusz H E L L E R, Kamil K O T L I Ń S K I: Finanse publiczne w krajach UE-15 a uczestnictwo w strefie euro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sławomir WYCIŚLAK: Efekt zarażania w mechanizmie rozprzestrzeniania się kryzysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

227 243

Eseje Jan M. F I J O R: Czy rynek naprawdę jest zawodny? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

253

Recenzje i omówienia Witold M A Ł A C H O W S K I, Społeczna gospodarka rynkowa współczesnych Niemiec (rec. Piotr Pysz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eulalia S K A W I Ń S K A, Romuald I. Z A L E W S K I, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionu (rec. Joanna Kotowicz-Jawor). . . . . .

Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kształtowaniu aktualnego i przyszłego profilu gospodarczego województwa łódzkiego, red. Janusz Świerkocki (rec.

Marian Gorynia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

261 266

270

* Każ­dy ar­ty­kuł za­wie­ra stresz­cze­nie w ję­zy­ku an­giel­skim i ro­syj­skim.

An­giel­sko­ję­zycz­ne stresz­cze­nia ar­ty­ku­łów za­miesz­cza­nych w „Eko­no­mi­ście” są re­je­strowane w serwisie: International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): http://www.ibss.ac.uk oraz „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl (LISTA FILADELFIJSKA)

Con­tents Ar­tic­les Andrzej C Z Y Ż E W S K I, Sebastian S T Ę P I E Ń: Adjusting the Mechanisms of the Common Agricultural Policy to the Expectations of the EU Member States . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mikołaj H E R B S T, Piotr W Ó J C I K: Economic Growth and Income Divergence in the Polish Subregions: Some Determinants and Spatial Patterns. . . . . .

Justyna Ś W I A T O W I E C - S Z C Z E PA Ń S K A: Economic Rent and Firm’s Competitive Advantage. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

145

175 203

Mi­scel­la­nea Janusz H E L L E R, Kamil K O T L I Ń S K I: Public Finance in the EU-15 Countries and the Participation in the Euro Area . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sławomir W Y C I Ś L A K: The Contagion Effect in the Mechanism of Crisis Propagation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

227 243

Essays Jan M. FIJOR: Does the Market Really Fail?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

253

Book Reviews Witold M A Ł A C H O W S K I, Społeczna gospodarka rynkowa współczesnych Niemiec (Social Market Economy of Contemporary Germany) (rev. by Piotr Pysz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eulalia S K A W I Ń S K A, Romuald I. Z A L E W S K I, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionu (Business Clusters in the Development of Competitiveness and Innovativeness of the Region) (rev. by Joanna Kotowicz-Jawor). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kształtowaniu aktualnego i przyszłego profilu gospodarczego województwa łódzkiego, ed. Janusz Świerkocki (The Role of Foreign Direct Investment in Shaping the Current and Future Economic Profile of Łódź Voivodship) (rev. by Marian Gorynia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

261

266

270

* Each ar­tic­le is fol­lo­wed by a sum­ma­ry in En­glish and Rus­sian.

Abstracts of „Ekonomista” are reproduced in the International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): http://www.ibss.ac.uk and „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http:// cejsh.icm.edu.pl

Содержание Статьи Анджей Ч И Ж Е В С К И, Себастьян С Т Е М П Е Н Ь: Адаптация механизмов совместной аграрной политики к ожиданиям государств-членов. . . . . . . . . . . Миколай Х Е Р Б С Т, Петр В У Й Ц И К: Экономический рост и дивергенция уровня доходов в польских субрегионах – некоторые детерминанты и эффекты территориального развития. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Юстина С В Я Т О В Е Ц - Щ Е П А Н Ь С К А : Экономическая рента и конкурентные преимущества предприятия. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

145

175 203

Разное Януш Х Е Л Л Е Р, Камиль К О Т Л И Н Ь С К И: Публичные финансы в странах ЕС-15 и участие в зоне евро. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Славомир В Ы Ц И С Л Я К: Эффект заражения в механизме распространения кризиса. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

227 243

Эссе Ян М. Ф И Й О Р: Рынок ненадежен?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

253

Рецензии и обсуждения Витольд М алаховски: Социальная рыночная экономика современной Германии (рец. Петр Пыш). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Эулялия С кавиньска, Ромуальд И. З алевски: Бизнес-кластеры в развитии конкурентоспособности и инновационности региона (рец. Иоанна Котович-Явор). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Роль прямых иностранных инвестиций в формировании сегодняшнего и будущего экономического профиля лодзинского воеводства, ред, Януш Сьверкоцки (рец. Мариан Горыня) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

261

266

270

* Каждая статья сопровождается резюме на английском и руском языках.

Содержание и резюме статей, помещаемых в „Экономисте”, регистрируютсяв библиографическом сервисе International Bibliography of the Social Sciences (IBSS): http://www.ibss.ac.uk a также в „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

ANDRZEJ CZYŻEWSKI* SEBASTIAN STĘPIEŃ**

Dostosowania mechanizmów wspólnej polityki rolnej do oczekiwań państw członkowskich Wprowadzenie Począwszy od reformy MacSharry’ego w 1992 r. wspólna polityka rolna UE (WPR) podlega trwałym procesom przekształceń, które są związane z przejściem od wsparcia produktu do wsparcia gospodarstw rolnych (tzw. decoupling), i które skupiają się na strategicznej polityce rozwoju obszarów wiejskich. Przemiany WPR służą jej adaptacji do zmieniających się uwarunkowań ekonomicznych, środowiskowych i politycznych, szczególnie w kontekście nowych wyzwań dotyczących bezpieczeństwa żywnościowego, zmian klimatycznych oraz spójności terytorialnej i społecznej.

Dodatkowo, kolejne reformy mają zwiększać konkurencyjność unijnego rolnictwa, a także efektywność wykorzystania pieniędzy publicznych i podatników, finansujących WPR. Tym samym dąży się do uzyskania większej legitymizacji wsparcia WPR w opinii obywateli UE. Jednocześnie kierunek tej ewolucji jest zbieżny z celami strategii Europa 2020, zakładającej rozważny, zrównoważony i trwały rozwój gospodarczy, w ramach którego rolnictwo ma odgrywać istotną rolę w osiąganiu tych celów.

Traktat lizboński z 2007 r.1 podkreśla związek celów WPR z podnoszeniem produktywności rolnictwa unijnego, zapewnieniem odpowiednich standardów życia społeczności wiejskiej, stabilizowaniem rynków oraz zagwarantowaniem podaży produktów żywnościowych przy rozsądnych cenach. Co więcej, wyzwania * Prof. dr hab. Andrzej Czyżewski – Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: a.czyzewski@ue.poznan.pl ** Dr Sebastian Stępień – Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: sebastian.stepien@ue.poznan.pl 1 Traktat lizboński (pełna nazwa Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską) to umowa międzynarodowa zakładająca m.in. reformę instytucji Unii Europejskiej. Podpisany został 13 grudnia 2007 r. w Lizbonie, a w stosunku do państw-stron wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.

146

Andrzej Czyżewski, Sebastian Stępień

stojące przed UE stają się coraz bardziej złożone, często wykraczają poza sektor rolny i przyjmują charakter globalny, co sprawia, że na kwestię rolnictwa należy spojrzeć w szerszym kontekście, w powiązaniu z innymi politykami UE [Treaty of Lisbon… 2007]. Stąd wspólna polityka rolna powinna dążyć do: 11 zagwarantowania żywności w całej UE (a także poza nią), przy utrzymaniu bezpieczeństwa i wysokiej jakości produktów z jednej strony i zapewnienia odpowiednich dochodów rolnikom z drugiej; 11 wzrostu konkurencyjności sektora agrobiznesu poprzez inwestycje, modernizację i wyższą wydajność czynników produkcji; 11 zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi i dostarczania środowiskowych dóbr publicznych, takich jak ochrona krajobrazu, bioróżnorodność, łagodzenie zmian klimatycznych; 11 utrzymania żywotności obszarów wiejskich we wszystkich regionach UE, dzięki zwiększeniu ich atrakcyjności i ekonomicznej dywersyfikacji.

Osiągnięcie powyższych celów wymaga pewnej reorientacji instrumentów WPR, a co za tym idzie, zgody państw członkowskich na nowy kształt unijnej polityki rolnej. O tym, że nie jest to zadanie łatwe, świadczy dotychczasowa dyskusja2, w której ścierają się różne koncepcje, a rozpiętość między stanowiskami w niektórych kwestiach jest tak duża, że osiągnięcie kompromisu jest niezwykle trudne.

Trzeba też pamiętać, że przyszłe reformy WPR będą odbywały się w warunkach dostosowań do nowych ograniczeń wynikających z negocjacji rolnych w ramach WTO, wyzwań związanych ze zmianami w środowisku naturalnym i dążenia do ograniczania środków budżetowych UE przeznaczonych na rozwój wisi i rolnictwa pod presją części państw członkowskich i krytyki podatników. Kolejna perspektywa finansowa będzie zatem ustalana pod wpływem innych niż w przeszłości uwarunkowań wewnętrznych (rozszerzenie o nowe państwa członkowskie) i zewnętrznych (szybko rosnąca konkurencja na światowym rynku). WPR będzie ewoluować w kierunku polityki coraz trudniejszej, a pozyskanie środków pieniężnych będzie się wiązać ze spełnieniem innych niż do tej pory kryteriów realizacji nowych celów, przy rezygnacji z oczekiwań i postulatów dotyczących zwiększenia budżetu unijnego przeznaczonego na wsparcie sektora rolnego [Czyżewski, Stępień 2011].

Celem artykułu jest przedstawienie opinii państw członkowskich w kwestii kształtu przyszłej wspólnej polityki rolnej po 2013 r., na tle stanowiska Komisji Europejskiej. W tym kontekście dokonana zostanie próba określenia możliwego obszaru kompromisu w zakresie zmian WPR w perspektywie finansowej 2014–2020.

Autorzy ocenią także, czy prawdopodobne rozwiązania będą korzystne z punktu widzenia interesów polskiego rolnictwa. Najwięcej uwagi będzie poświęcone zagadnieniom związanym z funkcjonowaniem systemu płatności bezpośrednich, gdyż to 2 Po raz pierwszy stanowiska państw członkowskich zaprezentowano podczas nieformalnego spotkania ministrów rolnictwa w dniach 21–23 września 2008 r. w Annecy, w trakcie francuskiej prezydencji. Każda kolejna prezydencja podnosiła kwestię przyszłości WPR. W okresie kwiecień–czerwiec 2010 r. otwarta została publiczna debata dla osób prywatnych, podmiotów gospodarczych i instytucji badawczych. Zebrane opinie stanowiły punkty wyjścia do opracowania stanowiska Komisji Europejskiej w sprawie reformy wspólnej polityki rolnej po 2013 r.

Mikołaj Herbst* Piotr Wójcik**

Wzrost gospodarczy i dywergencja poziomów dochodu w polskich podregionach – niektóre determinanty i efekty przestrzenne Wstęp Podstawowym celem autorów niniejszego artykułu jest weryfikacja występowania konwergencji beta poziomów PKB per capita w polskich podregionach w latach 1995–2006. W ramach badania będą także osiągane cele szczegółowe, polegające na weryfikacji wielu hipotez. Zbadane będą m.in. następujące kwestie: 1) czy procesy konwergencji bądź dywergencji przebiegają odmiennie w różnych fazach cyklu koniunkturalnego, wyróżnionych w analizowanym okresie; 2) czy obserwowane są efekty przestrzenne poziomu i tempa wzrostu gospodarczego podregionów; 3) czy poziom i zmiana zasobów kapitału ludzkiego wywiera istotny wpływ na wzrost gospodarczy i wyrównywanie PKB per capita w podregionach; 4) czy występowanie miast metropolitalnych ma istotny wpływ na wzrost PKB w podregionach.

Sala-i-Martin [1990] jako pierwszy użył terminów sigma i beta w odniesieniu do konwergencji dochodowej. Konwergencja sigma opisuje malejące zróżnicowanie dochodu na mieszkańca (lub zatrudnionego) między analizowanymi jednostkami terytorialnymi (krajami lub regionami). Ma ona miejsce, jeśli z upływem czasu mniej rozwinięte obszary doganiają pod względem poziomu dochodu obszary bogatsze. Z kolei konwergencja beta odwołuje się do negatywnej zależności między przeciętnym tempem wzrostu a początkowym poziomem dochodu. * Dr Mikołaj Herbst – Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG),

Uniwersytet Warszawski; e-mail: mherbst@uw.edu.pl ** Dr Piotr Wójcik – Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski; e-mail: pwojcik@wne.uw.edu.pl

176

Mikołaj Herbst, Piotr Wójcik

Idea konwergencji beta wywodzi się z neoklasycznych modeli wzrostu zakładających malejącą krańcową produktywność kapitału [Solow 1956]. Występowanie konwergencji beta między krajami było weryfikowane w licznych badaniach empirycznych, włączając wczesne prace Mankiwa, Romera i Weila [1992] oraz Barro i Sala-i-Martina [1992].

Poza rozróżnieniem konwergencji typu sigma i beta ekonomiści odwołują się do konwergencji bezwarunkowej i warunkowej. Konwergencja bezwarunkowa oznacza, że różnice w PKB per capita zmniejszają się niezależnie od innych charakterystyk analizowanych gospodarek. Kraje lub regiony biedniejsze rozwijają się z reguły szybciej niż kraje lub regiony bogate, niezależnie od ich charakterystyk strukturalnych. Z kolei konwergencja warunkowa ma miejsce, gdy negatywna zależność między przeciętnym tempem wzrostu a początkowym poziomem dochodu zachodzi tylko w grupach gospodarek podobnych do siebie pod względem innych cech, takich jak infrastruktura instytucjonalna czy zasób kapitału ludzkiego. Jeszcze inny wzorzec konwergencji występuje między krajami (lub regionami) podobnymi nie tylko pod względem charakterystyk strukturalnych, ale także w odniesieniu do początkowego poziomu dochodu. Ten rodzaj konwergencji nazywany jest „konwergencją klubów”, a jego występowanie prowadzi do polaryzacji dochodu między różnymi grupami gospodarek.

Przekonanie, że różnice w zasobach kapitału ludzkiego albo jego zmianach w czasie wpływają na tempo wzrostu gospodarczego i prawdopodobieństwo wystąpienia tendencji do wyrównywania dochodów, znajduje teoretyczne podstawy w modelach wzrostu endogenicznego [Romer 1986; Lucas 1988], wcześniejszej pracy Nelsona i Phelpsa [1966]. Modele wzrostu endogenicznego zakładają rosnące efekty skali, które są wynikiem akumulacji kapitału ludzkiego i wiedzy.

Dlatego tempo wzrostu jest bezpośrednio zależne od wyposażenia gospodarki w kapitał ludzki. W podejściu Nelsona i Phelpsa gospodarki lepiej wyposażone w kapitał ludzki rozwijają się szybciej, ponieważ mają większe zdolności do wprowadzania innowacji technologicznych.

Koncepcja przestrzennej korelacji w kontekście regionalnego wzrostu gospodarczego, analizowanego w tym artykule, jest również zakorzeniona w teorii ekonomicznej i naukach regionalnych. Zwykle wskazuje się na występowanie dwóch rodzajów efektów przestrzennych. Efekt rozprzestrzeniania (spill-over) pojawia się, gdy wysokie (lub niskie) tempa wzrostu są przestrzennie skoncentrowane, tzn. regiony z większym prawdopodobieństwem rozwijają się szybciej, jeśli ich sąsiedzi rozwijają się szybciej, przy pozostałych charakterystykach na tym samym poziomie. W takim przypadku spodziewana jest dodatnia przestrzenna autokorelacja dochodu. Mechanizm ten jest w zgodzie z koncepcją ekonomii neoklasycznej (z jej główną ideą kapitału migrującego z obszarów wysoko rozwiniętych w poszukiwaniu wyższych stop zwrotu), jak również z teorią miejsca centralnego, mającą swoje źródła w pracach Perroux [1955] i Hirschmana [1958]. Z drugiej strony, efekt wymywania (backwashing) jest obserwowany, jeśli region wiodący drenuje zasoby z obszarów sąsiadujących, czego

JUSTYNA ŚWIATOWIEC-SZCZEPAŃSKA∗

Renta ekonomiczna a przewaga konkurencyjna przedsiębiorstwa

Wstęp Wyjaśnienie zachowań współczesnych przedsiębiorstw wymaga podejścia interdyscyplinarnego, którego minimalnym przejawem może być jednoczesne korzystanie z koncepcji rozwijanych w ramach nauk o zarządzaniu i ekonomii. Jednym z najczęściej badanych, a jednocześnie nie do końca wyjaśnionych aspektów zachowań przedsiębiorstw jest tworzenie przewagi konkurencyjnej. Jej osiągnięcie jest wynikiem stosowania określonych strategii będących głównym przedmiotem zainteresowania zarządzania strategicznego. Przewaga konkurencyjna przedsiębiorstwa związana z osiąganiem ponadprzeciętnej rentowności odwołuje się do rozwiniętej w teorii ekonomii koncepcji renty ekonomicznej.

Rozpatrywanie przewagi konkurencyjnej przez pryzmat poszukiwania renty ekonomicznej wydaje się szczególnym przejawem konwergencji nauk o zarządzaniu oraz ekonomii na poziomie mikroekonomicznym1. W tym aspekcie rozważania podjęte w artykule pozostają w zgodności z przyjętą przez M. Gorynię, B. Jankowską oraz R. Owczarka hipotezą traktującą zarządzanie strategiczne * Dr Justyna Światowiec-Szczepańska – Katedra Zarządzania Strategicznego, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: justyna.swiatowiec-szczepanska@ue.poznan.pl 1 Stosowane w artykule sformułowanie „poszukiwanie renty” jest analogią do określenia E. Bowmana, który ciągłym poszukiwaniem renty (search for rent) nazwał strategie przedsiębiorstw [1974, s. 47]. W terminologii ekonomicznej pojęcie „poszukiwanie renty” (rent-seeking) jest najczęściej stosowane w kontekście osiągania renty przez uzyskiwanie specjalnych przywilejów ekonomicznych, często w wyniku manipulacji społecznych lub politycznych, wysoce nieproduktywnych, które przynoszą korzyści jednostkom ale nie społeczeństwu. Zjawisko to jako pierwszy zbadał G. Tullock [1967], natomiast sam termin został wprowadzony w 1974 r. przez A. Krueger. W artykule poszukiwanie renty jest jednak utożsamiane z szerszym spektrum metod jej tworzenia, w tym przez kreowanie wartości dodanej.

204

Justyna Światowiec-Szczepańska

jako przykład wzajemnego przenikania się ekonomii i nauk o zarządzaniu, natomiast dorobek i rozwój obu tych dyscyplin jako ściśle powiązany i komplementarny [2005, s. 613]. Koncepcja renty ekonomicznej może odgrywać rolę klucza ułatwiającego systematyzację już istniejących i nowo powstających koncepcji dotyczących tworzenia przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw. Charakter renty jest zdeterminowany przyjmowaną logikę kreowania konkurencyjności. Wiele szczegółowych koncepcji tworzenia przewagi odwołuje się opcjonalnie do dwóch zasadniczych alternatywnych typów rent: wynikającej z imperatywu pozycji rynkowej oraz z nacisku na efektywność zasobów przedsiębiorstwa. Odpowiadają one odpowiednio pojęciom „strategizacja” oraz „ekonomizacja”, użytych przed laty przez O.E. Williamsona [1991, s. 75].

W związku ze wzrostem znaczenia współpracy międzyorganizacyjnej i powiązań sieciowych alternatywność wskazanych wyżej podejść ustępuje ich synkretyzmowi, oznaczającemu łączenie przeciwstawnych zjawisk, w tym przypadku zachowań konkurencyjnych i kooperacyjnych oraz związanych z nimi sposobów tworzenia renty ekonomicznej. Istotnym czynnikiem zwiększającym złożoność wskazanego problemu jest rozwój nowego, obok paradygmatu konkurencji, paradygmatu kooperacji.

W artykule dokonano analizy najbardziej reprezentatywnych podejść w budowaniu przewagi konkurencyjnej pod kątem widzenia charakteru poszukiwanej renty. Systematyzację podejść przedstawiono na rysunku 1. Wyjściową dla większości perspektyw badawczych jest ekonomia neoklasyczna, w tym dorobek E. Chamberlina, badający strukturę rynku konkurencji monopolistycznej. Ważny wkład w rozwój współczesnych strategii konkurowania wniosła teoria ekonomii czy też ekonomiki branży (industrial organization – IO2) wraz z jej najważniejszym paradygmatem, znanym w skrócie pod nazwą S-C-P (Structure-Conduct-Performance; Struktura – Kierowanie – Wyniki), na bazie której powstał późniejszy dorobek M.E. Portera.

Na uwagę zasługuje także teoria gier oraz wykorzystująca jej narzędzia koncepcja konfliktu strategicznego C. Shapiro. Wskazane nurty w mniejszym bądź większym stopniu odpowiadają podejściu strategizacji w budowaniu konkurencyjności przedsiębiorstwa. Typ renty wynikający z efektywności jest natomiast elementem podejścia zasobowego oraz teorii, z których szkoła zasobowa wzięła początki, w tym zwłaszcza teorii endogenicznego wzrostu firmy E. Penrose oraz nowszych koncepcji utożsamiających się z ogólnym nurtem RBV (resources based view), jak idea zdolności dynamicznych (dynamic capabilities view – DCV) oraz koncepcja oparta na wiedzy (knowledge-based view – KBV). Jednym z największych fenomenów współczesnego biznesu są sieci, które w rewolucyjny sposób zmieniły krajobraz konkurowania przedsiębiorstw. Z tego względu analizę teorii z zakresu tworzenia przewagi konkurencyjnej należy wzbogacić 2 W literaturze polskojęzycznej stosowane są odmienne tłumaczenia pojęcia Industrial Organizations. W tym artykule przyjęto tłumaczenie za M. Gorynią [1995].

M

I

S

C

E

L

L

A

N

E

A

Janusz Heller* Kamil Kotliński**

Finanse publiczne w krajach UE-15 a uczestnictwo w strefie euro1 Wprowadzenie Problematyka finansów publicznych w krajach strefy euro nabrała szczególnego znaczenia w okresie postępującego kryzysu. Okazało się, że zbyt wysoki poziom długotrwałego deficytu finansów publicznych, a w konsekwencji również nadmiernego zadłużenia nawet w pojedynczych krajach może stanowić poważne zagrożenie dla funkcjonowania i stabilności całej unii walutowej. Niekorzystna sytuacja pod tym względem w takich państwach jak Grecja, Włochy, Hiszpania oraz Portugalia może doprowadzić do rozpadu nie tylko strefy euro, ale nawet całej Unii Europejskiej. W tej sytuacji warto podjąć badania nad kształtowaniem się wielkości deficytu finansów publicznych oraz długu publicznego w tych krajach w nieco dłuższej perspektywie, a nie tylko analizować bieżące konsekwencje, które ujawniły się dopiero w ostatnich latach.

Celem tego artykułu jest ocena stanu finansów publicznych (deficytu i długu publicznego) w państwach członkowskich Unii Europejskiej w okresie poprzedzającym utworzenie strefy euro oraz w trakcie jej funkcjonowania. Podstawą tej oceny jest analiza kształtowania się deficytu finansów publicznych oraz długu publicznego w 15 krajach Unii Europejskiej (UE-15) w latach 1995–2010.

Wspólna waluta euro w obiegu bezgotówkowym została wprowadzona w 1999 r.

W tym roku zainicjowano też działalność Europejskiego Banku Centralnego, który realizuje wspólną politykę monetarną. Tym samym 12 państw członkowskich strefy euro, poza Wielką Brytanią, Danią i Szwecją, zostało wówczas pozbawionych możliwości prowadzenia własnej polityki pieniężnej. Odmienne rozwiązanie instytucjonalne przyjęto natomiast wobec polityki fiskalnej. Wszystkie kraje unii walutowej, a tym bardziej pozostałe kraje Unii Europejskiej zachowały prawo do realizowania własnej polityki budżetowej.

Symetria pomiędzy wspólną polityką monetarną a jedynie koordynowaną polityką fiskalną stanowi główne źródło obecnych problemów strefy euro. Pozostawienie polityki fiskal* Dr hab. Janusz Heller, prof. UWM – Katedra Makroekonomii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie; e-mail: j.heller@uwm.edu.pl ** Dr Kamil Kotliński – Katedra Makroekonomii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie; e-mail: k.kotlinski@uwm.edu.pl 1 Artykuł stanowi fragment badań statutowych: Ekonomiczne i kulturowe aspekty rozwoju regionalnego, realizowanych w Katedrze Makroekonomii na Wydziale Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

228

Miscellanea

nej w kompetencjach poszczególnych państw członkowskich unii walutowej oraz odstępstwa od reguł zawartych w traktacie z Maastricht na temat fiskalnych warunków przyjęcia do strefy euro to bezpośrednie (główne) przyczyny rosnącego deficytu i zadłużenia niektórych krajów, co przekształciło się – początkowo w kryzys finansowy tych państw, a następnie w kryzys całej strefy euro. Warto zatem zastanowić się, czy Unia Europejska stworzyła odpowiednie warunki instytucjonalne do wprowadzenia wspólnej waluty euro, a także czy obecną sytuację można było przewidzieć wcześniej oraz co należałoby zrobić, aby ustrzec się podobnych konsekwencji w przyszłości.

Artykuł – poza wprowadzeniem i podsumowaniem – składa się z trzech części.

W pierwszej analizujemy relacje między polityką monetarną i fiskalną w procesie integracji europejskiej na tle ewolucji dominujących poglądów ekonomicznych oraz koncepcji integracji. Druga i trzecia część artykułu zawiera empiryczną analizę i ocenę kształtowania się stanu finansów publicznych w krajach UE-15 w latach 1995–2010, skupiającą uwagę na kształtowaniu się salda finansów publicznych oraz długu publicznego (w % PKB). Podsumowanie zawiera najważniejsze wnioski.

Analiza obejmuje okres 16 lat (1995–2010). Jako początek przyjęto 1995 r., ponieważ był to pierwszy rok funkcjonowania Unii Europejskiej, która liczyła wówczas 15 państw.

Unia walutowa zainaugurowała swoją działalność w 1999 r., początkowo objęła swoją działalnością 11 krajów. Grecja dołączyła do tego grona w 2001 r., natomiast 3 kolejne kraje objęte derogacją, w tym Wielka Brytania i Dania – stałą oraz Szwecja – czasową, zostały również zobowiązane do przestrzegania kryteriów konwergencji nominalnej zawartych w traktacie z Maastricht. Oznacza to, że kraje tworzące unię walutową stanowiły w miarę jednolitą grupę. Niemniej jednak przyjęta metoda zakłada indywidualną analizę stanu finansów publicznych poszczególnych państw. Dopiero na tej podstawie można dokonać uogólnień i syntezy stanu finansów publicznych w strefie euro i w całej Unii Europejskiej przed utworzeniem unii walutowej, w trakcie jej funkcjonowania oraz w momencie pojawienia się kryzysu finansowego w Europie.

1. Proces integracji europejskiej a relacje między polityką monetarną i fiskalną Obecny poziom i zakres integracji gospodarczej w Europie jest efektem ewolucji poglądów teoretycznych, zapoczątkowanych odejściem od dominującego jeszcze w latach 60. i 70. ubiegłego wieku keynesizmu. Z kolei doświadczenia praktyczne uzyskane w procesie pogłębiania integracji, od najprostszej strefy wolnego handlu po obecnie występującą unię walutową, odgrywały rolę korygującą. Wydaje się, że szczególną rolę spełni tu jednak obecny kryzys gospodarczy, który nie tylko wywiera coraz większy wpływ na bieżące wydarzenia gospodarcze, ale z pewnością przyczyni się również do poważnych zmian w teorii integracji gospodarczej.

Wychodząc z założenia, że to ewolucja poglądów w ujęciu historycznym uformowała obecny kształt integracji gospodarczej w Europie, warto zauważyć, że na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego wieku stwierdzono, iż ciągłe stosowanie ekspansywnej polityki fiskalnej i ekspansywnej polityki pieniężnej przestało być skuteczne. Dotychczasowy międzynarodowy system walutowy, zwany systemem z Bretton Woods, który był systemem kursów stałych względem dolara, uległ w końcu lat 60. destabilizacji przez chwiejną pozycję dolara. Kolejnym niebezpieczeństwem były spekulacyjne przepływy kapitału, których nie udawało się opanować [Krugman, Obstfeld 2007, s. 327–330].

Sławomir Wyciślak*

Efekt zarażania w mechanizmie rozprzestrzeniania się kryzysu Wprowadzenie W okresie ostatnich trzydziestu lat w systemie finansowym wskutek nadmiernego wykorzystania mechanizmów lewarowania nawarstwił się gigantyczny dług. Doszło do alienacji rynków finansowych od sfery realnej gospodarki. Powstały nierównowagi, które doprowadziły do globalnego kryzysu.

Jeśli chodzi o mechanizm przebiegu kryzysu, to uzależniony jest on od tempa i skali przenoszenia zjawisk. W tym względzie sporą rolę odgrywa efekt zarażania (contagion effect). Sieć powiązań finansowych i łatwość przenoszenia informacji przyspieszają rozprzestrzenianie się kryzysu, który jest potęgowany przez strach, panikę i zachowania stadne.

W 2011 r. globalny kryzys finansowy przeszedł w fazę nasilonego kryzysu zadłużenia państw strefy euro. Taka sytuacja rodzi wieloaspektowe konsekwencje dla podmiotów gospodarczych. Dlatego zostaną omówione mechanizmy rozprzestrzeniania się kryzysu przy wykorzystaniu koncepcji zarażania.

1. Pojęcie zarażania W percepcji terminu „zarażanie” w naukach społecznych można wyróżnić dwa podejścia. Po pierwsze, zarażanie stanowi przedmiot badań antropologów i socjologów. Prawo zarażania zostało sformułowane przez antropologów badających prymitywne kultury [Argo, Dahl, Morales 2008]. W roku 1895 G. Le Bon pisał, iż idee, emocje, poglądy nurtujące tłum mają taką moc oddziaływania jak zarazki [Le Bon 1986]. W tym ujęciu koncepcja zarażania jest wykorzystywana w interpretacji takich zjawisk, jak marketing wirusowy, dyfuzja innowacji, dokonywanie zakupów, badania satysfakcji konsumentów, skuteczność pracy sprzedawcy oraz imitowanie zachowań w ramach łańcucha dostaw [Stewart, Ewing, Mather 2009; Trusov, Bucklin, Pauwels 2009; Van den Bulte, Joshi 2007; Argo, Dahl, Morales 2008; Hennig-Thurau i in. 2006; McBane 1995; McFarland, Bloodgood, Payan 2008]. * Sławomir Wyciślak – Katedra Stosunków Międzynarodowych i Polityki Zagranicznej, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie; e-mail: slawomir.wycislak@gmail.com

244

Miscellanea

Drugie podejście koncentruje się na rynkach finansowych. Wprawdzie czerpie ono z idei zarażania społecznego1, odwołującego się do czynników psychologicznych i socjologicznych, jednak w znacznym stopniu wykracza poza ten zakres pojęciowy. Nawiązuje ono do sytuacji, gdy kryzysy finansowe rozprzestrzeniały się na wschodzących rynkach, pojawiając się w krajach, które pozornie charakteryzowały się zdrowymi fundamentami ekonomicznymi. Polityka gospodarcza tych krajów spotykała się z pochwałami analityków rynkowych i międzynarodowych instytucji finansowych [Ewards 2000].

W koncepcji zarażania finansowego wyróżnia się podejście, w myśl którego następuje bezpośrednie zarażanie: kryzys finansowy w jednym kraju przyczynia się do powstania kryzysu finansowego w innym kraju: występują istotne, natychmiastowe efekty w wielu krajach [Moser 2003]. Te efekty są szybkie i gwałtowne i występują w okresie godzin lub dni [Kaminsky, Reinhart, Végh 2003]. Nie wyklucza to jednak sytuacji, gdy występują stopniowe i przewlekłe efekty, znaczny wzrost powiązań po szoku, który dotknął jeden kraj (lub grupę krajów) [The World Bank]2. Aby można było mówić o zarażaniu, musi nastąpić znaczne przenoszenie kryzysu (shift, spillover) między rynkami [Forbes, Rigobon 2000]. Natomiast czyste zarażanie (true contagion) oznacza większe od oczekiwanych następstwa szoków pochodzących z zagranicy [Rose, Spiegel 2009].

Można doszukać się także rozważań, w których podjęto próbę interpretacji zarażania jako istniejącej współzależności. Przyjmuje się, iż zarażanie występuje tylko w sytuacji szoków na rynkach finansowych i nie ma miejsca w okresach spokojnych. W takiej perspektywie badawczej zarażanie jest interpretowane jako zależność, która nadal istnieje po tym, jak uwzględni się związki wynikające ze „standardowej współzależności”.

Zmienne wywołujące zarażanie opierają się na przeszłych ekstremalnych zdarzeniach [Markwat, Kole, van Dijk 2009]. Proponowana interpretacja zakłada, że lokalne krachy przekształcają się w regionalne, a nawet globalne kryzysy. Co więcej, obecne kryzysy zwiększają prawdopodobieństwo zaistnienia kryzysów w przyszłości.

Klasyczny mechanizm rozprzestrzeniania się kryzysów jest uwarunkowany tym, iż inwestorzy w wielu krajach są w posiadaniu tych samych aktywów [Roubini, Mihm 2011].

Istnienie tych samych mechanizmów poznawczych również daje w rezultacie efekt paniki, zachowania stadne wywołuje zarażanie. Mamy więc do czynienia z ograniczeniami poznawczymi jednostek i zachowaniami irracjonalnymi. Z punktu widzenia analizy racjonalności jednostka maksymalizuje swą użyteczność, kierując się emocjami i minimalizuje poczucie strachu przed przyszłością (jeszcze większymi stratami).

Przy bliższej analizie pojęcia „zarażanie” pojawiają się wątpliwości dotyczące wykorzystania modelu choroby zakaźnej do opisu kryzysu. Taki model opiera się na milczącym założeniu, że kraj ogarnięty chorobą, czyli zarażony, np. Stany Zjednoczone w 2008 r., zaraził resztę świata. Tymczasem bańki spekulacyjne powstawały również w innych krajach. Z jednej strony prowadziły one do niższej odporności na zarażanie, a z drugiej – tworzyły warunki sprzyjające rozwojowi wirusa i w konsekwencji zarażania. Nie było więc jednego podmiotu zarażającego, lecz wiele takich podmiotów.

Wspólny szok i kryzys finansowy prowadziły do zarażania nie tylko ze strony USA, ale również innych podmiotów.

W perspektywie działalności przedsiębiorstw zarażanie jest ujmowane najczęściej w odniesieniu do analizy płynności czy też przepływu zamówień. Pogorszenie płynności 1 Koncepcja zarażania społecznego była wykorzystywana w interpretacji paniki rynkowej. Takie podejście sięga co najmniej czasów Davida Ricardo, który przypisał panikę prowadzącą do zawieszenie możliwości wycofywania depozytów w 1797 r. „zarażaniu lękami bojaźliwej części społeczeństwa” 2 Definicje zarażania opracowane przez Bank Światowy są przedmiotem polemiki w literaturze przedmiotu [por. np. Gallegati i in. 2008].

e

s

e

j

e

Jan M. Fijor*

Czy rynek naprawdę jest zawodny?

Lista zarzutów pod adresem wolnego rynku1 jest długa [zob. np. Skawińska i in. 2008; Stiglitz 2005] – od rozbudzania chciwości, materializacji każdego aspektu życia człowieka, aż po niewydolność informacyjną i gospodarczą, niesprawiedliwość, na pogarszaniu poziomu życia kończąc. Celem tego eseju jest wykazanie, że gros tych zarzutów ma wątpliwe podstawy naukowe, opierając się na arbitralnych sądach etycznych i politycznych.

1. Niesprawiedliwa dystrybucja; konieczność redystrybucji Źródłem przekonania, że wolny rynek nie radzi sobie z dystrybucją dochodu jest najprawdopodobniej traktowanie go jako gry u sumie zerowej. Pogląd ten zakłada, że zysk na wolnym rynku osiąga się wyłącznie w drodze wyzysku. Konsekwencją tego przekonania jest teza o nierówności w osiąganiu korzyści, co zmusza rząd do wyrównywania różnic. Tymczasem zarobki to składniki kosztów produkcji, których wielkość zależy od cen poszczególnych czynników produkcji. To, ile każda osoba uczestnicząca w procesie produkcji otrzyma, czyli jaki jest jej dochód pieniężny, zależy od funkcji tej osoby w procesie produkcji. Składają się na to płace za pracę, renta ziemska, odsetki od zainwestowanego kapitału itd. Bez zaangażowania czynników produkcji nie doszłoby do produkcji. Oskarżenia pod adresem rynku, że niesprawiedliwie dzieli dochody wynikają z przeświadczenia krytykujących, że czynniki produkcji są wspólnym dobrem, którego właścicielem jest każdy człowiek, a przywłaszczenie dobra siłą rzeczy musi odbywać się kosztem pozbawienia go innych osób2.

Dobra nie są najpierw produkowane, a następnie dystrybuowane, tak jak to się odbywa w systemach kolektywnych. Produkcja i dystrybucja to dwa procesy występujące nierozerwalnie. To dwie strony tego samego medalu [Rothbard 2008, s. 372]. Na wolnym rynku nie dochodzi osobno do produkcji i osobno do dystrybucji. Oba te zjawiska są ze sobą powiązane.

* Prof. dr hab. Jan M. Fijor – red. naczelny Wydawnictwa Fijorr Publishing, Warszawa, www.fijor.com e-mail: fijorr@fijorr.com 1 Zarzuty te zwane są także „wadami rynku” albo „zawodnością rynku” [zob. Bator 1958, s. 351].

2 O błędności takiego stanowiska świadczy m.in. przekonanie socjalistów, że pozbycie się pośredników czy kategorii zysku jako ogniw procesu produkcji obciążających koszty doprowadzi w socjalizmie do spadku cen. O tym, że tak się nie działo, pisze T. Sowell [2003, s. 110].

254

Eseje

Implikacją poglądu o „niesprawiedliwym” podziale dochodów jest domaganie się wyrównania krzywd. Ma to się dokonać przez tzw. redystrybucję, czyli transfer majątku od osób osiągających dochody powyżej pewnego pułapu do osób o dochodach poniżej pewnego poziomu [Jouvenel 1990] . Źródeł tego poglądu można dopatrywać się w błędnym przekonaniu A. Pigou, że „(…) jakikolwiek transfer dochodu od człowieka względnie bogatego do względnie ubogiego o podobnym temperamencie, z racji tego, iż umożliwia zaspokojenie bardziej palącej potrzeby, musi prowadzić do wzrostu zagregowanej sumy satysfakcji” [Pigou 1932, s. 89]. Zdaniem B. de Jouvenela [1990], redystrybucja dochodu opiera się na kryteriach arbitralnych i uznaniowych, przez co traci swój wolny od wartościowania charakter. Problem jest fundamentalny, zwłaszcza w kontekście aksjomatu ludzkiego działania (prakseologia), aksjomatu o unikalnym charakterze ludzkiej wiedzy i umiejętności, w obliczu rzadkości zasobów oraz przykrości ludzkiej pracy [Rothbard 2009, s. 293]. Przyjęcie założenia o konieczności wyrównywania różnic między ludźmi stwarza moralne trudności z ustaleniem poziomu dla równego dochodu, a zwłaszcza takim wyznaczeniem dochodów państwa, aby do egalitaryzmu doszło w zgodzie z optimum Pareto.

Filozofia równości we wszystkich swych przejawach jest sprzeczna zarówno z naturą człowieka, jak i świata. Równość, podobnie jak użyteczność, implikuje konieczność ustalenia metod jej pomiaru. Tymczasem nie ma jednostki, którą można by mierzyć szczęście i satysfakcję – a tym samym równość filozoficzną, ekonomiczną, kulturową – różnych ludzi [de Soto 2010, s. 10]. Brak jednostki miary implikuje brak cechy, którą można by zmierzyć.

2. Monopole i ograniczanie konkurencji Istnienie naturalnej tendencji do tworzenia się monopoli stało się fundamentem teorii ekonomicznej Karola Marksa i wszystkich jej pochodnych, a także ortodoksyjnej ekonomii dobrobytu. Zarzut ten wiąże się z przekonaniem, że wolny (nieregulowany) rynek prowadzi do powstania monopoli, bo taka jest natura przedsiębiorców. Z tezą tą zgadzają się krytycy leseferyzmu, ale i większość ludzi biznesu. Mimo swej fałszywości pogląd ten znalazł uznanie wśród większości ekonomistów, którzy w obronie konsumentów domagają się, aby pod nieobecność konkurencji wypartej przez monopole pojawiła się interwencja rządu, regulacje i inne formy przymusu. Zarzuty z dziedziny psychologii i etyki przemycane zostają do ekonomii. Jednakże monopol może istnieć tylko wtedy, gdy przedsiębiorca ma kontrolę nad całkowitą podażą, a taka sytuacja w warunkach rynkowych zdarza się rzadko. Zresztą sama kontrola nad podażą wcale nie musi być szkodliwa. Zaczyna nią być wtedy, gdy monopolista stosuje siłę, czyli siłą wyklucza konkurencję.

Krytycy rynku odwołują się do argumentu politycznego, czyli do argumentu siły.

Formalnie krytykują rynek, de facto jednak jest to krytyka etatyzmu. Rynek, jak wiadomo, opiera się na wolnej wymianie. Wolności wymiany strzeże konkurencja, czyli istnienie możliwości wyboru. Jeśli zatem wymiana jest wolna, trudno mówić o monopolu, który jest przejawem wywierania siły na drugą stronę transakcji wymiany. Wymiana „siłowa” nie jest już wolna, a więc nie jest rynkowa. W warunkach rynkowych stosowanie przymusu jest z definicji niemożliwe. Szkodliwy monopol przymusowy, wolny od konkurencji – prywatny czy państwowy – może istnieć wyłącznie pod egidą rządu (państwa).

Monopolista naturalny zdobywa swoją pozycję rynkową dzięki temu, że jest w swej dziedzinie najlepszy i najtańszy [Rothbard 2009].

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

Pełną wersję otrzymają Państwo po zakupie czasopisma

www.ekonomista.info.pl www.keytext.com.pl

EKONOMISTA

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wy­daw­nic­two Key Text

Wpła­ty na pre­nu­me­ra­tę przyj­mo­wa­ne są na okres nie­prze­kra­cza­ją­cy jed­ne­go ro­ku. Pre­nu­me­ra­ta roz­po­czy­ na się od naj­bliż­sze­go nu­me­ru po do­ko­na­niu wpła­ty na ra­chu­nek ban­ko­wy nr:

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2012 2

Indeks 357030 ISSN 2299-6184

2012

64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Wy­daw­nic­two Key Text sp. z o.o. ul. Wolska 64A, 01-134 War­sza­wa +48 22 632 11 36 Ce­na jed­ne­go nu­me­ru w pre­nu­me­ra­cie krajowej w 2012 r. wy­no­si 55,65 PLN; ze zle­ce­niem do­sta­wy za gra­ni­cę rów­na będzie ce­nie pre­nu­me­ra­ty kra­jo­wej plus rze­czy­wi­ste kosz­ty wy­sył­ki.

Ce­na pre­nu­me­ra­ty za okres obej­mu­jący kil­ka nu­me­rów jest wie­lo­krot­no­ścią tej su­my.

Ce­na pre­nu­me­ra­ty kra­jo­wej na 2012 r. wy­no­si 333,90 zł (w tym 5% VAT).

11 Prenumerata realizowana przez „RUCH” S.A.

Prenumerata krajowa Zamówienia na prenumeratę przyjmują Zespoły Prenumeraty właściwe dla miejsca zamieszkania klienta. www.prenumerata.ruch.com.pl Pre­nu­me­ra­ta ze zleceniem wysyłki za granicę Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela

RUCH S.A. Biuro Kolportażu – Zespół Obrotu Zagranicznego ul. Annopol 17A, 03-236 Warszawa Tel. +48 22 693 67 75, +48 22 693 67 82, +48 22 693 67 18 www.ruch.pol.pl Infolinia prenumeraty +48 801 443 122 koszt połączenia wg taryfy operatora.

11 „Kol­por­ter” S.A. – pren-kold@kolporter.com.pl, +48 22 35 50 471 do 478 11 „Gar­mond Press” S.A. – prenumerata.warszawa@garmondpress.pl, 01-106 Warszawa, ul. Nakielska 3,

2 W numerze Andrzej CZYŻEWSKI Sebastian STĘPIEŃ

Dostosowania mechanizmów wspólnej polityki rolnej do oczekiwań państw członkowskich Mikołaj HERBST Piotr WÓJCIK

Wzrost gospodarczy i dywergencja poziomów dochodu w polskich podregionach – niektóre determinanty i efekty przestrzenne Justyna ŚWIATOWIEC-SZCZEPAŃSKA

Renta ekonomiczna a przewaga konkurencyjna przedsiębiorstwa

+48 22 836 69 21 11 Wersja elektroniczna (również numery archiwalne) do nabycia: www.ekonomista.info.pl Eko­no­mi­sta 2012, nr 2, s. 137–272

PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Wydawnictwo Key Text