Ekonomista 2015 2 el demo str

EKONOMISTA

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wy­daw­nic­two Key Text

Zamówienia na prenumeratę na 2015 r. oraz na sprzedaż egzemplarzową należy składać na stronie: www.ekonomista.info.pl lub wysłać zamówienie na adres wydawnictwo@keytext.com.pl z podaniem dokładnych danych.

Ceny na 2015 r.: 352,80 zł – prenumerata krajowa wersji drukowanej,

404,46 zł – prenumerata wersji łączonej (druk + PDF),

58,80 zł – jeden numer w wersji drukowanej,

49,20 zł – jednen numer w wersji elektronicznej (PDF),

67,41 zł – jednen numer wersji łączonej (druk + PDF).

Zamówienia na prenumeratę przyjmowane są na okres nieprzekraczający jednego roku. Cena prenumeraty za okres obejmujący kilka numerów (niepełny rok) jest wielokrotnością ceny jednego numeru. Prenumerata rozpoczyna się od najbliższego numeru po dokonaniu wpłaty na rachunek bankowy Wydawnictwa nr: 64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Egzemplarze drukowane wysyłamy ekonomiczną przesyłką rejestrowaną, spersonalizowane PDF-y na podany w zamówieniu adres e-mail.

Wy­daw­nic­two Key Text sp. z o.o., ul. Sokołowska 9/410, 01-142 War­sza­wa tel. +48 22 632 11 36, kom. +48 665 108 002

11 RUCH S.A.

Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ ruch.com.pl lub kontaktując się z Centrum Obsługi Klienta „RUCH” pod numerami: 22 693 70 00 lub 801 800 803 – czynne w dni robocze w godzinach 700 – 1700. Koszt połączenia wg taryfy operatora.

11 Kol­por­ter S.A. – pren-kold@kolporter.com.pl, +48 22 35 50 471 do 478 11 Gar­mond Press S.A. – prenumerata.warszawa@garmondpress.pl, +48 22 837 30 08 Eko­no­mi­sta 2015, nr 2, s. 151–284 Ce­na 49,20 zł (w tym 23% VAT)

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2015 2

Indeks 357030 ISSN 2299–6184 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)

2015

2 W numerze MAREK A. DĄBROWSKI

Korzyści netto z akumulacji rezerw dewizowych przez gospodarki wschodzące w świetle doświadczeń kryzysu finansowego lat 2008–2009 ILHAN OZTURK, ALI ACARAVCI, SEYFETTIN ARTAN

The Casual Relationship Between Knowledge Spillovers and Economic Growth: The Turkish Case ELŻBIETA RYCHŁOWSKA-MUSIAŁ

Struktura zadłużenia spółki według priorytetu spłaty: implikacje dla wartości przedsiębiorstwa MACIEJ SZYMCZAK

Dane, informacje i wiedza w łańcuchu dostaw

POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH

POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE

WYDAWNICTWO KEY TEXT

WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej.

2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego.

Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do 30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły.

3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl 4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim).

5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście – przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać: –– w odniesieniu do pozycji książkowych – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania; –– w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po tytule dzieła; –– w odniesieniu do artykułów z czasopism – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma; –– w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu; –– powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie z numerem strony).

6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków.

7. Rysunki proste, wektorowe, w czerni. Linie na wykresach i pola mogą być w szarościach – rysunki powinny być czytelne w tej postaci, bez kolorów i efektów specjalnych (np. cieni, faz, płynnych przejść, tekstur, szrafów, efektów przestrzennych). Format wektorowy PDF, EPS, ostatecznie osadzone wykresy z Excela.

8. Nazewnictwo plików – teksty: Autor_Tytuł.docx (np. Jan Kowalski_Gospodarka polska.docx); streszczenia do artykułów: Autor_Streszczenia.docx (np. Jan Kowalski_Streszczenia.docx); ewentualne dodatkowe pliki nazywamy w analogiczny sposób: (np. Jan Kowalski_rysunek01.pdf).

9. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail.

Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej: tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka).

Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach.

10. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na łamach „EKONOMISTY”, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji.

11. Materiały zamieszczone w „EKONOMIŚCIE” są chronione prawem autorskim.

Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji.

12. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.

2015

2

WYDAWCY © Copyright by POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH © Copyright by POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE © Copyright by WYDAWNICTWO KEY TEXT RADA PROGRAMOWA

Marek Belka, Adam Budnikowski, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz, Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Jan Lipiński, Aleksander Łukaszewicz, Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek, Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Andrzej Wernik, Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady), Michał G. Woźniak KOMITET REDAKCYJNY

Marek Bednarski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki, Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego), Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga, Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny), Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Jan Toporowski, Andrzej Wojtyna

Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana Polecamy wersje elektroniczne „Ekonomisty” (e-ISSN: 2299-6184) na stronie internetowej www.ekonomista.info.pl

Adres Redakcji: 00–042 Warszawa, ul. Nowy Świat 49, tel. 22 55 15 416 oraz 417 http://www.ekonomista.info.pl, redakcja@ekonomista.info.pl Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., 01–142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, tel. kom. 665 108 002 www.keytext.com.pl, wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 360 egz., ark. wyd. 11

Spis treści Artykuły Marek A. D Ą B R O W S K I: Korzyści netto z akumulacji rezerw dewizowych przez gospodarki wschodzące w świetle doświadczeń kryzysu finansowego lat 2008–2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ilhan O Z T U R K, Ali A C A R A V C I, Seyfettin A R T A N: The Casual Relationship Between Knowledge Spillovers and Economic Growth: The Turkish Case Elżbieta R Y C H Ł O W S K A - M U S I A Ł: Struktura zadłużenia spółki według priorytetu spłaty: implikacje dla wartości przedsiębiorstwa. . . . . . . . . . . . . . . . .

Maciej S Z Y M C Z A K: Dane, informacje i wiedza w łańcuchu dostaw. . . . . . . .

159 189 203 225

Miscellanea Stanisław C I C H O C K I, Aleksandra W R Z O S E K: Determinanty oczekiwanych wynagrodzeń studentów kierunków ekonomicznych na przykładzie wybranych uczelni warszawskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

243

Dyskusje i polemiki Andrzej M A T Y S I A K: Podstawy teoretyczne i metodologiczne nowego pragmatyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marcin G O R A Z D A: Kto powinien pisać o filozofii ekonomii? . . . . . . . . . . . . .

263 271

Recenzje i omówienia Łukasz H A R D T, Studia z realistycznej filozofii ekonomii (rec. Barbara Pogonowska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Agata A D A M S K A, Własność i kontrola. Perspektywa akcjonariuszy spółek publicznych (rec. Stanisław Rudolf) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

277 280

* Każdy artykuł zawiera streszczenie w języku polskim, angielskim i rosyjskim.

Angielskojęzyczne streszczenia artykułów zamieszczanych w „Ekonomiście” są rejestrowane w serwisie „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Czasopismu „Ekonomista” przyznano 10 punktów za publikacje (załącznik do komunikatu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 31 grudnia 2014 r., na podstawie § 14 ust. 2 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym).

Contents Articles Marek A. D Ą B R O W S K I: Net Benefits of Foreign Exchange Reserves Accumulation by Emerging Economies: Lessons from the Global Financial Crisis of 2008–2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ilhan O Z T U R K, Ali A C A R A V C I, Seyfettin A R T A N: The Causal Relationship Between Knowledge Spillovers and Economic Growth: The Turkish Case . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Elżbieta R Y C H Ł O W S K A - M U S I A Ł: Firm's Debt Priority Structure: Implications for the Enterprise Value . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maciej S Z Y M C Z A K: Data, Information, and Knowledge in the Supply Chain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

159

189 203 225

Miscelanea Stanisław C I C H O C K I, Aleksandra W R Z O S E K: The Determinants of the Expected Remuneration by the Students of Economic Faculties in the Selected Warsaw’s Universities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

243

Discussions and Polemics Andrzej M A T Y S I A K: Theoretical and Methodological Foundations of the New Pragmatism. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marcin G O R A Z D A: Who Should Write About Philosophy of Economics? . .

263 271

Book reviews Łukasz H A R D T, Studia z realistycznej filozofii ekonomii (Studies in the Realistic Philosophy of Economics) (rev. by Barbara Pogonowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Agata A D A M S K A, Własność i kontrola. Perspektywa akcjonariuszy spółek publicznych (Ownership and Control. The Shareholders Perspective in Public Companies) (rev. by Stanisław Rudolf) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

277

280

* Each article is followed by a summary in Polish, English and Russian.

Abstracts of „Ekonomista” are reproduced in the „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Magazine „Economist” awarded 10 points for publications (Annex to the Communication from the Ministry of Science and Higher Education of 31 December 2014, pursuant to § 14 para. 2 Regulation of the Minister of Science and Higher Education of 13 July 2012 on the criteria and procedure for granting the category of scientific research institutes)

Содержание Статьи Марек А. Д О М Б Р О В С К И: Чистая выгода от накопления валютных резервов для растущих экономик в свете опыта мирового финансового кризиса 2008– 2009 годов. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ильхан О З Т Ю Р К, Али А К А Р А В Ч И, Сейфеттин А Р Т А Н: Причинно-следственная связь между трансфертом знаний и экономическим ростом на примере Турции . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Эльжбета Р Ы Х Л О В С К А - М У С И А Л: Структура задолженности компании и очередности ее погашения: импликации для стоимости фирмы . . . . . . . . . . . Мачей Ш И М Ч А К: Данные, информации и знания в цепи поставок. . . . . . . . . .

159

189 203 225

Разное Станислав Ц И Х О Ц К И, Александра В Ж О С Е К: Детерминанты ожидаемых доходов студентов экономических специальностей на примере избранных варшавских вузов . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

243

Полемики и дискуссии Анджей М А Т Ы С Я К: Теоретические и методологические основы нового прагматизма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Марцин Г О Р А З Д А: Кто должен писать о философии экономики? . . . . . . . . . .

263 271

Рецензии и обзоры Лукаш Х А Р Д Т, Studia z realistycznej filozofii ekonomii (Размышления о реалистической философии экономики) (рец. Барбара Погоновска) . . . . . . . . . . . . . . . Агата А Д А М С К А, Własność i kontrola. Perspektywa akcjonariuszy spółek publicznych (Собственность и контроль. Перспективы для акционеров публичных компаний) (рец. Станислав Рудольф) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

277

280

* Каждая статья сопровождается резюме на польском, английском и русском языках. Содержание и резюме статей, помещаемых в „Экономисте”, a также в „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Журнал „Ekonomista” получил 10 пунктов за публикации (приложение к сообщению Министра науки и высшего образования от 31 декабря 2014 г. на основании § 14 абз. 2 Распоряжения Министра науки и высшего образования от 13 июля 2012 г. по вопросам критериев и процедуры присуждения научной категории научным единицам)

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

MAREK A. DĄBROWSKI*

Korzyści netto z akumulacji rezerw dewizowych przez gospodarki wschodzące w świetle doświadczeń kryzysu finansowego lat 2008–20091 1. Wprowadzenie Rezerwy dewizowe, podobnie jak zapasy surowców wykorzystywanych przez przedsiębiorstwo w procesie produkcyjnym, czy zasób pieniądza gotówkowego utrzymywany przez gospodarstwa domowe nie przynoszą samoistnych korzyści.

Akumulacja zapasów surowców czy zasobów pieniądza pozwala bowiem uniknąć bądź ograniczyć koszty nieoczekiwanego przebiegu zdarzeń, np. okresowej przerwy w dostawach surowców czy też nagłej konieczności poniesienia dodatkowych wydatków. Korzyści płynące z akumulacji rezerw dewizowych znajdują odzwierciedlenie w redukcji oczekiwanego kosztu dostosowań makroekonomicznych w obliczu zewnętrznych wstrząsów finansowych i gospodarczych dotykających gospodarkę krajową.

Od czasu kryzysu azjatyckiego (1997–1998), a przynajmniej od kryzysu argentyńskiego (2001–2002) daje się zaobserwować zwiększoną akumulację rezerw dewizowych przez gospodarki wschodzące2. Choć na pierwszy rzut oka takie postępowanie może być traktowane jako przejaw podwyższonej ostrożności władz monetarnych gospodarek włączających się w proces integracji z gospodarką światową, to jednak rodzi także koszty. Ogólnie rzecz biorąc, akumulacja rezerw dewizowych jest możliwa dzięki ograniczeniu bieżącej konsumpcji dóbr i usług zagranicznych (importu). Naturalne w kontekście globalnego kryzysu finansowego lat 2008–2009 jest pytanie o rolę, jaką rezerwy dewizowe odegrały w łagodzeniu przebiegu kryzysu: czy kraje, które cechowała większa przezorność (i większe re* Dr Marek A. Dąbrowski – Katedra Makroekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie; e-mail: marek.dabrowski@uek.krakow.pl 1 Artykuł stanowi zmodyfikowaną i rozszerzoną wersję referatu przedstawionego na X Ogólnopolskim Zjeździe Katedr Ekonomii, który odbył się w Międzyzdrojach w dniach 3–5 czerwca 2013 r.

2 Zob. szerzej na ten temat Aizenman i Lee (2007) oraz Dąbrowski (2009a).

160

Marek A. Dąbrowski

zerwy dewizowe), okazały się bardziej odporne na kryzys? Próbie odpowiedzi na to pytanie jest poświęcony ten artykuł.

Istniejące opracowania empiryczne nie dają jednoznacznej odpowiedzi na postawione pytanie. Blanchard i in. (2010) badali, jak na nieoczekiwany wzrost gospodarczy (mierzony różnicą między faktycznym i prognozowanym wzrostem) przekładała się wielkość rezerw dewizowych znajdujących się w posiadaniu gospodarek wschodzących (29 krajów). Ustalili, że choć wskaźnik rezerw dewizowych do krótkoterminowego zadłużenia zewnętrznego wywierał dodatni i statystycznie istotny wpływ na wzrost w czasie kryzysu, to kluczową rolę w tej relacji odgrywało zadłużenie, a nie rezerwy. Analizując większą próbę (40 krajów), Berkmen i in.

(2012) doszli do podobnego wniosku: rezerwy dewizowe zdają się mieć statystycznie nieistotny wpływ na wzrost gospodarczy w czasie kryzysu. Te wyniki zostały potwierdzone w badaniach Rose’a i Spiegela (2011), którzy przebadali 107 krajów3.

Warto zaznaczyć, że autorzy wymienionych opracowań byli bardzo ostrożni w ocenie otrzymanych wyników i dalecy od stwierdzenia, iż rezerwy dewizowe nie miały żadnego wpływu na odporność gospodarek wschodzących na kryzys.

O tym, że ta ostrożność była wskazana, świadczą wyniki badań Llaudesa i in.

(2010). Sformułowali oni ciekawą hipotezę: ich zdaniem relacja zachodząca między makroekonomicznymi kosztami kryzysu a rezerwami dewizowymi miała nieliniowy charakter4. Ustalili, że wyższe rezerwy dewizowe pozwalały ograniczyć stratę produkcji, ale im rezerwy były wyższe, tym krańcowa korzyść z ich przyrostu była coraz niższa5. Z kolei Gourinchas i Obstfeld (2012), badając kryzysy zadłużeniowe, bankowe i walutowe, do których doszło w latach 1973–2010 w gospodarkach wschodzących (57 krajów) i krajach gospodarczo zaawansowanych (22 kraje), ustalili, że rezerwy dewizowe, obok ekspansji kredytu krajowego i realnej aprecjacji, były czynnikiem determinującym prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu. Wzrost wskaźnika rezerw do PKB o 6 p.p. obniżał prawdopodobieństwo kryzysu w gospodarkach wschodzących o ok. 5%. Zaznaczyli jednak, że „wciąż istnieje poważna różnica zdań pośród badaczy co do roli, jaką rezerwy odegrały w ochronie gospodarek wschodzących w latach 2007–2009”.

W żadnym z wymienionych opracowań nie brano pod uwagę relacji między faktycznym a optymalnym poziomem rezerw dewizowych6. Oparcie się na jednolitych dla wszystkich krajów wskaźnikach adekwatności rezerw, np. wskaźniku rezerw do 3 Należy dodać, że sceptycyzm Rose’a i Spiegela był znacznie dalej posunięty: doszli oni do wniosku, że właściwie żadna zmienna nie pozostawała w empirycznej relacji ze skutkami kryzysu. Przeciwne wyniki otrzymali Frankel i Saravelos (2010), którzy wykazali, że poziom rezerw „wydaje się być zgodną i statystycznie istotną zmienną wyprzedzającą obecny kryzys”.

4 Dokładniej, autorzy badali relację między stosunkiem rezerw dewizowych do sumy deficytu w obrotach bieżących i krótkookresowego długu zagranicznego. Uzasadnione jest stwierdzenie, że Berkmen i in. (2009) przeczuwali, że relacja między wzrostem gospodarczym a rezerwami dewizowymi może mieć nieliniowy charakter, choć tej hipotezy nie testowali.

5 Szerzej wyniki tych badań omówił Dąbrowski (2013).

6 Warto zaznaczyć, że Obstfeld i in. (2009) ustalili, iż nieadekwatny poziom rezerw dewizowych w stosunku do poziomu implikowanego przez model empiryczny pozostawał w statystycznie istotnej relacji z deprecjacją w 2008 r.

S

T

R

E

S

Z

C

Z

E

N

I

A

KORZYŚCI NETTO Z AKUMULACJI REZERW DEWIZOWYCH PRZEZ GOSPODARKI WSCHODZĄCE W ŚWIETLE DOŚWIADCZEŃ KRYZYSU FINANSOWEGO LAT 2008–2009 Streszczenie Celem opracowania jest zbadanie znaczenia rezerw dewizowych w łagodzeniu przebiegu kryzysu i ustalenie, czy duże rezerwy zwiększały odporność na kryzys finansowy lat 2008–2009. W części teoretycznej omówiono korzyści netto z akumulacji rezerw i przedstawiono makroekonomiczny model optymalnego poziomu rezerw. W części empirycznej dokonano estymacji optymalnego poziomu rezerw dla gospodarek wschodzących w okresie poprzedzającym kryzys, a następnie zbadano, używając szeregu zmiennych kontrolnych, w jakim stopniu wskaźniki faktycznego poziomu rezerw dewizowych do ich optymalnego poziomu objaśniają zróżnicowaną odporność gospodarek wschodzących na globalny kryzys finansowy. Ustalono po pierwsze, że kraje, które posiadały większe rezerwy dewizowe, faktycznie okazały się bardziej odporne na kryzys. Problemy z wykryciem tej relacji, które występowały we wcześniejszych badaniach, były wynikiem opierania się na faktycznym poziomie rezerw, bez jego odniesienia do poziomu optymalnego. Po drugie, zidentyfikowana relacja była stabilna i odporna na uwzględnienie w analizie szeregu zmiennych kontrolnych stosowanych w innych opracowaniach empirycznych. Po trzecie, większość objętych próbką krajów miała rezerwy dewizowe na poziomie przewyższającym wartość optymalną, co w połączeniu z wykrytą relacją między kosztami kryzysu a rezerwami, skłania do przypuszczenia, że optymalny poziom rezerw może być niedoszacowany.

Słowa kluczowe: rezerwy dewizowe, globalny kryzys finansowy, gospodarki wschodzące, odporność na kryzys Kody JEL: F31, F32, F41, E44

NET BENEFITS OF FOREIGN EXCHANGE RESERVES ACCUMULATION BY EMERGING ECONOMIES: LESSONS FROM THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS OF 2008–2009 Abstract This paper examines the role of foreign exchange reserves in crisis mitigation and considers the question whether large stocks of reserves contributed to resilience to financial crisis of 2008–2009. In theoretical part net benefits of reserves accumulation are discussed and macroeconomic model of optimal reserves is presented. The optimal level of reserves for emerging market economies in the pre-crisis period is estimated in empirical part.

Together with a whole range of controls these estimates are used to determine to what extent the gap between actual and optimal levels of reserves explain diversity of emerging market economies resilience to the global financial crisis. The findings are as follows: First, countries with a larger stock of reserves were indeed more resilient to the crisis. In-

Streszczenia

conclusive findings of previous studies were the result of using the actual level of reserves rather than the gap between actual and optimal levels. Second, the relation identified was stable and robust to the inclusion of many control variables used in other empirical studies. Third, majority of countries in the sample had their reserves above the optimal level.

This, together with the relation between cost of the crisis and reserves, lends support to the conjecture that the optimal level of reserves could be underestimated.

Key words: foreign exchange reserves, global financial crisis, emerging market economies, crisis resilience JEL Code: F31, F32, F41, E44

ЧИСТАЯ ВЫГОДА ОТ НАКОПЛЕНИЯ ВАЛЮТНЫХ РЕЗЕРВОВ ДЛЯ РАСТУЩИХ ЭКОНОМИК В СВЕТЕ ОПЫТА МИРОВОГО ФИНАНСОВОГО КРИЗИСА 2008-2009 ГОДОВ Резюме В статье анализируется значение валютных резервов для смягчения хода кризиса 2008-2009 гг. и влияние величины этих резервов на стойкость по отношению к этому кризису. В теоретической части рассматривается чистая выгода от аккумуляции резервов и представляется макроэкономическая модель оптимального уровня резервов. В эмпирической части произведена эстимация оптимального уровня резервов для растущих экономик в период, предшествующий кризису. Затем автор анализирует показатель соотношения между фактическим уровнем резервов и их оптимальным уровнем и значение этого показателя для стойкости отдельных растущих экономик в условиях глобального финансового кризиса. Были сделаны следующие выводы. Во-первых, страны с большими валютными резервами оказались более стойкими к кризису. Во-вторых, указанное соотношение было стабильным и нечувствительным к включению в анализ ряда контрольных переменных. В-третьих, большинство рассматриваемых стран имела валютные резервы, превышающие их оптимальную величину, что при учете соотношения между издержками кризиса и резервами, даёт основание полагать, что оптимальный уровень резервов вероятно недооценен. Ключевые слова: валютные резервы, глобальный финансовый кризис, растущие экономики, стойкость к кризису

ILHAN OZTURK, ALI ACARAVCI, SEYFETTIN ARTAN*

The Causal Relationship Between Knowledge Spillovers and Economic Growth: The Turkish Case1 Introduction It has been discussed for a long time that technological differences between countries are one of the important determinants of economic growth. In the neoclassic growth model starting with Solow (1956), technological progress is the main determinant of economic growth. However, technological progress which is determined exogenously in the model has been kept out of the interest of economics discipline. Neoclassic growth theory has linked the economic growth which is beyond the one achieved through the existing inputs with the exogenous technological progress and this uncalculated part is called “Solow residual”. It is called residual because it is the part of growth that cannot be explained through capital accumulation and labor. Neoclassic growth theory does not provide an explanation concerning the reasons of technological progress; it only analyzes the effects of technological progress included in the model exogenously on economic growth in the long run. According to this, as long as there is technological progress, economy will continue to grow in the long run. Nevertheless, policy makers will not be able to apply a policy aiming at increasing the exogenous technological progress.

In neoclassic growth theory, technology is like manna from heaven which enters economy automatically and which is free from other elements of economy.

Endogenous growth theories pioneered by Romer (1986) and Lucas (1988) is the assumption by neoclassic growth theory that technological progress is exogenous is criticized. In the model, it is stated that technological growth occurs in the sys* Ilhan Ozturk, Assoc. Prof. Dr., Cag University, Faculty of Economics and Administrative Sciences, Mersin, Turkey; e-mail: ilhanozturk@cag.edu.tr; Ali Acaravci, Assoc. Prof. Dr., Mustafa Kemal University, Faculty of Economics and Administrative Sciences, Hatay, Turkey; e-mail: acaravci@mku.edu.tr; Seyfettin Artan, Assoc. Prof. Dr., Karadeniz Technical University, Faculty of Economics and Administrative Sciences, Trabzon, Turkey; e-mail: sartan@ktu.edu.tr 1 The first version of this paper has been presented in the “SSEM-EuroConference 2011: Crises and Recovery in Emerging Markets”, 27–30 June 2011, Izmir, Turkey.

190

Ilhan Ozturk, Ali Acaravci, Seyfettin Artan

tem. Therefore, in endogenous growth theories, knowledge accumulation, human capital and knowledge spillovers have vital importance for economic growth.

According to Romer (1986), knowledge is seen as the basic form of capital and “the creation of new knowledge by one firm is assumed to have a positive external effect on the production possibilities of’ other firms because knowledge cannot be perfectly patented or kept secret. Most important, production of consumption goods as a function of the stock of knowledge and other inputs exhibits increasing returns: more precisely, knowledge may have an increasing marginal product” (Romer 1986: 1003). The use of knowledge emerging as a result of innovations in economy cannot be prevented, knowledge cannot be hidden and weak patent protection system lead to knowledge spillovers. According to endogenous growth theories, knowledge spillover is very important for long run economic growth especially in high income countries.

In the literature, the role of knowledge spillovers has been discussed in micro and macro levels. On micro level, effects of emerging knowledge on firms are analyzed. On macro level, knowledge spillovers among countries and its effects on the country’s productivity level are analyzed. In this regard, the channels of international knowledge spillovers have been an important controversy. In the studies conducted it is stated that knowledge spreads internationally and has effects on countries’ economic growth following the intermediate goods imports, high technology product imports, capital movements, skilled labor movements, scientists movements, foreign direct investment (FDI), foreign technology payments and international R&D collaboration channels. Recently, the effects of especially R&D, international trade, and FDI channels on knowledge spillovers have been analyzed. Controversies on which channel is more effective and whether knowledge really spillovers or not are still continuing.

Coe and Helpman (1995, henceforth CH) used panel data of 21 OECD countries plus Israel to test international R&D spillovers through trade flows. They found that R&D spillovers work via intermediate goods trade. Coe et al. (2009) reanalyzed the study of CH by using new econometric techniques and including new countries.

The results obtained support the study of CH. In addition, it has been found out that strong patent protection causes international R&D spillovers. Lee (2005) who is following CH used non-stationary panel data of 17 countries from 1970–2000 and showed that the effect of international R&D spillovers via intermediate goods import is significantly positive. Xu and Wang (1999) investigated the significance of capital goods trade as a conduit for R&D spillovers for OECD countries and they found that capital goods trade is a significant channel of R&D spillovers.

Eaton and Kortum (2001) developed a model of trade in capital goods to assess its role in spreading the benefits of technological advances. They found that about 25% of cross-country productivity differences are due to variation in the relative price of capital equipment. Jacob and Szirmai (2006) examined the importance of international knowledge spillovers from imports and exports for productivity performance in the Indonesian manufacturing industries. They found that imports are important for learning and the contribution of spillovers from exports is less important than imports.

S

T

R

E

S

Z

C

Z

E

N

I

A

ZALEŻNOŚĆ PRZYCZYNOWO-SKUTKOWA POMIĘDZY PRZEPŁYWEM WIEDZY A WZROSTEM GOSPODARCZYM: PRZYPADEK TURCJI Streszczenie Artykuł analizuje determinanty międzynarodowych przepływów wiedzy za pośrednictwem importu dóbr inwestycyjnych i bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz ich wpływ na wzrost gospodarczy na przykładzie Turcji. W tym celu zbadane zostały krótkoi długookresowe zależności przyczynowo-skutkowe pomiędzy transferami wiedzy i głównymi wskaźnikami makroekonomicznymi opisującymi rozwój gospodarki Turcji w okresie od 1 kw. 1992 r. do 3 kw. 2007 r. (tzn. w okresie 15 lat poprzedzających wybuch globalnego kryzysu finansowo-ekonomicznego). Wyniki testu kointegracji ARDL wskazują na istnienie długookresowej zależności pomiędzy zmiennymi modelu (import dóbr inwestycyjnych, zagraniczne inwestycje bezpośrednie, PKB, akumulacja kapitału trwałego, eksport i import) na poziomie istotności 1%. Artykuł bada także zależność między transferem wiedzy a wzrostem gospodarczym, wykorzystując do tego celu testy przyczynowości.

Grangera z opóźnioną korektą błędu. Wyniki wskazują, że wystęouje tu długookresowa zależność przyczynowo-skutkowa w sensie Grangera pomiędzy zmiennymi niezależnymi modelu a importem dóbr inwestycyjnych, jednokierunkowa zależność krótkookresowa między importem dóbr inwestycyjnych i wielkością krajowych inwestycji oraz jednokierunkowa krótkookresowa zależność między eksportem i PKB. Słowa kluczowe: efekty wiedzy, przepływ technologii, przyczynowość, test ARDL, Turcja Kody JEL: C30, F30, O30

THE CAUSAL RELATIONSHIP BETWEEN KNOWLEDGE SPILLOVERS AND ECONOMIC GROWTH: THE TURKISH CASE Abstract This study has pointed out the long run determinants of the foreign knowledge and it spillovers effects, which come from capital goods imports. For this purpose, we explored both short-run and long-run causal relationships between foreign knowledge spillovers and its main determinants for Turkish economy over the 1992:Q1–2007:Q3 period.

Results from ARDL bounds testing approach of cointegration indicate that there is an evidence of a long-run relation between the variables (capital goods imports, foreign direct investment, GDP, fixed capital formation, exports and imports) in the model at 1% significance level. This study also investigates the causality relationship between know­ ledge spillovers and economic growth by using Granger causality models augmented with a lagged error-correction term. According to the results from causality models, there are a long-run Granger causality running from the independent variables to capital goods imports variable, and an unidirectional short-run causal relationship from capital goods imports to domestic investments, and an unidirectional short-run causal relationship from exports to GDP.

Streszczenia

Key words: knowledge spillovers, technology transfer, causality, ARDL bounds testing approach, Turkey JEL Code: C30, F30, O30

ПРИЧИННО-СЛЕДСТВЕННАЯ СВЯЗЬ МЕЖДУ ТРАНСФЕРТОМ ЗНАНИЙ И ЭКОНОМИЧЕСКИМ РОСТОМ НА ПРИМЕРЕ ТУРЦИИ Резюме В статье анализируются детерминанты международных трансфертов знаний, осуществляемых посредством импорта инвестиционных благ и прямых иностранных инвестиций, а также их влияние на экономический рост на примере Турции. С этой целью были исследованы кратко- и долгосрочные причинно-следственные зависимости между трансфертами знаний и главными макроэкономическими показателями, описывающими развитие экономики Турции в период с первого квартала 1992 г. до третьего квартала 2007 г. (т.е. в период 15 лет, предшествующих всплеску глобального финансово-экономического кризиса). Результаты теста коинтеграции ARDL указывают на существование долгосрочной зависимости между переменными модели (импорт инвестиционных благ, прямые иностранные инвестиции, ВВП, накопление постоянного капитала, экспорт и импорт) на уровне существенности в 1%. В статье исследуется зависимость между трансфертом знаний и экономическим ростом, с использованием для этой цели теста Гренджера на причинность с лагами корректировки ошибок. Результаты указывают на наличие долгосрочной причинно-следственной зависимости по Гренджеру между независимыми переменными модели и импортом инвестиционных благ, односторонней краткосрочной зависимости между импортом инвестиционных благ и величиной отечественных инвестиций, а также односторонней краткосрочной зависимости между экспортом и ВВП. Ключевые слова: эффекты знаний, трансферт технологии, причинность, тест ARDL, Турция

ELŻBIETA RYCHŁOWSKA-MUSIAŁ*

Struktura zadłużenia spółki według priorytetu spłaty: implikacje dla wartości przedsiębiorstwa Wstęp Zagadnienia związane z kształtowaniem struktury kapitału spółki ewoluują wraz ze zmianami zachodzącymi we współczesnej gospodarce. Początkowo badania koncentrowały się na optymalizacji struktury kapitału pod względem udziału kapitału własnego i obcego, gdyż wiadomo było, że wprowadzenie długu do struktury kapitału przedsiębiorstwa wpływa na jego wartość. Jednak z uwagi na wielość instrumentów dłużnych oraz form kredytowania samo ustalenie optymalnego udziału kapitału obcego w strukturze finansowania stało się pojęciem zbyt ogólnym. Pojawił się problem wyznaczenia optymalnej struktury samego zadłużenia.

Ekonomiści zaczęli szukać odpowiedzi na pytania o źródła pochodzenia kapitału obcego, termin jego zapadalności oraz rozważać problem zabezpieczenia i kolejności spłaty zadłużenia. Punktem odniesienia tych badań zawsze był wpływ struktury zadłużenia na wartość przedsiębiorstwa.

Obok niezaprzeczalnych korzyści wynikających z wprowadzenia długu w strukturę pasywów, a związanych z dźwignią finansową i tarczą podatkową, pojawiają się także jego koszty, nie tylko odsetkowe, ale także o charakterze nieksięgowym.

Należą do nich przede wszystkim koszty trudności finansowych i bankructwa oraz koszty agencji długu wynikające z konfliktu interesów, asymetrii informacji i pokusy nadużycia. Emisja różnych rodzajów długu rodzi odmienne skutki w każdym z wymienionych obszarów.

Przedmiotem zainteresowania w niniejszym artykule jest wpływ struktury zadłużenia spółki według priorytetu spłaty na jej wartość oraz na politykę inwestycyjną, wyrażoną tu w ustaleniu optymalnego momentu realizacji projektu inwestycyjnego. Przez pojęcie struktury zadłużenia według priorytetu spłaty (inaczej: struktury priorytetu spłaty długu) będziemy rozumieć kolejność spłaty zobo* Dr hab. Elżbieta Rychłowska-Musiał, Katedra Matematyki Stosowanej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, e-mail: elzbieta.musial@ue.poznan.pl

204

Elżbieta Rychłowska-Musiał

wiązań zaciągniętych przez spółkę w przypadku, gdy dojdzie do jej bankructwa.

Zobowiązania te to wcześniej wyemitowany dług, który znajduje się w pasywach spółki od początku okresu objętego analizą, oraz nowy dług, wyemitowany w momencie realizacji inwestycji na pokrycie jej kosztów. Możliwe są trzy przypadki: 1) obie emisje dają wierzycielom równe prawa przy zaspokajaniu roszczeń w przypadku upadłości (zasada pari passu); 2) nowy dług emitowany na pokrycie wydatków inwestycyjnych ma charakter podporządkowany w stosunku do zobowiązań posiadanych wcześniej przez spółkę, tzn. roszczenia nowych obligatariuszy są zaspokajane po spłaceniu dotychczasowych wierzycieli; 3) nowy dług ma charakter nadrzędny, tzn. roszczenia nowych obligatariuszy są zaspokajane w pierwszej kolejności.

Kształtowanie struktury zadłużenia przedsiębiorstwa według priorytetu spłaty w przypadku upadłości może być jednym z elementów tworzenia wartości dla akcjonariuszy poprzez wpływ na wartość kapitału własnego, koszt długu, a także wysokość kosztów agencji towarzyszących długowi, które obniżają wartość spółki.

Publikacje podejmujące tę tematykę nie są liczne, a wyniki nie zawsze zgodne.

Jedną z pierwszych jest z pewnością praca Smitha i Warnera (1979), w której autorzy pokazali, że obecność nadrzędnego długu zabezpieczonego w pasywach spółki ogranicza skłonność właścicieli do substytucji aktywów bezpiecznych aktywami ryzykownymi, a tym samym redukuje koszty agencji długu i wpływa pozytywnie na wartość spółki. Problematykę wpływu zabezpieczeń długu na wartość spółki analizowali także Stultz i Johnson (1985). Wykazali oni, że dług zabezpieczony może być narzędziem zwiększającym wartość spółki, ponieważ łagodzi problem niedoinwestowania i ogranicza koszty agencji związane z niedoinwestowaniem (nie podjęli jednak problemu przeinwestowania). Pokazali, że jeśli firma wyemituje na pokrycie kosztów projektu nowy dług zabezpieczony, to jest bardziej prawdopodobne, że podejmie projekty, które w innym przypadku zostałyby odrzucone, aby ograniczyć transfer bogactwa do dotychczasowych obligatariuszy. Dodatkowo dług zabezpieczony pozwala właścicielom osiągnąć lepszą cenę z emisji.

Barclay i Smith Jr. (1995, 1996) przeprowadzili badania empiryczne, poddając analizie strukturę zobowiązań spółki pod kątem terminu zapadalności, klauzul zabezpieczających, prawa do zamiany na akcje, prowizji oraz priorytetu spłaty, na danych 6000 firm z okresu 1981–1994 (COMPUSTAT). Określili oni m.in. udział każdej z form długu w strukturze ich zobowiązań: dług zabezpieczony to średnio 40% wszystkich zobowiązań, dług zwykły (niezabezpieczony) to 38%, a podporządkowany tylko 10% (pozostałe 12% to inne formy zobowiązań).

Wykazali także, że spółki o dużych możliwościach wzrostu i wysokiej wartości współczynnika stosunku wartości rynkowej do księgowej emitują dług o mniejszej wartości, krótszym terminie zapadalności i wyższym priorytecie spłaty niż firmy dojrzałe, o mniejszych możliwościach rozwoju. Oczywiście strategia firm wzrostowych wymaga zapewnienia dużej elastyczności operacyjnej, co mogłoby zachęcić menedżerów do emisji długu o niskim priorytecie spłaty. Taka emisja wymagałaby jednak ustalenia stosunkowo wysokiej premii za ryzyko (duże) i krótkiego

S

T

R

E

S

Z

C

Z

E

N

I

A

STRUKTURA ZADŁUŻENIA SPÓŁKI WEDŁUG PRIORYTETU SPŁATY: IMPLIKACJE DLA WARTOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA Streszczenie Wybór struktury kapitału przedsiębiorstwa i optymalnej struktury zadłużenia stanowi jedno z centralnych zagadnień finansów przedsiębiorstw. Artykuł analizuje problem struktury zadłużenia z punktu widzenia priorytetu jego spłaty. Punktem odniesienia jest wartość przedsiębiorstwa dla właścicieli oraz koszt emisji nowego długu. Kształtowanie struktury zadłużenia spółki według priorytetu jego spłaty może być jednym z narzędzi kształtowania wartości spółki i kreowania wartości dla akcjonariuszy. Siła i kierunek tego oddziaływania zależą m.in. od poziomu zadłużenia oraz strategii przyjętej w zakresie wyboru optymalnego momentu realizacji danego projektu inwestycyjnego. W artykule rozważane są dwie strategie: first-best, w której uwzględniane są interesy finansowe zarówno właścicieli, jak i wierzycieli, oraz strategia second-best, w której są brane pod uwagę wyłącznie interesy właścicieli.

W każdej ze strategii optymalna struktura długu jest inna; inna jest też wartość rynkowa spółki. Konflikt interesów między właścicielami a wierzycielami wpływa także na wysokość premii za ryzyko; dla długu o wyższym priorytecie spłaty (i większym koszcie) wpływ ten jest wyraźniej widoczny. Rozważania poświęcone problemowi rozwodnienia wierzytelności dotychczasowych wierzycieli pozwalają sformułować wniosek, że emisja długu o wyższym priorytecie spłaty prowadzi do największej utraty wartości roszczeń dotychczasowych wierzycieli.

Słowa kluczowe: opcja inwestycyjna, priorytet spłaty długu, koszty agencji długu, niedoinwestowanie, przeinwestowanie, rozwodnienie roszczeń

FIRM'S DEBT PRIORITY STRUCTURE: IMPLICATIONS FOR THE ENTERPRISE VALUE Summary The choice of the capital structure of the enterprise and optimum debt composition represents one of the central problems in enterprise finance. The article analyzes the problem of debt structure from the point of view of the priority of its repayment. The reference frame is the value of the enterprise for its owners and the cost of issuing new debt. Shaping the structure of company’s indebtness according to the priority of debt repayment may be one of the tools used in shaping the company’s value and value creation for its shareholders. The strength and direction of such an influence depend i.a. on the size of debt and the enterprise’s strategy as regards the optimal moment of the implementation of a given investment project. Two strategies are discussed in the paper: (a) first-best strategy, which considers financial interests of both owners and creditors, and (b) second-best strategy, which considers the owners’ interests only. Each strategy implies another optimal debt structure; market value of the company is also different.

The conflict of interests between owners and debtors affects the height of risk premium;

Streszczenia

for the debt with a higher clearance priority (and higher cost), the impact is more clearly visible. The discussion on the problem of dilution of the liability held by current creditors makes us conclude that issuing a debt with higher repayment priority leads to the biggest value loss of the claims represented by previous creditors.

Key words: investment option, debt repayment priority, debt agency costs, underinvestment, overinvestment, claims dilution

СТРУКТУРА ЗАДОЛЖЕННОСТИ КОМПАНИИ И ОЧЕРЕДНОСТЬ ЕЕ ПОГАШЕНИЯ: ИМПЛИКАЦИИ ДЛЯ СТОИМОСТИ ФИРМЫ Резюме Выбор структуры капитала и оптимальной структуры задолженности является одним из центральных вопросов финансов фирмы. В статье анализируется проблема структуры задолженности с точки зрения приоритета ее погашения. Отправной точкой является стоимость фирмы для владельцев и издержки эмиссии нового долга. Формирование структуры задолженности предприятия с учетом очередности погашения долгов может быть одним из инструментов, детерминирующих стоимость фирмы и образующих стоимость для акционеров. Сила и направление этого воздействия зависят, в частности, от уровня задолженности, а также стратегии по выбору оптимального момента реализации данного инвестиционного проекта. В статье рассматриваются две стратегии: first-best, в которой учитываются финансовые интересы как владельцев, так и кредиторов, и стратегия second-best, в которой учитываются исключительно интересы владельцев. В каждой из этих стратегий оптимальная структура долга различна, как различна и рыночная стоимость фирмы. Конфликт интересов между владельцами и кредиторами влияет также на размеры премии за риск: для долга с более высоким приоритетом погашения (и с большими издержками) это влияние более заметно. Рассуждения на тему снижения вероятности погашения долгов (claim dilution) в отношении прежних кредиторов позволяют сделать вывод, что эмиссия долга с высоким приоритетом погашения ведёт к снижению стоимости долгов от прежних кредиторов. Ключевые слова: инвестиционная опция, приоритет погашения задолженности, агентские издержки долга, недоинвестирование, переинвестирование, уменьшение требований (claims dilution)

MACIEJ SZYMCZAK*

Dane, informacje i wiedza w łańcuchu dostaw1 Wstęp W łańcuchach dostaw mamy do czynienia z trzema podstawowymi przepływami.

Przepływom rzeczowym towarzyszą przepływy informacyjne i finansowe2 (Langley i in. 2009, s. 17). Przedmiotem rozważań w niniejszym artykule są przepływy informacyjne. Tak właśnie są one nazywane w literaturze poświęconej łańcuchom dostaw (Coyle, Bardi, Langley 1992, s. 71; Ballou 2004, s. 7–8; Bowersox i Closs 1996, s. 28 i 33–34), a na poglądowych rycinach wyróżnia się zwykle jeden taki przepływ pomiędzy dostawcą i odbiorcą. Pojęciem informacji posługujemy się często i w zasadzie odruchowo – nie tylko w kontekście łańcuchów dostaw, lecz także ogólnie – relacji organizacyjnych czy społecznych. Autor nie uniknie tego także w treści artykułu. Wynika to po części zapewne z tego, że uznajemy je za pojęcie pierwotne niewymagające definiowania (Stefanowicz 2010, s. 11 i 13). Takie ujęcie – wystarczające w ogólności dla zrozumienia istoty funkcjonowania łańcucha dostaw – nie ujawnia jednak struktury tego przepływu, nie pozwala wnioskować o treści przekazu, a ponadto może sugerować jednolity sposób traktowania przedmiotu przepływu. Dokonanie strukturalizacji pozwoli na kompleksowe spojrzenie na ten przepływ warunkujący właściwe funkcjonowanie łańcucha dostaw. * Dr hab. Maciej Szymczak – Katedra Logistyki Międzynarodowej, Wydział Gospodarki Międzynarodowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: maciej.szymczak@ue.poznan.pl 1 Artykuł powstał w ramach projektu badawczego sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki nr 4232/B/H03/2011/40. Pełne wyniki badań opublikowano w Managing Towards Supply Chain Maturity. Business Process Outsourcing and Offshoring, red. M. Szymczak, Palgrave Macmillan, Houndmills, Basingstoke 2013.

2 Przepływy finansowe są konsekwencją dokonywanych w łańcuchu dostaw transakcji kupna-sprzedaży, reprezentują pieniężny wymiar przepływów rzeczowych i procesów, jakie są realizowane w łańcuchu dostaw, a którym są poddawane przemieszczane rzeczy (zasoby materialne). Trzeba mieć jednak na uwadze, że przepływy finansowe częściowo mają charakter przepływów informacyjnych (informacje o płatnościach), a częściowo także rzeczowych (przepływ środków pieniężnych). Te pierwsze odbywają się w tym samym łańcuchu dostaw, drugie – zwykle w łańcuchu wyspecjalizowanych instytucji finansowych, np. banków, firm faktoringowych, firm ubezpieczeniowych. W tym sensie przepływy finansowe nie wnoszą wiele nowego do łańcuchów dostaw pod względem morfologii przepływów.

226

Maciej Szymczak

Tym samym możliwa staje się rzetelna analiza ekonomicznych aspektów realizacji tego przepływu. Strukturalizacja przepływu informacyjnego jest warunkiem koniecznym realizacji celu artykułu, którym jest charakterystyka potrzeb w zakresie danych, informacji i wiedzy, a także empiryczna analiza sposobów i uwarunkowań przetwarzania danych oraz tworzenia i rozwijania wiedzy w łańcuchach dostaw.

Przedstawione wnioskowanie oparte jest na wynikach badań, jakie zostały przeprowadzone w 2012 r. od lipca do października. Objęto nimi łańcuchy dostaw funkcjonujące częściowo na terenie Polski. To właśnie w przedsiębiorstwach funkcjonujących w Polsce zbierano dane, ale dotyczyły one także innych jednostek przedsiębiorstwa zlokalizowanych również poza granicami kraju, a także relacji z pozostałymi podmiotami funkcjonującymi w badanych łańcuchach dostaw. Badaniami objęto przedsiębiorstwa różnych sektorów gospodarki. Badania przeprowadzono metodą wywiadu telefonicznego z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego (CATI). Objęto nim łącznie 126 przedsiębiorstw. Wyniki badań powiązano z oceną poziomu dojrzałości łańcucha dostaw, która została przeprowadzona wg modelu Ch.C. Poiriera (2002). Przyjęto bowiem hipotezę, że zarówno struktura przepływu informacyjnego w łańcuchu dostaw, jak i sposób realizacji tego przepływu będą się różnić w zależności od poziomu dojrzałości łańcucha dostaw. Inne będą też potrzeby przedsiębiorstw na poziomie integracji wewnętrznej, inne zaś na którymś z poziomów integracji zewnętrznej3, gdzie mamy do czynienia ze zintegrowanym łańcuchem dostaw i relacjami bardziej partnerskimi niż transakcyjnymi pomiędzy podmiotami. Badania ankietowe zostały uzupełnione przeprowadzonymi szczegółowymi bezpośrednimi wywiadami w przedsiębiorstwach, które pozwoliły pozyskać nieuchwytną za pomocą kwestionariusza wiedzę dotyczącą zachowań przedsiębiorstw i sposobów postępowania wobec przepływów informacyjnych.

1. Dane, informacje i wiedza Przed przejściem do zasadniczych rozważań należy ustalić, czym są dane, informacje i wiedza. W literaturze spotyka się rozmaite podejścia do określania tych pojęć, zwłaszcza jeśli uwzględni się zarówno punkt widzenia nauk technicznych, jak i nauk ekonomicznych. Dane to fakty, obrazy, znaki i liczby wyrwane z kontekstu, rozpatrywane osobno i nie poddane analizie. Informacja to dane przedstawione w pewnym kontekście, mające cechę uporządkowania i zakładające nawiązywanie komunikacji. Dane przekształca się w informacje. Odbywa się to w środowisku systemu informacyjnego (w tym informatycznego) organizacji czy łańcucha dostaw i oznacza dodanie wartości informacyjnej do danych. Wartość informacyjna 3 W modelu Ch.C. Poiriera dochodzenie do poziomu dojrzałości w łańcuchu dostaw jest procesem pięcioetapowym, w którym wyróżnia się dwa poziomy integracji wewnętrznej i trzy poziomy integracji zewnętrznej. Kryterium wyróżniania kolejnych etapów ewolucji łańcucha dostaw jest przenoszenie uwagi menedżerskiej z procesów zachodzących w przedsiębiorstwie na procesy zachodzące na zewnątrz przedsiębiorstwa: w sieci korporacyjnej, w relacjach z dostawcami i odbiorcami, w łańcuchu dostaw (Szymczak 2005).

S

T

R

E

S

Z

C

Z

E

N

I

A

DANE, INFORMACJE I WIEDZA W ŁAŃCUCHU DOSTAW Streszczenie Przedmiotem rozważań w artykule są przepływy informacyjne w łańcuchach dostaw, tzn. przepływy danych, informacji i wiedzy. Celem artykułu jest charakterystyka potrzeb przedsiębiorstw w zakresie danych, informacji i wiedzy, a także empiryczna analiza sposobów i uwarunkowań przetwarzania danych oraz tworzenia i rozwijania wiedzy w łańcuchach dostaw. Analiza oparta jest na wynikach badań ankietowych wśród przedsiębiorstw przeprowadzonych w 2012 r. Autor zwraca szczególną uwagę na kluczowe obszary analizy danych, podporządkowanie przetwarzania danych relacjom biznesowym, sposoby tworzenia i rozwijania wiedzy oraz zasadnicze działania przedsiębiorstw w tym zakresie. Zwraca także uwagę na poziom dojrzałości łańcucha dostaw, w którym funkcjonują badane przedsiębiorstwa.

Słowa kluczowe: dane, informacje i wiedza; przepływy informacyjne; łańcuch dostaw

DATA, INFORMATION, AND KNOWLEDGE IN THE SUPPLY CHAIN Summary The paper discusses information flows within the supply chains, including the flows of data, information, and knowledge. The aim of the paper is to characterize the demand of enterprises with respect to data, information, and knowledge, as well as to analyze the ways and conditions of data processing and know-how development in the supply chains.

The empirical analysis is based on the results of a survey made among enterprises in 2012.

Special attention is devoted to the key areas of data analysis, subordination of data processing to business relations, creating and developing of knowledge, and the main actions taken by enterprises in this respect. The author also admits the role of the maturity of the supply chain in which the enterprise is functioning.

Key words: data, information, and knowledge; information flows; supply chains

ДАННЫЕ, ИНФОРМАЦИИ И ЗНАНИЯ В ЦЕПИ ПОСТАВОК Резюме Предметом рассуждений автора статьи являются информационные трансферты в цепях поставок, так называемые трансферты данных, информации и знаний. Автор характеризует потребности предприятий в области данных, информации и знаний, а также проводит эмпирический анализ способов и обусловленностей обработки данных и создания и развития знаний в цепи поставок. Анализ опирается на результаты анкетных

Streszczenia

исследований среди предприятий, проведенных в 2012 г. Особое внимание уделяется ключевым сферам анализа данных, зависимости обработки данных от ситуации в бизнесе, способам создания и развития знаний, а также главным направлениям действий предприятий в этой области. Автор обращает также внимание на уровень зрелости цепи поставок, в которой функционируют исследуемые предприятия. Ключевые слова: данные, информации и знания; цепь поставок

M

I

S

C

E

L

L

A

N

E

A

STANISŁAW CICHOCKI, ALEKSANDRA WRZOSEK*

Determinanty oczekiwanych wynagrodzeń studentów kierunków ekonomicznych na przykładzie wybranych uczelni warszawskich 1. Wstęp Współczesne analizy rynku pracy coraz więcej miejsca poświęcają sytuacji różnych grup społecznych, w tym absolwentów liceów ogólnokształcących i szkół wyższych. Okazuje się bowiem, że w zależności od różnorodnych czynników absolwent ma większe lub mniejsze szanse znalezienia dobrze płatnej pracy. Każda osoba w pewnym momencie swojego życia staje przed wyborem: inwestować w siebie i kontynuować edukację, czy wejść na rynek pracy. Decyzja dotycząca kontynuacji edukacji poprzez podjęcie studiów wyższych jest dziś związana głównie ze zwiększeniem szans na zatrudnienie i oczekiwaniem wyższych zarobków. Teoria kapitału ludzkiego sugeruje, że decyzje są w dużej mierze uzależnione od subiektywnych czynników, takich jak: oczekiwane zarobki po zdobyciu dyplomu i niefinansowy zwrot z edukacji. Kluczową rolę w powyższej teorii oczekiwania odgrywa umiejętność wytłumaczenia zachowania studentów (Brunello, Lucifora, Winter-Ebmer 2004). Duże znaczenie ma również zwrot z edukacji (edukacja jest postrzegana jako inwestycja przynosząca określone zyski, w postaci satysfakcjonującego dochodu w przyszłości, braku bezrobocia i rozwoju osobistego), który podnosi znaczenie pytania o świadomość roli edukacji w oczekiwanych zarobkach (Betts 1996). Badania pokazują, że dzisiejszy maturzysta coraz częściej kieruje się racjonalną oceną potrzeb rynku pracy przy wyborze kierunku studiów (K. Musioł 2011). Zarówno w Polsce, jak i na całym świecie popularnością cieszą się kierunki ekonomiczne (m.in. ekonomia, zarządzanie i marketing).

Według statystyk w Polsce 23% absolwentów szkół średnich wybiera kierunki związane z ekonomią (MNiSW 2012).

Wobec tak dużej konkurencji na rynku pracy, wielu studentów już w trakcie studiów podejmuje różnorodne działania mające na celu zwiększenie ich szans na wyższe wynagrodzenie. Jednak czy rzeczywiście bycie członkiem w organizacji studenckiej lub podjęcie pracy w czasie studiów wpływa na przyszłe zarobki? A może decyduje o tym wiedza, znajomość języków obcych i liczba ukończonych fakultetów? Empiryczna wiedza dotycząca * Dr Stanisław Cichocki, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Narodowy Bank Polski; e-mail: scichocki@wne.uw.edu.pl; mgr Aleksandra Wrzosek, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego; e-mail: wrzosekola@gmail.com

244

Miscellanea

oczekiwań finansowych studentów i ich formowania jest jednak dość uboga. Głównym powodem jest fakt, że dane zebrane do analiz związanych z oczekiwaniami są danymi subiektywnymi, a co za tym idzie, pojawia się wiele czynników indywidualnych, często niemierzalnych, które mogą wpływać na kształtowanie się wyników badań. Pomimo tych trudności w ostatnich latach wielu badaczy podjęło próbę wyjaśnienia i opisu powyższego zjawiska. Brunello, Lucifora i Winter-Ebmer (2004) przeprowadzili badanie, w którym przepytali pod kątem oczekiwań płacowych ponad 3000 studentów kierunków ekonomicznych i biznesowych z 10 krajów europejskich. Na podstawie ich pracy można wnioskować, że na oczekiwania finansowe mają wpływ takie czynniki jak: płeć, rodzaj uczelni, na której respondent studiuje, stopień wykształcenia rodziców i ich zarobki, stopień zorientowania w sytuacji rynku pracy w danym kraju, a także indywidualne cechy studenta.

Powyżsi autorzy zwrócili również uwagę na dodatkowe czynniki: wiek respondenta, rok studiów, liczba lat potrzebna do zdobycia dyplomu czy środowisko rodzinne studenta.

Natomiast Psacharopoulos i Sanyal (1981), na podstawie badania przeprowadzonego na grupie około 10 000 studentów i 5000 absolwentów z Filipin, ukazują wpływ na formowanie oczekiwań zarobkowych takich czynników jak: płeć, dochody rodziców, aktualne dochody respondentów z podjętej pracy, wyniki w trakcie studiów, kierunek studiów czy długość okresu poszukiwania pracy.

Na podstawie badań przeprowadzonych przez innych autorów oraz własnych obserwacji została podjęta próba zbadania, które czynniki i w jakim stopniu wpływają na kształtowanie się oczekiwań dotyczących przyszłych wynagrodzeń studentów kierunków ekonomicznych w Polsce, przy uwzględnieniu następujących czynników: płeć respondenta, wielkość rodzinnej miejscowości, znajomość języków obcych, średnia z dotychczasowego toku studiów, podjęcie aktywności zawodowej w trakcie studiów, renoma uczelni, wysokość dochodu na osobę w rodzinie studenta, poziom wykształcenia rodziców, studiowanie na różnych kierunkach, miejsce pracy absolwenta, wiedza o przeciętnych wynagrodzeniach absolwentów. Badanie opiera się na klasycznym modelu regresji liniowej i zostało przeprowadzone w próbie obejmującej 500 studentów z czterech warszawskich uczelni (wydziałów ekonomicznych): Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Szkoła Główna Handlowa, Uniwersytet Warszawski, Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych im. Fryderyka Skarbka.

Artykuł ma następującą konstrukcję. Punkt drugi zawiera przegląd literatury.

W punkcie trzecim omówiono bazę danych. Punkt czwarty zawiera wyniki estymacji oraz właściwej diagnostyki modelu. W punkcie piątym przedstawiono interpretację wyników badania. W ostatniej części przedstawiono wnioski oraz komentarze z przeprowadzonego badania.

2. Przegląd literatury Od wieków ekonomiści zastanawiają się i próbują wytłumaczyć od czego zależy poziom wynagrodzeń, w jaki sposób i dlaczego się zmienia oraz czy zmiany te wpływają na inne wielkości ekonomiczne. W ostatnich latach coraz częściej zajmują się również problemem płac w kontekście oczekiwań pracowników. Zauważają przy tym, że to właśnie polepszanie swojej pozycji na rynku pracy (a więc zwiększanie szans na wyższe wynagrodzenie) stanowi motywację dla ludzi do podnoszenia kwalifikacji: piszą o tym m.in.

P. Drucker i V. Vroom (Griffin 1998). Młody człowiek, podejmując decyzję dotyczącą wyboru drogi życiowej: kontynuacja edukacji na studiach a podjęcie pracy zaraz po ukończeniu szkoły, będzie dokonywał analizy korzyści i kosztów z nią związanych. Jak

S

T

R

E

S

Z

C

Z

E

N

I

A

DETERMINANTY OCZEKIWANYCH WYNAGRODZEŃ STUDENTÓW KIERUNKÓW EKONOMICZNYCH NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH UCZELNI WARSZAWSKICH Streszczenie Każda osoba w pewnym momencie jest zmuszona do podjęcia decyzji o kontynuacji edukacji lub wejściu na rynek pracy. Decyzja dotycząca kontynuacji nauki jest powiązana ze zwiększeniem szans na zatrudnienie i oczekiwaniem wyższych zarobków. Jednak w rzeczywistości empiryczna wiedza na temat czynników wpływających na oczekiwane zarobki jest nikła. Przedstawione w artykule badanie opiera się na ankiecie przeprowadzonej wśród studentów wydziałów ekonomicznych czterech warszawskich uczelni. W badaniu, w którym wzięło udział 500 osób, skupiono uwagę na czynnikach wpływających na oczekiwane zarobki oraz różnicach wynagrodzeń pomiędzy płciami i uczelniami. Uzyskane wyniki wskazują na niższe oczekiwane zarobki kobiet oraz pozytywny wpływ doświadczenia zawodowego oraz znajomości języków obcych.

Słowa kluczowe: oczekiwane wynagrodzenia, dyskryminacja płacowa, studenci

THE DETERMINANTS OF THE EXPECTED REMUNERATION

BY THE STUDENTS OF ECONOMIC FACULTIES IN THE SELECTED WARSAW’S UNIVERSITIES Summary Each person must take a decision about continuing her or his education or entering labour market at some moment. The decision to continue studies is connected with the increased chance to get a job and with a higher expected pay. However, empirical knowledge of the factors underlying wage expectations is slight. The research presented in the paper is based on a poll made among students of economic faculties in four Warsaw’s universities. The questionnaire filled by 500 respondents focused on the factors underlying wage expectations depending on sex and university. The results confirm lower pay expectations of women, and a positive effect of working experience and language knowledge.

Key words: wage expectations, wage discrimination, students

ДЕТЕРМИНАНТЫ ОЖИДАЕМЫХ ДОХОДОВ СТУДЕНТОВ ЭКОНОМИЧЕСКИХ СПЕЦИАЛЬНОСТЕЙ НА ПРИМЕРЕ ИЗБРАННЫХ ВАРШАВСКИХ ВУЗОВ Резюме Любой человек в определенный момент вынужден принять решение – продолжать учиться или начать работать. Решение продолжать обучение связано с увеличением шансов получить работу с хорошей заработной платой. Однако в действительности эмпирические знания о факторах, влияющих на ожидаемую зарплату, невелики. Представленное в статье исследование опирается на анкету, проведенную среди студентов экономических факультетов четырех варшавских вузов. В исследовании, в котором приняло участие 500 человек, главное внимание уделяется факторам, влияющим на величину заработной платы, а также разнице в заработной плате между полами и вузами. Полученные результаты указывают, что ожидаемые зарплаты у женщин ниже, чем

Streszczenia у мужчин и что главными факторами, влияющими на зарплату, является наличие профессионального опыта и знание иностранных языков. Ключевые слова: ожидаемая величина зарплаты, дискриминация в области зарплаты, студенты

D Y S K U S J E

I

P O L E M I K I

ANDRZEJ MATYSIAK*

Podstawy teoretyczne i metodologiczne nowego pragmatyzmu 1. Ekonomia normatywna W artykule Nowy pragmatyzm, czyli ekonomia i polityka dla przyszłości prof. G.W. Kołodko stwierdza, że „dobra ekonomia to nie tylko opis świata, to także instrument jego zmiany na lepsze” („Ekonomista” 2014, nr 2, s. 178). Teza ta jest banalnie prawdziwa, jeżeli przez opis świata będziemy rozumieć prawa i teorie ekonomiczne dobrze potwierdzone przez praktykę. Powstaje w związku z tym pytanie: Jakie podstawy teoretyczne ma nowy pragmatyzm zaproponowany przez autora? Ponadto zależność między teorią pozytywną i normatywną nie jest tak prosta, jak to zakłada autor, ponieważ z opisu świata nie można logicznie wyprowadzić zaleceń, rekomendacji dla praktyki gospodarczej. Ważne są zatem również aspekty metodologiczne, przyjęte implicite w koncepcji nowego pragmatyzmu, czyli precyzyjne odróżnienie praw ekonomicznych, teorii od norm, które są instrumentem zmiany na lepsze.

Status logiczny prawa nauki i normy jest różny, ponieważ prawa nauki opisują stałe relacje między zmiennymi zachodzące w rzeczywistości, a normy określają metody urzeczywistniania określonych wartości w formie norm szczegółowych. Istotne jest jednak twierdzenie D. Huma, że wartości nie można wyprowadzić z opisów rzeczywistości ani z praw nauki. Nie da się wyprowadzić logicznie z „należy”–„jest” (…), czysto opisowe zdania same w sobie umożliwiają jedynie wywnioskowanie zdań faktycznych, opisowych, nigdy zaś norm, opinii etycznych lub zaleceń czynienia czegokolwiek” (Blaug 1995, s. 177).

Ekonomia normatywna ma charakter naukowy tylko wówczas, gdy normy szczegółowe są uzasadniane za pomocą praw nauki, teorii dobrze potwierdzonych. W związku z tym budowę teorii normatywnej można przedstawić jak na poniższym schemacie (Krajewski 1998, s. 66): norma ogólna prawo nauki …………………… norma szczegółowa

* Prof. dr hab. Andrzej Matysiak – Instytut Nauk Ekonomicznych i Społecznych, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu; e-mail: andrzej.matysiak@up.wroc.pl

264

Dyskusje i polemiki

W procesie tym bardzo ważną rolę odgrywają prawa nauki, gdyż bez nich teoria normatywna jest ideologią, zbiorem życzeń, często bez właściwych adresatów. Prawa nauki są ważne dlatego, że można je interpretować jako ograniczenia działań lub wręcz zakazy. „Prawa przyrodnicze można porównać do ‘proskrypcji’ lub ‘zakazów’. Nie stwierdzają, że coś istnieje, lecz temu przeczą” (Popper 2002, s. 63). Powyższe twierdzenie dotyczy również praw ekonomicznych, a ilustracją dla tej tezy może być prawo sformułowane w tej formie przez G.W. Kołodkę: „Nie ma wzrostu i rozwoju bez kapitału” (Kołodko 2008, s. 258). W świetle istniejącej wiedzy należałoby powiedzieć: nie ma wzrostu i rozwoju bez akumulacji kapitału produkcyjnego. Dyskusyjna jest natomiast teza głosząca, że „bez wzrostu wydajności pracy nie ma rozwoju i postępu cywilizacyjnego” (Kołodko 2008, s. 264). W gospodarce postindustrialnej wzrost produktywności pracy nie jest czynnikiem rozwoju zrównoważonego. Jest to tylko hipoteza, gdyż postulat ciągłego wzrostu produktywności pracy jest niekwestionowany, bez względu na jego skutki społeczno-ekonomiczne. Można zatem powiedzieć, że od wiedzy, czyli ekonomii pozytywnej zależy skuteczność działań wynikających z norm szczegółowych. Na tym, jak się wydaje, polega pragmatyzm bez przymiotnika.

Zdaniem G.W. Kołodki pragmatyczne podejście jest „cechą absolutnie nadrzędną w koincydencji teorii rozwoju” (Kołodko 2008, s. 320). Charakterystyka tego podejścia jest obecna na wielu stronach, ale wydaje mi się, że jej sens adekwatnie odzwierciedla ósma cecha teorii, czyli „elastyczność instrumentalna otwarta na różnokierunkowe poszukiwania środków zarządczych pasujących do konkretnej sytuacji” (Kołodko 2008, s. 320).

Tak pojęty pragmatyzm przecenia rolę specyficznych czynników (sytuacji), a ogranicza znaczenie wiedzy i teorii w wyborze norm szczegółowych. Autor pisze o wyborze rozwiązania „biegnącego w poprzek różnych teorii”, z czym trudno polemizować ze względu na metaforyczny charakter wypowiedzi. Należy jednak podkreślić, że charakterystyka określonej sytuacji i jej specyficznych cech odbywa się zawsze za pomocą określonej teorii, gdyż nie istnieją nagie fakty. Tylko za pośrednictwem teorii można stwierdzić „nieuzasadnione nierówności”, „patologie stosunków podziału”, „tradycyjnie rozumiany wzrost gospodarczy”, „kapitał społeczny” (por. Kołodko 2014, s. 164). Teorie, które twierdzą, że podział odbywa się według krańcowej produkcyjności czynników produkcji, wykluczają zjawisko nieuzasadnionych nierówności i tym samym poszukiwanie środków zaradczych w tej materii. Pomimo tego sądzę, że wybór określonej teorii przez badacza nie jest, a raczej nie powinien być, wyborem ideologicznym. W związku z tym można wyróżnić dogmatyków, czyli badaczy odwołujących się do teorii sfalsyfikowanych, rewizjonistów oraz eklektyków. Teorie ekonomiczne nie są niestety nigdy do końca sfalsyfikowane i dlatego bliżsi są mi dogmatycy niż eklektycy, z którymi dyskusja jest pozbawiona sensu.

2. Rozwój zrównoważony Ze względu na reprezentowany system wartości, prof. G.W. Kołodko nie należy do nurtu konserwatywnego w ekonomii. Jego poglądy społeczno-ekonomiczne są wręcz postępowe, a koncepcja potrójnie zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego ma charakter nowatorski i oryginalny. Koncepcja ta bowiem dotyczy gospodarki, społeczeństwa i przyrody, a w literaturze rozwój zrównoważony obejmuje tylko relacje gospodarki z przyrodą. Pomiędzy tymi momentami rozwoju występuje sprzężenie zwrotne, które zostało pominięte, ponieważ autor bada tylko dwa elementy rozwoju zrównoważonego.

Ale nawet w tej wersji przedstawiona koncepcja jest inspirująca i zasługuje na dyskusję, której brakuje w polskiej literaturze ekonomicznej. Jak już wspomniano, autor zamierzał

MARCIN GORAZDA*

Kto powinien pisać o filozofii ekonomii?

W numerze 5/2014 „Ekonomisty” została opublikowana bardzo krytyczna recenzja mojej książki Filozofia ekonomii. Muszę przyznać na wstępie, że kiedy publikacja ukazywała się drukiem, nie przyszło mi do głowy, że tak uznane czasopismo ekonomiczne zechce poświęcić jej swoje szpalty. Z tego punktu widzenia mogę czuć się wyróżniony. Nie zmienia to faktu, że recenzja prof. dr. hab. Artura Walasika jest bardzo krytyczna i zawiera wiele zarzutów, z których część należy z pokorą przyjąć, a do części przynajmniej się ustosunkować, gdyż wydają się one wynikać z wielu nieporozumień.

Pozwolę sobie zacząć od tych pierwszych i nieco od końca, gdzie recenzent wyraża następującą opinię: „Treść recenzowanej książki, zwłaszcza jeśli chodzi o dobór i prezentację doktryn ekonomicznych, pozwala zakwalifikować ją do ujęć popularnonaukowych”.

To bardzo trafna opinia, ponieważ jest to książka – w założeniu zarówno autora, jak i wydawcy – popularnonaukowa i nigdy nie było zamiarem czynienie z niej znaczącego dzieła naukowego. Sądzę, że błąd, który został popełniony, to nie dość wyraźne wyeksponowanie tej kwestii (choć jest o tym mowa zarówno w opisie redakcyjnym, jak i we wstępie, gdzie sam recenzent zauważa odesłanie do wykładów popularnonaukowych, które stały się przesłanką do jej napisania). W tym względzie tak właśnie interpretuję krytyczny głos recenzenta i biorę pod uwagę.

Kolejne uwagi, z którymi nie sposób się nie zgodzić, dotyczą wytkniętych błędów terminologicznych (a w zasadzie jednego, czyli użycia kolokwialnego określenia „ekonometrzy” w miejsce prawidłowego „ekonometrycy”) oraz domniemanych błędów klasyfikacyjnych. Recenzent zarzuca bowiem (cytując stosowny fragment), iż autor utożsamił ekonomię neoklasyczną z ortodoksyjną, jak też zaklasyfikował Keynesa do tej pierwszej (o zgrozo!). Rzeczywiście wyrwane z kontekstu zdanie może budzić wątpliwości. Fragment, z którego ono pochodzi, dotyczy jednak głównie odróżnienia ekonomicznej ortodoksji od heterodoksji. Jeśli pamięta się, że ta pierwsza jest zbiorem szerszym i obejmuje ekonomię klasyczną, neoklasyczną i keynesizm, to umieszczanie obok siebie Keynesa i Marshalla nie powinno budzić oburzenia. Niemniej pewna nieporadność językowa pozostaje. Jednak zważywszy na słuszne zidentyfikowanie autora przez recenzenta jako filozofa, a nie ekonomisty, który wiedzę o ekonomii czerpie z pozaakademickich źródeł, jeśli w tej, popularnonaukowej publikacji ekonomista z dużym doświadczeniem naukowym

* Dr Marcin Gorazda – Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych w Krakowie; e-mail: marcin. gorazda@gsw.com.pl

272

Dyskusje i polemiki

i dorobkiem wytyka raptem te dwa błędy, to nie jest chyba rezultat najgorszy. (W istocie wytknięty został jeszcze jeden „rażący błąd”, ale o tym niżej.)

Z należytą pokorą należy także przyjąć krytykę dotyczącą struktury tekstu i sposobu rozłożenia akcentów na poszczególne treści. Z przykrością czytam, iż: „Treść recenzowanej książki staje się niespójna względem zdefiniowanego przez autora przedmiotu ‘filozofii ekonomii’. Ponadto lekturę utrudniają czasami niezrozumiałe długie wtrącenia, mało istotne dla rozważań filozoficznych, a dotyczące historii gospodarczej lub biografii wybranych ekonomistów.” Cóż, gdyby publikacja aspirowała do akademickiego podręcznika z filozofii ekonomii, tudzież rzeczywistej naukowej analizy przedmiotu (co chyba nie byłoby możliwe ze względu na jego obszerność i świeżość), to jej struktura musiałaby być inna. Pewnie nadal nie byłaby ona spójna ze zdefiniowanym przeze mnie przedmiotem ‘filozofii ekonomii’, choćby z tego powodu, że stanowiska poszczególnych filozofów są zbyt odmienne od siebie i omawianie ich w zestawieniu przedmiotowym raczej gmatwa sprawę, niźli czyni ją bardziej przejrzystą. Niemniej, słusznie zwraca uwagę recenzent, że należałoby przynajmniej podjąć próbę innej, przedmiotowej, a nie historyczno-porównawczej struktury tekstu. Mam nadzieję, że taka monografia powstanie w niedalekiej przyszłości jako praca zbiorowa, gdyż przymiarki do niej zostały już poczynione. Tu jednak, na usprawiedliwienie, podnieść mogę, iż celem tej publikacji było raczej zwrócenie uwagi na tę dziedzinę filozofii, z sukcesem uprawianą za oceanem, i przybliżenie najbardziej wyrazistych i najczęściej omawianych stanowisk filozoficznych. Z przykrością konstatuje, że ta filozoficzna część nie została w ogóle przez recenzenta dostrzeżona. Ponieważ grupa czytelnicza, do której kierowana jest publikacja, jest bardzo szeroka i niekoniecznie są wśród niej filozofowie i ekonomiści, należało jej przedstawić jakieś zręby zarówno ekonomii, jak i filozofii nauki. Ten cel miał zostać zrealizowany poprzez narrację na trzech płaszczyznach: 1) życie – historia gospodarcza, 2) teoria ekonomii – historia myśli ekonomicznej, 3) metateoria – filozofia ekonomii. W podobny sposób uprawia się i popularyzuje od lat filozofię nauk szczegółowych (fizyki, kosmologii, matematyki czy prawa). Ujęcie historyczne podkreśla także „kontekst odkrycia naukowego”, co w ekonomii wydaje się szczególnie istotne. Co również ważne, popularna publikacja powinna czytelnika zaciekawić.

Stąd w książce znajduje się wiele ciekawostek i dygresji krytykowanych przez recenzenta.

Recenzent wyraża również następującą opinię: „Zawartość książki sprowadza się w zasadzie do przeglądu arbitralnie dobranych przez autora przykładowych koncepcji ekonomicznych. Wybór został podporządkowany zaproponowanemu podziałowi na: odrzucane przez autora podejście naturalistyczne w ekonomii oraz preferowane podejście antynaturalistyczne”. To zdanie stanowi do pewnego stopnia trafną obserwację. Rzeczywiście, na przykładzie wybranych koncepcji (miałbym nadzieję, że raczej filozoficzno-ekonomicznych, a nie ekonomicznych) przedstawiane jest stanowisko naturalistyczne i antynaturalistyczne z wyraźną preferencją tego drugiego. W przeciwieństwie jednak do recenzenta nie widzę nic zdrożnego w tym, że nawet w przeglądowej, popularnonaukowej pozycji autor przedstawia swoje własne, filozoficzne stanowisko. Przeciwnie, naganne byłoby raczej silenie się na udawany obiektywizm. Nie bardzo wiem natomiast, czym miałoby się wyrażać owo „podporządkowanie wyboru”, i odczytuję ten zarzut jako rzekome pominięcie innych koncepcji. (Autor recenzji podaje zresztą kilka nieobecnych w publikacji teorii, do których odniosę się poniżej). Zarzut ten jednak ma też i dobre strony.

Powyżej zauważyłem, że recenzent wydaje się zupełnie nie dostrzegać filozoficznej części publikacji, choć niemal cała druga część jest poświęcona przeglądowi stanowisk filozoficznych, a na końcu książki został umieszczony aneks szeroko objaśniający podstawowe pojęcia z zakresu współczesnej filozofii nauki (co podkreśla popularny charakter publikacji). Musi to być zapewne wina autora, który nieprawidłowo rozłożył akcenty w poszcze-

R E C E N Z J E

I

O M Ó W I E N I A

Łukasz Hardt, Studia z realistycznej filozofii ekonomii, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 177.

Książka Studia z realistycznej filozofii ekonomii autorstwa Łukasza Hardta to niewątpliwie jedna z ważniejszych prac opublikowanych w ostatnich latach w Polsce z zakresu szeroko pojmowanej metodologii ekonomii. Jest to pozycja szczególnie znacząca ze względu na toczące się dziś dyskusje wokół postaci, a także stanu współczesnej świadomości metodologicznej badaczy tzw. głównego nurtu.

Recenzowana praca składa się z wprowadzenia, pięciu rozdziałów, podsumowania, bibliografii, indeksu nazwisk oraz indeksu rzeczowego. Podstawowe założenie całości rozważań zostaje podane przez autora już na początku w mocnym – w sensie filozoficznym – stwierdzeniu, że realizm naukowy jest stanowiskiem, które umożliwia jakąkolwiek aktywność badawczą: „Warunkiem możliwości poznania jest jednak to, aby poznawalne istniało, było dostępne dla podmiotu poznającego i od niego niezależne” (s. 7). O tak wysokiej wartości tego stanowiska świadczyć mają sukcesy nauki, w tym zwłaszcza teorii ekonomicznych.

Rozdział 1 („Ekonomia a rzeczywistość – perspektywa realistyczna”) przedstawia filozoficzne dziedzictwo zagadnienia relacji teorii do rzeczywistości, uwzględniające idee Arystotelesa i Kanta, a współczesne ujęcia tej kwestii zostają rozpoznane na przykładzie poznańskiej szkoły idealizacyjnej L. Nowaka i transcendentalnego realizmu naukowego T. Lawsona. Te ostatnie stanowiska stanowią dla Ł. Hardta podstawę uzasadnienia tezy o braku różnicy między naukami społecznymi i przyrodniczymi w sensie możliwości czynienia odwołań do realizmu naukowego – i w konsekwencji – o naukowości nauk społecznych, w tym ekonomii (s. 17). Interesujące przedstawienie analiz T. Lawsona dotyczy m.in. rozróżnienia w strukturze rzeczywistości (zarówno przyrodniczej i społecznej) trzech poziomów: empirycznego, faktycznego oraz realnego (tworzonego przez mechanizmy, struktury i procesy), który to poziom odpowiada za powstawanie zdarzeń z poziomu empirycznego i faktycznego. W tej części porusza się również kwestię typu regularności w występowaniu zdarzeń w gospodarce; są to regularności częściowe, niekompletne – nie zaś powszechne czy uniwersalne. Kolejnym autorem, którego poglądy stały się przedmiotem analiz Ł. Hardta, jest U. Mäki. Prowadzone rozważania dotyczą zwłaszcza problemu realizmu minimalnego (minimalistycznego), procesu modelowania ekonomicznego (odniesienia do prac L. Nowaka), nierealistyczności założeń modelu (s. 35), korespondencyjnej teorii prawdy. Wśród ważnych zagadnień tego rozdziału należy również wymienić rozróżnienie ontologicznego i epistemologicznego poziomu stanowiska realizmu czy zwrócenie uwagi na rolę języka w opisie rzeczywistości. Rozdział 2 („Unifikacja ontologiczna i jej rola w budowaniu ekonomicznych wyjaśnień”) dotyczy głównie różnic między unifikacją teoretyczną i ontologiczną teorii: „Unifikacja odnosi się do relacji między liczbą elementów w explanandum i explanans określonej teorii naukowej” (s. 47) oraz praktycznego (w sensie działań badawczych) stosowania metody idealizacyjnej w budowaniu modeli w ekonomii: „rolą modelowania jest wyizolowanie istotnych czynników i mechanizmów odpowiadających za obserwowane zjawiska empiryczne” (s. 49). Autor niejako przy okazji wskazuje również na problemy,

280

Recenzje i omówienia

Dodajmy na marginesie, że autor posługując się terminem „filozofia ekonomii” w zasadzie nie wyjaśnia, w jaki sposób rozróżnia odeń i rozumie znaczenie terminu „metodologia”, od którego deklaratywnie odstępuje: „Wychodzę bowiem z założenia, że sama metodologia nie wystarcza, aby zrozumieć naukę (…) – konieczne jest wejście w głąb i dostrzeżenie fundamentalnych charakterystyk tej rzeczywistości, którą ekonomiści czynią przedmiotem swojej analizy” (s. 8). Podanie przyjętej definicji metodologii ułatwiłoby czytelnikowi rozpoznanie wielu odniesień do prac innych autorów, których cytowane czy przywoływane wypowiedzi posługują się pojęciem metodologii (np. s. 8, s. 75).

Recenzuję tę pracę z perspektywy teoretycznej, którą stanowi układ założeń i poznawczych rozstrzygnięć historycznej teorii nauki (i społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury) autorstwa Jerzego Kmity – perspektywy, która wprawdzie nie została uwzględniona explicite (Ł. Hardt koncentruje się przede wszystkim na krytyce retorycznego ujęcia ekonomii D. McCloskey), ale która dałaby się uzgodnić z uwagą autora, że jej stosowanie wiąże się „(…) z przyjęciem w dużym stopniu podstawowego postulatu konstruktywistów społecznych, zgodnie z którym wiedza jest konstruowana, a nie odkrywana” (s. 129). Dodajmy, że w myśl koncepcji Kmity – wiedza ta konstruowana jest społecznie, w „szatach” kultury, w ramach szeroko pojmowanej świadomości metodologicznej (która obejmuje również wartości światopoglądowe) środowiska badaczy – nie zaś arbitralnie czy jednostkowo.

Oczywiście nie ma w niniejszej recenzji miejsca na szerszą polemikę, ale pragnę zwrócić uwagę na rzecz następującą. Bliska mi perspektywa metodologicznych i przedmiotowych badań w naukach społecznych przyjmuje, że przedstawiciele tych dziedzin (w tym oczywiście również ekonomiści) dokonują w ramach tworzonych systemów wiedzy artykulacji i (w przypadku teoretycznego zaawansowania dyscypliny) wyjaśniania społecznie ważnych stanów rzeczy (tzw. oczekiwań czy niepokojów kultury, w tym zwłaszcza dziś – kultury gospodarczej). Kształt tego opisu i postać wyjaśniania (zawartość explanans) zależy od ich własnych (środowiskowych) założeń poznawczych/metodologicznych. Z tej perspektywy można by zadać autorowi recenzowanej pracy pytanie: w jaki sposób oparta na idealizacyjnej koncepcji nauki realistyczna filozofia ekonomii wyjaśni – rezygnując z propozycji ujęć kulturowych – kryteria doboru czynników uznanych za istotne czy fundamentalne?

Proponując arbitralnie jednostkowo przez badacza dobrane kryteria czy raczej zrekonstruowane przez tego badacza kryteria przyjmowane w danym czasie w społeczności badaczy-ekonomistów? Ponieważ (i tu w pełni zgadzam się z autorem) „Ważne jest nie to czy, ale od czego się abstrahuje?” (s. 92).

Barbara Pogonowska

Agata Adamska, Własność i kontrola. Perspektywa akcjonariuszy spółek publicznych, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2013.

Recenzowana monografia została poświęcona problematyce niezwykle ważnej zarówno dla teorii ekonomii, jak i praktyki gospodarczej. Nadzór korporacyjny, bo jego ona dotyczy, od pewnego czasu stanowi przedmiot niesłabnącego zainteresowania, zarówno naukowców, jak i polityków czy praktyków gospodarczych. Ma to głównie związek z narastającymi problemami ekonomicznymi, które ujawniły się szczególnie w okresie kryzysu

Recenzje i omówienia

281

lat 2007–2009, którego skutki nadal trwają. Duża część autorów upatruje przyczyn tego kryzysu w niedostatecznym nadzorze czy kontroli w spółkach publicznych. Problem nie jest nowy, bowiem nadzór korporacyjny obarczano winą również za wcześniejsze kryzysy.

Podejmowane zwykle po zakończeniu kryzysów próby reformowania nadzoru okazały się niewystarczające.

Monografia została poświęcona własności i kontroli w spółkach publicznych, a więc problematyce dotyczącej praktycznie każdej spółki. Jest to praca doskonale udokumentowana, szeroko wykorzystująca zarówno literaturę ekonomiczną, jak i prawniczą. Jest to pierwsza tak szczegółowa analiza własności i kontroli. Dotyczy ona głównie polskich spółek publicznych, ale zawiera również odniesienia do wybranych teorii ekonomicznych oraz prowadzonych na ten temat badań w innych krajach. Na podkreślenie zasługuje bardzo obszerna literatura wykorzystana w pracy. Znaczna większość cytowanych pozycji to pozycje zagraniczne.

Problematyka własności i kontroli to problematyka interdyscyplinarna, z pogranicza ekonomii i prawa, chociaż niektóre jej elementy stanowią przedmiot zainteresowania również innych nauk. Autorzy zajmujący się tą problematyką, w zależności od swoich profesji, koncentrują się bądź na podejściu ekonomicznym, jeśli są ekonomistami, bądź na podejściu prawnym, jeśli są prawnikami. Zwykle więc jest to w jakimś stopniu analiza jednostronna. W tym przypadku jest inaczej, bowiem autorka to zarówno ekonomista, jak i prawnik. W rezultacie oba wspomniane podejścia zostały zrównoważone i otrzymaliśmy pozycję doskonale udokumentowaną zarówno od strony ekonomicznej, jak i prawnej.

Na podkreślenie zasługuje sposób analizy własności i kontroli. Prowadzone rozważania zostały umiejscowione w szeroko rozumianej ekonomii instytucjonalnej, co należy uznać za zrozumiałe, bowiem zarówno teoria praw własności, jak i teoria nadzoru korporacyjnego to główne filary tej ekonomii. Związki z nową ekonomią instytucjonalną są tu jednak znacznie szersze. W monografii autorka szeroko wykorzystuje metodę tej ekonomii, czy to badając wiązkę praw własności, czy też analizując problemy agencji. Nie nadużywając nazwy „ekonomia instytucjonalna”, prowadzi analizę w duchu tej ekonomii.

Zwraca uwagę doskonała znajomość analizowanej problematyki. Autorka z dużą swobodą omawia zarówno istniejące na ten temat teorie ekonomiczne, jak i przykłady praktycznych rozwiązań. Jednocześnie wykonała olbrzymią, wręcz benedyktyńską pracę badawczą. Rzadko można spotkać tak szeroki i tak wielowątkowy zakres badań empirycznych. Przyniosło to znakomity efekt w postaci bardzo wartościowej monografii.

Monografia liczy 270 stron i składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia oraz bibliografii. Konstrukcja pracy służy realizacji nakreślonych we wstępie celów pracy oraz weryfikacji hipotez badawczych. Główny cel pracy autorka określiła jako „rozpoznanie zakresu, sposobów i konsekwencji wzmacniania kontroli przez akcjonariuszy w polskich spółkach publicznych” (s. 11). Cel główny precyzują trzy cele cząstkowe. Autorka sformułowała cztery hipotezy badawcze, odnoszące się do całej pracy. Bardziej szczegółowe hipotezy znajdujemy przy omawianiu badań empirycznych. Wspomniane hipotezy można przedstawić w następujący sposób: 1 Stopień koncentracji własności w polskich spółkach publicznych jest wyższy niż w krajach o dojrzałych rynkach.

1 Akcjonariusze posiadający największe udziały w spółkach sprawują nad nimi kontrolę kapitałową.

1 Polskie spółki publiczne wykorzystują w szerokim zakresie mechanizmy wzmacniania kontroli, pomimo wysokiej koncentracji własności w tych spółkach.

1 Stopień koncentracji kontroli w polskich spółkach publicznych jest wyższy niż stopień koncentracji własności.

EKONOMISTA

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wy­daw­nic­two Key Text

Zamówienia na prenumeratę na 2015 r. oraz na sprzedaż egzemplarzową należy składać na stronie: www.ekonomista.info.pl lub wysłać zamówienie na adres wydawnictwo@keytext.com.pl z podaniem dokładnych danych.

Ceny na 2015 r.: 352,80 zł – prenumerata krajowa wersji drukowanej,

404,46 zł – prenumerata wersji łączonej (druk + PDF),

58,80 zł – jeden numer w wersji drukowanej,

49,20 zł – jednen numer w wersji elektronicznej (PDF),

67,41 zł – jednen numer wersji łączonej (druk + PDF).

Zamówienia na prenumeratę przyjmowane są na okres nieprzekraczający jednego roku. Cena prenumeraty za okres obejmujący kilka numerów (niepełny rok) jest wielokrotnością ceny jednego numeru. Prenumerata rozpoczyna się od najbliższego numeru po dokonaniu wpłaty na rachunek bankowy Wydawnictwa nr: 64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Egzemplarze drukowane wysyłamy ekonomiczną przesyłką rejestrowaną, spersonalizowane PDF-y na podany w zamówieniu adres e-mail.

Wy­daw­nic­two Key Text sp. z o.o., ul. Sokołowska 9/410, 01-142 War­sza­wa tel. +48 22 632 11 36, kom. +48 665 108 002

11 RUCH S.A.

Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ ruch.com.pl lub kontaktując się z Centrum Obsługi Klienta „RUCH” pod numerami: 22 693 70 00 lub 801 800 803 – czynne w dni robocze w godzinach 700 – 1700. Koszt połączenia wg taryfy operatora.

11 Kol­por­ter S.A. – pren-kold@kolporter.com.pl, +48 22 35 50 471 do 478 11 Gar­mond Press S.A. – prenumerata.warszawa@garmondpress.pl, +48 22 837 30 08 Eko­no­mi­sta 2015, nr 2, s. 151–284 Ce­na 49,20 zł (w tym 23% VAT)

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2015 2

Indeks 357030 ISSN 2299–6184 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)

2015

2 W numerze MAREK A. DĄBROWSKI

Korzyści netto z akumulacji rezerw dewizowych przez gospodarki wschodzące w świetle doświadczeń kryzysu finansowego lat 2008–2009 ILHAN OZTURK, ALI ACARAVCI, SEYFETTIN ARTAN

The Casual Relationship Between Knowledge Spillovers and Economic Growth: The Turkish Case ELŻBIETA RYCHŁOWSKA-MUSIAŁ

Struktura zadłużenia spółki według priorytetu spłaty: implikacje dla wartości przedsiębiorstwa MACIEJ SZYMCZAK

Dane, informacje i wiedza w łańcuchu dostaw

POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH

POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE

WYDAWNICTWO KEY TEXT