Ekonomista 2015 3 el demo by keytext

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wydawnictwo Key Text

Zamówienia na prenumeratę na 2015 r. oraz na sprzedaż egzemplarzową należy składać na stronie: www.ekonomista.info.pl lub wysłać zamówienie na adres wydawnictwo@keytext.com.pl z podaniem dokładnych danych. Ceny na 2015 r.: 352,80 zł – prenumerata krajowa wersji drukowanej, 404,46 zł – prenumerata wersji łączonej (druk + PDF), 58,80 zł – jeden numer w wersji drukowanej, 49,20 zł – jednen numer w wersji elektronicznej (PDF), 67,41 zł – jednen numer wersji łączonej (druk + PDF). Zamówienia na prenumeratę przyjmowane są na okres nieprzekraczający jednego roku. Cena prenumeraty za okres obejmujący kilka numerów (niepełny rok) jest wielokrotnością ceny jednego numeru. Prenumerata rozpoczyna się od najbliższego numeru po dokonaniu wpłaty na rachunek bankowy Wydawnictwa nr: 64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Egzemplarze drukowane wysyłamy ekonomiczną przesyłką rejestrowaną, spersonalizowane PDF-y na podany w zamówieniu adres e-mail. Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., ul. Sokołowska 9/410, 01-142 Warszawa tel. +48 22 632 11 36, kom. +48 665 108 002

11 RUCH S.A.

Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ ruch.com.pl lub kontaktując się z Centrum Obsługi Klienta „RUCH” pod numerami: 22 693 70 00 lub 801 800 803 – czynne w dni robocze w godzinach 700 – 1700. Koszt połączenia wg taryfy operatora.

11 Kolporter S.A. – pren-kold@kolporter.com.pl, +48 22 35 50 471 do 478

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2015 3

Indeks 357030 ISSN 2299–6184 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)

2015

3 W numerze JANUSZ SAWICKI

Gra wokół Unii Gospodarczej i Walutowej: dokąd zmierza UGW? JAKUB BOROWSKI, KRYSTIAN JAWORSKI

Globalny kryzys finansowy a koszty utraty autonomii monetarnej w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej ARKADIUSZ ŚWIADEK

Cykl koniunkturalny a aktywność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce

11 Garmond Press S.A. – prenumerata.warszawa@garmondpress.pl, +48 22 837 30 08 Ekonomista 2015, nr 3, s. 285–428 Cena 58,80 zł (w tym 5% VAT)

POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH

POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE

WYDAWNICTWO KEY TEXT

WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW 1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej. 2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego. Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do 30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły. 3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl 4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim). 5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście – przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać: –– w odniesieniu do pozycji książkowych – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania; –– w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po tytule dzieła; –– w odniesieniu do artykułów z czasopism – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma; –– w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu; –– powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie z numerem strony). 6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków. 7. Rysunki proste, wektorowe, w czerni. Linie na wykresach i pola mogą być w szarościach – rysunki powinny być czytelne w tej postaci, bez kolorów i efektów specjalnych (np. cieni, faz, płynnych przejść, tekstur, szrafów, efektów przestrzennych). Format wektorowy PDF, EPS, ostatecznie osadzone wykresy z Excela. 8. Nazewnictwo plików – teksty: Autor_Tytuł.docx (np. Jan Kowalski_Gospodarka polska.docx); streszczenia do artykułów: Autor_Streszczenia.docx (np. Jan Kowalski_Streszczenia.docx); ewentualne dodatkowe pliki nazywamy w analogiczny sposób: (np. Jan Kowalski_rysunek01.pdf). 9. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail. Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej: tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka). Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach. 10. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na łamach „EKONOMISTY”, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji. 11. Materiały zamieszczone w „EKONOMIŚCIE” są chronione prawem autorskim. Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji. 12. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.

2015

WYDAWCY © Copyright by POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH © Copyright by POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE © Copyright by WYDAWNICTWO KEY TEXT RADA PROGRAMOWA

Marek Belka, Adam Budnikowski, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz, Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Jan Lipiński, Aleksander Łukaszewicz, Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek, Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Andrzej Wernik, Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady), Michał G. Woźniak KOMITET REDAKCYJNY

Marek Bednarski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki, Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego), Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga, Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny), Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Jan Toporowski, Andrzej Wojtyna

Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana Polecamy wersje elektroniczne „Ekonomisty” (e-ISSN: 2299–6184) na stronie internetowej www.ekonomista.info.pl

Adres Redakcji: 00–042 Warszawa, ul. Nowy Świat 49, tel. 22 55 15 416 oraz 417 http://www.ekonomista.info.pl, redakcja@ekonomista.info.pl Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., 01–142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, tel. kom. 665 108 002 www.keytext.com.pl, wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 350 egz., ark. wyd. 13

Spis treści Artykuły Janusz S A W I C K I: Gra wokół Unii Gospodarczej i Walutowej: dokąd zmierza UGW? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jakub B O R O W S K I, Krystian J A W O R S K I: Globalny kryzys finansowy a koszty utraty autonomii monetarnej w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arkadiusz Ś W I A D E K: Cykl koniunkturalny a aktywność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

293

319 335

Miscellanea Łukasz S K O W R O N, Stanisław S K O W R O N, Marcin G Ą S I O R: Atrakcyjność rynku sąsiada w opiniach środowisk biznesowych Polski i Ukrainy . . . Justyna W I T K O W S K A, Aušrinė L A K Š T U T I E N Ė: Rynek ubezpieczeniowy w Polsce i na Litwie – analiza porównawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

351 369

Konferencje i Seminaria Jubileusz 90. urodzin Profesora Zdzisława Sadowskiego Zdzisław S A D O W S K I: Ewolucja gospodarki rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Seminarium Ewolucja gospodarki rynkowej, PTE, Warszawa, 18.02.2015 r. (skrót stenogramu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

393 399

Recenzje i omówienia Spontaniczne i stanowione elementy ładu gospodarczego w procesie transformacji, red. nauk. Piotr Pysz, Anna Grabska, Michał Moszyński (rec. Wojciech Giza) Barbara L I B E R D A, Przezorność. Kto oszczędza w Polsce (rec. Łucja Tomaszewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kryzys a polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej, red. Piotr Albiński (rec. Grzegorz Tchorek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Problemy rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej w pierwszej dekadzie członkostwa Polski w Unii Europejskiej, red. nauk. Andrzej Czyżewski i Bogdan Klepacki (rec. Grzegorz Ślusarz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

415 417 419

423

* Każdy artykuł zawiera streszczenie w języku polskim, angielskim i rosyjskim. Angielskojęzyczne streszczenia artykułów zamieszczanych w „Ekonomiście” są rejestrowane w serwisie „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Czasopismu „Ekonomista” przyznano 10 punktów za publikacje (załącznik do komunikatu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 31 grudnia 2014 r., na podstawie § 14 ust. 2 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym).

Contents Articles

Janusz S A W I C K I: The Game About the Economic and Monetary Union: Where Is the EMU Driving At? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jakub B O R O W S K I, Krystian J A W O R S K I: Global Financial Crisis and Costs of Losing the Independent Monetary Policy in the Selected Central and Eastern European Countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arkadiusz Ś W I A DE K: Business Cycle and Innovation Activity in Polish Industrial Enterprises . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

293 319 335

Miscellanea

Łukasz S K O W R O N, Stanisław S K O W R O N, Marcin G Ą S I O R: The Attractiveness of the Neighbour’s Market in the Opinions of Business Environments in Poland and Ukraine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Justyna W I T K O W S K A, Aušrinė L A K Š T U T I E N Ė: Insurance Market in Poland and Lithuania: A Comparative Analysis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

351 369

Conferences and seminars Zdzisław Sadowski – 90. Anniversary of the Birth Zdzisław S A D O W S K I: Evolution of the Market Economy . . . . . . . . . . . . . . . Seminar „Evolution of the Market Economy”, Polish Economic Society, Warsaw, 18 February 2015 (stenogram) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

393 399

Book reviews

Spontaniczne i stanowione elementy ładu gospodarczego w procesie transformacji (Spontaneous and Instituted Elements of Economic Order in the Transformation Proces), red. nauk. Piotr Pysz, Anna Grabska, Michał Moszyński (rev. by Wojciech Giza) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barbara L I B E R D A, Przezorność. Kto oszczędza w Polsce? (Cousiousness: Who Is Saving in Poland?) (rev. by Łucja Tomaszewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kryzys a polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej (Crisis and Stabilization Policy in the European Union), red. Piotr Albiński (rev. by Grzegorz Tchorek) . . . . . . . . Problemy rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej w pierwszej dekadzie człon kostwa Polski w Unii Europejskiej (Problems of the Development of Agriculture and Food Economy in the First Decade of Poland’s Membership In the European Union), red. nauk. Andrzej Czyżewski i Bogdan Klepacki (rev. by Grzegorz Ślusarz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

415 417 419

423

* Each article is followed by a summary in Polish, English and Russian. Abstracts of „Ekonomista” are reproduced in the „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Magazine „Economist” awarded 10 points for publications (Annex to the Communication from the Ministry of Science and Higher Education of 31 December 2014, pursuant to § 14 para. 2 Regulation of the Minister of Science and Higher Education of 13 July 2012 on the criteria and procedure for granting the category of scientific research institutes)

Содержание Статьи Януш С А В И Ц К И: Игра вокруг Экономического и валютного союза: куда идет ЭВС? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Якуб Б О Р О В С К И, Кристиан Я В О Р С К И: Глобальный финансовый кризис и издержки от потери монетарной автономии в избранных странах Центральной и Восточной Европы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Аркадиуш С В Я Д Е К: Конъюнктурный цикл и инновационная активность промышленных предприятий в Польше . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

293 319 335

Разное Лукаш С К О В Р О Н, Станислав С К О В Р О Н, Марцин Г О Н С И О Р: Привле кательность рынка соседа по мнению деловых кругов Польши и Украины . . . Юстына В И Т К О В С К А, Аушрине Л А К Ш Т У Т И Е Н Е: Рынок страхований в Польше и в Литве – сравнительный анализ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

351 369

Конференции и семинары Юбилей 90 годовщины со дня рождения профессора Здзислава Садовского Здзислав С А Д О В С К И: Эволюция рыночной экономики . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Семинар Эволюция рыночной экономики, PTE, Warszawa, 18.02.2015 (краткое изложение стенограммы) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399

Рецензии и обзоры Spontaniczne i stanowione elementy ładu gospodarczego w procesie transformacji (Спонтанные и устанавливаемые элементы экономического порядка в про цессе трансформации), научная редакция Петр Пыш, Анна Грабска, Михал Мошиньски (рец. Войцех Гиза) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Барбара Л И Б Е Р Д А: Przezorność. Kto oszczędza w Polsce (Предусмотритель ность, Кто экономит в Польше?) (рец. Луция Томашевич) . . . . . . . . . . . . . . . Kryzys a polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej (Кризис и стабилизационная политика в Евросоюзе), ред. Петр Альбиньски (рец. Гжегож Тхорек) . . . . . . . Problemy rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej w pierwszej dekadzie członkostwa Polski w Unii Europejskiej (Проблемы развития сельского хозяйства и продовольственной отрасли в первой декаде членства Польши в Евросоюзе), научный редактор Анджей Чижевски и Богдан Клепацки (рец. Гжегож Слюсаж)

415 417 419

423

* Каждая статья сопровождается резюме на польском, английском и русском языках. Содержание и резюме статей, помещаемых в „Экономисте”, a также в „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Журнал „Ekonomista” получил 10 пунктов за публикации (приложение к сообщению Министра науки и высшего образования от 31 декабря 2014 г. на основании § 14 абз. 2 Распоряжения Министра науки и высшего образования от 13 июля 2012 г. по вопросам критериев и процедуры присуждения научной категории научным единицам)

JANUSZ SAWICKI*

Gra wokół Unii Gospodarczej i Walutowej: dokąd zmierza UGW? Wprowadzenie Utworzenie UGW, a wraz z nią nowej światowej waluty rezerwowej spowodowało zmiany w strukturze światowego rynku kapitałowego, który rozpoczął swego rodzaju grę ze strefą euro. W artykule, wykorzystując elementy teorii gier, przedstawiamy dynamikę narastania strukturalnych problemów, które spowodowały kryzys UGW. Przedstawiamy podejmowane po wybuchu kryzysu w Grecji decyzje oddłużeniowe, rozumiane jako elementy gry sygnalizacyjnej, prowadzonej przez UGW z rynkiem kapitałowym. Analizujemy te instrumenty fiskalne i monetarne, które miały i mają doprowadzić w UGW do naprawy bilansów zarówno w sektorze publicznym, jak i finansowym, i tym samym odbudować wiarygodność kredytową strefy euro w jej relacjach z rynkiem kapitałowym. Od oceny przez rynek skuteczności instrumentów stosowanych przez Unię Europejską i MFW będzie zależeć profil gry strategicznej prowadzonej przez rynek kapitałowy ze strefą euro w najbliższych latach. W artykule wskazujemy na te czynniki, które z punktu widzenia gry prowadzonej pomiędzy UGW i rynkiem kapitałowym mogą zdestabilizować chwiejną równowagę w strefie euro, wywołując przewartościowanie wyceny wiarygodności całej UGW. Wynikiem może być rozpoczęcie kolejnej gry wewnątrz UGW, a rezultatem głęboka przebudowa struktury unii monetarnej lub jej rozpad.

1. Strukturalne problemy UGW – wynik gry z rynkiem kapitałowym Prognozując dynamikę przyszłych wydarzeń w UGW, istotne jest prześledzenie strategii działań w grze, jaka rozgrywała się i rozgrywa pomiędzy strefą euro i oto* Janusz

neostrada.pl

Sawicki – Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur w Warszawie; e-mail: januszsyta@

294

Janusz Sawicki

czeniem (głównie rynkiem kapitałowym), czy też gry prowadzonej w samej unii monetarnej. Strategia jest przepisem, algorytmem mówiącym, jaką akcję (decyzję, posunięcie) ma wybrać każda strona wzajemnych relacji (rokowań, gry) w każdym momencie, w każdej możliwej sytuacji. Strategia obu stron (graczy) powinna wobec tego określić decyzję każdego gracza po każdej historii (ciągu akcji), po której następuje jego ruch, prowadzącą do stanu równowagi. Powołanie strefy euro stworzyło dla aktywnych uczestników rynku kapitałowego dogodne warunki do wzrostu akcji kredytowej (Sawicki 2012). Centralnym ogniwem zachodzących zmian był system finansowy. Postępująca deregulacja systemu finansowego i relatywnie słaby nadzór nad coraz bardziej powiązaną międzynarodową siecią instytucji bankowych i parabankowych, rosnący zakres transakcji przy utrzymywaniu zasady home country control, host country responsibilities prowadziły do niskiej kapitalizacji, nadmiernych lewarowań czy błędnej czasowej transformacji płynności. Krótkoterminowe zobowiązania monetarnych instytucji finansowych (MFW) w UGW były w 2008 r. o 6,6 bilionów euro większe niż krótkoterminowe aktywa sektora – co stanowiło wzrost od 1999 r. o ponad 60% (Sawicki 2011). System pozwalał na wzrost zależności pomiędzy sektorem publicznym a sektorem finansowym. W krajach peryferyjnych krajowe instytucje finansowe były głównie posiadaczami rządowego długu. Zliberalizowany system finansów realnych w połączeniu z rozwijającym się systemem metafinansów (szczególnie w sektorze shadow banking, w transakcjach prowadzonych na instrumentach pochodnych) umożliwiał transmitowanie nadwyżek kapitałowych krajów centrum UGW (i nadwyżkowych krajów BRICS) do wielu krajów peryferyjnych. Zakładana przez rynek finansowy implicite zbiorowa odpowiedzialność unii monetarnej za długi ich członków i stosowanie w praktyce zarządzania systemem finansowym neoliberalnej doktryny ekonomicznej propagowanej od początku lat 90. (najpierw w USA, a następnie w Unii Europejskiej) zwiększały skłonność do ryzyka w sektorze finansowym. W pewnym sensie kraje UGW zachłysnęły się możliwością zmniejszenia roli exorbitant privilege of US dollar (Eichengreen 2011) i wykorzystywania malejącego ryzyka kursowego, stopy procentowej czy ryzyka kraju dla prowadzenia coraz bardziej ryzykownych przedsięwzięć finansowanych tanim kapitałem generowanym wewnątrz UGW i na rynku światowym. Do podstawowych politycznych błędów funkcjonowania UGW (która od początku nie była optymalną strefą walutową) należał brak zgody na wymuszanie realizacji zapisów uzgodnionych w Maastricht (inną kwestią jest sposób dochodzenia do tych zapisów czy ich ekonomiczna zasadność (Marsh 2011)). Takie działanie wynikało z przedkładania różnych interesów narodowych nad stabilność UGW. Prowadzona polityka łamała i tak słabe fundamenty stabilności finansowej, w szczególności w sektorze publicznym. Prowadzona polityka instrumentalnego wykorzystywania UGW, jako taniego sposobu zmniejszania luki popytowej czy poziomu bezrobocia, z jednej strony pozwalała rynkom traktować UGW jako gwaranta narastających zobowiązań finansowych, zwłaszcza sektora publicznego, z drugiej wywierała wpływ na sposób prowadzenia przez Komisję Europejską (w imieniu rządów krajów członkowskich) makroostrożnościowej polityki gospo-

JAKUB BOROWSKI* KRYSTIAN JAWORSKI**

Globalny kryzys finansowy a koszty utraty autonomii monetarnej w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej Wstęp Globalny kryzys finansowy spowodował silne wahania aktywności gospodarczej w czterech krajach Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW-4), w których prowadzona jest niezależna polityka stopy procentowej w ramach systemu płynnego kursu walutowego (Czechy, Polska, Rumunia, Węgry). W II kwartale 2013 r., a więc niemal po pięciu latach od rozpoczęcia kryzysu, poziom aktywności mierzony produktem krajowym brutto w Czechach, Rumunii i na Węgrzech nie przekroczył wielkości odnotowanej w III kw. 2008 r. (zob. rys. 1). W analizowanym okresie w Czechach i na Węgrzech wystąpiły dwa, a w Rumunii trzy epizody recesji, rozumianej jako spadek sezonowo wyrównanego realnego PKB odnotowany w kolejnych dwóch kwartałach. Oddziaływały one w kierunku wzrostu zmienności dochodów gospodarstw domowych i konsumpcji, a tym samym w kierunku zmniejszenia dobrobytu1. Można postawić tezę, że zmienność ogólnego poziomu produkcji obserwowana w krajach EŚW-4 w pierwszej fazie kryzysu (w latach 2008–2009) byłaby istotnie większa, gdyby kraje te należały do strefy euro i tym samym nie dysponowały niezależną polityką stopy procentowej i systemem płynnego kursu walutowego jako narzędziami pozwalającymi ograniczać wpływ negatywnych wstrząsów zewnętrznych na krajową aktywność gospodarczą. Banki centralne krajów * dr

Jakub Borowski – Katedra Ekonomii II, Szkoła Główna Handlowa; e-mail: jborow@sgh.waw.pl Krystian Jaworski – ekonomista w Credit Agricole S.A.; e-mail: krystian.jaworski@gmail.com 1 Lucas wskazuje, że w przypadku gospodarstw domowych charakteryzujących się awersją do ryzyka wahania konsumpcji wokół jej długookresowej ścieżki mają negatywny wpływ na ich dobrobyt, rozumiany jako użyteczność osiągana przez reprezentatywne gospodarstwo domowe z łącznej konsumpcji osób należących do tego gospodarstwa w okresie całego życia. Por. Lucas (1987) oraz Romer (2001). ** mgr

Jakub Borowski, Krystian Jaworski

320

EŚW-4 dokonały znaczącego obniżenia nominalnych stóp procentowych, co oddziaływało w kierunku ich spadku w ujęciu realnym, obniżenia kosztu kapitału i zwiększenia popytu krajowego. Ponadto w analizowanym okresie nastąpił silny wzrost globalnej awersji do ryzyka, znajdujący odzwierciedlenie w gwałtownym odpływie kapitału portfelowego z rynków obligacji i akcji w krajach należących do tzw. rynków wschodzących. Przyczyniło się to do silnego osłabienia walut krajów EŚW-4 i poprawy ich konkurencyjności cenowej, pozwalając na częściową absorpcję negatywnego wstrząsu w postaci spadku popytu zewnętrznego. Innymi słowy, w początkowej fazie kryzysu waluty krajów EŚW-4 osłabiały się głównie dlatego, że inwestorzy wyprzedawali ryzykowne aktywa, a nie z powodu obniżek krajowych stóp procentowych przez banki centralne (ze względu na obniżki stóp na rynkach bazowych dysparytet krótkoterminowych stóp w krajach EŚW-4 nie ulegał istotnym zmianom). Wniosek ten potwierdzają wyniki badań empirycznych przeprowadzonych z wykorzystaniem modelu DSGE dla małej gospodarki otwartej (Brzoza-Brzezina, Makarski, Wesołowski 2012). Wskazują one, że w hipotetycznym scenariuszu uczestnictwa Polski w strefie euro począwszy od I kw. 2007 r. zmienność PKB byłaby znacznie wyższa (jego roczna dynamika oscylowałaby pomiędzy –6% a 9%) niż w wariancie utrzymania autonomii monetarnej (od 0% do 6%). Przeprowadzona przez autorów historyczna dekompozycja PKB wskazuje również, że obserwowany w pierwszej fazie kryzysu silny wzrost premii za ryzyko był głównym źródłem pozytywnego wstrząsu popytowego w polskiej gospodarce i umożliwił uniknięcie recesji. Ry s u n e k 1

Wyrównany sezonowo indeks realnego PKB w krajach EŚW-4 (III kw. 2008 r. = 100) 115

110

105

100

90 2008

2009

Węgry

2009

2010

Czechy

2011

2012

Rumunia

Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych Datastream.

2012

2012 Polska

2013

ARKADIUSZ ŚWIADEK*

Cykl koniunkturalny a aktywność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce Wstęp W Europie odnotowuje się systematyczny, lecz powolny proces wychodzenia z gospodarczego kryzysu, co potwierdzają różne wskaźniki ekonomiczne w poszczególnych krajach członkowskich Unii Europejskiej. Pozwala to optymistyczne spoglądać w najbliższą przyszłość. Nie zmienia to faktu, że obserwowany stan spowolnienia może jeszcze potrwać przez dłuższy okres. Podmioty gospodarcze funkcjonujące w tej fazie cyklu znajdują się pod presją otoczenia i decydują się często na strategie redukcji kosztów w krótkim okresie, niewiele czasu poświęcając na eksplorację czynników odpowiedzialnych za kreowanie długofalowej przewagi konkurencyjnej, rozumianej jako strategia innowacyjna (Barett i in. 2009). W krótkim okresie brak lub ograniczenie finansowania takiej aktywności przedsiębiorstw może skutkować rozciągniętymi lub zmniejszonymi budżetami na kreowanie i implementowanie nowych technologii, co docelowo będzie prowadzić do opóźnień w rozwijaniu nowych produktów i procesów, ograniczania ich jakości, a wręcz wstrzymywania części projektów innowacyjnych. Problem wpływu cyklu koniunkturalnego na aktywność innowacyjną przedsiębiorstw nie jest zjawiskiem nowym, lecz nadal pozostaje w sferze zainteresowania nauki, co potwierdzają stale pojawiające się publikacje z tego zakresu zarówno na rynku krajowym, jak i zagranicznym (Dominiak, Churski 2012; Etzkowitz, Leydesdorff 2000; Archibugi i in. 2013; D’Estea i in. 2012). Piśmiennictwo ekonomiczne pokazuje zróżnicowany wpływ spowolnienia gospodarczego na dynamikę nakładów innowacyjnych na poziomie przedsiębiorstwa. Istnieje szeroko opisywany spór w tym zakresie. Tradycyjnie inwestycje w nowe technologie powinny być traktowane jako antycykliczny środek dla działających na rynku przedsiębiorstw, ponieważ ograniczenia występujące w okresie spowolnienia wpływają na poziom ich rentowności, * Dr

hab. Arkadiusz Świadek, prof. UZ (Zakład Innowacji i Przedsiębiorczości, Uniwersytet Zielonogórski), e-mail: a.swiadek@wez.uz.zgora.pl

336

Arkadiusz Świadek

co powoduje konieczność poszukiwania ścieżek dla uzyskania wyższej produktywności. Zgodnie z koncepcją „kreatywnej destrukcji” J. Schumpetera kryzys stwarza nowe perspektywy dla podmiotów gospodarczych (Schumpeter 1939). Wiele z nich powinno zmierzać do reorganizacji struktur i poprawy jakości własnej działalności innowacyjnej. Przejawem takiego podejścia może być personel sfery B+R, który w okresie kryzysu podlega naturalnemu zjawisku „chomikowania pracy”. Polega to na tym, że najbardziej wykwalifikowani pracownicy są „przechowywani” w przedsiębiorstwie dzięki personelowi o niższych kwalifikacjach (Soete 2009). Generuje to nowe możliwości rozwoju organizacji. Z kolei utracone korzyści wynikające z ograniczonego popytu na pracę pracowników bezpośrednio produkcyjnych powinny być w okresie recesji przyczynkiem do nowych inwestycji w obszarze technologii (Stiglitz 1993; Aghion, Saint-Paul 1998; Canton, Uhlig 1999). Wiadomo jest przecież, że ryzyko bankructwa przedsiębiorstw, które nie wdrażają programów reorganizacji, jest wyższe w fazie recesji (Aghion, Saint-Paul 1998). Pomimo wielu logicznych i zdroworozsądkowych argumentów, że aktywność innowacyjna przedsiębiorstw powinna mieć antycykliczny charakter, często równolegle w literaturze przedmiotu pojawia się pogląd, że menedżerowie nie traktują działalności innowacyjnej inaczej niż pozostałych funkcji przedsiębiorstwa. Oznacza to, że aktywność ta powinna mieć cykliczny charakter. We współczesnej gospodarce generowanie i implementacja nowych technologii, głównie tych fundamentalnych, są opóźniane w okresie recesji, a przedsiębiorstwa wyczekują na kolejną falę ożywienia (Shleiffer 1986; Francois, Lloyd-Ellis 2003). W tej sytuacji brakuje naukowego konsensusu co do prawdziwości hipotezy Gerharda Menscha z 1975 r., zakładającej, że innowacje, szczególnie te radykalne, są częściej wdrażane w fazie recesji jako próba poszukiwania nowych szans dla przedsiębiorstw chcących przetrwać na kurczącym się rynku (Clark i in. 1981). Koniunktura gospodarcza jest ważnym czynnikiem, który niejednokrotnie może wpłynąć na decyzje o podejmowaniu bądź zaniechaniu działalności innowacyjnej przez przedsiębiorstwa przemysłowe, zarówno w Polsce, jak i w bardziej rozwiniętych krajach. Polski system przemysłowy ze względu na swój zacofany, lecz poprawiający się status technologiczny jest częściej uzależniony od zmian zachodzących w jego bliższym i dalszym otoczeniu, a zatem w krajach wyżej rozwiniętych. Badania przeprowadzone w sektorze produkcyjnym MŚP w Hiszpanii w 2013 r. potwierdzają niejednoznaczne wnioski w tym zakresie, które sprowadzają się do następujących tez (Madrid-Guijarro i in. 2013): 1) innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych spada podczas kryzysu gospodarczego, 2) typy wdrażanych innowacji zmieniają się w różnych warunkach ekonomicznych, oraz co jest niezwykle intersujące, 3) innowacyjność wpływa korzystnie na wyniki firm zarówno w czasie ekspansji gospodarczej, jak i recesji. Otrzymane rezultaty badań pokazują, że strategie innowacyjne w sektorze MŚP mają istotny wpływ na efektywność jego funkcjonowania i uwarunkowania te powinny być uwzględnione w planowanych i realizowanych politykach innowacyjnych. Stanowi to przesłankę do prowadzenia analiz intensywności zaangażowania przedsiębiorstw w różne rodzaje działalności innowacyjnej pod wpływem zmian faz cyklu koniunkturalnego.

ŁUKASZ SKOWRON* STANISŁAW SKOWRON** MARCIN GĄSIOR***

Atrakcyjność rynku sąsiada w opiniach środowisk biznesowych Polski i Ukrainy Wstęp Atrakcyjność rynku regionu przygranicznego postrzegana z pozycji określonego przedsiębiorstwa jest wypadkową kilku perspektyw: a) zdolności konkurencyjnej firmy na rynku sąsiada, w tym: znajomości marki firmy i jej produktów na tym rynku, doświadczenia w prowadzeniu biznesu na rynku sąsiada, b) znaczenia takiego rynku dla przyjętej strategii rozwoju firmy oraz c) efektu „halo” generowanego przez wizerunek kraju sąsiada. Szczególnie ten ostatni czynnik ma istotne znaczenie dla postrzegania przez konsumentów wartości produktów oraz dostrzegania i wartościowania różnic w warunkach prowadzenia biznesu na takim rynku w stosunku do rynku rodzimego (Niss 1996). Wizerunek kraju sąsiada przenoszony na rynek obszaru przygranicznego może generować, w myśl teorii sumarycznej, dość spójny stereotyp wyobrażeń nie tylko o produktach, lecz również o całej infrastrukturze takiego rynku (Hann 1985). Może mieć to istotne znaczenie dla firm rozpoczynających działalność gospodarczą na obszarze rynku sąsiada, kiedy ryzyko braku doświadczenia i wiedzy jest kompensowane sięganiem po ów stereotyp. Doświadczenie pokazuje, że w miarę zakorzeniania biznesu na rynku zagranicznym coraz większe znaczenie mają zasoby własne firmy i utrwala się praktyka budowania własnego wizerunku i relacji biznesowych poprzez własną markę, wspieraną polityką płynącą z doświadczenia (Rytel 1999). Sytuacja obszarów przygranicznych rynku Polski i Ukrainy jest w świetle tych rozważań dość specyficzna. Z jednej strony bliskość terytorialna i kulturowa obu obszarów, wyrażona m.in. doświadczeniem wspólnej egzystencji przed drugą wojną światową czy też spontanicznym rozwojem handlu przygranicznego w latach 90. ubiegłego wieku, skłaniają do przyjęcia założenia, że rynki obszaru przygranicznego są intuicyjnie znane obu stronom. Z drugiej strony, nasze (tj. polskie) doświadczenia okresu transformacji rynkowej * Dr inż. Łukasz Skowron, Politechnika Lubelska, Wydział Zarządzania, lukasz.m.skowron@gmail.com

** Prof. dr hab. inż. Stanisław Skowron, prof. PL, Politechnika Lubelska, Wydział Zarządzania, s.skow-

ron@pollub.pl *** Dr inż. Marcin Gąsior, Politechnika Lubelska, Wydział Zarządzania, m.gasior@pollub.pl

352

Miscellanea

oraz integracji z Unią Europejską ukazują obiektywnie dystans, jaki dzieli infrastrukturę obu rynków. Dostrzeganie tej różnicy oraz wola stopniowego ujednolicania warunków funkcjonowania rynków regionu pogranicza w strategicznej perspektywie współpracy obu krajów legły u podstaw inicjatywy projektu Związku Transgranicznego Euroregion BUG, systemowej inicjatywy powołanej do życia w 1995 r. z inspiracji władz samorządowych i administracji państwowej1. Doświadczenie współpracy przygranicznej obu państw datuje się od 1992 r., kiedy to transformacja systemowa w Polsce stworzyła warunki do podejmowania swobodnej współpracy międzynarodowej z byłymi republikami Związku Radzieckiego, na zasadach pełnego partnerstwa, bez dyktatu zewnętrznego. Inicjatorzy projektu mieli świadomość, że proces „zbliżania się do siebie” obu przygranicznych regionów nie może mieć charakteru linearnego, lecz musi uwzględniać istotę regionu jako meta-struktury rozproszonej, w której polityka rozwojowa musi być ukierunkowana na realizację celów różnorodnych podmiotów, współtworzących te regiony w procesach ich własnej aktywności , a ponadto kształtować tożsamość każdego regionu w dynamicznym, społecznym procesie „tworzenia i nadawania sensu” (sensemaking – odzwierciedlenie kulturowych praktyk i artefaktów i sensesegiving – projektowanie wizerunku) (Stachowicz, Stachowicz-Stanusch 2008; Ravasi, Schulz 2006; Hatch, Schultz 2004). Projekt Euroregion BUG jest realizowany w postaci szerokiego strumienia wielorakich inicjatyw społecznych i gospodarczych, koordynowanych przez odrębne instytucje i podlegających okresowemu monitoringowi uzyskiwanych efektów. Spośród najważniejszych inicjatyw należy wymienić: wspólną polsko-ukraińską strategię współpracy transgranicznej na lata 2005–2015, kilkadziesiąt prorozwojowych projektów transgranicznych podejmowanych w obszarze Euroregionu, realizowanych z pomocą funduszy europejskich, w tym: Funduszu Małych Projektów w ramach Narodowego Programu PHARE – Polska Granica Wschodnia (lata 1998–2005) oraz Programu Sąsiedztwa Polska – Białoruś – Ukraina INTERREG III/TACIS CBC2. Na uwagę zasługują także inicjatywy programowania i monitorowania procesów rozwojowych obu przygranicznych regionów (Mostovenko, Levchuk 2010; Wojcik 2007; Czyżkowicz, Wojciechowski 2011; Fedosova 2011). Celem przedstawionego tutaj badania stała się ocena wzajemnego postrzegania biznesowej atrakcyjności rynków regionu pogranicza obu państw, nawiązująca w szerokim kontekście do efektów projektu Związku Transgranicznego Euroregion BUG. Pomijając w tym miejscu analizy statystyczne obrazujące „twarde” efekty współpracy transgranicznej województwa lubelskiego (Polska) i obwodu wołyńskiego (Ukraina)3, autorzy arty1 Euroregion BUG został utworzony w celu rozwoju współpracy obszarów przygranicznych w następujących dziedzinach: zagospodarowania przestrzennego, komunikacji, transportu i łączności, oświaty, ochrony zdrowia, kultury, sportu i turystyki, ochrony i poprawy stanu środowiska naturalnego, likwidacji zagrożeń i skutków klęsk żywiołowych, rozwijania kontaktów między mieszkańcami obszarów przygranicznych oraz współpracy instytucjonalnej, a także współpracy podmiotów gospodarczych. Finansowaniem działalności Euroregionu BUG po stronie polskiej zajmuje się Stowarzyszenie Samorządów Euroregionu Bug (SSERB), zarejestrowane w 2000 r. Jego celem jest inspirowanie, wspomaganie i koordynacja współpracy transgranicznej samorządów, społeczności lokalnych i władz administracyjnych z obszarów przygranicznych położonych wzdłuż granicy na rzece Bug. 2 Program ten, współfinansowany z dwóch linii budżetowych: po stronie polskiej z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), a po stronie białoruskiej i ukraińskiej ze środków TACIS CBC (wspólnotowego programu pomocy dla byłych republik radzieckich i Mongolii), obejmuje dwa priorytety: 1) wzrost konkurencyjności regionów przygranicznych poprzez modernizację i rozbudowę infrastruktury transgranicznej, 2) rozwój kapitału ludzkiego i instytucjonalnych form współpracy transgranicznej oraz poprawa bezpieczeństwa na granicach Unii Europejskiej. Por. Mikula, Wołoszyn (red.) (2008). 3 Analizy takie ukazują się w cyklu opracowań poświęconych problematyce obszarów transgranicznych przygotowywanych przez pracowników Urzędu Statystycznego w Lublinie. Zawierają one zestaw podsta-

JUSTYNA WITKOWSKA* AUŠRINĖ LAKŠTUTIENĖ**

Rynek ubezpieczeniowy w Polsce i na Litwie – analiza porównawcza Wprowadzenie W ostatnich kilkunastu latach nastąpił rozwój rynków finansowych. Zauważono zmiany dotyczące warunków funkcjonowania poszczególnych podmiotów, procedur, również coraz częściej mamy do czynienia z nowymi, wielowymiarowymi produktami czy usługami (Daszewski, Rogowski 2006, s. 49). Rynek ubezpieczeniowy jest częścią rynku finansowego1. Dochodzi na nim do spotkań pomiędzy ubezpieczycielami i ich przedstawicielami a klientami poszukującymi ochrony ubezpieczeniowej. Z rynkiem tym również współpracuje wiele instytucji, które z jednej strony odpowiadają za regulację tego rynku, a z drugiej za kontrolę. Zakłady ubezpieczeń, dzięki swej działalności, stymulują wzrost gospodarczy za pomocą gromadzenia oszczędności i kierowania strumieni finansowych na rynek kapitałowy; uczestniczą również w różnych przedsięwzięciach inwestycyjnych. Zwraca się również uwagę na to, iż ubezpieczyciele mogą przyczyniać się do stabilizacji rynków finansowych (Sopoćko 2009, s. 17). Ubezpieczenia nie generują ryzyka systemowego, które jest przekazywane bezpośrednio do gospodarki. Towarzystwa ubezpieczeń wnoszą istotny wkład do wzrostu gospodarczego poprzez zapewnienie konsumentom i przedsiębiorcom ochrony przed negatywnymi zdarzeniami (CEA 2013, s. 6). Podkreślane jest stale rosnące znaczenie tej części rynku w sferze usług finansowych (Treder 2007, s. 8–9). Stagnacja i regres jest efektem spowolnienia gospodarczego na całym świecie w latach 2008 i 2009 (Stroiński 2010, s. 113). Kryzys gospodarczy w różnym stopniu wpłynął na rynek ubezpieczeniowy w poszczególnych państwach. Najniższy przypis składki brutto odnotowano w latach 2008–2009 w krajach tzw. starej Unii Europejskiej (Polska Izba Ubezpieczeń 2010, s. 10). Celem artykułu jest przedstawienie sytuacji na polskim rynku ubezpieczeniowym w latach 2001–2011 i porównanie z rynkiem litewskim. Jakościowa ocena rynku przekłada się * Dr Justyna Witkowska, Katedra Polityki Społecznej i Ubezpieczeń, Wydział Nauk Ekonomicznych, Uni wersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, e-mail: justyna.witkowska@uwm.edu.pl ** Assoc. Prof. Dr. Aušrinė Lakštutienė, Department of Finance, Kaunas University of Technology, School of Economics and Business, e-mail: ausrine.lakstutiene@ktu.lt 1 Szerzej na temat powiązań pomiędzy rynkiem ubezpieczeniowym a finansowym zob. m.in.: Bednar czyk 2010, s. 99–119.

370

Miscellanea

na jego efekty ilościowe. Przez jakość na rynku ubezpieczeniowym rozumie się nie tylko jakość obsługi klienta, lecz także przyjęcie odpowiedniej strategii. Strategii, która polega na usprawnieniu procesów powodujących wzrost produktywności i sprzedaży, regulacji procedur, odpowiednim przepływie informacji2. O rozwoju rynku ubezpieczeniowego pod względem jakościowym i ilościowym świadczy kilka wskaźników, do których zalicza się: a) wskaźnik składek przypisanych brutto zebranych w okresie jednego roku przez wszystkich ubezpieczycieli na danym rynku w porównaniu z latami poprzednimi; b) wskaźnik gęstości (składka przypisana brutto w przeliczeniu na 1 mieszkańca) – pozwala ogólnie wycenić dynamikę rozwoju rynku ubezpieczeniowego (por. Szumlicz 2013; Zheng, Liu, Deng 2008, s. 3); c) wskaźnik penetracji (udział składki przypisanej brutto w PKB) – wyraża skłonność do korzystania z ochrony ubezpieczeniowej w porównaniu z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i zamożności społeczeństwa (ibidem); d) wskaźnik struktury działowej ubezpieczeń; e) liczba polis ubezpieczeniowych; f) koncentracja rynku. Ważnym czynnikiem, który również należy wziąć pod uwagę jest zaufanie do towarzystw ubezpieczeń, którego brak przekłada się na niższy rozwój rynku ubezpieczeniowego. Badania przeprowadzone przez Ernst & Young w 2012 r. wśród 24 tys. konsumentów z 23 państw, w tym także z Polski, potwierdzają wagę zdobycia przez ubezpieczycieli zaufania klientów oraz ich lojalności w budowaniu długoterminowych relacji (Ernst&Young 2012, s. 2). Na zaufanie społeczne również zwraca uwagę T. Szumlicz, nawiązując do badań prowadzonych w Polsce od 2003 r. – „Diagnoza Społeczna”. Badania te pokazują spadek zaufania do instytucji finansowych po 2009 r., co spowodowane było niestabilnością rynków finansowych (Szumlicz 2011, s. 113–117). Również ubezpieczyciele na tym tracą. Nowe badanie opublikowane przez Insurance Europe potwierdza bardzo ważną rolę europejskiej branży ubezpieczeniowej jako największego inwestora instytucjonalnego w Europie. Ubezpieczyciele mogą zapewnić długoterminową stabilność finansowania dla rządów i przedsiębiorstw bez ponoszenia ryzyka utraty płynności3. Eksperci Międzynarodowego Funduszu Walutowego, dokonując podziału krajów pod względem skutków światowego kryzysu i jego wpływu na sytuację gospodarczą danego kraju, zaliczyli Polskę do grupy krajów względnie stabilnych, które skutecznie oparły się światowemu kryzysowi. Natomiast Litwa została zaliczona do krajów, w których skutki kryzysu mogą być głębsze, powodujące spadek gospodarczy (Stroiński 2010, s. 114). Polski i litewski rynek ubezpieczeniowy liczy mniej więcej tyle samo lat. Zaczął się on rozwijać na początku lat 90. XX w. Dla Polski ważnym aktem wprowadzającym wolny rynek była ustawa z dnia 28 lipca 1990 r.4, a później jej nowelizacja i duże zmiany wprowadzone ustawą z dnia 22 maja 2003 r.5 Natomiast na Litwie po odzyskaniu niepodległości w 1991 r. uchwalono ustawę o ubezpieczeniach. Ustawa ta była bardzo ogólna i nie regulowała szczegółowo problematyki związanej z funkcjonowaniem rynku oraz bezpieczeństwa finansowego ubezpieczycieli. Kolejną ustawą była ustawa o ubezpieczeniach uchwalona 10 lipca 1996 r. Ustawa ta określała trzy rodzaje zakładów ubezpieczeniowych: zakłady ubezpieczeń na życie, zakłady ubezpieczeń 2 Przez klienta wewnętrznego rozumie się pracownika ubezpieczyciela, natomiast klient zewnętrzny, to każda osoba konatktująca się z towarzystwem ubezpieczeń. 3 Report confirms insurers’ vital investment role, http://www.insuranceeurope.eu/ (25.06.2013). 4 Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działaności ubezpieczeniowej (Dz.U. 1990, Nr 59, poz. 344). 5 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działaności ubezpieczeniowej (Dz.U. 2003, Nr 124, poz. 1151).

K O N F E R E N C J E I S E M I N A R I A

ZDZISŁAW SADOWSKI

Ewolucja gospodarki rynkowej1 Gospodarka rynkowa zrodziła się w wyniku rewolucji przemysłowej w XVIII wieku jako system oparty na prywatnej własności, w którym decyzje gospodarcze są podejmowane przez samodzielne i niezależne podmioty w ramach określonego porządku prawnego. Wprawdzie pewne formy rozwiniętego rynku zaczęły pojawiać się już znacznie wcześniej, np. w miastach północnych Włoch, ale jako system nie mogły one działać, póki gospodarką rządziła władza króla, księcia czy doży. Dopiero rewolucja francuska otworzyła drogę do nowego ustroju gospodarczego, opartego na filozofii liberalnej. Ale liberalizm nie zrodził się z przypadku, lecz był odpowiedzią na zmiany w warunkach życia. A warunki te zmieniły się nie dlatego, że ktoś wymyślił liberalizm, tylko było to następstwem rewolucji technicznej, która otworzyła drogę do przemysłu maszynowego. Z kolei liberalizm odegrał istotną rolę w dalszym kształtowaniu warunków życia społecznego. Walec historii jest napędzany przez splot czynników z bardzo rozmaitych dziedzin. System gospodarki rynkowej od początku swego istnienia znajduje się w nieustannej ewolucji. Na tę ewolucję składają się zmiany ilościowe i jakościowe, obejmujące: –– skalę, strukturę i techniki produkcji, –– rozmiary i organizację przedsiębiorstw, –– relacje między czynnikami produkcji, –– system instytucjonalny. Następstwem tych zmian jest rozwój gospodarczy i społeczny, który można określić jako proces rozległych zmian, zachodzących w: –– warunkach życia, –– poziomach zamożności, –– strukturze społecznej, –– obyczajowości, –– poglądach społecznych i politycznych, –– porządku prawnym i rozwiązaniach ustrojowych. Zależności między tymi zmiennymi są wielokierunkowe i obejmują liczne sprzężenia zwrotne. Zdecydowanie nadmiernym uproszczeniem byłaby więc próba związania ich w jeden łańcuch przyczynowo-skutkowy. Próby takie były podejmowane z różnych pozycji i nie powinno się ich lekceważyć, gdyż przyczyniały się z reguły do rozszerzania 1

Tekst oparty na referacie przedstawionym w Komitecie Prognoz Polska 2000 Plus PAN w 2007 r. z niewielkimi uaktualnieniami.

394

Konferencje i Seminaria

horyzontów myślowych. Za jedną z najważniejszych można uznać koncepcję materializmu historycznego Karola Marksa, która odegrała istotną rolę w rozwoju nauk społecznych. Według niej czynnikiem uruchamiającym zmiany rozwojowe jest rozwój sił wytwórczych. Teza ta nie jest bezsporna. Trudno stwierdzić, czy postęp nauki i techniki jest jedynym czynnikiem sprawczym. Z pewnością jednak odgrywa wielką rolę w procesie ogólnego rozwoju, w tym w ewolucji systemu gospodarki rynkowej. Rewolucja przemysłowa zmieniła świat dzięki zdobyciu umiejętności wykorzystania energii pary. Rewolucja techniczna XIX wieku zmieniła świat, gdyż dzięki opanowaniu energii elektrycznej oraz silnikowi spalinowemu doprowadziła do wielkiego wzrostu produkcyjności, zmieniając przy tym strukturę zatrudnienia i stosunki społeczne. Obecna rewolucja informatyczna zmienia go dalej. W niniejszym tekście nie chodzi o opis całego procesu ewolucji, lecz o próbę odpowiedzi na trzy pytania: –– jak oceniać wyniki dotychczasowej ewolucji? –– jakie problemy ona stworzyła? –– czego można się spodziewać od dalszej ewolucji?

Etapy dotychczasowej ewolucji Etap pierwszy to wstęp lub prolog, czyli okres tworzenia się gospodarki przemysłowej i narodzin kapitalizmu (przełom XVIII i XIX stulecia). Towarzyszą mu wielkie oczekiwania, ujęte w teorię przez Adama Smitha i Jean Baptiste Saya. Według tej teorii tworzący się system, oparty na swobodnym działaniu sił rynkowych, miał zapewnić zarówno pełne wykorzystanie i optymalną alokację zasobów, jak i optymalny i sprawiedliwy podział. Etap drugi to epoka kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, trwająca przez większą część XIX wieku. Ujawniła potencjał rozwojowy nowego systemu dzięki prywatnej przedsiębiorczości, ale też jego wady: konflikt między kapitałem a pracą oraz uleganie cyklicznym kryzysom gospodarczym. Etap trzeci to tworzenie się rynku oligopolistycznego w wyniku koncentracji produkcji w wielkich firmach. Własność kapitału oddziela się od funkcji przedsiębiorcy. Dokonuje się wielki postęp techniczny, ale kryzysy są wielkim problemem. Związki zawodowe wymuszają początki polityki społecznej. Wielki kryzys lat 30. XX wieku i późniejsza stagnacja rodzą koncepcję interwencjonizmu opartą na ekonomii popytowej (Keynes 1936, Kalecki 1934). Etap czwarty to „złoty wiek” kapitalizmu po II wojnie światowej. W krajach rozwiniętych wysokie tempo wzrostu gospodarczego, brak bezrobocia, import zatrudnienia. Pozorne sukcesy koncepcji planowania centralnego w bloku sowieckim. Problemem wiodącym w ekonomii staje się uruchamianie wzrostu w krajach „trzeciego świata”. Etap piąty to okres neoliberalizmu i globalizacji. Gospodarkę światową opanowują koncerny ponadnarodowe, liberalizacja przepływów kapitału, potężny rozwój rynków finansowych. Rewolucja naukowo-techniczna. Narastanie zagrożenia ekologicznego. Ogromny wzrost rozpiętości dochodowych w skali świata i poszczególnych krajów. Zmiany geopolityczne. Etap szósty to współczesny kapitalizm epoki informatyzacji. Gospodarka oparta na wiedzy. Trwa wielki postęp nauki i techniki, ale i narastają zagrożenia ekologiczne i społeczne groźne dla przyszłości świata (globalne ocieplenie, zaburzenia klimatyczne, rosnący obszar biedy). Powstaje koncepcja strategii trwałego rozwoju.

Jubileusz 90. Urodzin Profesora Zdzisława Sadowskiego Seminarium Ewolucja gospodarki rynkowej, PTE, Warszawa, 18.02.2015 r. (skrót stenogramu) Elżbieta Mączyńska: Szanowni Państwo, Szanowny Panie Profesorze, Drogi Jubilacie. Chciałabym przekazać najserdeczniejsze życzenia od Zarządu Krajowego i od wszystkich członków PTE. A ponieważ ich jest kilka tysięcy, to ze względów technicznych nie mogli tu być obecni. Wszystkiego najlepszego, Panie Profesorze. Dziś miał być także obecny prof. Bogusław Fiedor, przewodniczący Rady Naukowej PTE, niestety z powodu choroby nie mógł przybyć. Otrzymałam właśnie piękny list od prof. Fiedora, który wyraża wielkie uznanie dla Pana Profesora – Jubilata i podziękowanie za inspiracje, jakich Pan Profesor mu dostarczał i dostarcza. Te listy będą zamieszczone na stronie internetowej i dlatego ich tutaj nie odczytuję. Napłynęły także listy z gratulacjami i życzeniami dla Dostojnego Jubilata od prof. Danuty Rucińskiej – prezes Oddziału PTE w Gdańsku, od prof. Zbigniewa Mikołajewicza – prezesa Oddziału PTE w Opolu, od pani Teresy Głani – prezes Oddziału PTE w Bydgoszczy, od prof. Mariana Goryni – rektora Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, od prof. Józefa Orczyka – rektora Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu i od prof. Andrzeja Gospodarowicza – rektora Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, a także od prof. Wacława Jarmołowicza, aktywnego działacza PTE. Nadszedł także list od prof. Mario Nuti z Włoch. Jest także list od wicemarszałka Sejmu Jerzego Wenderlicha. Przyłączamy się do tych gratulacji. A teraz chciałabym, żebyśmy przystąpili do następnej części naszego spotkania, czyli do debaty na temat tekstu, który przygotował Pan prof. Zdzisław Sadowski. Właściwie powinnam zacząć od kilku słów życiorysu Pana Profesora, ale ten życiorys jest powszechnie znany. Jest książka na ten temat. Książka ma tytuł Przez ciekawe czasy. Jest to lektura fascynująca, „wywiad rzeka” z prof. Sadowskim. Stanowi nie tylko przedstawienie życiorysu Jubilata, ale także bardzo dużo, interesujących i ważnych szczegółów z Jego życia. Gdy czyta się tę książkę, to uderza złożoność życia Jubilata. Różnego rodzaju wydarzenia szczęśliwe i nieszczęśliwe – w tym przykrości, jakich też Pan Profesor w swoim życiu doznawał. Warto może przypomnieć, że transformacja naszej gospodarki zaczęła się wcześniej niż zwykle się to podaje, czyli w 1989 r. Akurat bowiem prof. Z. Sadowski należał do tych

400

Konferencje i Seminaria

osób, które bardzo wiele ucznyniły na rzecz rynkowej transformacji. Warto np. przypomnieć, że w poprzednim ustroju społeczno-gospodarczym do lat 70-tych nie publikowano danych o przedsiębiorstwach, nie publikowano ich sprawozdań finansowych, nie ujawniano, czy przedsiębiorstwa mają zyski, czy straty. I właśnie z inicjatywy prof. Sadowskiego to zmieniono. Dzięki tej inicjatywie zapoczątkowano coroczne publikowanie listy 500 największych przedsiębiorstw w Polsce – z podaniem podstawowych danych finansowych, bilansowych i innych. Zapoczątkowano te publikacje najpierw na łamach miesięcznika „Zarządzanie”, a następnie na łamach „Życia Gospodarczego”. Wtedy to było wielkie wydarzenie, praktycy i naukowcy, zwłaszcza ekonomiści rzucili się na te dane, bo nigdy wcześniej nie mieli dostępu do takiej bazy. Dzisiaj, kiedy dostępne są tak ogromne bazy rozmaitych danych, może nie brzmi to tak nadzwyczajnie, ale wtedy to naprawdę było fascynujące. Oznaczało to fundamentalną przemianę w podejściu do kwestii transparentności biznesowej, czyli do fundamentalnego wymogu gospodarki wolnorynkowej. To tylko jeden przykład działań Pana Profesora Sadowskiego na rzecz przemian systemowych i przechodzenia do gospodarki rynkowej. Tego typu działań podejmowanych przez dzisiejszego Jubilata było wiele i czasu by nam nie wystarczyło, żeby wszystkie wyliczyć. Osobiście miałam zaszczyt współpracować z Panem profesorem Sadowskim w Radzie Strategii Społeczno-Gospodarczej, która funkcjonowała w latach 1994–2005. W jej ramach przygotowywane były raporty o charakterze strategicznym. Pan Profesor aktywnie uczestniczył w pracach tej Rady. Jako jej sekretarz, mogłam dzięki temu wiele się nauczyć. Był to bardzo interesujący okres. Wystąpienia prof. Sadowskiego znaleźć można w raportach Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej. One rzeczywiście były ważne, chociaż nie wszystkie nasze propozycje zostały wykorzystane. Zasadą funkcjonowania Rady była autonomia i pełna niezależność. Jej przewodniczący, prof. Jan Mujżel, absolutnie nie pozwalał na żadną ingerencję ze strony żadnego przedstawiciela rządu czy prezydenta. Rada zachowywała pełną autonomię i dlatego właśnie była to wielka satysfakcja pracować w tej radzie. Mniej satysfakcjonujące było to, że nasze propozycje – na przykład dotyczące reformy centrum, gdzie mówiliśmy o zbyt dużej liczbie ministerstw i proponowaliśmy ich scalanie – przyjmowały odwrotny obrót i w tym sensie sprawdziło się przysłowie: „posłuchaj, co mówi doradca, i uczyń odwrotnie”. Tak to niestety bywało, czyniono odwrotnie. A konsekwencje negatywne występują do dziś. Na dzisiejsze seminarium Pan profesor Sadowski przygotował referat pt.: Ewolucja gospodarki rynkowej. To jest tylko próbka tego, co będziemy mogli Państwu zaproponować jeszcze w tym roku, czyli w roku Jubileuszu Pana Profesora, bo przygotowujemy książkę, która będzie zawierała zbiór tekstów Zdzisława Sadowskiego, osobiście przez Niego wybranych. Jest ona w fazie redakcyjnej i może dobrze, że jeszcze tej książki nie ma, bo będziemy mieli okazję jeszcze raz się spotkać, żeby podyskutować o tej książce. Już dzisiaj zapraszam Państwa na taką dyskusję w końcu tego roku. Panie Profesorze, teraz poproszę Pana o głos, ale zanim to zrobię, chciałam powitać naszych panelistów. Po wystąpieniu Pana profesora Sadowskiego głos zabierze Pan profesor Jerzy Kleer, znany nie tylko z dzieł naukowych, ale i fascynujących felietonów w „Polityce”. Następnie głos zabierze Pan dr Cezary Stypułkowski – prezes mBanku, wybitny specjalista z zakresu bankowości krajowej i międzynarodowych finansów. Formuła jest taka, że po wystąpieniu Pana Profesora obydwaj paneliści skomentują tekst wystąpienia stosownie do swoich zainteresowań. Potem będzie czas na dyskusję, do udziału w której zapraszam wszystkich obecnych. Prof. Zdzisław Sadowski: Pani Prezes, Drodzy Państwo. To 90-lecie nastraja do wspomnień. Dziękuję za te wspomnienia, które Pani Profesor przedstawiła przed chwilą, to są wspomnienia, które rzadko w tej chwili wracają, ale dzisiaj powróciły, nawet w roz-

R E C E N Z J E   I   O M Ó W I E N I A

Spontaniczne i stanowione elementy ładu gospodarczego w procesie transformacji – dryf ładu czy jego doskonalenie? red. nauk. Piotr Pysz, Anna Grabska, Michał Moszyński, PTE, Warszawa 2014, s. 345. Recenzowana książka stanowi pokłosie badań naukowych dotyczących zarówno istoty i kształtu ładu gospodarczego, jak i mechanizmu jego ewolucji. Zawarte w niej poglądy zostały opracowane pod kierunkiem Piotra Pysza, Anny Grabskiej oraz Michała Moszyńskiego, którzy od kilku lat zajmują się analizą systemów gospodarczych w kontekście społecznej gospodarki rynkowej oraz ordoliberalizmu. Autorzy skupiają swoją uwagę zarówno na doktrynalnych aspektach ładu gospodarczego, jak i implementacji owego ładu w gospodarce polskiej i niemieckiej. W omawianej publikacji zaprosili do współpracy 13 ekonomistów reprezentujących różne ośrodki naukowe z Polski i z zagranicy (ośrodek warszawski: E. Mączyńska, A. Ząbkowicz, G. Szulczewski, ośrodek białostocki: A. Chmielak, E. Gruszewska, K. Meredyk, R. Ciborowski, ośrodek wrocławski: B. Fiedor, J. Bokajło, ośrodek katowicki: M. Miszewski, ośrodek krakowski: J. Famielec, M. Urbaniec oraz S. Lukin związany z Uniwersytetem Państwowym w Mińsku). W książce wyróżniono trzy główne części. Pierwsza z nich stanowi próbę teoretycznego uchwycenia istoty ładu gospodarczego, wyznaczając jednocześnie ramy pojęciowe oraz zakres dyskursu dla kolejnych części opracowania. Do niedawna rozważania dotyczące ładu gospodarczego na ogół przyjmowały postać spolaryzowanego dyskursu, w ramach którego przeciwstawiano spontanicznie wykreowany w gospodarce rynkowej ład instytucjonalny doświadczeniom (nie)ładu realnego socjalizmu. Na początku lat 90. XX w. w obliczu załamania się systemu realnego socjalizmu nastąpił okres nadmiernej idealizacji rynku rozumianego jako mechanizm kreacji rozwiązań instytucjonalnych. Chyba najbardziej spektakularnym symbolem tego sposobu myślenia była głośna teza F. Fukuyamy o końcu historii. Na płaszczyźnie teoretycznej spór „ile państwa, a ile rynku w gospodarce” przebiegał pomiędzy zwolennikami spontanicznego ładu gospodarczego obecnego w pracach A. Smitha, A. Fergusona oraz F.A. von Hayeka a sympatykami konstruktywistycznego racjonalizmu zakorzenionego w tradycji kartezjańskiej. W ramach tego podejścia podejmowano próby teoretycznego uzasadnienia dla gospodarek centralnie planowanych (np. model Langego-Lernera). Ów dychotomiczny sposób postrzegania problematyki ładu gospodarczego został zanegowany przez autorów monografii, co znalazło wyraz w hipotezie badawczej, zgodnie z którą „występowanie w społeczeństwie gospodarującym sprzężenia zwrotnego pomiędzy ładem stanowionym i spontanicznym implikuje dynamiczne ujęcie problematyki kształtowania (się) stanowionych i spontanicznych reguł gry gospodarczej w ciągu wielu lat, a nawet wielu dziesięcioleci” (s. 14). Rozważania pierwszej części monografii otwiera tekst K. Meredyka, w którym autor porusza kwestie semantyczne oraz analizuje siatkę pojęć umożliwiających jednoznaczne opisanie takich zjawisk społeczno-gospodarczych jak ład gospodarczy czy jego antynomia objawiająca się chaosem, a także występujące w tytule monografii pojęcie dryfu. Narracja tej części opracowania przyjmuje formę eseju.

Recenzje i omówienia

417

w ramach którego idea społecznej gospodarki rynkowej ulegała redefinicji w programach niemieckich partii politycznych. Ostatni tekst pióra M. Urganiec stanowi próbę pokazania wpływu zasad społecznej gospodarki rynkowej na sferę mikroekonomiczną. Autorzy monografii podjęli ryzykowną i jednocześnie udaną próbę zmierzenia się z problematyką ładu gospodarczego. Tak zakreślona tematyka książki wydaje się aktualna zwłaszcza w kontekście ćwierćwiecza transformacji ustrojowej gospodarek byłego bloku państw socjalistycznych. W przeważającej większości są oni zgodni co do negatywnych konsekwencji, jakie niesie ze sobą gospodarka rynkowa pozbawiona ram instytucjonalnych wymuszających na podmiotach gospodarujących racjonalizację ich decyzji. To prawda, że rynek jest mechanizmem zawodnym. Szereg owych market failures można dostrzec, analizując proces transformacji czy wydarzenia związane z ostatnim kryzysem światowym. Należy jednak pamiętać również o zawodności państwa, przedstawionej chociażby na gruncie teorii wyboru publicznego. Wśród obfitej literatury poruszającej kwestię kondycji polskiej gospodarki omawiana książka zasługuje na uwagę również z tego względu, że autorzy często wychodzą poza pozytywny wymiar analizy ekonomicznej, uzupełniając ją o dyskurs normatywny. Otwarci są również na pluralizm metodologiczny, który w tym przypadku zaowocował wielowymiarową analizą ładu gospodarczego. Praca ta nie zawiera jednoznacznej konkluzji – zakończenia spinającego klamrą zawarte w niej teksty. Stanowi ona raczej zaproszenie do dyskusji dla tych, którym bliskie są zagadnienia związane z funkcjonowaniem szeroko rozumianych systemów gospodarczych. Należy mieć nadzieję, że zaproszenie to nie pozostanie bez odpowiedzi. Wojciech Giza

Barbara Liberda, Przezorność. Kto oszczędza w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 106. Wymieniona wyżej książka Barbary Liberdy, wydana w 2013 r. przez Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, poświęcona jest empirycznej analizie oszczędności sektorów instytucjonalnych w Polsce ze szczególnym akcentem położonym na stopę oszczędzania gospodarstw domowych. Monografia mieści się w nurcie prac badawczych Autorki nad procesami oszczędzania w polskiej gospodarce. Główną wartością monografii jest wieloaspektowość analizy oszczędności i skłonności do oszczędzania podmiotów w Polsce w okresie ostatnich 20 lat. Analiza zachodzących zmian skłonności do oszczędzania poszczególnych sektorów instytucjonalnych w znaczącym stopniu umożliwia formułowanie wniosków dotyczących wzrostu gospodarczego. Autorka podjęła próbę wyjaśnienia różnic w motywach i charakterystykach oszczędzania w skali mikro- i makroekonomicznej. Z jednej strony, w monografii przeprowadzona jest makroekonomiczna analiza oszczędności wskazująca na zmiany relatywnego udziału oszczędności w PKB idące w kierunku obniżania się makroekonomicznej stopy oszczędzania gospodarstw domowych i jej wzrostu w sektorze przedsiębiorstw. Doprowadziło do sytuacji, w której przedsiębiorstwa stały się wierzycielami netto. Proces ten jest szczególnie widoczny w okresie kryzysu finansowego. B. Liberda pokazuje, że od 2001 r. zyski przedsiębiorstw są wyższe od oszczędności gospodarstw domowych. Z drugiej stro-

Recenzje i omówienia

419

Kryzys a polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej, red. nauk. Piotr Albiński, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2014, s. 275. Książka ta wydana przez Oficynę Wydawniczą Szkoły Głównej Handlowej stanowi sprawozdanie z badań przeprowadzonych przez pracowników Kolegium Zarządzania i Finansów tej uczelni. Redaktorem książki jest Piotr Albiński, a współautorami Marek Chrzanowski, Krzysztof Marczewski, Zbigniew Polański oraz Katarzyna Waćko‑Jasińska. Jest kilka powodów, aby tę pozycję dodać do listy lektur obowiązkowych wszystkich zainteresowanych problematyką źródeł kryzysu w strefie euro i UE, oceną efektywności podejmowanych działań stabilizacyjnych oraz dalszymi scenariuszami dla strefy euro i UE, w tym Polski. Po pierwsze, jest to pierwsza na polskim rynku pozycja przedstawiająca kompleksowo genezę kryzysu gospodarczego i finansowego w UE i strefie euro, jego mechanizm i sposób rozprzestrzeniania się pomiędzy sektorami i krajami; krytyczną ocenę dotychczas podjętych i planowanych reform oraz ocenę proponowanych koncepcji funkcjonowania strefy euro w perspektywie kilku kolejnych lat. Po drugie, książka stanowi logiczny i spójny wywód, poprzedzony sformułowanymi na wstępie oryginalnymi pytaniami oraz hipotezami badawczymi. Jest bogato udokumentowana faktograficznie i statystycznie, obejmując analizą zarówno kraje strefy euro, jak i kraje UE nieposługujące się euro. Skutecznie prowadzi nawet mało zaawansowanego czytelnika przez meandry polityki pieniężnej, fiskalnej i strukturalnej w UE, objaśniając niuanse i uwarunkowania decyzyjne instytucji europejskich. Po trzecie, autorzy wypracowali przyjemny w lekturze ton narracji relacjonującej przebieg zdarzeń, odwołującej się do przedstawienia faktów i cytowań z literatury przedmiotu. Daje to czytelnikowi swobodę samodzielnego sformułowania opinii bez nadmiernego narzucania jej przez autorów. Skomplikowane problemy makroekonomiczne przedstawione są prostym, zrozumiałym językiem, nawet dla czytelnika, który nie jest ekonomistą. Po czwarte, struktura książki została ułożona w ten sposób, że czytelnik może rozpocząć lekturę w niemal dowolnym miejscu, od rozważań w wybranym przez siebie problemie. Jeśli zagadnienie nie jest wyczerpane w jednym miejscu książki, system odsyłaczy skieruje czytelnika w inne jej miejsca, gdzie problem jest pogłębiany. Rozdział pierwszy, zatytułowany: „Kryzysy i polityka stabilizacyjna w Unii Europejskiej”, ma przede wszystkim charakter definicyjny, wprowadzający oraz uzasadniający przyjętą periodyzację faz kryzysu. Można go również potraktować jako syntetyczne podsumowanie procesu badawczego, a tym samym całej książki. Przedstawiono w nim typologię kryzysów w UE, wyodrębniając trzy jego wymiary: kryzys bankowy, finansów publicznych i sfery realnej. Tak zdefiniowane trzy kryzysy tworzą płaszczyznę dla dalszej analizy każdej z faz kryzysu omawianej w kolejnych rozdziałach. Autorzy przedstawiają wzajemne powiązania i sprzężenia zwrotne pomiędzy poszczególnymi formami kryzysów, które jak zauważają, zostały niestety zaniedbane w projektowaniu i implementacji działań stabilizacyjnych instytucji UE. Potwierdzają tym samym pierwszą z przyjętych hipotez badawczych, mówiącą o wzajemnym (można dodać – negatywnym) oddziaływaniu kryzysów. Rozdział drugi, „Pierwsza faza kryzysu w Unii Europejskiej: lata 2007–2009” rozpoczyna się od nakreślenia źródeł kryzysu (sięgających do okresu przed 2007 r.) i jego przebiegu w sferze realnej. Na podstawie analizy danych opisujących podstawowe komponenty PKB dla wyodrębnionych grup krajów UE (wg kryterium dotkliwości kryzysu i stosowanego reżimu kursowego) autorzy pokazują skalę załamania gospodarczego, którego

Recenzje i omówienia

423

Problemy rozwoju rolnictwa i gospodarki żywnościowej w pierwszej dekadzie członkostwa Polski w Unii Europejskiej, red. nauk. Andrzej Czyżewski i Bogdan Klepacki, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2015, s. 673. Monografia stanowi pokłosie IX Kongresu Ekonomistów Polskich. Przygotowanie tomu pokongresowego poświęconego ekonomii rolnej należy uznać za sukces i potwierdzenie tego, że coraz szersze grono ekonomistów dostrzega ważność i złożoność problemów rolnictwa i gospodarki żywnościowej. Za sukces należy uznać również fakt, że jej redaktorom udało się stworzyć bardzo obszerne, ale w miarę spójne dzieło, które jest efektem dociekań naukowo-badawczych czterdziestu pięciu autorów z różnych ośrodków naukowych kraju. Monografia obejmuje ważną i aktualną problematykę, rozpatrywaną z perspektywy dekady członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce znajdują się pod silną presją uwarunkowań zewnętrznych determinowanych globalizacją i postępującą integracją, wywołujących ciągłą potrzebę dostosowywania się do wyzwań z nich płynących. Jednocześnie ich specyfika, połączona z wewnętrznymi uwarunkowaniami natury przyrodniczej, społecznej i ekonomicznej, rodzi wiele problemów wymagających systemowych rozwiązań. Trudności i wyzwania, przed jakimi stają polskie rolnictwo i gospodarka żywnościowa, są tym większe, że nakładają się na nie skutki trzech ważnych procesów ostatnich dekad: przeobrażeń systemowych naszej gospodarki końca XX wieku, przebudowy strukturalnej związanej z członkostwem w UE, na które – w końcówce dekady tego członkostwa – nałożyły się dodatkowo skutki spowolnienia gospodarczego, będące efektem światowego kryzysu gospodarczego. W kontekście powyższego można stwierdzić, że Kongres odbywał się w trudnym dla gospodarki okresie, gdy trzeba podejmować ważne, fundamentalne decyzje również w odniesieniu do rolnictwa i gospodarki żywnościowej. Jako forum wymiany myśli niezależnej o charakterze interdyscyplinarnym dostarczył wiedzy mogącej pomóc we właściwych wyborach dotyczących ich przyszłości – zapewnienia rozwoju, zabezpieczenia potrzeb żywieniowych przy równoczesnym racjonalnym wykorzystaniu środowiska przyrodniczego. Książka podejmuje wiele ważnych kwestii z tym związanych, które są istotne dla agroekonomii, polityki gospodarczej – w tym polityki rolnej (ze szczególnym uwzględnieniem wspólnej polityki rolnej UE), polityki społecznej i szeroko rozumianej gospodarki przestrzennej. W tych obszarach należy poszukiwać rozwiązań dla wielu złożonych problemów i dylematów, wobec których stoją rolnictwo, obszary wiejskie i związana z nimi gospodarka żywnościowa. Monografia składa się z czterech integralnych części. Pierwszą, zatytułowaną „Ogólne problemy ekonomii rolnej w warunkach rynkowych”, tworzy dziesięć opracowań. Ich problematyka koncentruje się głównie wokół współczesnego paradygmatu rozwoju rolnictwa w kontekście zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego, przy jednoczesnym ograniczeniu presji rolnictwa na środowisko. Rozważania szczegółowe poświęcone są m.in.: kwestii nowego znaczenia renty gruntowej w ekonomii rolnej, rozpoznania odporności rolnictwa na zmiany koniunktury gospodarczej i wpływu tej koniunktury na inwestycje w rolnictwie, oraz kształtowaniu struktur rolnych. W wielu opracowaniach tej części pojawia się próba poszukiwania odpowiedzi na pytanie o wpływ Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) na kluczowe procesy zachodzące w rolnictwie polskim i europejskim oraz określenia znaczenia tej polityki dla procesów konwergencji struktur rolnych i agrobiznesu oraz na kształtowanie zrównoważonego rozwoju rolnictwa i stabilizację koniunktury w tym sektorze. Otwiera ją opracowanie A. Czyżewskiego i B. Czyżewskiego, które podejmuje kwestię renty ekonomicznej czynnika ziemi i jej znaczenia dla nowego paradygmatu rolnictwa

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wydawnictwo Key Text

11 RUCH S.A.

11 Kolporter S.A. – pren-kold@kolporter.com.pl, +48 22 35 50 471 do 478

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2015 3

Indeks 357030 ISSN 2299–6184 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)

2015

3 W numerze JANUSZ SAWICKI

Gra wokół Unii Gospodarczej i Walutowej: dokąd zmierza UGW? JAKUB BOROWSKI, KRYSTIAN JAWORSKI

Globalny kryzys finansowy a koszty utraty autonomii monetarnej w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej ARKADIUSZ ŚWIADEK

Cykl koniunkturalny a aktywność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce

11 Garmond Press S.A. – prenumerata.warszawa@garmondpress.pl, +48 22 837 30 08 Ekonomista 2015, nr 3, s. 285–428 Cena 58,80 zł (w tym 5% VAT)

POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH

POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE

WYDAWNICTWO KEY TEXT