Ekonomista 2015 5 el demo by keytext

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wydawnictwo Key Text

Zamówienia na prenumeratę na 2015 r. oraz na sprzedaż egzemplarzową należy składać na stronie: www.ekonomista.info.pl lub wysłać zamówienie na adres wydawnictwo@keytext.com.pl z podaniem dokładnych danych. Ceny na 2015 r.: 352,80 zł – prenumerata krajowa wersji drukowanej, 404,46 zł – prenumerata wersji łączonej (druk + PDF), 58,80 zł – jeden numer w wersji drukowanej, 49,20 zł – jednen numer w wersji elektronicznej (PDF), 67,41 zł – jednen numer wersji łączonej (druk + PDF). Zamówienia na prenumeratę przyjmowane są na okres nieprzekraczający jednego roku. Cena prenumeraty za okres obejmujący kilka numerów (niepełny rok) jest wielokrotnością ceny jednego numeru. Prenumerata rozpoczyna się od najbliższego numeru po dokonaniu wpłaty na rachunek bankowy Wydawnictwa nr: 64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Egzemplarze drukowane wysyłamy ekonomiczną przesyłką rejestrowaną, spersonalizowane PDF-y na podany w zamówieniu adres e-mail. Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., ul. Sokołowska 9/410, 01-142 Warszawa tel. +48 22 632 11 36, kom. +48 665 108 002

11 RUCH S.A.

Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ ruch.com.pl lub kontaktując się z Centrum Obsługi Klienta „RUCH” pod numerami: 22 693 70 00 lub 801 800 803 – czynne w dni robocze w godzinach 700 – 1700. Koszt połączenia wg taryfy operatora.

11 Kolporter S.A. – pren-kold@kolporter.com.pl, +48 22 35 50 471 do 478 11 Garmond Press S.A. – prenumerata.warszawa@garmondpress.pl, +48 22 837 30 08 Ekonomista 2015, nr 5, s. 567–726 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2015 5

Indeks 357030 ISSN 2299–6184 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)

2015

5 W numerze MACIEJ BAŁTOWSKI

Ewolucja ekonomii a nowy pragmatyzm Grzegorza W. Kołodki ANDRZEJ CZYŻEWSKI, PIOTR KUŁYK

Współczesne ujęcie kwestii rolnej a poglądy Aleksandra Czajanowa i Władysława Grabskiego

KATARZYNA CZERNEK, PAWEŁ MARSZAŁEK

Koncepcja zakorzenienia społecznego i jej przydatność w badaniach ekonomicznych URSZULA MARKOWSKA-PRZYBYŁA

Zastosowanie ujęcia funkcjonalnego do oceny zasobów kapitału społecznego w Polsce

POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH

POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE

WYDAWNICTWO KEY TEXT

WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW

WYBRANE TYTUŁY WYDAWNICZE

1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej. 2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego. Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do 30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły. 3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl 4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim). 5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście – przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać: –– w odniesieniu do pozycji książkowych – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania; –– w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po tytule dzieła; –– w odniesieniu do artykułów z czasopism – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma; –– w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu; –– powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie z numerem strony). 6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków. 7. Rysunki proste, wektorowe, w czerni. Linie na wykresach i pola mogą być w szarościach – rysunki powinny być czytelne w tej postaci, bez kolorów i efektów specjalnych (np. cieni, faz, płynnych przejść, tekstur, szrafów, efektów przestrzennych). Format wektorowy PDF, EPS, ostatecznie osadzone wykresy z Excela. 8. Nazewnictwo plików – teksty: Autor_Tytuł.docx (np. Jan Kowalski_Gospodarka polska.docx); streszczenia do artykułów: Autor_Streszczenia.docx (np. Jan Kowalski_Streszczenia.docx); ewentualne dodatkowe pliki nazywamy w analogiczny sposób: (np. Jan Kowalski_rysunek01.pdf). 9. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail. Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej: tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka). Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach. 10. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na łamach „EKONOMISTY”, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji. 11. Materiały zamieszczone w „EKONOMIŚCIE” są chronione prawem autorskim. Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji. 12. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.

POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO

Modele ustroju społeczno-gospodarczego. Kontrowersje i dylematy, red. nauk. Elżbieta Mączyńska, Warszawa 2015

Determinanty rozwoju Polski. Finanse publiczne, red. nauk. Stanisław Owsiak, Warszawa 2015

Determinanty rozwoju Polski. Polityka innowacyjna, red. nauk. Joanna Kotowicz-Jawor, Stefan Krajewski, Ewa Okoń-Horodyńska, Warszawa 2015

Ekonomia dla przyszłości. Fundamentalne problemy teorii ekonomii i praktyki gospodarczej, red. nauk. Elżbieta Mączyńska Warszawa 2015

Pełna oferta wydawnicza dostępna jest w księgarni internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego www.ksiazkiekonomiczne.pl Książki można zamówić internetowo, nabyć w księgarniach naukowych lub w siedzibie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego ul. Nowy Świat 49, 00-042 Warszawa, tel. (22) 55 15 401, e-mail: zk@pte.pl

2015

WYDAWCY © Copyright by POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH © Copyright by POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE © Copyright by WYDAWNICTWO KEY TEXT RADA PROGRAMOWA

Marek Belka, Adam Budnikowski, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz, Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Jan Lipiński, Aleksander Łukaszewicz, Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek, Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Andrzej Wernik, Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady), Michał G. Woźniak KOMITET REDAKCYJNY

Marek Bednarski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki, Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego), Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga, Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny), Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Jan Toporowski, Andrzej Wojtyna

Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Dodatkowe środki finansowe zostały pozyskane przez Komitet Redakcyjny i PTE od sponsorujących uczelni, którym tą drogą składamy podziękowania: Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie; Uniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny; Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii; Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Wydział Ekonomiczno-Społeczny; Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Wydział Ekonomiczny; Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk Ekonomicznych Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana Polecamy wersje elektroniczne „Ekonomisty” (e-ISSN: 2299–6184) na stronie internetowej www.ekonomista.info.pl

Adres Redakcji: 00–042 Warszawa, ul. Nowy Świat 49, tel. 22 55 15 416 oraz 417 http://www.ekonomista.info.pl, redakcja@ekonomista.info.pl Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., 01–142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, tel. kom. 665 108 002 www.keytext.com.pl, wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 360 egz., ark. wyd. 14

Spis treści Artykuły Maciej B A Ł T O W S K I: Ewolucja ekonomii a nowy pragmatyzm Grzegorza W. Kołodki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrzej C Z Y Ż E W S K I, Piotr K U Ł Y K: Współczesne ujęcie kwestii rolnej a poglądy Aleksandra Czajanowa i Władysława Grabskiego . . . . . . . . . . . . . . . Katarzyna C Z E R N E K, Paweł M A R S Z A Ł E K: Koncepcja zakorzenienia społecznego i jej przydatność w badaniach ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . Urszula M A R K O W S K A - P R Z Y B Y Ł A: Zastosowanie ujęcia funkcjonalnego do oceny zasobów kapitału społecznego w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

575 595 625 651

Miscellanea Joanna K I S I E L I Ń S K A, Adam W A S Z K O W S K I: Zagregowana ocena kondycji finansowej przedsiębiorstw z wykorzystaniem polskich modeli upadłości Marek T O M A S Z E W S K I: Outsourcing a aktywność innowacyjna przedsiębiorstw w wybranych krajach nadbałtyckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wojciech H A R D Y: Długość kwestionariusza a precyzja odpowiedzi na pytania ilościowe w badaniach ankietowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

679 693 707

Recenzje i omówienia Andrzej S Z A H A J, Kapitalizm drobnego druku (rec. Leokadia Oręziak) . . . . . . Bartosz P I E L I Ń S K I, Między Japonią a Singapurem. Rozwój polityki społecznej w Azji Wschodniej (rec. Józef Orczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

719 723

* Każdy artykuł zawiera streszczenie w języku polskim, angielskim i rosyjskim. Angielskojęzyczne streszczenia artykułów zamieszczanych w „Ekonomiście” są rejestrowane w serwisie „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Czasopismu „Ekonomista” przyznano 10 punktów za publikacje (załącznik do komunikatu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 31 grudnia 2014 r., na podstawie § 14 ust. 2 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym).

Contents Articles

Maciej B A Ł T O W S K I: Evolution of Economics and the New Pragmatism of Grzegorz W. Kołodko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrzej C Z Y Ż E W S K I, Piotr K U Ł Y K: The Modern Approach of Agricultural Question Considering Studies of Aleksander Czajanow and Władysław Grabski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Katarzyna C Z E R N E K, Paweł M A R S Z A Ł E K: The Concept of Social Embeddedness and Its Usefulness in Economic Research . . . . . . . . . . . . . . . . . Urszula M A R K O W S K A - P R Z Y B Y Ł A: Using Functional Approach in the Assessment of Social Capital Resources in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

575

595 625 651

Miscellanea Joanna K I S I E L I Ń S K A, Adam W A S Z K O W S K I: The Aggregate Rating of Enterprise Financial Condition Using the Polish Bankruptcy Models . . . . . Marek T O M A S Z E W S K I: Outsourcing and Innovative Activity of Enterprises in the Selected Baltic States . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wojciech H A R D Y: Length of the Questionnaire and the Precision of Response to Quantitative Questions in Surveys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

679 693 707

Book reviews Andrzej S Z A H A J, Kapitalizm drobnego druku (Capitalism of Fine Print), (rev. by Leokadia Oręziak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bartosz P I E L I Ń S K I, Między Japonią a Singapurem. Rozwój polityki społecznej w Azji Wschodniej (Between Japan and Singapore: The Development of Social Policy in Eastern Asia), (rev. by Józef Orczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

719

723

* Each article is followed by a summary in Polish, English and Russian. Abstracts of „Ekonomista” are reproduced in the „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Magazine „Economist” awarded 10 points for publications (Annex to the Communication from the Ministry of Science and Higher Education of 31 December 2014, pursuant to § 14 para. 2 Regulation of the Minister of Science and Higher Education of 13 July 2012 on the criteria and procedure for granting the category of scientific research institutes)

Содержание Статьи Мачей Б А Л Т О В С К И: Эволюция экономической науки и новый прагматизм Гжегожа В. Колодкo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Анджей Ч И Ж Е В С К И, Петр К У Л Ы К: Современный подход к аграрному вопросу и взгляды Александра Чаянова и Владислава Грабского . . . . . . . . . . . Катажина Ч Е Р Н Е К, Павел М А Р Ш А Л Е К: Концепция социального укоренения и ее использование в экономических исследованиях . . . . . . . . . . . Уршуля М А Р К О В С К А - П Ш И Б Ы Л А: Применение функционального подхода для оценки ресурсов социального капитала в Польше . . . . . . . . . . . . .

575 595 625 651

Разное Иоанна К И С Е Л И Н Ь С К А, Адам В А Ш К О В С К И: Агрегированная оценка финансового состояния предприятий с использованием польских моделей банкротства . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Марек Т О М А Ш Е В С К И: Аутсорсинг и инновационная активность предприятий в избранных прибалтийских странах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Войцех Х А Р Д Ы: Длина анкеты и точность ответов на количественные вопросы в анкетных исследованиях . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

679 693 707

Рецензии Анджей Ш А Х А Й, Капитализм мелкого шрифта (рец. Леокадия Орензяк) . . . . Бартош П Е Л И Н Ь С К И, Между Японией и Сингапуром. Развитие социальной политики в Восточной Азии (рец. Юзеф Орчик) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

719 723

* Каждая статья сопровождается резюме на польском, английском и русском языках. Содержание и резюме статей, помещаемых в „Экономисте”, a также в „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Журнал „Ekonomista” получил 10 пунктов за публикации (приложение к сообщению Министра науки и высшего образования от 31 декабря 2014 г. на основании § 14 абз. 2 Распоряжения Министра науки и высшего образования от 13 июля 2012 г. по вопросам критериев и процедуры присуждения научной категории научным единицам)

MACIEJ BAŁTOWSKI*

Ewolucja ekonomii a nowy pragmatyzm Grzegorza W. Kołodki1 Uwagi wstępne Artykuł Grzegorza W. Kołodki („Ekonomista” 2014, nr 2) dotyka problemów kluczowych dla nauki ekonomii i inspiruje do refleksji wykraczających poza ramy w nim zakreślone. Kołodko mierzy wysoko – w ramach nowego pragmatyzmu stawia pytania i próbuje dać odpowiedzi dotyczące nie tylko kwestii roli, miejsca i możliwości współczesnej ekonomii, ale także dotyczące problemów współczesnego i przyszłego porządku społeczno-gospodarczego świata. Andrzej Matysiak w tekście polemicznym („Ekonomista” 2015, nr 2) zwraca uwagę przede wszystkim na kwestie drobne, ale istotne jego zdaniem, w myśl stwierdzenia, że „diabeł tkwi w szczegółach”. Dokonuje krytycznej analizy nowego pragmatyzmu Kołodki, podkreślając niedociągnięcia metodologiczne. Jego krytyka, w niektórych miejscach zasadna, ma jednak pewną wewnętrzną niespójność. Do stwierdzeń Kołodki, przyznajmy – niekiedy niedostatecznie precyzyjnych, przykłada nie zawsze adekwatne miary i odnosi się głównie do spraw może ważnych, ale na pewno nie najważniejszych. Matysiak porusza się w tradycyjnie rozumianym polu nauki ekonomii, podczas gdy Kołodko to pole świadomie opuszcza albo rozszerza na tyle, że owa „stara” ekonomia wydaje się tylko fragmentem nowego pragmatyzmu. Ten właśnie aspekt, tzn. przekraczanie dotychczasowych obszarów i ograniczeń poznawczych nauki ekonomii, przejawia się wyraźnie nie tylko w przywołanym powyżej artykule, lecz także w całej twórczości naukowej Kołodki w ostatnich latach2. Analiza nauki ekonomii w jej historycznym rozwoju jasno wskazuje, że tego rodzaju przekraczanie granic było w przeszłości naturalne i zwykle owocne. * Prof. dr hab. Maciej Bałtowski – Katedra Teorii i Historii Ekonomii, Wydział Ekonomiczny UMCS w Lublinie; e-mail: maciej.baltowski@umcs.lublin.pl 1 Niniejszy tekst powstał na marginesie artykułu G.W. Kołodki („Ekonomista” 2014, nr 3) i polemiki z nim autorstwa A. Matysiaka („Ekonomista” 2015, nr 2). 2 Mam tu na myśli trzy książki G.W. Kołodki z lat 2008, 2010 oraz 2013.

576

Maciej Bałtowski

Można powiedzieć, zgodnie z koncepcją T. Kuhna, że ekonomia, jak każda nauka, rozwijała się właśnie poprzez kreowanie nowych paradygmatów badawczych, wychodzenie poza obszary, schematy i metody poznawcze istniejące wcześniej. W polemice A. Matysiaka nie znalazło należytego miejsca odniesienie się do tego, co w dorobku Kołodki wydaje się najciekawsze i najważniejsze, tj. nowatorskiego spojrzenia na ekonomię i jej współczesne cele. Koncepcja nowego pragmatyzmu, odległa od mainstreamowej ekonomii, wychodzi naprzeciw aktualnym potrzebom zmieniającego się świata, a jednocześnie – moim zdaniem – jest silnie osadzona w określonym nurcie poznawczym nauki ekonomii, sięgającym jej smithowskich początków. Celem niniejszego artykułu czynię próbę uzasadnienia powyższych stwierdzeń, co dopiero stworzy właściwą perspektywę do poddania nowego pragmatyzmu analizie krytycznej.

1. Cele nauki ekonomii a szczególne cechy jej przedmiotu badań Pytania typu „po co istnieje ekonomia?”, „co jest celem prowadzonych w jej ramach badań?” nie raz były stawiane – implicite bądź explicite – przez najwybitniejszych przedstawicieli tej nauki od początku jej istnienia. Pozornie wydają się one banalne, w przypadku bowiem każdej nauki, więc także ekonomii, cel poznawczy, zrozumienie rzeczywistości, rozszerzenie istniejącej wiedzy, jest wystarczający i w pełni legitymizuje podejmowanie i prowadzenie badań naukowych. Jednak w przypadku ekonomii sprawa nie jest taka prosta. Od początku jej powstania istnieje zasadniczy spór metodologiczny dotyczący tej właśnie kwestii. Znaczna część ekonomistów i szkół ekonomicznych związanych z ekonomią neoklasyczną (a także z ekonomią „czystą”, matematyczną oraz ekonomią „głównego nurtu”) uważa, że cel ekonomii sprowadza się do szukania praw i prawidłowości o charakterze uniwersalnym, do odkrywania wzajemnych zależności i współzależności pomiędzy elementami systemu gospodarczego, do zajmowania się jedynie rozstrzygalnymi faktami. To podejście, określane zwykle jako ekonomia pozytywna (opisowa), świetnie odzwierciedla znana definicja L. Robbinsa, w myśl której ekonomia jest nauką badającą wybory ludzkie odnoszące się do relacji pomiędzy celami a rzadkimi środkami (nakładami) mającymi alternatywne zastosowania. W tym ujęciu realizacja celu poznawczego oznacza odpowiedź na pytanie „jak jest?”, pogłębioną ewentualnie o wyjaśnienie typu przyczynowego: „dlaczego jest tak, jak jest?”. Ale są też szkoły ekonomiczne i ekonomiści, którzy cele poznawcze i sens nauki ekonomii traktują szerzej, wprowadzając do analizy różnego rodzaju sądy wartościujące, zacierające zwykle granicę między nauką ekonomii a polityką gospodarczą. Przedstawiciele tzw. ujęcia normatywnego badają rzeczywistość gospodarczą nie tylko w kategoriach „prawda–fałsz”, jak ekonomiści pozytywni, lecz także w kategoriach „dobry–zły” (czy może ostrożniej: „lepszy–gorszy”). Problem rozgraniczenia ujęcia pozytywnego i normatywnego oraz problem statusu epi-

ANDRZEJ CZYŻEWSKI* PIOTR KUŁYK**

Współczesne ujęcie kwestii rolnej a poglądy Aleksandra Czajanowa i Władysława Grabskiego1 Wprowadzenie Jednym z podstawowych zagadnień rozważanych przez ekonomistów różnych nurtów, a także kolejnych pokoleń jest kwestia rolna. Choć problem ten doczekał się licznych opracowań wyjaśniających jego powstanie i różnych propozycji rozwiązania, do dziś kwestia ta jest uważana za jedną z trudniejszych i nadal nierozwiązanych. Specyfika, a zarazem trudność oceny i wyjaśnienia wynika stąd, iż zarówno jej przebieg, jak i uwarunkowania mogą być odmienne w poszczególnych okresach, a także krajach, dlatego jest to tak żywy temat do kontynuowania badań naukowych. Swoisty fenomen trwałości tej kwestii, a równocześnie zmienności jej przesłanek, sprawia, iż należy ją rozpatrywać w perspektywie historycznej. Wskazuje to bowiem na ewolucję poglądów na ten temat. Osmotyczny charakter kwestii rolnej powoduje konieczność uwzględniania czynników ekonomicznych, społecznych, politycznych, prawnych i środowiskowych w jej objaśnianiu. Ta wielowymiarowość stwarza znaczną trudność w zrozumieniu kwestii rolnej, a także wynikających z tego konsekwencji. Procesy globalizacji i liberalizacji gospodarki wprowadziły nowe zjawiska do tej problematyki, poszerzając zakres rozważań o wymiar globalny. Warto zwrócić uwagę na kilka zmian, których znaczenie stało * Prof. dr hab. Andrzej Czyżewski, prof. zw. UEP, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej, e-mail: kmigz@ue.poznan.pl ** Dr hab. inż. Piotr Kułyk, prof. nadzw. UZ, Uniwersytet Zielonogórski, Katedra Zarządzania Potencjałem Społecznym Organizacji, e-mail: piotrkulyk@wp.pl 1 Niektóre fragmenty artykułu zostały przedstawione na międzynarodowej konferencji naukowej w SGGW w Warszawie w grudniu 2014 r. i opublikowane w materiałach pokonferencyjnych w „Rocznikach Naukowych Ekonomii Rolnej SGGW” oraz w księdze poświęconej Jubileuszowi 45-lecia pracy prof. Jerzego Wilkina, Wyd. Scholar, Warszawa 2015.

596

Andrzej Czyżewski, Piotr Kułyk

się szczególnie istotne w warunkach globalizacji. Można tu wskazać na przyśpieszenie implementacji postępu technicznego i biologicznego w rolnictwie, oligopolizację struktur zaopatrzeniowych, zintensyfikowanie przepływu informacji oraz produktów. Celem artykułu jest ukazanie zmian zachodzących w postrzeganiu kwestii rolnej i podejmowanych działaniach dla jej wyjaśnienia i rozwiązania. Jako cel artykułu przyjęto też ukazanie poglądów i wniosków dotyczących kwestii rolnej zawartych w pracach klasyków tego problemu, Aleksandra Czajanowa i Władysława Grabskiego, oraz przedstawienie aspektów uniwersalnych i specyficznych problemu, charakterystycznych dla różnych podokresów i uwarunkowań zewnętrznych. Podnoszona wielokrotnie przez wspomnianych autorów złożoność i wielowymiarowość procesów zachodzących w rolnictwie znajduje współcześnie rozwinięcie w postaci coraz szerszego otwierania się ekonomii, a w tym ekonomii rolnej, na inne nauki społeczne. Przejawem tego są takie nurty, jak nowa socjologia ekonomiczna i geografia ekonomiczna czy ekonomia behawioralna. W tych podejściach łączy się różne aspekty procesów wytwórczych, które zachodzą w wielowymiarowej przestrzeni. Nie można zatem rozwiązywać problemów rolnictwa bez ich szerszego kontekstu.

1. Przesłanki i istota kwestii rolnej Termin „kwestia rolna” lub „kwestia agrarna”, choć rozważany w wielu opracowaniach, nie został jak dotychczas jednoznacznie sprecyzowany. Sama koncepcja w ujęciu sensu largo nie budzi większych zastrzeżeń, choć często stosowane holistyczne podejście do tego terminu powoduje, iż ujmowane są bardzo zróżnicowane aspekty i procesy gospodarcze, czyniąc całą dyskusję bardzo złożoną i wieloaspektową. Taki charakter problemu jest często uwzględniany w podejmowanych próbach jego zdefiniowania. Powstanie i utrzymywanie się kwestii rolnej wynika z równoczesnego występowania czynników natury: historycznej, socjoekonomicznej i politycznej (Berstein 2013). Jeżeli odniesiemy się do szerokiego ujęcia, to zgodnie z koncepcją przedstawioną przez Wilkina (1986) skupimy się na pytaniu, dlaczego rolnictwo jest tak ważne w gospodarce i dlaczego występują w nim istotne dla całej gospodarki dylematy. Tak przedstawiona kwestia rolna oznacza zatem trudną sytuację społeczno-ekonomiczną rolnictwa, która narusza równowagę ekonomiczną, ale też społeczną systemu gospodarki narodowej. W szerokim ujęciu jest ona przedstawiana jako zjawisko kryzysu rolnictwa. W ujęciu globalnym kryzys ten należy rozumieć jako niewystarczającą produkcję rolną (liczne obszary niedożywienia w skali globalnej), marginalizację małych gospodarstw rolnych, występowanie procesu wykluczenia społecznego wśród mieszkańców wsi oraz niski poziom dochodów w rolnictwie (Van der Ploeg 2012). Problem jest definiowany również w węższym ujęciu i utożsamiany z kilkoma zjawiskami. Terry Byers (1996) przedstawia trzy takie procesy, które określają tytułowy problem w ujęciu węższym.

KATARZYNA CZERNEK*∗ PAWEŁ MARSZAŁEK**

Koncepcja zakorzenienia społecznego i jej przydatność w badaniach ekonomicznych Wstęp Globalny kryzys finansowy, zapoczątkowany w 2007 r. przez wydarzenia na rynku kredytów subprime w USA, stanowił wydarzenie dalece wykraczające poza kwestie czysto gospodarcze. Wskutek bardzo poważnych – a w niektórych przypadkach wręcz dramatycznych – następstw dla funkcjonowania gospodarki poszczególnych państw oraz całej gospodarki światowej, kryzys ten wywołał (czy wręcz wymusił) również zmiany instytucjonalne, polityczne i społeczne. Skala, tempo i nasilenie tych przemian były odmienne, różniąc się w danym kraju w zależności od jego stopnia rozwoju, dojrzałości gospodarki rynkowej, jakości instytucji, cech samego społeczeństwa czy samej filozofii postrzegania zjawisk gospodarczych i społecznych. W kontekście tak dużej wagi i wpływu wydarzeń kryzysowych, często porównywanych z Wielkim Kryzysem lat 1929–1933, niejako w centrum uwagi znalazły się nauki ekonomiczne. Niestety wiązało się to raczej z dość ostrą krytyką ekonomii w ogóle, poszczególnych teorii formułowanych w jej obrębie, a także samej metodologii badań ekonomicznych. Wśród głównych zarzutów było to, iż ekonomiści – poza nielicznymi wyjątkami – nie przewidzieli nadejścia kryzysu, nie doszacowali jego skali, nie byli w stanie zaproponować spójnego pakietu instrumentów wyjścia z kryzysu i złagodzenia jego skutków, czy nawet – według radykalnych krytyków – wręcz przyczynili się do wybuchu kryzysu i tak gwałtownego jego przebiegu (zob. * Dr Katarzyna Czernek, Katedra Turystyki, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach; e-mail: katarzyna.czernek@ue.katowice.pl. Praca sfinansowana ze środków NCN, projekt nr 2012/07/D/HS4/00554, pt. „Analiza sieci społecznych i jej zastosowanie do badania uwarunkowań współpracy w regionie turystycznym”. ** Dr hab. Paweł Marszałek, Katedra Pieniądza i Bankowości, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu; e-mail: pawel.marszalek@ue.poznan.pl

626

Katarzyna Czernek, Paweł Marszałek

np. Dembiński 2011; Ratajczak 2009; Rickards 2011; Spencer 2013; Wojtyna 2011, 2014). Szczególnie ożywiona krytyka dotyczyła tzw. głównego nurtu ekonomii, a przede wszystkim jego części wywodzącej się z ekonomii neoklasycznej, tradycyjnie utożsamianej z tzw. ortodoksją1. W szczególności podkreślano kontrfaktyczność podzielanych w obrębie głównego nurtu i stanowiących podstawę formowanych teorii (zarówno mikro-, jak i makroekonomicznych) założeń o racjonalności podmiotów gospodarujących oraz doskonałej informacji i efektywności poszczególnych rynków (w tym zwłaszcza rynków finansowych). Krytykowano także postrzeganie rynku w kategoriach równowagi ogólnej, z czym ściśle wiązały się zastrzeżenia natury metodologicznej co do poprawności modeli DSGE (dynamic stochastic general equilibrium models), powszechnie stosowanych przez ekonomistów mainstreamu. Wreszcie, akcentowano słabość, jaką było lekceważenie uwarunkowań instytucjonalnych (por. np. Akerlof, Shiller 2010; Davis 2002; Frydman, Goldberg 2009; Palley 2012; Wojtyna 2008, 2011). Niezależnie od tego, czy faktycznie ma miejsce kryzys ekonomii jako nauki, czy raczej jest to jedynie swoisty kryzys zaufania względem niej samej i jej możliwości poznawczych (por. Fiedor 2010; Wojtyna 2008, 2014), nie sposób lekceważyć opisanej krytyki. Jest ona tym bardziej znacząca, że jeszcze stosunkowo niedawno ekonomia uchodziła za najważniejszą z nauk społecznych, a szeroko dyskutowanym zjawiskiem był tzw. imperializm ekonomii2. Opisane wydarzenia przyniosły jednak, jak się wydaje, swoiste odwrócenie wektorów: do ekonomii coraz częściej przenikają koncepcje z zakresu socjologii, psychologii, czy nawet nauk przyrodniczych (Brzeziński, Gorynia, Hockuba 2008; Milonakis, Fine 2009; Wojtyna 2011). Gorynia i Kowalski (2013) podkreślają, że wzrost komplikacji współczesnej gospodarki i nawracające kryzysy wręcz wymuszają potrzebę podejścia interdyscyplinarnego. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na jedną z najciekawszych i najważniejszych prób w tym zakresie, jaką stanowią prace z zakresu tzw. nowej socjologii ekonomicznej (new economic sociology). Poczesne miejsce wśród nich zajmuje koncepcja tzw. zakorzenienia (embeddedness) społecznego, wywodząca się z prac Marka Granovettera (1985, 2005). Celem niniejszego artykułu jest szczegółowa charakterystyka tej koncepcji i ocena jej przydatności w badaniach ekonomicznych, zwłaszcza w kontekście sygnalizowanej krytyki pod adresem ekonomii głównego nurtu. Aby osiągnąć ten cel, przedstawiono w pierwszej kolejności główne 1 Klasyfikacja teorii ekonomicznych jako główny nurt, heterodoksja, ortodoksja czy ekonomia alternatywna wykracza poza ramy tego artykułu. Zagadnienia te przedstawiono m. in. w: Colander i in. (2004), Davis (2002), Ratajczak (2012), Wojtyna (2000). Należy jednak zasygnalizować trzy problemy. Po pierwsze, poszczególne klasyfikacje często nakładają się, będąc raczej komplementarnymi niż substytucyjnymi. Po drugie, podziały mają charakter nie tylko intelektualny, ale i socjologiczny, nawiązujący do statusu i prestiżu ekonomistów zaliczanych do poszczególnych grup. Trzecim zaś problemem jest to, na ile – i czy w ogóle – powinno się utożsamiać główny nurt z ortodoksją, a tę ostatnią – tylko z ekonomią neoklasyczną. 2 Najogólniej, wyraża się on ekspansją ekonomii – jej metodologii, problematyki, perspektywy czy sposobu myślenia – na obszar innych nauk społecznych (Lazear 2000, Fine 2012).

URSZULA MARKOWSKA-PRZYBYŁA*

Zastosowanie ujęcia funkcjonalnego do oceny zasobów kapitału społecznego w Polsce1 Wstęp We współczesnych analizach procesów rozwojowych gospodarek narodowych, regionalnych i lokalnych przywiązuje się coraz większe znaczenie do czynników pozaekonomicznych, w tym do kapitału społecznego. Świadomość potrzeby ich uwzględniania w analizach, a także w programach rozwojowych i polityce gospodarczej jest coraz rzadziej kwestionowana, a ostatni kryzys gospodarczy podkreślił wagę problemu, gdyż dostrzeżono, że jego przyczynami były nie tylko nierównowagi na rynkach, ale także kryzys wartości i norm moralnych, który legł u ich podstaw. Problem uwzględnienia pozaekonomicznego czynnika rozwoju, jakim jest kapitał społeczny, w analizach teoretycznych i praktyce gospodarczej jest złożony i trudny do jednoznacznej oceny i zastosowania. Po pierwsze, kapitał społeczny nie doczekał się wciąż jednoznacznej definicji ani spójnej interpretacji. Po drugie, jest to zjawisko uzależnione w głębokim stopniu od kontekstu: historycznego, kulturowego, lokalnego, etnicznego itp. Po trzecie, jest ono niezwykle trudne w pomiarze, o czym świadczy pośrednio brak jednoznacznych, uznanych i niebudzących dyskusji miar, które oddawałyby istotę zjawiska i jego rozmiary. Celem artykułu jest diagnoza rozmiarów kapitału społecznego w Polsce – z zastosowaniem podejścia funkcjonalnego, zorientowanego na rezultaty – w układzie przestrzennym i konfrontacja uzyskanych wyników z dotychczas stosowanymi miarami kapitału społecznego, a tym samym wniesienie wkładu w rozwój wiedzy na temat czynników rozwoju społeczno-gospodarczego. Podejście funkcjonalne w badaniach kapitału społecznego jest rzadziej stosowane, a nawet krytykowane, jednak godne uwagi, zwłaszcza z punktu widzenia ekonomii normatywnej. Posiadając wiedzę na temat tego, gdzie kapitał społeczny przynosi pozytywne rezultaty społeczne, jakie są źródła takiego kapitału, jaki ma on związek z układem sieci * Urszula

Markowska-Przybyła, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu; e-mail: ump@ue.wroc.pl

652

Urszula Markowska-Przybyła

relacji, normami, zaufaniem, zaangażowaniem politycznym itp., można skuteczniej wnioskować o celowości wspierania budowy kapitału społecznego, technikach i kierunkach tego wsparcia.

1. Kapitał społeczny Idea kapitału społecznego sięga prac A. de Tocquevillea, E. Durkheima i M. Webera. C. Trigilia uważa wręcz, że esej M. Webera do dziś dnia jest prawdopodobnie najlepszą pracą o kapitale społecznym, choć pojęcia tego nie używał wprost (Trigilia 2001). Pierwsze użycie pojęcia kapitał społeczny pojawiło się w 1904 r. w książce H. Jamesa The Golden Bowl, ale często przypisywane jest ono L. J. Hanifanowi (Hanifan 1916). Jego koncepcja kapitału społecznego nie znalazła wówczas szerszego zainteresowania wśród współczesnych mu badaczy. W latach 60. XX w. koncepcja została przywołana przez J. Jacobs (Jacobs 1961), urbanistkę, pisarkę i specjalistkę od planowania miejskiego, a w latach 70. XX przez G. Lourego (Loury 1977). Jednak pierwszą współczesną analizę koncepcji kapitału społecznego przedstawił socjolog P. Bourdieu (Bourdieu 1986). Do klasycznych koncepcji kapitału społecznego należą także te sformułowane przez socjologa J. Colemana (Coleman 1988), politologów – F. Fukuyamę (Fukuyama 2001) oraz R. Putnama (Putnam, Leonardi, Nanetti 1993; Putnam 2001), który spopularyzował pojęcie kapitału społecznego na całym świecie. Jego prace, w których pisze o kryzysie demokracji i upadku społeczeństwa obywatelskiego w Stanach Zjednoczonych, wywołały liczne i nieustające do dziś dyskusje oraz rzuciły nowe światło na wcześniejsze prace. Duży wkład do rozwoju koncepcji kapitału społecznego wniosły także prace N. Lin, R. Burta, A. Portesa, M. Woolcoka, Ch. Grootaerta i T. van Bastelaera, S. Knacka i P. Keefera, P. Colliera, D. Halperna, E. Ferraginy, B. Fina, P. Paxtona, J.F. Heliwella, M. Granovettera. Do grona polskich badaczy kapitału społecznego należą m. in.: J. Czapiński, P. Sztompka, A. Giza-Poleszczuk, M. Marody, A. Rychard, M. Theiss, M. Herbst, P. Swianiewicz, W. Dziemianowicz, A. Matysiak, J. Bartkowski, J. Sztaudynger, C. Trutkowski, S. Mandes, T. Kaźmierczak, A. Rymsza, K. Growiec. Pojęcie kapitału społecznego zakorzeniło się w świadomości społecznej. Jest współcześnie często używane, nadużywane, a można zaryzykować tezę, że częstotliwość i rozmach użycia tego terminu jest także efektem pewnej mody. Nie jest to jednak jedyny powód. Zainteresowanie to jest także wynikiem zmian w samej ekonomii oraz zbliżenia ekonomii do innych nauk, a zwłaszcza innych nauk społecznych. Włączenie do analiz koncepcji kapitału społecznego pozwala na przeniesienie uwagi z zachowań jednostek na relacje między jednostkami a grupami i instytucjami społecznymi, na powiązanie ze sobą analiz na poziomie mikro-, mezo- i makrospołecznym, pozwala na multi- i interdyscyplinarność oraz na ponowne wprowadzenie zagadnienia wartości do dyskursu naukowego (Schuler, Field, Baron 2000, s. 35–38).

JOANNA KISIELIŃSKA* ADAM WASZKOWSKI**

Zagregowana ocena kondycji finansowej przedsiębiorstw z wykorzystaniem polskich modeli upadłości Wprowadzenie Ryzyko i niepewność nieodłącznie towarzyszą funkcjonowaniu podmiotów gospodarczych, a złożoność warunków prowadzenia działalności oraz duża dynamika otoczenia przedsiębiorstwa zwiększa skalę upadłości. Przyczyn bankructwa upatruje się także w braku zdolności menedżerskich, oszustwach finansowych czy też braku umiejętności zarządzania ryzykiem. Czynniki te prędzej czy później znajdują swoje odzwierciedlenie w sprawozdaniach finansowych. Prowadzą najczęściej do ujemnego wyniku finansowego, który poprzedza obniżenie płynności oraz wypłacalności. Bankructwo – z ekonomicznego punktu widzenia – jest ostatnim etapem cyklu życia przedsiębiorstwa. Zjawisko to w powojennej Polsce pojawiło się na skutek polityki monetarnej Balcerowicza oraz legislacyjnych zmian regulujących działalność gospodarczą i wprowadzających reguły rynkowe. Konsekwencją powyższego była weryfikacja efektywności gospodarowania i alokacji zasobów. Brak dostosowań prowadził do zwiększenia ryzyka zagrożenia finansowego a w dalszej konsekwencji bankructwa przedsiębiorstw. Jego skala i negatywne skutki dla gospodarki nakazują podejmowanie kroków zapobiegawczych oraz legislacyjnego uwarunkowania „drugiej szansy” w postaci postępowania naprawczego1. Dlatego naturalne staje się doskonalenie obecnych rozwiązań predykcyjnych oraz poszukiwanie nowych systemów wczesnego ostrzegania przed bankructwem. Badania z zakresu prognozowania upadłości jednostek gospodarczych zapoczątkowane zostały przez Altmana (1968), który za pomocą analizy dyskryminacyjnej zbudował system wczesnego ostrzegania oparty na 5 wskaźnikach finansowych. Prace były kontynuowane przez wielu autorów opracowujących modele klasyfikacyjne dla gospodarek różnych państw, wykorzystujące bardziej zaawansowane metody wielowymiarowej analizy danych oraz modele mikroekonometrii (bogaty przegląd piśmiennictwa poświęconego * Dr hab. Joanna Kisielińska – prof. SGGW, Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW; e-mail: joanna_kisielinska@sggw.pl ** Mgr Adam Waszkowski – Wydział Nauk Ekonomicznych SGGW; e-mail: adam_waszkowski@sggw.pl 1 Postępowanie wprowadzone przez przepisy ustawy z dnia 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze. Stosuje się je wobec przedsiębiorców zagrożonych niewypłacalnością, a jego podstawowym celem jest ochrona przed upadłością i doprowadzenie do układu z wierzycielami.

680

Miscellanea

tej problematyce zawiera praca Kisielińskiej (2008)). Proces transformacji polskiej gospodarki w latach 90., którego konsekwencją było coraz częściej występujące zjawisko bankructwa podmiotów gospodarczych, spowodował zainteresowanie polskich ekonomistów systemami wczesnego ostrzegania. Doświadczenia wielu autorów wskazały na nieskuteczność zagranicznych modeli upadłości, co wynika z różnych poziomów gospodarek poszczególnych krajów, uwarunkowań prawnych, czy różnych standardów sprawozdawczości – często uniemożliwiających obliczenie jednakowych wskaźników finansowych. Na potrzebę budowania modeli na podstawie danych pochodzących z gospodarki polskiej zwracają uwagę Iwanicz (1995), Stasiewski (1996), Gasza (1997), Rogowski (1999), Mączyńska i Zawadzki (2006). Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom, polskich modeli klasyfikacyjnych dla różnego typu jednostek gospodarczych powstało w latach 90. kilka, natomiast po 2000 r. przynajmniej kilkanaście i nadal opracowywane są kolejne. Pamiętać należy, że w prowadzeniu działalności gospodarczej istotną rolę odgrywa zmienność otoczenia funkcjonowania przedsiębiorstw. Dotyczy to zwłaszcza polityki fiskalnej i zmian legislacyjnych, mało stabilnych w polskich warunkach. Dlatego pojawia się pytanie o aktualność oszacowanych w przeszłości modeli predykcji bankructwa. Celem niniejszego artykułu jest weryfikacja skuteczności wybranych polskich modeli upadłości dla grupy przedsiębiorstw, które ogłosiły upadłość w latach 2003–2011 oraz przedsiębiorstw znajdujących się w dobrej kondycji finansowej. Wykorzystano w tym celu wyniki finansowe spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie pochodzące z serwisu Notoria oraz z „Monitora Polskiego B”.

1. Metody badań Zasady konstrukcji modeli do prognozowania upadłości przedsiębiorstw określają metody wzorcowej klasyfikacji obiektów, zaliczane do wielowymiarowej analizy danych. Wielowymiarowa analiza danych zajmuje się badaniem zbiorów obiektów opisanych wieloma cechami. Klasyfikacja polega na przyporządkowaniu obiektu do klas wyodrębnionych w badanej zbiorowości. Klasy mogą być wstępnie zdefiniowane lub nie – wówczas problem polega na ich identyfikacji. Przypadek pierwszy obejmują metody wzorcowej klasyfikacji obiektów (zwane także rozpoznawaniem z nauczycielem), przypadek drugi – metody klasyfikacji bezwzorcowej (zwane rozpoznawaniem bez nauczyciela). Klasyfikacja wzorcowa polega na zbudowaniu na podstawie informacji o obiektach, których przynależność do klas jest znana, modelu klasyfikacyjnego (dyskryminacyjnego). Model ten może być następnie zastosowany do klasyfikacji obiektów, których przynależność do klas znana nie jest. Modele prognozowania upadłości budowane są na podstawie danych finansowych pochodzących z dwóch typów przedsiębiorstw – firm, które zbankrutowały, oraz firm, które nie zbankrutowały (firmy zdrowe). Modele te są następnie używane do określenia kondycji jednostek kolejnych, o których nie wiemy, czy przetrwają, czy zbankrutują. Model pozwala przypisać (zaklasyfikować) analizowaną jednostkę do klasy bankrutów lub firm zdrowych. Aby modele umożliwiały prognozowanie, dane finansowe muszą pochodzić z okresu poprzedzającego bankructwo lub przetrwanie jednostki. Do budowy modeli można zastosować wiele metod (których przegląd można znaleźć np. w pracach: (Aziz, Dar 2007; Kumar, Ravi 2007; Prusak 2005; Kisielińska 2008a). Poniżej pokrótce zostaną przedstawione te, które wykorzystano do budowy polskich modeli upadłości, których skuteczność weryfikowano w ramach prowadzonych badań.

MAREK TOMASZEWSKI*

Outsourcing a aktywność innowacyjna przedsiębiorstw w wybranych krajach nadbałtyckich Wprowadzenie W dzisiejszych czasach coraz mniejsze znaczenie ma położenie geograficzne, odległość pomiędzy podmiotami gospodarczymi czy też odrębność językowa (Friedman 2006, s. 205). Taki stan rzeczy jest możliwy dzięki dostępnej technologii i infrastrukturze technicznej. Swobodny przepływ kapitału finansowego, ludzkiego i wiedzy sprzyja nawiązaniu współpracy pomiędzy poszczególnymi osobami, przedsiębiorstwami i uczelniami w każdej skali, nawet globalnej. Efektami tej współpracy są kolejne idee, bardziej zaawansowane badania oraz produkcja jeszcze bardziej zaawansowanych technologicznie wyrobów. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest pytanie, przed którym stoją już od pewnego czasu korporacje międzynarodowe: Czy opracować i produkować dany wyrób samodzielnie i sprowadzać specjalistów z danej dziedziny do swoich zakładów, czy też przenieść wyodrębnioną część działalności przedsiębiorstwa w miejsce, gdzie będzie ona realizowana przy jak najniższym koszcie? Odpowiedź na powyższe pytanie dostarcza rachunek ekonomiczny. Korporacje wybierają tańsze rozwiązanie. Przeniesienie wyodrębnionej części działalności korporacji nie dotyczy wyłącznie produkcji, do czego już chyba się wszyscy przyzwyczaili, ale także w coraz większym stopniu również B+R. Przykładowo firma Procter and Gamble planowała, że w 2010 r. 50% koncepcji nowych produktów powstanie poza przedsiębiorstwem. Inny potentat z sektora farmaceutycznego, GlaxoSmithKline, w celu obniżenia kosztów wprowadzenia nowego leku na rynek łączy działalność B+R z innymi firmami biotechnologicznymi z Azji (Engardio, Einhorn 2005). Fakt powszechnej globalizacji i dominującej roli międzynarodowych korporacji w różnych sektorach muszą uwzględnić w swojej działalności także małe i średnie przedsiębiorstwa. Nie są one w stanie samodzielnie konkurować z międzynarodowymi korporacjami, zarówno pod względem wysokości kosztów produkcji, jak i atrakcyjności rynkowej wytwarzanych produktów. Dlatego nawet małe i średnie przedsiębiorstwa nie mogą polegać wyłącznie na swoich własnych zasobach materialnych i niematerialnych (Hitt, Ireland, Lee 2000, s. 231–246; Desouza, Awazu, Jasimuddin 2005, s. 16–19; Carayannis 1999, s. 141–161; Chesbrough 2003). Mają one świadomość, że w celu osiągnięcia sukcesu konieczne jest podjęcie współpracy z podmiotami zewnętrznymi w zakresie wymiany wiedzy, bardziej efektywnego wykorzystania dostępnych zasobów lub realizowania wspólnych pomysłów. Dla małych * Dr

Marek Tomaszewski – Zakład Innowacji i Przedsiębiorczości, Uniwersytet Zielonogórski; e-mail: m.tomaszewski@wez.uz.zgora.pl

694

Miscellanea

i średnich przedsiębiorstw, w warunkach powszechnej globalizacji, receptą na przetrwanie jest skupienie się na danej niszy rynkowej, w której będzie możliwość wykorzystania wysoko wyspecjalizowanej wiedzy i potencjału produkcyjnego. W tym celu podmioty te muszą systematycznie doskonalić swoje kluczowe umiejętności oraz współpracować z partnerami zewnętrznymi. Połączenie tych dwóch elementów, czyli wyspecjalizowanych zasobów będących do dyspozycji przedsiębiorstwa oraz wiedzy partnerów, umożliwia przedsiębiorstwom zwiększenie ich aktywności innowacyjnej (Sull 1999, s. 42–52). Uzupełniające się aktywa przedsiębiorstw, szerszy i ulepszony asortyment oferowanych produktów lub usług sprzyjają zwiększeniu zasięgu oddziaływania przedsiębiorstw, przez co następuje poprawa ich pozycji konkurencyjnej (Herrmann, Tomczak, Befurt 2006, s. 20–43; Benner, Tushman 2003, s. 238–256; March 1991, s. 71–870). Należy również pamiętać, że w dzisiejszych czasach innowacje globalne (pionierskie) mają interdyscyplinarny charakter. Specjalista w jednej dziedzinie jest w stanie usprawnić rozwiązania tylko ze znanej mu dziedziny. Oznacza to, że małe i średnie przedsiębiorstwa indywidualnie nie mają potencjału do stworzenia innowacji pionierskich. Wymusza to na nich konieczność podjęcia współpracy z podmiotami funkcjonującymi w innych sektorach. Jedną z form współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami jest outsourcing.

1. Pojęcie, zalety i problemy związane z outsourcingiem Przeglądając literaturę przedmiotu, można spotkać się z różnymi definicjami outsourcingu. Przedsiębiorstwem outsourcingowym jest podmiot, który ma możliwość wykonywania działań i procesów biznesowych oraz dysponuje zasobami ludzkimi, które są niezbędne do produkcji towarów lub świadczenia usług. Świadczenie usług lub produkcja towarów następuje w wyniku porozumienia z klientem i ma na celu uzyskanie przewagi konkurencyjnej przez klienta (Espino-Rodriguez, Padro-Robaina 2006, s. 49–70). Kolejna definicja outsourcingu akcentuje fakt przeniesienia całości lub części działalności przedsiębiorstwa do zewnętrznego dostawcy (Trocki 2001, s. 13). Z kolei w języku ekonomii kosztów transakcyjnych outsourcing rozumiany jest jako zastąpienie pojęcia „wykonać/zrobić” pojęciem „kupić” (Grossman, Helpman 2005, s. 135–159). Jeszcze inna definicja stwierdza, że outsourcing polega na zamawianiu produktów lub usług ze źródeł, które są zewnętrzne w stosunku do przedsiębiorstwa (Kopczyński 2010, s. 46). Analizując powyższe definicje outsourcingu przez pryzmat aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw, można zauważyć, że przedsiębiorstwa mogą podzielić obszar swojej aktywności organizacyjnej na trzy płaszczyzny: B+R, produkcję i dystrybucję (Quinn 2000, s. 13–28). Nowoczesne i aktywne innowacyjnie przedsiębiorstwa skupiają się na sferze B+R, podczas gdy produkcję i dystrybucję powierzają przedsiębiorstwom bardziej wyspecjalizowanym w pozostałych płaszczyznach. W tym kontekście outsourcing można zdefiniować jako przeniesienie całych modułów działalności przedsiębiorstwa lub tylko aspektów funkcjonalnych działalności przedsiębiorstwa (np. proces rekrutacji i zwalniania pracowników) do podmiotu zewnętrznego, który staje się dostawcą. Jako podstawową korzyść zastosowania outsourcingu pierwotnie wskazywano redukcję i kontrolę kosztów (Kłos 2010, s. 187; Liberska 2008, s. 237–239; Jain, Natarajan 2011, s. 296; Fisher, Hirschheim, Jacobs 2008, s. 165–78). Redukcję kosztów umożliwia wystąpienie efektu korzyści skali u przedsiębiorstw, które charakteryzują się wysoko wyspecjalizowaną produkcją (Ang, Cummings 1997, s. 235–256). Wraz z upływem czasu zaczęto dostrzegać kolejne korzyści outsourcingu, które mogą wynikać z:

WOJCIECH HARDY*

Długość kwestionariusza a precyzja odpowiedzi na pytania ilościowe w badaniach ankietowych1 Wstęp Nierówności społeczne, często mierzone poprzez rozkład dochodów w społeczeństwie, to temat poruszany w wielu pracach, zarówno naukowych, jak i dziennikarskich. Teoretycy ekonomii wielokrotnie przedstawiali ten problem jako zjawisko naturalne i pożądane lub odwrotnie – negatywne w skutkach i charakterze. Niezależnie jednak od punktu widzenia, nierówności dochodowe można zaobserwować jedynie poprzez konstruowane specjalnie w tym celu miary. Większość z nich oparta jest na danych z reprezentatywnych badań ankietowych, które stanowią jedno z podstawowych źródeł wiedzy o procesach społecznych i ekonomicznych. Wyzwaniem metodologicznym w badaniach ankietowych jest zarówno procedura zbierania danych, jak i zapewnienie dobrej jakości zebranej informacji. Obydwa te czynniki mogą zależeć m.in. od struktury kwestionariusza. W przypadku systematycznych, a nieobserwowalnych zaburzeń w jakości danych, pomiary nierówności dochodów w społeczeństwie mogą odzwierciedlać problemy zawarte w samym zbiorze danych, nie zaś rzeczywiste nierówności społeczne. Ponadto wyniki przeprowadzanych procedur statystycznych mogą podlegać obciążeniom – badania oparte na danych o wariancji zawyżonej lub zaniżonej względem wariancji danych doskonale precyzyjnych dostarczą błędne wnioski. Mimo że oszacowania parametrów w modelach mogą pozostać prawidłowe, zniekształcone zostaną oszacowania błędów losowych, co podważa wiarygodność statystyk świadczących m.in. o istotności wykorzystanych zmiennych. W tym miejscu chcemy zbadać wpływ wydłużenia ankiety na precyzję otrzymywanych w niej odpowiedzi. W tym celu wykorzystano dane BAEL o dochodach gospodarstw domowych w Polsce w latach 2005–2006. Struktura kwestionariusza zmieniła się wówczas istotnie z powodu rozszerzenia go o ponad 20 dodatkowych pytań. Wskutek tego pytanie o średnie miesięczne wynagrodzenie respondenta przesunęło się w ankiecie o około 17 pozycji dalej2. Ten naturalny quasi-eksperyment można wykorzystać, aby przeanalizo* Mgr Wojciech Hardy – Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego i Instytut Badań Strukturalnych w Warszawie; e-mail: hardywojciech@gmail.com 1 Dziękuję: dr hab. Joannie Tyrowicz za pomoc w przeprowadzeniu niniejszego badania, uczestnikom konferencji „Wzrost gospodarczy – Rynek pracy – Innowacyjność gospodarki” w Łodzi za konstruktywne komentarze, dr. Leszkowi Morawskiemu za uwagi do wcześniejszej wersji artykułu. 2 Faktyczne przesunięcie mogło wahać się w zależności od udzielanych wcześniej odpowiedzi.

708

Miscellanea

wać wpływ długości ankiet BAEL na wariancję odpowiedzi na pytanie o dochód. Testy statystyczne wskazują na istotne pogorszenie precyzji udzielanych odpowiedzi. W ramach kontroli odporności na inne czynniki testy przeprowadzono także dla innych, wybranych z kwestionariusza pytań. Pierwotne wnioski zostały potwierdzone. W pierwszej części artykułu przedstawiono ogólną problematykę badań ankietowych, uwzględniając przegląd dotychczasowej literatury na ten temat. W drugiej części przedstawiono przeprowadzone badanie, wykorzystując dane BAEL. Wyniki zostały omówione w części trzeciej. Tekst kończy się interpretacją uzyskanych wyników i podsumowaniem.

1. Przegląd literatury Literaturę na temat konstruowania ankiet można podzielić na trzy główne grupy. Pierwsza z nich podejmuje temat z punktu widzenia psychologii respondenta i jego motywacji podczas wypełniania kwestionariusza. Wiedza ta stanowi podstawę do pełnego zrozumienia związku między niektórymi elementami kwestionariusza a tym, jak z ankietą poradzi sobie respondent. Druga grupa dotyczy metod zbierania danych i samego skłaniania ankietowanego do wzięcia udziału w badaniu i odpowiedzenia na wszystkie zawarte w nim pytania. Trzecia grupa porusza problematykę jakości odpowiedzi, czyli prawdziwości i precyzji informacji otrzymywanych od respondenta. Poniżej omówiono wybrane badania na ten temat według zaproponowanej wyżej klasyfikacji.

1.1. Psychologia udzielania odpowiedzi Bardzo istotną rolę w kształtowaniu się jakości odpowiedzi, jak wskazują Krosnick i Presser (2009, s. 265–266), odgrywa struktura procesu myślowego odpowiadającego za ich udzielanie. Proces ten składa się z czterech złożonych etapów, z których każdy może wymagać istotnego wkładu myślowego. Te etapy to: 1) interpretacja pytania i dedukcja jego właściwego znaczenia; 2) przeszukanie pamięci w celu odnalezienia odpowiedniej informacji; 3) zintegrowanie odnalezionej informacji w pojedynczy osąd; 4) przetłumaczenie osądu na odpowiedź według podanych w ankiecie możliwości. Według licznych prac psychologicznych wkład potrzebny do wykonania wszystkich części powyższego procesu może być motywowany m.in. czynnikami takimi jak: możliwość autoekspresji, wyzwanie intelektualne czy po prostu altruizm. Jeśli respondent podejmie trud przejścia przez każdy z wyżej wymienionych etapów jego postawę możemy nazwać postawą „optymalizującą” (optimizing). Oczywistym celem każdego badacza jest zmaksymalizowanie dokładnie takiego zachowania wśród respondentów. Jest to jednak utrudnione przez wiele zjawisk, od wypełniania ankiety z przymusu po znużenie czy dekoncentrację wiele samego procesu. Na drugim końcu skali zachowań respondentów kładzie się postawę satysfakcjonującą/wystarczającą (satisficing). Zjawisko to jest związane z szeregiem niedoskonałości podczas wspomnianego wyżej procesu myślowego związanego z odpowiadaniem na pytania. Respondenci mogą mieć problem ze zrozumieniem znaczenia pytania lub poświęcić mu zbyt mało uwagi. Przeszukanie pamięci może odbyć się mało dokładnie, a integracja odnalezionych informacji zostać przeprowadzona nieuważnie. Wreszcie, dobór odpowiedzi może ucierpieć na precyzji. Powodem tego nie musi być zła wola, lecz nawet znużenie czy

R E C E N Z J E   I   O M Ó W I E N I A

Andrzej Szahaj, Kapitalizm drobnego druku, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2014, s. 241. Kapitalizm, jaki wyłonił się w Polsce w wyniku podjętego po koniec lat 80. ubiegłego wieku procesu transformacji, doczekał się już licznych ocen i analiz. Do najbardziej znaczących prac, uwzględniających skutki społeczne zapoczątkowanych wówczas przemian gospodarczych, należy książka Kapitalizm drobnego druku, napisana przez prof. Andrzeja Szahaja z Uniwersytetu im. M. Kopernika w Toruniu. Stanowi ona zbiór ściśle powiązanych ze sobą 19 artykułów, w większości opublikowanych w ostatnich latach. Stanowią one w istocie rozdziały pewnej spójnej całości zawierającej diagnozę i charakterystykę głównych problemów dotykających polskiego kapitalizmu oraz określenie dróg i sposobów ich rozwiązania albo przynajmniej złagodzenia. Na zakończenie zostały dołączone dwa udzielone przez autora wywiady. Już na wstępie książki autor stwierdza, że trzeba walczyć o inny kapitalizm i stawia pytanie: jak to się stało, że kapitalizm w Polsce przybrał taką niefortunną formę oraz na czym polega główna „wina”. Zwraca uwagę na dominującą wciąż opinię, że rzeczywistość, jaką nam zafundowano w okresie transformacji i ta postać kapitalizmu, jaka się z niej wyłoniła, nie miały i nie mają żadnej alternatywy, a co więcej – pomimo drobnych niedoskonałości – są one z grubsza znakomite. Trzeba podkreślić, że Andrzej Szahaj nie uważa ostatnich 25 lat za pasmo klęsk albo za czas stracony. Sam deklaruje się jako osoba, której ideały liberalizmu są bliskie. Jednocześnie jednak niepokoi go kompromitowanie liberalizmu przez zwolenników jego wynaturzonej odmiany, jaką – jego zdaniem – jest neoliberalizm. Z tego powodu wyraźnie opowiada się za przeorientowaniem realizowanej w Polsce polityki gospodarczej i społecznej z torów „dzikiego” kapitalizmu neoliberalnego, owocującego de facto zjawiskami typowymi dla jego XIX-wiecznej formy, na tory kapitalizmu z ludzką twarzą, w którym gospodarka jest dla ludzi, a nie ludzie dla gospodarki. Od dawna opowiada się za wprowadzeniem w Polsce tzw. modelu skandynawskiego, uznając, że w tym modelu możliwy jest właśnie taki kapitalizm. Za wysoce szkodliwe dla gospodarki i społeczeństwa uważa dotychczasowe uporczywe tkwienie przez nasz kraj w neoliberalnej formie kapitalizmu, charakteryzującej się darwinizmem społecznym. Kluczowe znaczenie dla naświetlenia problemów, jakie dla Polski wykreował neoliberalizm, ma rozdział zatytułowany „Posprzątać po neoliberalizmie”, w którym autor stwierdza, że dominujący przez ostatnie 30 lat paradygmat neoliberalizmu wpędził sporą część świata w ślepą uliczkę, z której bardzo trudno wyjść. Na margines zostały zepchnięte modele gospodarowania – związane np. z koncepcjami ekonomicznymi J.M. Keynesa, J.K. Galbraitha czy G. Myrdala – które uznawały rynek za jeden z wielu, a nie jedyny sposób regulacji stosunków ekonomicznych, czy tym bardziej społecznych, doceniały rolę państwa jako ważnego elementu polityki gospodarczej czy społecznej, nie dyskwalifikowały całkowicie innych niż prywatna form własności oraz uznawały redystrybucję społeczną za konieczny, a w rezultacie opłacalny dla wszystkich element dobrego społeczeństwa. A. Szahaj stawia tu kluczowe pytania: dlaczego zaproponowany przez neoliberałów wariant kapitalizmu został uznany w Polsce za jedyny możliwy i niezmienny i dlaczego nie

Recenzje i omówienia

723

Zawarte w zakończeniu książki dwa wywiady z prof. A. Szahajem: „Bronię liberalizmu przed liberalizmem” oraz „Daliśmy szansę Friedmanowi, dajmy teraz Myrdalowi” stanowią istotne uzupełnienie rozważań autora na temat pożądanych i możliwych kierunków ewolucji współczesnego kapitalizmu w ogóle i kapitalizmu w Polsce. Cała recenzowana książka stanowi lekturę pozwalającą zupełnie inaczej spojrzeć na rzeczywistość ekonomiczną i społeczną, jaka ukształtowała się w Polsce w wyniku ostatniego ćwierćwiecza przemian ekonomicznych i społecznych. Wielką zasługą A. Szahaja jest przeprowadzenie gruntownej analizy i oceny tych przemian z punktu widzenia interesów szerokich rzesz społecznych, w tym wielkich mas pracowniczych. W polskiej literaturze ekonomicznej brak było dotychczas tak pogłębionej refleksji o charakterze społecznym. Można nawet powiedzieć, że dominowało do tej pory podejście, w którym skutki społeczne zmian w gospodarce były albo pomijane, albo bagatelizowane. Leokadia Oręziak

Bartosz Pieliński, Między Japonią a Singapurem. Rozwój polityki społecznej w Azji Wschodniej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2013, s. 220. W literaturze ekonomicznej w ostatnim dwudziestoleciu znajdujemy sporo materiałów i analiz dotyczących polityki gospodarczej krajów Azji Wschodniej, natomiast nasza wiedza o polityce społecznej realizowanej w tych krajach jest dość ograniczona. Wynika to nie tylko z trudnego dostępu do materiałów źródłowych (język), ale i z odmienności kulturowej utrudniającej rzetelną ocenę wyborów i dokonań związanych z polityką społeczną. Chodzi tu nie tyle o rozwiązania instytucjonalne, ile o cele i zadania, które ma spełniać polityka społeczna w rozwoju tych krajów. Obawa o dobór kryteriów oceny przez pryzmat przyjętego mniej lub bardziej wyraźnie paradygmatu mającego europejską proweniencję wydaje się tu dość istotna. Stąd należy powitać z radością ukazanie się w ostatnich latach dwóch książek, które zwiększają istotnie wiedzę polskiego czytelnika w tym zakresie, pozwalając się wyzwolić z dość powszechnych w tym zakresie uproszczeń. Opublikowane ostatnio w języku polskim dwie książki dotyczące polityki społecznej w krajach Azji mają odmienny charakter, nie chcę ich porównywać, ale łączy je koncentracja na przedstawieniu zmian rozwiązań instytucjonalnych w różnych dziedzinach bez głębszej analizy uwarunkowań i efektów. Chodzi tu, obok omawianej rozprawy, o opublikowane w 2012 r. w ramach serii „Współczesna polityka społeczna” tłumaczenie z języka angielskiego książki Chak K. Chana, King L. Ngoka i D. Philipsa Polityka społeczna w Chinach. Rozwój a dobrostan. Konstrukcja omawianej tutaj książki B. Pielińskiego wyraźnie wskazuje na poszukiwanie przez autora pewnego modelu oceny. Poszukuje on ujęć i rozwiązań na gruncie pewnych realnych działań, aplikacji modeli, a nie wnika w pewne uwarunkowania ideologiczne czy doktrynalne. Ułatwia to opercjonalizację analizy i prezentację wyników, ale utrudnia zrozumienie procesu i dynamiki przekształceń. Nie można autorowi odmówić podejmowania wielu usiłowań zmierzających do wyjaśnienia opisywanego procesu zmian, wręcz można go za to podziwiać, ale jednocześnie trzeba mieć świadomość organiczności analizy uwarunkowań i oceny efektów. W recenzowanej książce przyjęto wyraźnie założe-

WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW

WYBRANE TYTUŁY WYDAWNICZE

POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO

Modele ustroju społeczno-gospodarczego. Kontrowersje i dylematy, red. nauk. Elżbieta Mączyńska, Warszawa 2015

Determinanty rozwoju Polski. Finanse publiczne, red. nauk. Stanisław Owsiak, Warszawa 2015

Determinanty rozwoju Polski. Polityka innowacyjna, red. nauk. Joanna Kotowicz-Jawor, Stefan Krajewski, Ewa Okoń-Horodyńska, Warszawa 2015

Ekonomia dla przyszłości. Fundamentalne problemy teorii ekonomii i praktyki gospodarczej, red. nauk. Elżbieta Mączyńska Warszawa 2015

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wydawnictwo Key Text

11 RUCH S.A.

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2015 5

Indeks 357030 ISSN 2299–6184 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)

2015

5 W numerze MACIEJ BAŁTOWSKI

Ewolucja ekonomii a nowy pragmatyzm Grzegorza W. Kołodki ANDRZEJ CZYŻEWSKI, PIOTR KUŁYK

Współczesne ujęcie kwestii rolnej a poglądy Aleksandra Czajanowa i Władysława Grabskiego

KATARZYNA CZERNEK, PAWEŁ MARSZAŁEK

Koncepcja zakorzenienia społecznego i jej przydatność w badaniach ekonomicznych URSZULA MARKOWSKA-PRZYBYŁA

Zastosowanie ujęcia funkcjonalnego do oceny zasobów kapitału społecznego w Polsce

POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH

POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE

WYDAWNICTWO KEY TEXT