Ekonomista 2016 3 el demo by keytext

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wydawnictwo Key Text

Zamówienia na prenumeratę na 2016 r. oraz na sprzedaż egzemplarzową należy składać na stronie: www.ekonomista.info.pl lub wysłać zamówienie na adres wydawnictwo@keytext.com.pl z podaniem dokładnych danych.

Ceny na 2016 r.: 352,80 zł – prenumerata krajowa wersji drukowanej, 404,46 zł – prenumerata wersji łączonej (druk + PDF), 58,80 zł – jeden numer w wersji drukowanej, 49,20 zł – jednen numer w wersji elektronicznej (PDF), 67,41 zł – jednen numer wersji łączonej (druk + PDF). Zamówienia na prenumeratę przyjmowane są na okres nieprzekraczający jednego roku. Cena prenumeraty za okres obejmujący kilka numerów (niepełny rok) jest wielokrotnością ceny jednego numeru. Prenumerata rozpoczyna się od najbliższego numeru po dokonaniu wpłaty na rachunek bankowy Wydawnictwa nr: 64 1160 2202 0000 0001 1046 1312 Egzemplarze drukowane wysyłamy ekonomiczną przesyłką rejestrowaną, spersonalizowane PDF-y na podany w zamówieniu adres e-mail. Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., ul. Sokołowska 9/410, 01-142 Warszawa tel. +48 22 632 11 36, kom. +48 665 108 002

11 RUCH S.A.

Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ ruch.com.pl lub kontaktując się z Centrum Obsługi Klienta „RUCH” pod numerami: 22 693 70 00 lub 801 800 803 – czynne w dni robocze w godzinach 700 – 1700. Koszt połączenia wg taryfy operatora.

11 Kolporter S.A. – pren-kold@kolporter.com.pl, +48 22 35 50 471 do 478 11 Garmond Press S.A. – prenumerata.warszawa@garmondpress.pl, +48 22 837 30 08 Ekonomista 2016, nr 3, s. 287–426 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2016 3

Indeks 357030 ISSN 2299–6184 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)

2016

3 W numerze Jerzy OSIATYŃSKI

Quo vadis euro – Unio? Perspektywa ekonomii postkeynesowskiej Adam P. BALCERZAK, Michał Bernard PIETRZAK

Efektywność instytucjonalna krajów Unii Europejskiej Ewa ROMANOWSKA

Wyłaniający się w Polsce model kapitalizmu w świetle typologii odmian kapitalizmu Bruna Amable’a Paulina SPAŁEK

Dwie odmiany kapitalizmu – uwagi na marginesie typologii P.A. Halla i D. Soskice’a

PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Wydawnictwo Key Text

WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW

WYBRANE TYTUŁY WYDAWNICZE

1. Redakcja przyjmuje do oceny i publikacji niepublikowane wcześniej teksty o charakterze naukowym, poświęcone problematyce ekonomicznej. 2. Redakcja prosi o składanie tekstów w formie elektronicznej (dokument MS Word na CD, dyskietce lub e-mailem) oraz 2 egzemplarzy wydruku komputerowego. Wydruk powinien być wykonany na papierze A4 z podwójnym odstępem między wierszami, zawierającymi nie więcej niż 60 znaków w wierszu oraz 30 wierszy na stronie, w objętości (łącznie z tabelami statystycznymi, rysunkami i literaturą) do 30 stron. Opracowania podzielone na części powinny zawierać śródtytuły. 3. Wraz z tekstem należy dostarczyć do Redakcji Oświadczenie Autora. Wzór oświadczenia dostępny jest na stronie www.ekonomista.info.pl 4. Do tekstu należy dołączyć streszczenie (200 słów) składające się z uzasadnienia podjętego tematu, opisu metody oraz uzyskanych wyników. Streszczenie powinno zawierać słowa kluczowe (w języku polskim, rosyjskim i angielskim). 5. Przypisy wyjaśniające tekst należy zamieszczać na dole strony, a dane bibliograficzne w tekście – przez podawanie nazwisk autorów i roku wydania dzieła, na końcu zdania w nawiasie. W bibliografii zamieszczonej na końcu tekstu (ułożonej w porządku alfabetycznym) należy podawać: –– w odniesieniu do pozycji książkowych – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł dzieła, wydawcę, miejsce i rok wydania; –– w przypadku prac zbiorowych nazwisko redaktora naukowego podaje się po tytule dzieła; –– w odniesieniu do artykułów z czasopism – nazwisko, imię (lub inicjały imion) autora, tytuł artykułu, nazwę czasopisma ujętą w cudzysłów, rok wydania i kolejny numer czasopisma; –– w przypadku korzystania z internetu należy podać adres i datę dostępu; –– powołując dane liczbowe należy podawać ich źrodło pochodzenia (łącznie z numerem strony). 6. W przypadku gdy artykuł jest oparty na wynikach badań finansowanych w ramach programów badawczych, autorzy są proszeni o podanie źródła środków. 7. Rysunki proste, wektorowe, w czerni. Linie na wykresach i pola mogą być w szarościach – rysunki powinny być czytelne w tej postaci, bez kolorów i efektów specjalnych (np. cieni, faz, płynnych przejść, tekstur, szrafów, efektów przestrzennych). Format wektorowy PDF, EPS, ostatecznie osadzone wykresy z Excela. 8. Nazewnictwo plików – teksty: Autor_Tytuł.docx (np. Jan Kowalski_Gospodarka polska.docx); streszczenia do artykułów: Autor_Streszczenia.docx (np. Jan Kowalski_Streszczenia.docx); ewentualne dodatkowe pliki nazywamy w analogiczny sposób: (np. Jan Kowalski_rysunek01.pdf). 9. Warunkiem przyjęcia tekstu do oceny i dalszej pracy jest podanie przez autora pełnych danych adresowych wraz z numerem telefonicznym i adresem e-mail. Autorzy artykułów są również proszeni o podanie danych do notatki afiliacyjnej: tytuł naukowy oraz nazwa uczelni albo innej jednostki (tylko jedna jednostka). Dane afiliacyjne są zamieszczane w opublikowanych tekstach. 10. Opracowanie zakwalifikowane przez Komitet Redakcyjny do opublikowania na łamach „EKONOMISTY”, lecz przygotowane przez autora w sposób niezgodny z powyższymi wskazówkami, będzie odesłane z prośbą o dostosowanie jego formy do wymagań Redakcji. 11. Materiały zamieszczone w „EKONOMIŚCIE” są chronione prawem autorskim. Przedruk tekstu może nastąpić tylko za zgodą Redakcji. 12. Redakcja nie zwraca tekstów i nie wypłaca honorariów autorskich.

POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO

Kazimierz Łaski, Wykłady z makroekonomii. Gospodarka kapitalistyczna bez bezrobocia, Warszawa 2015

Jerzy Kleer, Dobra publiczne: wczoraj – dziś – jutro, Warszawa 2015

Sektor Finansowy. Stymulatory i zagrożenia rozwoju, red. nauk. Krzysztof Pietraszkiewicz, Warszawa 2015

Finanse a dobrobyt społeczny, Robert J. Shiller, Warszawa 2016

Pełna oferta wydawnicza dostępna jest w księgarni internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego www.ksiazkiekonomiczne.pl Książki można zamówić internetowo, nabyć w księgarniach naukowych lub w siedzibie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego ul. Nowy Świat 49, 00-042 Warszawa, tel. (22) 55 15 401, e-mail: zk@pte.pl

2016

WYDAWCY © Copyright by POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK EKONOMICZNYCH © Copyright by POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE © Copyright by WYDAWNICTWO KEY TEXT RADA PROGRAMOWA

Marek Belka, Adam Budnikowski, Krzysztof Jajuga, Wacław Jarmołowicz, Mieczysław Kabaj, Eugeniusz Kwiatkowski, Aleksander Łukaszewicz, Wojciech Maciejewski, Jerzy Osiatyński, Stanisław Owsiak, Emil Panek, Piotr Pysz, Antoni Rajkiewicz, Andrzej Sławiński, Jan Toporowski, Andrzej Wernik, Jerzy Wilkin (przewodniczący Rady), Michał G. Woźniak KOMITET REDAKCYJNY

Marek Bednarski, Andrzej Czyżewski, Bogusław Fiedor, Marian Gorynia, Brunon Górecki, Ryszard Kokoszczyński, Joanna Kotowicz-Jawor, Barbara Liberska, Adam Lipowski (zastępca redaktora naczelnego), Zbigniew Matkowski (sekretarz redakcji), Elżbieta Mączyńska, Adam Noga, Marek Ratajczak, Eugeniusz Rychlewski, Zdzisław Sadowski (redaktor naczelny), Tadeusz Smuga, Jan Solarz, Andrzej Wojtyna

Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Pierwotną wersją czasopisma jest wersja drukowana Polecamy wersje elektroniczne „Ekonomisty” (e-ISSN: 2299–6184) na stronie internetowej www.ekonomista.info.pl

Adres Redakcji: 00–042 Warszawa, ul. Nowy Świat 49, tel. 22 55 15 416 oraz 417 http://www.ekonomista.info.pl, redakcja@ekonomista.info.pl Realizacja wydawnicza Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., 01–142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, tel. kom. 665 108 002 www.keytext.com.pl, wydawnictwo@keytext.com.pl Nakład 330 egz., ark. wyd. 12,5

Spis treści Artykuły Jerzy O S I A T Y Ń S K I: Quo vadis euro – Unio? Perspektywa ekonomii postkeynesowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Adam P. B A L C E R Z A K, Michał Bernard P I E T R Z A K: Efektywność instytucjonalna krajów Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewa R O M A N O W S K A: Wyłaniający się w Polsce model kapitalizmu w świetle typologii odmian kapitalizmu Bruna Amable’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paulina S P A Ł E K: Dwie odmiany kapitalizmu – uwagi na marginesie typologii P.A. Halla i D. Soskice’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

293 312 338 364

Miscellanea Paweł D R O B N Y: Społeczna odpowiedzialność uniwersytetu ekonomicznego .

383

Dyskusje Elżbieta M Ą C Z Y Ń S K A, Piotr P Y S Z: Społeczna gospodarka rynkowa i jej współczesne znaczenie. Impresje na temat książki H.F. Wünsche Społeczna Gospodarka Rynkowa Ludwiga Erharda – naukowe podstawy i błędne polityczne interpretacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrzej S Ł A W I Ń S K I: Mephistopheles at the Controls of a Helicopter: A Warning from the Adair Turner’s Latest Book . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

403 421

* Każdy artykuł zawiera streszczenie w języku polskim, angielskim i rosyjskim. Angielskojęzyczne streszczenia artykułów zamieszczanych w „Ekonomiście” są rejestrowane w serwisie „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Czasopismu „Ekonomista” przyznano 14 punktów za publikacje (komunikat Ministra Nauki i Szkol nictwa Wyższego z dnia 3 czerwca 2016 r. w sprawie wykazu czasopism naukowych, na podstawie § 14 ust. 2 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania kategorii naukowej jednostkom naukowym).

Contents Articles Jerzy O S I A T Y Ń S K I: Quo vadis Euro – Union? Post-Keynesian Perspective Adam P. B A L C E R Z A K, Michał Bernard P I E T R Z A K: Institutional Effectiveness of the European Union Countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewa R O M A N O W S K A: The Emerging Model of Capitalism in Poland in the Light of Bruno Amable’s Typology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paulina S P A Ł E K: Two Varieties of Capitalism: Some Remarks in the Margin of P.A. Hall and D. Soskice’s Typology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

293 312 338 364

Miscellanea Paweł D R O B N Y: Social Responsibility of an Economic University . . . . . . . . .

383

Discussions Elżbieta M Ą C Z Y Ń S K A, Piotr P Y S Z: Social Market Economy and Its Contemporary Significance: Reflections about H.F. Wünsche’s Book Ludwig Erhard’s Social Market Economy. Scientific Foundation and Faulty Political Interpretations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrzej S Ł A W I Ń S K I: Mephistopheles at the Controls of a Helicopter: A Warning from the Adair Turner’s Latest Book . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

403 421

* Each article is followed by a summary in Polish, English and Russian. Abstracts of „Ekonomista” are reproduced in the „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Magazine „Economist” awarded 14 points for publications (Communication from the Ministry of Science and Higher Education of 3 June 2016, pursuant to § 14 para. 2 Regulation of the Minister of Science and Higher Education of 13 July 2012 on the criteria and procedure for granting the category of scientific research institutes).

Содержание Статьи Ежи О С Я Т Ы Н Ь С К И: Камо грядеши, Евросоюз? Перспектива посткейн сианской экономической теории . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Адам П. Б А Л Ь Ц Е Ж А К, Михал Б. П Е Т Ш А К: Институциональная эффек тивность стран Евросоюза . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ева Р О М А Н О В С К А: Возникающая в Польше модель капитализма в свете типологии видов капитализма Бруно Амабля . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Паулина С П А Л Е К: Два вида капитализма – замечания на полях типологии П.А. Холла и Д. Соскиса . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

293 312 338 364

Разное Павел Д Р О Б Н Ы: Ответственность экономического университета перед общес твом . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

383

Дискуссии Эльжбета М О Н Ч И Н Ь С К А, Петр П Ы Ш: Социальная рыночная экономика и ее современное значение – замечания на тему книги Х.Ф. Вюнше Социальная рыночная экономика Людвига Эрхарда – научные основы и ошибочные политические интерпретации . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Анджей С Л А В И Н Ь С К И: Mephistopheles at the Controls of a Helicopter: A Warning from the Adair Turner’s Latest Book . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421

* Каждая статья сопровождается резюме на польском, английском и русском языках. Содержание и резюме статей, помещаемых в „Экономисте”, a также в „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”: http://cejsh.icm.edu.pl Журнал „Ekonomista” получил 14 пунктов за публикации (сообщение Министра науки и выс шего образования от 3 июня 2016 г. на основании § 14 абз. 2 Распоряжения Министра науки и высшего образования от 13 июля 2012 г. по вопросам критериев и процедуры присуждения научной категории научным единицам).

JERZY OSIATYŃSKI*

Quo vadis euro – Unio? Perspektywa ekonomii postkeynesowskiej1 Wprowadzenie Wkrótce po wybuchu globalnego kryzysu finansowego i gospodarczego, który rozpoczął się w latach 2007/08 w Stanach Zjednoczonych i następnie szczególnie dotknął kraje strefy euro, Europejski Bank Centralny wraz z Komisją Europejską i Międzynarodowym Funduszem Walutowym podjęły skoordynowane działania, których celem było zaradzenie źródłom kryzysu2, przezwyciężenie jego konsekwencji oraz stworzenie nowych, trwałych fundamentów wzrostu krajów członkowskich strefy euro i całej Unii Europejskiej przy pełnym zatrudnieniu i dynamice produkcji odpowiadającej produktowi potencjalnemu. U podstaw tej strategii leży doktryna ekonomi neoliberalnej raczej w jej „miękkim” niż „twardym” wariancie, wspierana zaleceniami „nowej syntezy ekonomicznej”. Czy strategia ta jest w stanie osiągnąć zamierzone cele i sprostać dzisiejszym wyzwaniom strefy euro i Unii Europejskiej? Analizę perspektyw przyszłości strefy euro i samej Unii Europejskiej rozpocznę od przeglądu alternatywnych interpretacji źródeł kryzysu oraz rekomendacji dotyczących ich przezwyciężenia w obrębie dwóch nurtów ekonomii głównego nurtu, tj. „twardej” ekonomii neoliberalnej oraz neoliberalnego nurtu „miękkiego” (nazywanego niekiedy neokeynesowskim), a następnie pokażę ich zakotwiczenie w ramach „nowej syntezy ekonomicznej”, główne cechy paradygmatu analitycznego tej syntezy oraz jej rekomendacje dla polityki gospodarczej (część 1). *

Prof. dr hab. Jerzy Osiatyński – Instytut Nauk Ekonomicznych PAN; e-mail: jerzy.osiatynski@sejm. gov.pl 1 Jest to rozwinięta wersja wykładu przedstawionego podczas konferencji Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Narodowego Banku Polskiego, „Strategie gospodarcze i społeczne Unii Europejskiej”, Warszawa, 28–29 września 2015 r. 2 Za Sawyerem (2013, s. 12) przez kryzys rozumiemy tu kryzys bezrobocia, zdolności do obsługi zadłużenia i systemu bankowego, ale także egzystencjalny kryzys dotyczący dalszego istnienia systemu euro.

294

Jerzy Osiatyński

W części 2 przedstawiam interpretację źródeł kryzysu oraz podstawowych sprzeczności kołobiegu inwestycji, oszczędności i kapitału w gospodarce rynkowej w ujęciu ekonomii post-Kalecki i post-Keynes. Pokazuję tu brak możliwości samej tylko rynkowej autoregulacji rozmiarów prywatnych inwestycji w stosunku do rozmiarów zamierzonych prywatnych oszczędności oraz to, że zmiany stopy procentowej nie są w stanie doprowadzić do zrównania jednych z drugimi przy trwałym zachowaniu pełnego zatrudnienia. Kiedy zaś zamierzone prywatne oszczędności są większe niż inwestycje prywatnych przedsiębiorców, co w ostatnich dekadach znajduje niemal powszechne empiryczne potwierdzenie w rozwiniętych krajach kapitalistycznych, wówczas następuje recesyjne dostosowanie jednych do drugich bynajmniej nie przez zmiany cen, płac i stóp procentowych, ale – przy danych rozmiarach prywatnych inwestycji – przez zmiany rozmiarów produkcji, zatrudnienia i dochodów, a przez to i czynionych z nich oszczędności. Część 3 zawiera krytyczną ocenę rekomendacji ekonomii neoliberalnej z punktu widzenia tradycji ekonomii Kaleckiego i Keynesa. Omawiam tu dwie główne, neoliberalne strategie unikania wspomnianego wyżej recesyjnego dostosowania rozmiarów produkcji i zatrudnienia w warunkach, kiedy zamierzone prywatne oszczędności przewyższają prywatne inwestycje. Jedną jest strategia powiększania wewnętrznego popytu gospodarstw domowych na drodze zwiększania ich zadłużenia. Drugą – forsowanie trwałych nadwyżek eksportowych na drodze wewnętrznej deflacji, dzięki czemu uzyskane nadwyżki rzeczywiście zmniejszają rozpiętość między prywatnymi oszczędnościami i prywatnymi inwestycjami i w ten sposób poprawiają poziom zatrudnienia i stopień wykorzystania aparatu wytwórczego. Wykazuję dalej, że obie te strategie rozwoju są niestabilne. Pokazuję wreszcie, że oparta na nich polityka gospodarcza nie tylko nie spełni pokładanych w niej nadziei, ale na wiele lat utrwali w Unii Europejskiej tendencje stagnacyjne. W efekcie, jakkolwiek nowa architektura instytucjonalna UE i strefy euro, wraz z recesyjnym dostosowaniem rozmiarów produkcji i zatrudnienia do rozmiarów efektywnego popytu, pozwolą ostatecznie wyjść z kryzysu, ale dokona się to przy znacznych stopach bezrobocia, niskich stopach aktywności zawodowej, niskim wykorzystaniu potencjału produkcyjnego oraz niskiej dynamice rozwoju tych krajów. To z kolei pozbawi strefę euro i Unię Europejską siły przyciągania i impetu integracyjnego – przeciwnie, będzie działać odśrodkowo, zagrażając jej integralności. W części 4 wskazuję, że w warunkach permanentnie wyższej skłonności do oszczędzania w sektorze prywatnym w stosunku do jego zamierzeń inwestycyjnych jedyną stabilną strategią rozwoju przy trwałym pełnym zatrudnieniu i odpowiadającemu wzrostowi potencjalnemu jest oparcie go na dwóch filarach. Pierwszym jest aktywne uzupełnianie popytu sektora prywatnego wydatkami publicznymi finansowanymi przez wzrost długu publicznego, jakkolwiek zakres wykorzystania tego instrumentu jest w gospodarce globalnej, przy swobodzie przepływów kapitałowych, ograniczony koniecznością utrzymywania w ryzach relacji deficytu i długu do PKB. Zakres ten zależy jednak m.in. od możliwości kontroli obrotów spekulacyjnych na rynkach kapitałowych i finansowych. Drugim jest przywrócenie „partycypacyjnego” modelu wzrostu oraz odwrócenie narastających od

ADAM P. BALCERZAK*, MICHAŁ BERNARD PIETRZAK**

Efektywność instytucjonalna krajów Unii Europejskiej Wprowadzenie Ostatnie dwie dekady były okresem fundamentalnych zmian technologiczno-społecznych, które oddziałując na procesy gospodarcze doprowadziły do istotnych przewartościowań w ekonomii jako nauce. Z perspektywy Europy taką kluczową zmianą był proces transformacji systemowej krajów postsocjalistycznych oraz ich udana integracja z gospodarką Unii Europejskiej, w wyniku czego może dojść do powstania wysoko rozwiniętego wspólnego rynku liczącego ponad 500 milionów obywateli (zob. Mączyńska (red.) 2009). W odniesieniu do szerszego wymiaru technologiczno-społecznego taką zasadniczą zmianą jest proces formowania się globalnej gospodarki opartej na wiedzy (zob. Piech 2009; Kubielas 2009; Kotowicz-Jawor (red.) 2009; Balcerzak 2011, s. 3–23, 2008, s. 139–154). Sukcesy i problemy procesu transformacji systemowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (zob. Mączyńska, Sadowski (red.) 2008), jak również różnice w zdolności krajów wysoko rozwiniętych wykorzystania makroekonomicznego potencjału związanego z gwałtownymi zmianami technologicznymi w ramach globalnej gospodarki wiedzy (Scarpetta i inni 2000; Bassanini i inni 2001) ukazały decydentom gospodarczym zasadniczą rolę czynników instytucjonalnych w formowaniu podstaw dla efektywnej polityki gospodarczej. W przypadku ekonomii akademickiej doprowadziły do wzrostu znaczenia badań związanych z nurtem instytucjonalnym oraz ich silniejszej integracji z modelowym podejściem typowym dla głównego nurtu ekonomii1. W rezultacie można stwierdzić, że świadomość gospodarczego znaczenia czynników instytucjonalnych nigdy wcześniej nie była tak powszechna, zarówno wśród ekonomistów akademickich, jak i decydentów gospodarczych. *1 Przykładem takiego –zjawiska choćby coraz częstsza postulatów formowanych na gruncie Adam P. Balcerzak Katerajest Ekonomii, Wydział Naukintegracja Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersytet modeli endogenicznego wzrost; gospodarczego z ideami wywodzącymi się z nurtu instytucjonalnego w badaMikołaja Kopernika w Toruniu; e-mail: apb@umk.pl **nad niach procesami wzrostu gospodarczego. Można itoEkonometrii, dostrzec, zarówno w przypadku analiz teoretycznych, Michał Bernard Pietrzak – Katera Statystyki Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarząjak i badań empirycznych (zob.Kopernika Scarpeta, w Tressel 2004). dzania, Uniwersytet Mikołaja Toruniu; e-mail: michal.pietrzak@umk.pl

Efektywność instytucjonalna krajów Unii Europejskiej

313

W tym kontekście ostatnie lata to okres intensywnego rozwoju międzynarodowych oraz wielowymiarowych badań poświęconych badaniu efektywności ekonomicznej jakościowych czynników instytucjonalnych (zob. Gwartney i inni 2013; Doing Business 2014; Schwab, Sala-i-Martín 2014; Miller i inni 2014; Zielenkiewicz 2014, s. 21–37; Balcerzak 2013, s. 131–141 i 2011b; s. 17–34). W nurt ten wpisuje się także badanie empiryczne zawarte w niniejszym artykule. Głównym celem badania jest ocena postępów Polski oraz pozostałych tzw. nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej w kontekście reform instytucjonalnych, które prowadzą do obniżenia kosztów transakcyjnych oraz odpowiadają paradygmatowi nowej globalnej gospodarki opartej na wiedzy. Drugim celem badawczym analizy jest próba oceny wpływu problemów gospodarczych Europy związanych z ostatnim globalnym kryzysem gospodarczym na tempo reform instytucjonalnych odpowiadającym wymogom globalnej gospodarki opartej na wiedzy w odniesieniu do „starych” członków Unii Europejskiej. Problem wpływu głębokich zaburzeń gospodarczych na tempo i zakres reform został postawiony w kontekście współczesnej teorii zmiany społecznej oraz doświadczeń transformacji krajów postsocjalistycznych. Transformacja ta ukazała, że ważne, a zarazem trudne reformy są zazwyczaj łatwiejsze do wprowadzania w okresie poważnych problemów gospodarczych niż w „normalnym” czy też „dobrym” ekonomicznie czasie. Przeprowadzone badanie obejmuje kraje Unii Europejskiej w okresie 2000–2010. Okres badania podzielono na dwa podokresy: a) 2000–2007 – czas względnej stabilności gospodarczej w Europie, b) 2007–2010 – lata obejmujące recesję związaną z globalnym kryzysem finansowym. W następnej części artykułu przeanalizowano główne czynniki wpływające na zdolność krajów do wykorzystania potencjału gospodarczego związanego z powstaniem globalnej gospodarki opartej na wiedzy. Analiza ta została przeprowadzona z uwzględnieniem postulatów nowej ekonomii instytucjonalnej, w szczególności ekonomii kosztów transakcyjnych. W części empirycznej artykułu przedstawiono zmodyfikowaną metodę TOPSIS, która następnie została wykorzystana jako narzędzie wielowymiarowej analizy efektywności systemów instytucjonalnych krajów Unii Europejskiej. Artykuł zamyka omówienie wyników empirycznej analizy w kontekście postawionych celów badawczych.

1. Determinanty efektywności systemu instytucjonalnego w świetle teorii kosztów transakcyjnych Zgodnie z przewidywaniami neoklasycznego modelu wzrostu Solowa kraje charakteryzujące się zbliżonym poziomem rozwoju gospodarczego, posiadające analogiczne możliwości dostępu do kapitału oraz dysponujące kapitałem ludzkim charakteryzującym się podobnym kwalifikacjami, w warunkach relatywnie sprawnie działających mechanizmów rynkowych, powinny znajdować się w jednym klubie konwergencyjnym. Na tej podstawie należałoby oczekiwać, że większość kra-

EWA ROMANOWSKA*

Wyłaniający się w Polsce model kapitalizmu w świetle typologii odmian kapitalizmu Bruna Amable’a Wstęp Upadek Związku Radzieckiego oraz rozkład komunizmu uformowały w latach 90. XX w. nowy układ sił politycznych, opisywany jako rozpad świata dwubiegunowego na rzecz jednobiegunowego (Krauthammer 1990/1991, s. 1), w którym Stany Zjednoczone osiągnęły pozycję hegemona nowego typu oraz mocarstwa ogólnoświatowego (Brzeziński 1998 za: Jasiecki 2013, s. 23). Wyłaniająca się rola USA na arenie międzynarodowej stanowiła fundament teorii hegemonicznej stabilności (Gilpin 1987, s. 66–73), w której podkreślano, że USA jako globalny lider steruje międzynarodowymi stosunkami gospodarczymi, mając na uwadze własne korzyści oraz kształtuje otwartą gospodarkę międzynarodową, opartą na wolnym handlu (Jasiecki 2013, s 23). Sukces polityczny, ideologiczny oraz gospodarczy Stanów Zjednoczonych zdecydował o ogólnoświatowym zwycięstwie systemu kapitalistycznego oraz legitymizacji jego anglosaskiego wariantu, propagującego politykę gospodarczą zgodną ze zbiorem zaleceń makroekonomicznych sformułowanych w ramach konsensusu waszyngtońskiego. Zasady Washington Consensus, postrzegane jako strategia nowego porządku światowego, spójna z ideologią i interesami Stanów Zjednoczonych (Flint 2006, s. 73), zostały przeniesione na forum IMF, WB, WTO oraz wdrożone w niemal całym świecie, m.in. w Ameryce Łacińskiej, w krajach postsocjalistycznych, azjatyckich bądź afrykańskich. Tak szerokie zastosowanie tych reform spotkało się z krytyką, w tym J. Stiglitza, który wskazywał na ułomność przekonania dotyczącego uniwersalności konsensusu oraz akcentował niedostateczne uwzględnienie jakości i dojrzałości instytucjonalnej poszczególnych gospodarek krajowych (Stiglitz 1998). *

Mgr Ewa Romanowska – Zakład Polityki Regionalnej i Zarządzania Projektami, Wydział Ekonomii i Zarządzania, Uniwersytet w Białymstoku; e-mail: e.romanowska@o2.pl

Wyłaniający się w Polsce model kapitalizmu w świetle typologii odmian kapitalizmu…

339

Realizacja neoliberalnych reform gospodarczych w poszczególnych krajach nie doprowadziła do globalnej hegemonii anglosaskiego modelu kapitalizmu. Wbrew opiniom zwolenników globalizacji, narzucona z zewnątrz modernizacja w stylu anglosaskim doprowadziła zarówno do zbliżenia gospodarczego, jak i do pogłębienia zróżnicowań międzykrajowych. Procesy konwergencji i dywergencji poziomu rozwoju w światowej gospodarce zachodzą równoległe, co potwierdza współzależność świata, a nie jego jednolitość. Zróżnicowanie kierunków rozwoju i zmian gospodarczych wpływa nie tylko na wykształcenie się krajowych odmian systemów kapitalistycznych1, lecz także na formowanie się nowych wzorców rozwoju (Sztompka 2005, s. 139), które stanowią alternatywę modernizacji i nowoczesności wobec głównych nurtów kapitalizmu, atrakcyjną dla krajów niezachodnich, czego przykładem może być casus „azjatyckich tygrysów”, w tym Korei Płd., Tajwanu, Singapuru, Hongkongu oraz Chin. System instytucjonalny, kompletność, komplementarność i substytucyjność instytucji (Bardhan 2005, s. 499–532) zyskują coraz większą rolę w prowadzonym współcześnie dyskursie ekonomicznym. Analiza zróżnicowanych struktur instytucjonalnych poszczególnych gospodarek ułatwia klasyfikację odmian kapitalizmu. Konstruowane na podstawie stabilnych układów instytucji modele kapitalizmu nie stanowią jednolitej teorii, lecz jedynie ramy teoretyczne służące uproszczeniu i uporządkowaniu współczesnych form kapitalizmu (Amable 2003, s. 13). Literatura przedmiotu proponuje różne typologie, które podkreślają bliskość bądź pokrewieństwo porządków instytucjonalnych zakorzenionych w krajowych systemach społeczno-gospodarczych. Początkowo schematy klasyfikacyjne opierały się na analizie krajów wysoko rozwiniętych; obecnie badania dotyczą także gospodarek postsocjalistycznych, dla których nierzadko tworzy się odrębne, specyficzne systematyki odmian kapitalizmu. Niniejsze rozważania dotyczą modelu kapitalizmu specyficznego dla Polski. Celem badawczym artykułu jest próba określenia polskiego układu instytucjonalnego w odniesieniu do typologii B. Amable’a, przedstawionej w monografii The Diversity of Capitalism. Głównym celem jest znalezienie odpowiedzi na pytanie dotyczące odmienności kapitalizmu Polski na tle współcześnie funkcjonujących modeli kapitalizmu gospodarek krajów wysoko rozwiniętych, omówionych przez B. Amable’a. W kontekście tym autorka wysuwa hipotezę mówiącą o tym, iż wyłaniający się w Polsce model kapitalizmu stanowi odmienny jakościowo model gospodarczy, o którym można powiedzieć, że jest hybrydowy. Hybrydyzacja modelu Polski wykazuje podobieństwa ustrojowe wariantu wolnorynkowego, śródziemnomorskiego i kontynentalnego i opiera się na rozwoju egzogenicznym. Artykuł przedstawia podstawy teoretyczne kapitalizmu i ekonomii instytucjonalnej, typologie zróżnicowania kapitalizmu, w tym przede wszystkim klasyfikację B. Amable’a, jak również zawiera szeroką analizę polskiej odmiany ustrojowej. 1 Analiza porównawcza systemów gospodarczych jest przedmiotem badań new comparative economics, a dokładniej: comparative economic systems.

PAULINA SPAŁEK*

Dwie odmiany kapitalizmu – uwagi na marginesie typologii P.A. Halla i D. Soskice’a Wprowadzenie Pomimo że pojęcie „kapitalizm” weszło na trwałe do powszechnego użytku, to jego definicja jest ciągle dyskutowana w literaturze naukowej. Podobnym dyskusjom poddawany jest również fakt występowania różnych odmian kapitalizmu, jego efektywność, a w tym także skala uzasadnionego ekonomicznie i społecznie interwencjonizmu państwowego. Pojęcie odrębnych krajowych rodzajów kapitalizmu zyskało wiele uwagi w ciągu ostatnich kilku dekad (Jackson, Deeg 2006). W przeciwieństwie do ekonomii neoklasycznej, będącej podstawą głównego nurtu, a także szkoły austriackiej oraz neomarksizmu, które „są obojętne wobec różnego typu struktur występujących w kapitalizmie, pozostają ślepe na kulturę i instytucje cechujące różne typy kapitalizmu” (Hodgson 1996), badania z zakresu ekonomii instytucjonalnej oraz socjologii ekonomicznej wyjaśniające efektywność w kategorii strategicznych komplementarności pozwalają na podjęcie takiej problematyki. Dotychczasowe analizy nowej ekonomii porównawczej dowodzą, że „zwycięski kapitalizm” (successful capitalism) nie występuje wyłącznie w jednej formie (Aoki 1984; Milgrom, Roberts 1994). W niniejszym artykule zostało przedstawione odwołujące się do nowego instytucjonalizmu podejście Varieties of Capitalism (VoC), które zostało wypracowane przez dwóch politologów: Halla i Soskice’a (2001). Szkoła VoC jest nurtem badającym gospodarkę rynkową jednocześnie w dwóch perspektywach: makro- i mikroekonomicznej. Z jednej strony zajmuje się analizowaniem instytucjonalnego systemu stosunków w gospodarce, a z drugiej strony bada sposób funkcjonowania przedsiębiorstw. Autorzy przy zastosowaniu komparatystyki ekonomicznej dokonali rozróżnienia na dwa modele kapitalizmu: liberalne gospodarki rynkowe *

Mgr Paulina Spałek – Kolegium Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie; e-mail: ps55696@sgh.waw.pl

Dwie odmiany kapitalizmu – uwagi na marginesie typologii P.A. Halla i D. Soskice’a

365

(liberal market economies, LME) oraz koordynowane gospodarki rynkowe (coordinated market economies, CME). Szkoła różnorodności kapitalizmu dość szybko zyskała status jednej z centralnych teorii porównawczej ekonomii politycznej (Bieling 2011). Sami autorzy jako cel swojej pracy wskazali wypracowanie nowych ram dla zrozumienia podobieństw i różnic między rozwiniętymi gospodarkami. Celem artykułu jest dokonanie krytycznej analizy podejścia VoC oraz znalezienie odpowiedzi na postawione pytanie badawcze, czy wypracowane przez Halla i Soskice’a podejście, oparte na porównywaniu ram instytucjonalnych tworzących pole działań dla przedsiębiorstw, jest wystarczające do zdefiniowania odmian kapitalizmu występujących na świecie. Niniejszy artykuł został zbudowany w następujący sposób. W jego pierwszej części przedstawiono główne założenia szkoły VoC, a w tym koncepcję koordynacji, komplementarności oraz porównawczej przewagi instytucjonalnej. W drugiej części skoncentrowano się na ograniczeniach i słabościach podejścia wypracowanego przez Halla i Soskice’a. Ostatnia część zawiera wnioski i stanowi podsumowanie wcześniejszych rozważań.

1. Główne założenia koncepcji VoC Jak wspomniano na początku, Hall i Soskice (2001) wprowadzają dychotomiczną typologię kapitalizmu, dzieląc gospodarki rynkowe na liberalne i koordynowane. Przedmiotem przeprowadzonej przez nich analizy są kraje rozwinięte. Modelowym przykładem gospodarek liberalnych w ujęciu VoC są: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Australia, Kanada, Nowa Zelandia, Irlandia. Natomiast do typowych gospodarek koordynowanych zostały zaliczone: Niemcy, Japonia, Szwajcaria, Holandia, Belgia, Szwecja, Norwegia, Dania, Finlandia, Austria1. Podstawową cechą podejścia VoC jest skoncentrowanie uwagi na trzech aspektach funkcjonowania ładu gospodarczego (Federowicz 2004). Po pierwsze, jest to zastosowanie mikroekonomicznego podejścia, które stawia przedsiębiorstwo w centralnym punkcie analizy gospodarek. Firma i jej kadry menedżerskie uważane są za kluczowego aktora gospodarki kapitalistycznej, który jest odpowiedzialny za występowanie zmian technologicznych w gospodarce. Należy jednak zaznaczyć, że szkoła VoC koncentruje się głównie na analizie dużych korporacji, pomijając przy tym zyskujący na znaczeniu sektor małych i średnich przedsiębiorstw (Hoff mann 2003). Koncepcja firmy ma charakter relacyjny, skupiający się na jej powiązaniach z pracownikami, udziałowcami, kontrahentami, związkami zawodowymi 1 Hall i Soskice pozostawili sześć państw, które trudno było jednoznacznie zakwalifikować do wymienionych przez nich modeli. Zaliczyli do nich Francję, Włochy, Hiszpanię, Portugalię, Grecję i Turcję. Mogą one być przykładem odrębnego modelu kapitalizmu, nazwanego „środkowym” lub „śródziemnomorskim” (mediterranean). Pomimo iż kraje te są z reguły uważane za bliższe modelowi kapitalizmu koordynacyjnego (Hall, Gingerich 2004; Knell, Srholec 2007), to dyskusje na ten temat otworzyły drogę do budowy alternatywnych koncepcji zróżnicowania kapitalizmu, wychodzących poza dychotomię szkoły VoC.

PAWEŁ DROBNY*

Społeczna odpowiedzialność uniwersytetu ekonomicznego Wstęp W 2005 r. weszła w życie ustawa „Prawo o szkolnictwie wyższym”. Jej celem było dostosowanie polskiego szkolnictwa wyższego do standardów światowych, a szczególnie europejskich. Ustawa ta dała możliwość używania przez uczelnię nazwy „uniwersytet”, uzupełnionej innymi przymiotnikami lub przymiotnikiem w celu określenia jej profilu, po spełnieniu określonych warunków. Z tego prawa skorzystały cztery akademie ekonomiczne: Akademia Ekonomiczna w Krakowie (2007), Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu (2008), Akademia Ekonomiczna w Poznaniu (2008) oraz Akademia Ekonomiczna w Katowicach (2010). Jest rzeczą znamienną, że w uzasadnieniach do projektów ustaw o nadaniu nowej nazwy tym uczelniom, zostały zamieszczone następujące sformułowania: „projektowana ustawa nie będzie miała wpływu na rynek pracy; wejście w życie ustawy nie wpłynie na konkurencyjność gospodarki i przedsiębiorczość w tym funkcjonowanie przedsiębiorstw; wejście w życie ustawy nie wpłynie na sytuację i rozwój regionalny; projekt nie pociąga za sobą negatywnych skutków gospodarczych, społecznych i prawnych”. Być może ta formuła jest pewną rutyną w procedurze legislacyjnej. Przyjmując ją jednak dosłownie, wynika z niej, że zmiana nazwy tych instytucji nie miała pociągnąć za sobą żadnych konsekwencji – ani pozytywnych, ani negatywnych. I tu powstaje zasadniczy problem. Już starożytni ludzie wiedzieli, że każdy byt nosi nazwę (imię) odpowiadającą roli, jaka mu została wyznaczona do spełnienia (Cirlot 2012, s. 163–164; Słownik teologii biblijnej 1994, s. 322–326; Forstner 1990, s. 33–40). Zmiana nazwy oznaczała więc zmianę roli we wszechświecie. Czy zmiana nazwy tak ważnych dla narodu i społeczeństwa instytucji nie powinna pociągać za sobą daleko idących zmian nie tylko w ich otoczeniu, ale przede wszystkim w nich samych? Czy nie jest to właśnie istotny moment w historii tych instytucji, aby na nowo zdefiniować swoją misję i adekwatnie do niej dokonać zmiany nie tyle strukturalnej czy organizacyjnej, ale przede wszystkim mentalnej!? Czy nie jest to właściwy moment, aby na nowo wspólnota akademicka zadała sobie pytanie, co stanowi fundament jej istnienia i jakie zadania w związku z nowym statusem społecznym czekają jej członków w przyszłości? Czy postawienie tych pytań nie wydaje się konieczne w obliczu nasilającej się krytyki uczelni wyższych za jakość kształcenia oraz w obliczu próby * Dr

Paweł Drobny – Katedra Mikroekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie; e-mail: drobnyp@uek.krakow.pl

384

Miscellanea

zredukowania ich do poziomu szkół zawodowych? Czy pytania te nie wydają się wreszcie zasadne w obliczu skutków kolejnego kryzysu finansowego, z którego wyjaśnieniem oraz skutkami ekonomiści nie mogą sobie jednoznacznie poradzić? W artykule tym autor będzie się starał uzasadnić tezę, że zmiana nazwy z „akademii ekonomicznej” na „uniwersytet ekonomiczny” powinna pociągnąć za sobą w pierwszej kolejności zmianę myślenia o sobie przez wspólnotę akademicką, a następnie zmianę w sposobie jej działania. Brak autentycznej i twórczej refleksji nad miejscem uniwersytetu ekonomicznego w narodzie i w społeczeństwie może prowadzić u członków wspólnoty akademickiej do zaniku poczucia ich własnej tożsamości, a u pozostałych członków narodu i społeczeństwa do utraty powagi znaczenia uniwersytetu.

1. Czym jest uniwersytet? Poszukując odpowiedzi na pytanie, czym jest uniwersytet, należy wsłuchać się w głos tych, którzy uniwersytet tworzyli i tworzą. Należy wsłuchać się w głos tych, dla których uniwersytet był i jest miejscem pracy oraz ich osobistego rozwoju. Wśród autorów myślących i piszących o idei uniwersytetu niemało było i jest polskich profesorów. Należy do nich m.in.: Kazimierz Twardowski, Karol Wojtyła (Jan Paweł II), Józef Maria Bocheński, Leszek Kołakowski, Mieczysław Krąpiec, Władysław Stróżewski, Karol Tarnowski. To w ich głos, w sposób szczególny, autor będzie chciał się wsłuchać, szukając odpowiedzi na postawione tu pytanie. Uniwersytet jest instytucją, która powstała w średniowieczu. Średniowieczny uniwersytet zmierzał ku uniwersalnemu ujęciu całej rzeczywistości poprzez nauczanie wszystkich znanych wtedy nauk. Była to instytucja otwarta dla ludzi ze wszystkich warstw społecznych. Łączyła w sobie kształcenie ogólne z zawodowym. Jej autonomii strzegł papież, do którego wspólnota akademicka mogła apelować w przypadku zagrożenia ze strony władzy świeckiej. Podważenie autorytetu Kościoła Katolickiego spowodowało, że na przełomie XVIII i XIX w. uniwersytet uległ istotnym zmianom. W XIX w. wykształciły się cztery jego koncepcje: niemiecka, angielska, amerykańska oraz francuska (Wielgus 2009, s. 33). Na powstanie niemieckiego modelu uniwersytetu mieli wpływ Wilhelm von Humboldt oraz Gottlieb Fichte. W modelu tym uniwersytet był „świątynią czystej wiedzy” (Wissema, Verloop 2009, s. 25). W nim studenci mieli uczyć się myślenia, a nie konkretnego zawodu. Ich kształcenie połączone było z badaniami opartymi na racjonalnym rozumowaniu, argumentacji i eksperymentach. Celem tego kształcenia było zdobywanie wiedzy i prawdy o całej rzeczywistości. Na angielski model uniwersytetu wpływ zasadniczy miał kardynał John Henry Newman. Także i tu kształcenie studentów miało na celu poznanie przez nich prawdy dla niej samej, a nie dla celów praktycznych. Zadaniem uniwersytetu było więc wychowanie dobrego i mądrego człowieka. Nauczanie oddzielano tu jednak od badań naukowych, które miały być domeną akademii (Wielgus 2009, s. 34). W amerykańskiej koncepcji uniwersytetu główny nacisk położony został na to, aby zarówno dydaktyka, jak i badania były podporządkowane praktyce. Wiedza i umiejętności studentów powinny służyć rozwojowi danej dyscypliny naukowej i postępowi. Z kolei w modelu francuskim, którego autorstwo przypisuje się Napoleonowi, uniwersytet był postrzegany jako narzędzie wspierające działanie państwa poprzez kształcenie lojalnych i oddanych obywateli. Zarządzanie uniwersytetem powinno mieć charakter scentralizowany i zajmować się nim powinni urzędnicy państwowi.

ELŻBIETA MĄCZYŃSKA*, PIOTR PYSZ**

Społeczna gospodarka rynkowa i jej współczesne znaczenie Impresje na temat książki H.F. Wünsche Społeczna gospodarka rynkowa Ludwiga Erharda – naukowe podstawy i błędne polityczne interpretacje1 Wprowadzenie Światowy kryzys finansowy i gospodarczy lat 2007–2009 zainicjował ostrą, kontrowersyjną dyskusję na temat aktualnego stanu nauki ekonomii. Po wielu dziesiątkach lat dominacji głównego nurtu neoklasycznej teorii i bazującej na niej doktryny neoliberalnej pojawiło się coraz więcej ocen podkreślających ich nieprzydatność dla rozwiązywania ekonomicznych, socjalnych i ekologicznych problemów współczesnych społeczeństw gospodarujących. W konsekwencji recept dla polityki gospodarczej i społecznej poszukuje się współcześnie także u myślicieli przeszłości. Z jednej strony nastąpił powrót do nauki Johna Maynarda Keynesa. Dotyczy to zarówno makroekonomicznej teorii ekonomii, jak i polityki gospodarczej zmierzającej do wyprowadzenia gospodarek z głębokiego załamania gospodarczego poprzez regulowanie wielkości globalnego popytu za pomocą instrumentarium antykryzysowej polityki gospodarczej. Renesans zainteresowania myślą brytyjskiego ekonomisty sygnalizują liczne publikacje. Wymienić można tu m.in. opublikowaną w 2009 r. książkę Roberta Skidelsky’ego (2009) oraz pracę Josepha E. Stiglitza i Bruce’a C. Greenwalda (2015). Z drugiej strony widoczny jest wzrost zainteresowania koncepcją społecznej gospodarki rynkowej, której realizacja pod kierownictwem Ludwiga Erharda w okresie 1948–1966 przyczyniła się do zachodnioniemieckiego „cudu gospodarczego“. Koncepcję tę analizuje Horst Friedrich Wünsche w książce pt. Społeczna gospodarka rynkowa Ludwiga Erharda – naukowe podstawy i błędne polityczne interpretacje (2015). Zgodnie z anglosaską tradycją myślenia ekonomicznego koncepcja keynesowska eksponuje problematykę bieżącego przebiegu procesu gospodarowania, a koncepcja społecznej gospodarki rynkowej (SGR) w duchu niemieckiej tradycji stawia ład gospodarczy * Prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska – Polska Akademia Nauk, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie; e-mail: zk@pte.pl ** Prof. dr hab. Piotr Pysz – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Hochschule für Wirtschaft und Technik w Vechta, Diepholz, Oldenburg; e-mail: pyszpiotr@googlemail.com 1 Horst Friedrich Wünsche, Ludwig Erhards Soziale Marktwirtschaft – Wissenschaftliche Grundlagen und politische Fehldeutungen (Wünsche 2015).

404

Dyskusje

i politykę jego kształtowania w centrum zainteresowania. Z perspektywy SGR przebieg procesu gospodarowania nie jest czymś samoistnym, gdyż dokonuje się w ramach zestawu stanowionych odgórnie i powstałych oddolnie spontanicznie reguł gry gospodarczej składających się na ład gospodarczy. O ile kluczowym pojęciem myśli keynesowskiej jest globalny popyt, o tyle w koncepcji Erharda i ordoliberalnych teoretyków jest nim ład gospodarczy i społeczny. W omawianej książce Wünsche podejmuje kwestię ładu SGR ukształtowanego pod wpływem myśli i działania Erharda, długoletniego zachodnioniemieckiego ministra gospodarki, wicekanclerza i kanclerza federalnego w okresie 1948–1966. Autor, jako asystent Friedricha Augusta von Hayeka na uniwersytecie w Freiburgu, a następnie osobisty referent Erharda w latach 1973–1977 oraz długoletni dyrektor zarządzający fundacji jego imienia w Bonn, jest w niemieckim obszarze językowym uznanym znawcą tej problematyki. Przedłożona książka jest jego „opus magnum”. Intencją autora jest przedstawienie tego, co stanowi „(…) niezmienny pomimo upływu czasu trzon koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej Erharda” (Wünsche 2015, s. 115). Wünsche jest przekonany, iż jest to sposób myślenia o gospodarce i społeczeństwie, który może okazać się przydatny do rozwiązywania skomplikowanych problemów współczesności. Rezygnacja z niego byłaby błędem fundamentalnym, na który nie wolno sobie pod żadnym pozorem pozwolić. Ekonomia stoi bowiem współcześnie przed wielkim, wręcz rewolucyjnym zadaniem, tj. koniecznością zmiany jej paradygmatu. Metodologię ekonomii głównego nurtu cechuje dążenie upodobnienia się do matematyki, stąd rozwój modelowania matematycznego, co Galbraith ocenia jako „techniczną ucieczkę od realnego świata” (Galbraith 2011, s. 262). Przez to ekonomia oddala się od praktyki życia gospodarczego, które ze „swym chaosem i różnorodnością nie nadaje się do ujęcia w formułę matematyczną” (Galbraith 2011, s. 263). Dążenie do maksymalnego upodobniania ekonomii do matematyki prowadzi do odhumanizowania ekonomii, a tym samym skutkuje erozją jej społecznego charakteru. Ekonomia musi zatem odejść od dominującej dotychczas „ekonomii matematycznej”, ewoluując w kierunku „ekonomii społecznej”. Nie kwestionując przydatności modelowania matematycznego i ekonometrycznego, należy jednak uwzględnić fakt, że modele stanowią narzędzie i nie mogą zastąpić analiz jakościowych. Modele matematyczne nie mogą być wyrocznią, a narzędzia ilościowe bóstwem. Książka Wünsche dotyczy fundamentalnych i żywo w świecie dyskutowanych kwestii kształtowania ładu społeczno-gospodarczego. Autor przedstawia erhardowską koncepcję tego ładu, czyli SGR, jako modelu zorientowanego na harmonijny i trwały rozwój społeczno-gospodarczy, godzący interesy ekonomiczne i społeczne, w tym ekologiczne. Publikacji dotyczących intelektualnego dorobku Erharda jest niemało. Dominują jednak niemieckojęzyczne, co dotyczy także przedstawianej tu książki, i co obok jej walorów merytorycznych stanowi jeden z argumentów na rzecz jej omówienia. Relatywnie niewiele jest publikacji na ten temat w innych językach. Wyjątkiem jest książka Erharda Wohlstand für Alle2 (Erhard 2000). Dzieło to doczekało się bowiem wielu przekładów, w tym także na język polski (Erhard 2012). Jednak argumentów przemawiających za zapoznaniem polskiego czytelnika z dorobkiem Erharda i jego koncepcją SGR jest więcej. Znaczenie znajomości tej koncepcji wynika przede wszystkim z faktu, że społeczna go2 Jednak w niektórych krajach i środowiskach naukowych dzieła Erharda są żywo dyskutowane i komentowane. Dotyczy to także Polski. Dzięki temu, że corocznie od 25 lat dla polskich naukowców i dydaktyków organizowane są w Niemczech – przy wsparciu Fundacji Ludwiga Erharda, a ostatnio także Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej – dwutygodniowe seminaria naukowe, dotyczące kształtowania ładu społeczno-gospodarczego, ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej, co powiększa polskojęzyczny zasób publikacji na ten temat.

ANDRZEJ SŁAWIŃSKI*

Mephistopheles at the Controls of a Helicopter: A Warning from the Adair Turner’s Latest Book On the last pages of his book Between Debt and the Devil Adair Turner states that “Pre-crisis orthodoxy treated free market private credit creation as by definition optimal and fiat money creation as in all circumstances dangerous – the work indeed of the devil”. Now we know that the devil, whose licensed job is to tempt people, might sue them to court, because they tempted themselves to create a highly destructive credit-intense model of economic growth. The price for yielding to this temptation was paid in form of the global banking crisis and the Great Recession it caused. The title of Adair Turner’s newest book suggests that governments in Japan and some Eurozone countries are so overleveraged that it may be necessary to follow Mephistophelian advice and fund their budget deficits through overt money financing to avoid more public debt accumulation. The book’s general message is that policy makers should seek a less credit-intense growth model than the one dominating since the 1970s.

1. The road towards Mephistophelian choice The main cause of the recent global crisis was the fact that since the 1970s commercial banks – institutions with short-term sources of funding – have been involved in massive mortgage lending (Green, Wachter 2007). This produced a negative feedback loop between rising home prices and ever increasing volumes of mortgage lending. In theory excessive bank lending should be restrained by the existence of capital adequacy ratios. In practice, this barrier was circumvented through securitization of mortgage loans. Banks would sell their mortgage loans portfolios to avoid having to increase their capital. To this end they created securitization funds (special investment vehicles) which would purchase and convert (securitize) loans into structured bonds such as MBSs (mortgage backed securities) and CDOs (collateralized debt obligations) whose issuance was among the main causes of the recent global banking crisis. Another natural limit to how much banks can extend mortgage loans is the supply of savings as long-term loans should be funded with long-term financing. This constraint was circumvented when banks started to practice funding their mortgage loans on a massive * Prof.

Andrzej Sławiński – Katedra Ekonomii Ilościowej, Szkoła Główna Handlowa; e-mail: aslawi@sgh.waw.pl

422

Dyskusje

scale with short-term wholesale deposits borrowed from other banks (Shin, Shin 2011; Sławiński 2013). Securitization allowed for a confidence trick to be played. Portfolios of different quality loans were converted into AAA-rated mortgage bonds fit for sale to investment and pension funds. In practice, large American and European banks were too tempted to resist buying CDOs as they offered much higher yields than treasury bonds. Banks kept purchasing illiquid CDOs which exposed them to the risk of a sharp fall in their prices which materialized in summer 2007. The CDO market panic was triggered by the growing number of increasing insolvent subprime borrowers whose loans were securitized. The precipitous fall in CDO prices led directly to fire sales in the MBS market, which produced across the board fall of mortgage bond prices on the global market. As a consequence, banks on both sides of the Atlantic incurred unprecedently large balance-sheet losses. The global banking crisis brought about balance sheet recessions in Europe and in the United States (Koo 2013). Its main symptom was the halting of credit and money creation as the fall in house prices made it impossible for households to refinance their mortgage loans. Instead, they had to repay these loans out of their current incomes which led to a chronic weakness of domestic demand. The problem highlighted in Adair Turner’s book is that public debt in many developed countries (mainly in Japan and some Eurozone states) is so high that it restricts recourse to options involving fiscal expansion in order to engineer an economic recovery (McKinsey 2015). Mounting government debt is particularly risky against the prospects of low inflation and low potential rate of GDP growth which limits the prospects for deleveraging.

2. The case for helicopter money drops The starting point of Adair Turner’s argument for overt money financing of fiscal deficit is that in some developed countries central banks and governments have run out of arms. The former are not able to lower interest rates much below zero, because economic agents can escape into cash holdings1. The latter cannot resort to the classic debt-financed fiscal stimulus, because they are overleveraged. Thus the solution might be the overt money financing (Buiter 2014). From a technical point of view it amounts to government selling zero-coupon perpetuities to the central bank. No interest and no principal payments would be made from the budget. Adair Turner proposes not only money fiscal deficit financing. He is also among a group of economists who point out that the important goal of QE programs is not only to lower long-term interest rates, but also to de facto convert treasury bonds purchased by central banks into zero-coupon perpetuities as proposed by Charles Wyplosz, Pierre Paris (2014) and a number of other prominent economists (Corsetti et. al. 2015). Such a de facto conversion of treasury bonds into zero coupon perpetuities can be attributed to the fact that a central bank which purchases treasury bonds returns to the government not only interest (paying seigniorage), but also principal payments (by reinvesting them), as is a common practice in central banks even after finishing their QE. Hence, the part of a public debt which ends up in central bank balance sheet is de facto converted into zero-coupon bonds in spite of governments declarations of its repayment. 1

Economists postulate to circumvent this barrier by abolishing or taxing money.

WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW

WYBRANE TYTUŁY WYDAWNICZE

POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO

Kazimierz Łaski, Wykłady z makroekonomii. Gospodarka kapitalistyczna bez bezrobocia, Warszawa 2015

Jerzy Kleer, Dobra publiczne: wczoraj – dziś – jutro, Warszawa 2015

Sektor Finansowy. Stymulatory i zagrożenia rozwoju, red. nauk. Krzysztof Pietraszkiewicz, Warszawa 2015

Finanse a dobrobyt społeczny, Robert J. Shiller, Warszawa 2016

EKONOMISTA

Tylko prenumerata zapewni regularne otrzymywanie czasopisma

Warunki prenumeraty 11 Wydawnictwo Key Text

11 RUCH S.A.

EKONOMISTA CZASOPISMO POŚWIĘCONE NAUCE I POTRZEBOM ŻYCIA ZAŁOŻONE W ROKU 1900

2016 3

Indeks 357030 ISSN 2299–6184 Cena 49,20 zł (w tym 23% VAT)

2016

3 W numerze Jerzy OSIATYŃSKI

Quo vadis euro – Unio? Perspektywa ekonomii postkeynesowskiej Adam P. BALCERZAK, Michał Bernard PIETRZAK

Efektywność instytucjonalna krajów Unii Europejskiej Ewa ROMANOWSKA

Wyłaniający się w Polsce model kapitalizmu w świetle typologii odmian kapitalizmu Bruna Amable’a Paulina SPAŁEK

Dwie odmiany kapitalizmu – uwagi na marginesie typologii P.A. Halla i D. Soskice’a

PolskA AkademiA Nauk Komitet Nauk Ekonomicznych

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Wydawnictwo Key Text