Glikman rezerwy demo by keytext

JOANNA KOTOWICZ-JAWOR, dr hab., profesor zwyczajny Wydzia∏u Nauk Ekonomicznych UW, wicedyrektor Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN, cz∏onek Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN, Komitetu PAN „Polska 2000 Plus”, ekspert Rady Strategii Spo∏eczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, cz∏onek kolegium redakcyjnego miesi´cznika „Gospodarka Narodowa”. Jej zainteresowania badawcze to teoria rozwoju gospodarczego, funkcjonowanie mikroekonomicznego mechanizmu alokacji inwestycji, innowacyjnoÊç przedsi´biorstw i przekszta∏cenia strukturalne gospodarki w warunkach transformacji systemowej. Opublikowa∏a 167 prac z zakresu powy˝szej tematyki. Ostatnia ksià˝ka pt. Przebudowa mikroekonomicznego mechanizmu rozwoju (PWN, 1998) uzyska∏a nagrod´ im. Edwarda Lipiƒskiego.

ZBIGNIEW ˚Ó¸KIEWSKI, adiunkt w Zak∏adzie Badaƒ Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN w Warszawie. Zainteresowania naukowe to rachunkowoÊç spo∏eczna, modele równowagi ogólnej, metody badania efektywnoÊci wykorzystania czynników produkcji i statystyka nauki. Autor lub wspó∏autor ponad 40 prac w formie fragmentów ksià˝ek, artyku∏ów, referatów, ekspertyz i recenzji opublikowanych w Polsce, Wielkiej Brytanii, Holandii, Niemczech, Czechach i S∏owacji.

ISBN 83-87251-69-0

Pawe∏ Glikman Joanna Kotowicz-Jawor

REZERWY KAPITA¸U TRWA¸EGO W POLSCE

PAWE¸ GLIKMAN, dr hab., profesor zwyczajny w Instytucie Nauk Ekonomicznych PAN. Swoje zainteresowania naukowe koncentruje na badaniach w trzech nurtach: rozwoju gospodarczego, a w szczególnoÊci reprodukcji zasobów majàtkowych oraz problematyki inwestycji, mi´dzynarodowej wspó∏pracy gospodarczej oraz polityki naukowo-technicznej. Badania te realizowa∏ w Instytucie Planowania, Instytucie Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wy˝szego, a od 1982 r. w Instytucie Nauk Ekonomicznych PAN. Jako nauczyciel akademicki wyk∏ada∏ na Uniwersytecie ¸ódzkim oraz na Uniwersytecie w Zagrzebiu. Bra∏ udzia∏ w realizacji szeregu mi´dzynarodowych projektów badawczych i uczestniczy∏ w licznych mi´dzynarodowych konferencjach naukowych. Jest autorem 210 prac, w tym 15 ksià˝ek napisanych samodzielnie oraz we wspó∏autorstwie. Do najwa˝niejszych prac nale˝à: EfektywnoÊç inwestycji zwiàzanych z handlem zagranicznym (PWE, Warszawa 1965), Reprodukcja majàtku trwa∏ego w Polsce (PWE, Warszawa 1987), Science and Technology in Poland (Longman, London 1988), Recessio, Stagnation and Ways Out (M.E. Sharpe, N. York 1993), Systemowe determinanty i kierunki restrukturyzacji majàtku trwa∏ego w przemyÊle (Poltext, Warszawa 1993), Ciàg∏oÊç i transformacja gospodarki (Key Text, Warszawa 1997).

eytex

Zbigniew ˚ó∏kiewski

REZERWY KAPITA¸U TRWA¸EGO W POLSCE praca pod kierunkiem naukowym Paw∏a Glikmana

Wydawnictwo Key Text

REZERWY

KAPITA存U TRWA存EGO W POLSCE

Pawe∏ Glikman Joanna Kotowicz-Jawor Zbigniew ˚ó∏kiewski

REZERWY

KAPITA¸U TRWA¸EGO W POLSCE

praca pod kierunkiem naukowym Paw∏a Glikmana

Wydawnictwo Key Text Warszawa 2000

Redaktor Ma∏gorzata Bednarkiewicz

Redaktor techniczny Jolanta Ugorowska

Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badaƒ Naukowych

ISBN 83-87251-69-0

Ark. wyd. 20, ark. druk. 14 Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. Warszawa ul. Prosta 2/14 tel. 654 83 34, tel./fax 620 66 24

쐌

Spis treÊci

Przedmowa ................................................................................................

1 Rezerwy kapita∏u trwa∏ego a rentownoÊç produkcji ..................... 1.1. Wst´p .................................................................................................... 1.2. Rezerwy kapita∏u trwa∏ego jako czynnik zmian produkcji .............. 1.3. Dwa warianty skutków obni˝enia stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych ...................................................................................... 1.4. Proces reprodukcji w warunkach porecesyjnego wzrostu gospodarki 1.5. Rekapitulacja ........................................................................................ 1.6. Oznaczenia ........................................................................................... Literatura .....................................................................................................

11 11 13 17 22 25 26 28

2 Wykorzystanie zdolnoÊci produkcyjnych a zmiany cen i kosztów 2.1. Wst´p .................................................................................................... 2.2 Co nale˝y rozumieç przez wykorzystanie zdolnoÊci produkcyjnych? 2.3. Wykorzystanie zdolnoÊci produkcyjnych w analizie mikroekonomicznej .................................................................................................. 2.4. Rozró˝nienie mi´dzy kosztami sta∏ymi i zmiennymi ....................... 2.5. Wykorzystanie zdolnoÊci produkcyjnych a inflacja .......................... 2.6. Stopieƒ wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w krajach OECD Literatura .....................................................................................................

29 29 30 31 33 35 38 39

3 Przeglàd metod wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w Polsce i na Êwiecie ......................................................................................... 3.1. Wst´p ....................................................................................................

40 40

Rezerwy kapita∏u trwa∏ego w Polsce

3.2. Przeglàd metod badania wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych .. 3.2.1. Mierniki statystyczne ................................................................ 3.2.2. Metody ekonometryczne .......................................................... 3.2.3. Badania ankietowe .................................................................... 3.2.4. Metody mieszane ...................................................................... 3.3. Podsumowanie ..................................................................................... Literatura .....................................................................................................

42 43 45 51 54 55 56

4 Ocena rezerw kapita∏u trwa∏ego w Polsce na podstawie badaƒ koniunktury ............................................................................................... 4.1. Wst´p .................................................................................................... 4.2. Ogólna charakterystyka badaƒ ........................................................... 4.2.1. Porównanie badanej próby z populacjà generalnà ................ 4.2.2. Zasoby produkcyjne badanych przedsi´biorstw i ich wykorzystanie .......................................................................................... 4.3. Odpowiedzi na pytania ankietowe ..................................................... 4.3.1. Nadwy˝ki zdolnoÊci produkcyjnych w stosunku do popytu .. 4.3.2. Nadwy˝ki zatrudnienia w stosunku do produkcji .................. 4.3.3. Potencjalny wzrost produkcji przy danym majàtku trwa∏ym i zatrudnieniu ............................................................................ 4.3.4. Bariery popytu ........................................................................... 4.4. Zwiàzki korelacyjne ............................................................................. 4.5. Zakoƒczenie ......................................................................................... Literatura .....................................................................................................

58 58 60 62 69 83 83 87 92 100 105 107 108

5 Gospodarka majàtkiem trwa∏ym przedsi´biorstw w okresie transformacji (wyniki badaƒ empirycznych) .............................................. 109 5.1. Wst´p .................................................................................................... 5.2. Racjonalizacja wykorzystania aparatu wytwórczego w I fazie transformacji ................................................................................................. 5.3. Inwestycje i modernizacja majàtku trwa∏ego w latach 1994–1997 .. 5.4. Gospodarowanie majàtkiem trwa∏ym przedsi´biorstw przemys∏owych – 1997 r. ....................................................................................... Literatura .....................................................................................................

109 109 113 125 130

6 Statystyczne i ekonometryczne oceny stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych ....................................................................... 131 6.1. Wst´p .................................................................................................... 6.2. Statystyczna ocena stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych 6.2.1. Opis metody .............................................................................. 6.2.2. Wyniki obliczeƒ .........................................................................

131 132 132 135

Spis treÊci

6.3. Metoda granicznej funkcji produkcji ................................................. 6.3.1. Opis metody .............................................................................. 6.3.2. Wyniki obliczeƒ ......................................................................... 6.4. Wykorzystanie zdolnoÊci produkcyjnych w dzia∏alnoÊci produkcyjnej wed∏ug form w∏asnoÊci .................................................................. 6.4.1. Metoda obliczeƒ ........................................................................ 6.4.2. Wyniki obliczeƒ ......................................................................... 6.5. Podsumowanie i wnioski ..................................................................... Literatura .....................................................................................................

7 142 142 145 155 155 156 158 166

7 Ocena Êrodków trwa∏ych za pomocà metod stosowanych w krajach OECD ................................................................................................... 168 7.1. Ocena wartoÊci rzeczowych zasobów kapita∏owych w krajach OECD 7.1.1. Uwagi wst´pne .......................................................................... 7.1.2. Metoda DOC ............................................................................. 7.1.3. WartoÊç brutto Êrodków trwa∏ych wed∏ug PIM ..................... 7.1.4. Porównanie wyników uzyskanych na podstawie DOC i PIM 7.2. Zastosowanie metod PIM w Polsce ................................................... 7.2.1. Uwagi wst´pne .......................................................................... 7.2.2. Wyniki obliczeƒ ......................................................................... 7.2.3. Podsumowanie ........................................................................... 7.3. Kapita∏ w analizach produkcyjnoÊci czynników produkcji .............. 7.3.1. Uwagi ogólne ............................................................................. 7.3.2. Zasoby versus strumienie ......................................................... 7.3.3. Badania produkcyjnoÊci wieloczynnikowej (MFP) na podstawie cen dzier˝awnych ............................................................... 7.3.4. Badanie MFP na podstawie amortyzacji zasobu kapita∏owego 7.4. Odnowa i amortyzacja Êrodków trwa∏ych. Uj´cie teoretyczne i rozwiàzanie praktyczne stosowane w krajach OECD ........................... 7.4.1. Uwagi ogólne ............................................................................. 7.4.2. Amortyzacja i odnowa w warunkach gospodarki administrowanej centralnie ........................................................................ 7.4.3. Amortyzacja i odnowa w Systemie Rachunków Narodowych (SNA) ......................................................................................... 7.5. Zmniejszenie zasobów kapita∏owych (desinvestments) .................... Literatura .....................................................................................................

168 168 169 171 177 178 178 181 184 185 185 186

Wnioski z badaƒ .......................................................................................

211

Aneks ...........................................................................................................

215

187 190 194 194 199 201 205 209

쐌

Przedmowa

Praca sk∏ada si´ z siedmiu rozdzia∏ów. Rozdzia∏ pierwszy (autor P. Glikman) stanowi studium teoretyczne wp∏ywu wykorzystania rezerw kapita∏owych w okresie recesji i porecesyjnego o˝ywienia gospodarki na jej rentownoÊç. Autor w swoich teoretycznych uogólnieniach odwo∏uje si´ przede wszystkim do doÊwiadczenia gospodarki polskiej. Rozdzia∏ 2 ma tak˝e charakter teoretyczny (autor P. Glikman). Dotyczy on zale˝noÊci mi´dzy stopniem wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych a kszta∏towaniem si´ kosztów i cen, jakie stwierdzono na podstawie obserwacji g∏ównie gospodarki Stanów Zjednoczonych. Rozdzia∏ 3 ma charakter opisowy (autor Z. ˚ó∏kiewski). Stanowi on przeglàd metod badania wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych stosowanych w Polsce i na Êwiecie. Rozdzia∏y 4 i 5 zosta∏y poÊwi´cone analizie badaƒ ankietowych dotyczàcych ró˝nych aspektów funkcjonowania i wykorzystania zasobów kapita∏u trwa∏ego w Polsce. W rozdziale 4 (autor P. Glikman) przedmiotem analizy jest materia∏ empiryczny przygotowany przez Departament Przedsi´biorstw GUS na podstawie prowadzonych od wielu lat badaƒ ankietowych nad koniunkturà w przemyÊle i w budownictwie. G∏ówna uwaga zosta∏a tu zwrócona na problematyk´ majàtku trwa∏ego i wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych. Analiza wysz∏a jednak poza te ramy i obj´∏a inne aspekty dzia∏alnoÊci przedsi´biorstw, jak problematyka zatrudnienia, rentownoÊci, zale˝noÊci korelacyjnych mi´dzy potencja∏em produkcyjnym a efektami jego eksploatacji i itp. W rozdziale 5 (autorka J. Kotowicz-Jawor) omawiany jest materia∏ ankietowy uzyskany od wybranych przedsi´biorstw, które stanowià przedmiot wieloletnich obserwacji prowadzonych przez Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych. Wspomniany materia∏ ankietowy, jak i poprzednio omówiony, dotyczy∏ podobnego kr´gu zagadnieƒ. Konfrontacja obu tych materia∏ów da∏a

Rezerwy kapita∏u trwa∏ego w Polsce

jednak mo˝liwoÊç rozszerzenia pola widzenia g∏ównego problemu ca∏ego projektu badawczego – rezerw kapita∏u trwa∏ego, jakimi dysponuje gospodarka polska i naÊwietlenia tego zagadnienia z wielu stron. Rozdzia∏ 6 zawiera wyniki badaƒ statystycznych i ekonometrycznych nad wykorzystaniem zdolnoÊci produkcyjnych w Polsce (autor Z. ˚ó∏kiewski, obliczenia P. Woêniak). W odró˝nieniu od badaƒ ankietowych omawianych w rozdziale 4 i 5, analiza przedstawiona w rozdziale 6 opiera si´ na materiale statystycznym. Przetestowane zosta∏y dwie metody: pierwsza – porównania faktycznej produkcji ze szczytowà (metod L.R. Kleina), druga – granicznej funkcji produkcji. Badanie jest bardzo szerokie, obejmuje bowiem przemys∏ przetwórczy (sekcja D – dzia∏alnoÊç produkcyjna) oraz inne sekcje gospodarki narodowej. Podj´to tak˝e prób´ obliczenia stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych z uwzgl´dnieniem podzia∏u na sektory w∏asnoÊci. Przedmiotem rozdzia∏u 7 (autor P. Glikman i Z. ˚ó∏kiewski) jest analiza metod stosowanych w krajach OECD do oceny wartoÊci zasobów kapita∏owych. Omawiana jest tu zw∏aszcza powszechnie stosowana w tych krajach metoda Perpetual Inventory Method (PIM) polegajàca na ocenie wartoÊci tych zasobów jako sumy nak∏adów inwestycyjnych zrealizowanych w pewnym okresie, analizowane sà zalety i s∏abe strony tej metody, a tak˝e pokazane jest porównanie wyników uzyskanych z wykorzystaniem PIM oraz tradycyjnych metod oceny wartoÊci zasobów kapita∏owych. Problemy te analizowane sà w punktach 7.1–7.5 autorstwa Z. ˚ó∏kiewskiego. Analiza pozosta∏ych fragmentów rozdzia∏u 7 opiera si´ na materia∏ach konferencji, która odby∏a si´ w marcu 1997 r. w Canberra (Australia), poÊwi´conej problematyce pomiaru zasobów kapita∏owych. Fragmenty te (autor P. Glikman) zawierajà analizy ró˝nych aspektów funkcjonowania zasobów kapita∏owych (odnowa i amortyzacja, kapita∏ w analizach wieloczynnikowej produktywnoÊci, likwidacja zasobów). Tak szerokie potraktowanie problematyki pomiaru zasobów kapita∏owych by∏o podyktowane nie tylko tym, i˝ ÊciÊle wià˝e si´ ona z g∏ównym nurtem badanej tematyki, ale te˝ celowoÊcià przybli˝enia czytelnikom polskim (zw∏aszcza statystykom zajmujàcych si´ ewidencjà Êrodków trwa∏ych) metody PIM, która jest podstawà tej ewidencji w krajach OECD.

1 Rezerwy kapita∏u trwa∏ego a rentownoÊç produkcji

1.1 Wst´p Rezerwy kapita∏u trwa∏ego to nieczynny majàtek trwa∏y, nie wykorzystywany w danym czasie wskutek barier (najcz´Êciej ograniczeƒ popytu lub barier innego typu) utrudniajàcych pe∏ne jego wykorzystanie, zgodnie z normatywami technicznymi. Szersza interpretacja tej definicji podana jest ni˝ej. Nie nale˝y jednak uto˝samiaç rezerw kapita∏u trwa∏ego ze zdolnoÊcià produkcyjnà. To ostatnie pojćie kojarzy si´ bowiem z efektem eksploatacji kapita∏u trwa∏ego, a ÊciÊlej mówiàc – zdolnoÊcià uzyskania produkcji z eksploatacji aparatu wytwórczego (majàtku trwa∏ego i si∏y roboczej), zaÊ rezerwy kapita∏u trwa∏ego pojawiajà si´ wówczas, gdy odsetek wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnej znajduje si´ poni˝ej 100%. Te dwa pojćia – aczkolwiek ze sobà ÊciÊle zwiàzane – nie sà zatem to˝same ani jakoÊciowo, ani te˝ w wymiarze iloÊciowym. Stopieƒ wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych (capital utilization), a wić relacja stanu faktycznego do normatywnego, mo˝e, ale nie musi si´ pokrywaç ze stopniem wykorzystania majàtku trwa∏ego. Bardziej szczegó∏owo kwestie te sà rozwa˝ane dalej. Rezerwy kapita∏u trwa∏ego mogà byç natomiast zwiàzane z inwestycjami w kapita∏ trwa∏y. Niezb´dny jest tu jednak komentarz. Inwestycje majà dwojaki wp∏yw na kapita∏ trwa∏y. Je˝eli je ujmowaç w kategoriach brutto, wówczas jedna cz´Êç jest skierowana na wymian´ zu˝ytych sk∏adników majàtku trwa∏ego. Z regu∏y cz´Êç ta nie powi´ksza wartoÊci funkcjonujàcego majàtku, mo˝e natomiast wp∏ynàç na zmianà jego efektywnoÊci1. Dlatego te˝ inwestycje te1 Inwestycje przeznaczone na wymian´ zu˝ytych sk∏adników majàtku mogà mieç wy˝szà wartoÊç od majàtku ulegajàcego wymianie (jeÊli obie cz´Êci liczyç w cenach sta∏ych). Dzieje si´

Rezerwy kapita∏u trwa∏ego w Polsce

go typu okreÊla si´ mianem odtworzeniowo-modernizacyjnych. Druga cz´Êç nak∏adów inwestycyjnych (netto) materializuje si´ zatem w postaci wzrostu substancji majàtku, jego wartoÊci brutto. W Polsce w okresie recesji na poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych, kiedy wartoÊç produkcji znacznie spad∏a, wartoÊç brutto majàtku trwa∏ego, wprawdzie minimalnie, ale jednak wzros∏a. Pojawi∏y si´ zatem znaczne rezerwy kapita∏u trwa∏ego2. W tej sytuacji zdawa∏oby si´, ˝e inwestycje powinny ulec redukcji jedynie do rozmiarów niezb´dnych do wymiany fizycznie zu˝ytych sk∏adników majàtku. W rzeczywistoÊci nak∏ady inwestycyjne w Polsce w omawianym okresie znacznie przekracza∏y owe minimum, mimo spadku udzia∏u nak∏adów inwestycyjnych w produkcie krajowym brutto (stopy inwestycji). Inaczej jednak nale˝y traktowaç inwestycje, je˝eli sobie uÊwiadomimy, ˝e w ujćiu netto nak∏ady inwestycyjne równajà si´ przyrostom majàtku trwa∏ego. Je˝eli zaÊ przez majàtek trwa∏y rozumieç jego czynnà cz´Êç, wówczas rezerwy majàtku trwa∏ego sà czynnikiem komplementarnym w stosunku do nak∏adów na tworzenie majàtku. Zilustrujmy t´ tez´ prostym przyk∏adem. W roku t produkcja spad∏a o 20%. ProduktywnoÊç wszystkich segmentów majàtku jest taka sama (co jest uproszczeniem, które w analizie przestawionej ni˝ej uchylimy), zaÊ przed spadkiem by∏ on w pe∏ni wykorzystany, w zwiàzku z tym majàtek równy 20% jego wartoÊci brutto staje si´ unieruchomiony. Tyle wynoszà rezerwy kapita∏u trwa∏ego. JednoczeÊnie inwestycje zrealizowane w roku t powi´kszajà wartoÊç majàtku trwa∏ego o 10%. Mamy wić w sumie wolny potencja∏ równy 32,5% majàtku czynnego (10% : 0,8 + 20% = 32,5%). Je˝eli potencja∏ ten jest wykorzystywany w okresie wzrostu porecesyjnego, to nawet znaczne ograniczenie stopy inwestycji, po∏àczone z podniesieniem stopy konsumpcji, nie powinno ograniczyç dynamiki wzrostu produktu krajowego brutto (PKB), a odwrotnie – mo˝e, i to wyraênie, jà przyspieszyç w porównaniu z okresem przedrecesyjnym. Przedstawiona ni˝ej analiza teoretyczna ma charakter eksplikatywny. Autor próbuje w niej objaÊniç reperkusje polityki stosowanej przez przedsi´biorstwa w okresie transformacji ustrojowej w zakresie reprodukcji ich majàtku trwa∏ego, znajdujàce swój wyraz w rentownoÊci produkcji. Nauki p∏ynàce z tej analizy dla przedsi´biorstw sà oczywiste. Wskazuje ona na to, i˝ przedsi´biorstwa, które w okresie recesji transformacyjnej gospodarowa∏y swoim aparatem wytwórczym tak, jak podmioty ustabilizowanej gospodarki rynkowej, odnoszà z tego korzyÊci w okresie rozwoju porecesyjnego. Jest wszak˝e wielce to wówczas, gdy w celu odtworzenia produkcji utraconej wskutek wycofania z ruchu owych zu˝ytych sk∏adników wprowadza si´ urzàdzenia podnoszàce kapita∏och∏onnoÊç produkcji. JednoczeÊnie owe urzàdzenia wymagaç mogà do swojej obs∏ugi mniejszego zatrudnienia, zapewniajà wić wzrost wydajnoÊci pracy, a tym samym wzrost rentownoÊci produkcji wskutek obni˝enia jednostkowych kosztów robocizny. 2 W rzeczywistoÊci rezerwy by∏y znacznie wi´ksze, poniewa˝ w roku poprzedzajàcym poczàtek procesu transformacji oraz recesji (1989) istnia∏y one w znacznym wymiarze [P. Glikman 1993, s. 36–37].

2 Wykorzystanie zdolnoÊci produkcyjnych a zmiany cen i kosztów

2.1 Wst´p W Stanach Zjednoczonych systematycznym pomiarem stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych zajmuje si´ Zarzàd Systemu Rezerwy Federalnej (Federal Reserve Board; FRB)1. Odpowiednie wskaêniki dla przemys∏u przetwórczego w Stanach Zjednoczonych w latach 1967–1995 kszta∏tujà si´ nast´pujàco: Tablica 2.1 Stopieƒ wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w przemyÊle przetwórczym Stanów Zjednoczonych w latach 1967–1995 Rok

Stopieƒ wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w %

1967 1972 1977 1982 1987 1992 1995

88 78 83 73 82 77 83

èród∏o: C. Corrado, J. Mattey [1997].

1 W opracowaniu wykorzystano analiz´ przeprowadzonà przez pracowników Zarzàdu Systemu Rezerwy Federalnej USA C. Corrado oraz J. Matteya opartà na wynikach badaƒ ankietowych i zaprezentowanà w artykule pt. Capacity Utilization [1997].

Rezerwy kapita∏u trwa∏ego w Polsce

Jak wynika z tabl. 2.1, wahania stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych (z wyjàtkiem 1982 r.) mieszczà si´ w granicach 11 punktów procentowych. Wskaêniki te sà zgodne ze standardem krajów wysoko rozwini´tych, o czym Êwiadczà dane tabl. 2.3. Omówione wskaêniki traktuje si´ jako miary statystyczne mogàce s∏u˝yç do ró˝nego rodzaju analiz z uwzgl´dnieniem zmian w czasie. Stàd te˝ z za∏o˝enia badania te zarówno w Stanach Zjednoczonych (od 1960 r.), jak i w innych krajach OECD prowadzone sà regularnie. W opracowaniu przyj´tym za podstaw´ prezentowanej tu analizy chodzi o refleksj´ nad zale˝noÊciami mi´dzy zmianami stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych (capacity utilization) a inflacjà. Jest to tylko jeden z mo˝liwych aspektów analitycznego zastosowania omawianych wskaêników, majàcy jednak fundamentalne znaczenie, zw∏aszcza dla prognoz makroekonomicznych.

2.2 Co nale˝y rozumieç przez wykorzystanie zdolnoÊci produkcyjnych? Omawiany wskaênik jest relacjà aktualnego poziomu produkcji do odpowiadajàcych jej zdolnoÊci produkcyjnych. Zarzàd Systemu Rezerwy Federalnej USA prowadzi pomiary tego wskaênika w ramach szeroko poj´tego przemys∏u, obejmujàcego oprócz przemys∏u przetwórczego (manufacturing sectors) górnictwo i kopalnictwo oraz produkcj´ energii elektrycznej, zaopatrzenie w gaz i wod´. Pe∏na zdolnoÊç produkcyjna jest rozumiana jako najwy˝szy poziom produkcji, który w danym dziale (grupie) przemys∏u mo˝e osiàgnàç przedsi´biorstwo, bioràc pod uwag´ realistyczny rozk∏ad czasu pracy (zmianowoÊç) oraz pe∏ne zaopatrzenie funkcjonujàcego majàtku trwa∏ego w czynniki komplementarne (surowce, materia∏y, cz´Êci zamienne). Praktyka Stanów Zjednoczonych wykazuje, i˝ przedsi´biorstwa w ramach posiadanego potencja∏u wytwórczego, bez trudu osiàgajà maksymalny poziom produkcji, jaki mog∏yby uzyskaç, gdyby by∏ na nià zbyt. Wskaêniki dotyczàce danego roku przekazywane sà w czwartym kwartale, stàd te˝ wymykajà si´ obserwacje zmian wyst´pujàcych w ciàgu roku. W celu ich uwzgl´dnienia wskaêniki te sà korygowane na podstawie miesi´cznych zmian w poziomie produkcji, jednak˝e bez uwzgl´dnienia zmian w zdolnoÊciach produkcyjnych wynikajàcych z wyd∏u˝enia czasu pracy parku maszynowego, jego zwi´kszenia, innowacji i innych czynników wyznaczajàcych owe zdolnoÊci. Aby mo˝na by∏o uwzgl´dniç te zmiany, co pewien czas korygowane sà zdolnoÊci produkcyjne na podstawie informacji bilansowych, dotyczàcych zrealizowanych inwestycji i in. Równolegle obliczane sà funkcje regresji oparte na d∏ugofalowych informacjach o dynamice

3 Przeglàd metod wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w Polsce i na Êwiecie

3.1 Wst´p Pojćie zdolnoÊci produkcyjnych i stopnia ich wykorzystania nale˝y do tych kategorii ekonomicznych, dla których, mimo cz´stego ich stosowania w ró˝nego rodzaju analizach, trudno podaç precyzyjne i ogólnie przyj´te definicje. Najbardziej bodaj ogólne i jednoczeÊnie powszechne rozumienie pojćia zdolnoÊci produkcyjnych mo˝na sformu∏owaç jako wolumen produkcji osiàgalny przy danym wyposa˝eniu w czynniki produkcji [F. de Leeuw 1962; A. Phillips 1963; R.L. Klein, V. Long 1973; L.R. Forest, J. Raddock 1978; E.J. Champion, Ch.O. Thorpe 1986]. Relacja produkcji aktualnej do osiàgalnej (zdolnoÊci produkcyjnych) wyznacza stopieƒ (wspó∏czynnik) wykorzystania tych zdolnoÊci. W ramach ogólnego rozumienia zdolnoÊci produkcyjnych, przedstawionego powy˝ej, formu∏uje si´ definicje szczegó∏owe, zró˝nicowane przede wszystkim ze wzgl´du na charakter analizy i jednostk´ obserwacji. W pierwszym przypadku (charakter analizy) mo˝na ogólnie rozró˝niç techniczne (in˝ynierskie) i ekonomiczne podejÊcie do pomiaru zdolnoÊci produkcyjnych. W przypadku technicznych ocen zdolnoÊci produkcyjnych, odnoszàcych si´ zwykle do konkretnych maszyn i urzàdzeƒ, linii produkcyjnych bàdê zak∏adów wytwarzajàcych jednorodny produkt, zdolnoÊci produkcyjne wyznacza normatywny czas eksploatacji maszyn i urzàdzeƒ (z uwzgl´dnieniem normatywów przestojów, remontów itp.) oraz ich normatywna wydajnoÊç w jednostce czasu. W literaturze polskiej dla technicznego rozumienia zdolnoÊci produkcyjnych stosuje si´ niekiedy termin mocy produkcyjnych [J. Ho∏ub 1982]. Problemy z tym zwiàzane nie sà istotne z punktu widzenia tego opracowania i nie b´dà dalej omawiane. Ekonomiczne rozumienie pojćia zdolnoÊci produkcyjnych wymaga

Przeglàd metod wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych

uszczegó∏owienia obu cz∏onów podanej wy˝ej ogólnej definicji, tzn. tego, co oznacza osiàgalny poziom produkcji oraz jak rozumieç dane wyposa˝enie w czynniki produkcji. Poziom osiàgalny mo˝e byç rozumiany jako: maksymalny, przy normalnych warunkach u˝ytkowania czynników produkcji [A. Phillips 1963, s. 276; R.L. Klein, V. Long 1973, s. 744], najbardziej efektywny ekonomicznie [F. de Leeuw 1962, s. 833] lub po˝àdany przez jednostk´ produkcyjnà [E.J. Champion, Ch.O. Thorpe 1986, s. 3]. Przyjmowanie maksymalnego osiàgalnego poziomu produkcji do wyznaczania zdolnoÊci produkcyjnych, jakkolwiek najmniej interesujàce teoretycznie, jest najcz´Êciej stosowane do pomiaru zdolnoÊci produkcyjnych, o czym b´dzie mowa w nast´pnych punktach tego opracowania. Zastrze˝enie do takiego kryterium wyznaczania zdolnoÊci produkcyjnych zak∏adu bàdê przedsi´biorstwa bierze si´ stàd, ˝e jest ono niezgodne z przyj´tym modelem zachowania producentów w gospodarce rynkowej, zgodnie z którym przedsi´biorstwo dà˝y do maksymalizacji zysku, nie zaÊ wolumenu produkcji i osiàga punkt równowagi krótkookresowej dla minimum kosztów przeci´tnych. WielkoÊç produkcji odpowiadajàca temu punktowi mo˝e wi´c byç traktowana przez przedsi´biorstwo jako jego zdolnoÊci produkcyjne, zw∏aszcza gdy jego krzywa kosztów kraƒcowych przebiega stromo w gór´ na prawo od tego punktu. Stàd jeszcze inna propozycja, by zdolnoÊci produkcyjne wyznacza∏ punkt, w którym koszty kraƒcowej jednostki produktu „znacznie” przekraczajà minimalne koszty przeci´tne [F. de Leeuw 1962, s. 834]. Wówczas, w sytuacji rynku wolnokonkurencyjnego, przedsi´biorstwo nie zareaguje na wzrost popytu wzrostem poda˝y powy˝ej tego punktu, bowiem b´dzie si´ to dla niego wiàzaç z ujemnymi zyskami. Po˝àdany poziom zdolnoÊci produkcyjnych jest zazwyczaj uto˝samiany z poziomem gwarantujàcym najni˝sze koszty przeci´tne [F. de Leeuw 1962; E.J. Champion, Ch.O. Thorpe 1986]. Ró˝ne wynikajàce stàd definicje zdolnoÊci produkcyjnych implikujà – rzecz jasna – ró˝ne rozumienie stopnia ich wykorzystania w zale˝noÊci od tego, do której wielkoÊci b´dzie odnoszony aktualny poziom produkcji. Zró˝nicowanie wyst´pujàcych w literaturze przedmiotu definicji zdolnoÊci produkcyjnych zale˝y te˝ od za∏o˝eƒ co do aparatu produkcyjnego, który owe zdolnoÊci generuje. Zwykle przyjmuje si´, ˝e chodzi o historycznie obserwowane wyposa˝enie w czynniki wytwórcze w warunkach normalnej eksploatacji [A. Phillips 1963; L.R. Klein, V. Long 1973]. Niekiedy proponuje si´, by by∏a to „maksymalna iloÊç produkcji, którà mo˝na uzyskaç... w optymalnych (podkreÊlenie – Z.˚.) warunkach techniczno-organizacyjnych i ekonomicznych”, jak piszà autorzy has∏a zdolnoÊç produkcyjna w Ma∏ej encyklopedii ekonomicznej [1974, s. 934]. Jeszcze inny warunek dotyczàcy aparatu produkcyjnego formu∏ujà L.R. Klein i R.S. Preston [1967], którzy w przypadku badaƒ stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych na szczeblu ga∏´zi produkcji przyjmujà, ˝e gospodarka osiàga pu∏ap zdolnoÊci produkcyjnych, gdy aparat produkcyjny absorbuje ca∏e dost´pne zasoby czynników produkcji. Rozumienie zdolnoÊci produkcyjnych i stopnia ich wykorzystania zale˝y tak˝e od szczebla pomiaru tych wielkoÊci. Ró˝ni autorzy [L.R. Klein i V. Long

4 Ocena rezerw kapita∏u trwa∏ego w Polsce na podstawie badaƒ koniunktury

4.1 Wst´p Rozwój gospodarki polskiej, jaki obserwujemy od 1992 r., w wi´kszej lub mniejszej mierze jest oparty na wykorzystaniu wolnych mocy produkcyjnych oraz istniejàcych w przedsi´biorstwach rezerw zatrudnienia (ukrytego bezrobocia). Wzrost poda˝y dóbr i us∏ug w ostatnich latach ma zatem dwojakie êród∏o zasilenia: bezinwestycyjne oraz inwestycyjne1. Ni˝ej zajmiemy si´ analizà pierwszego z tych êróde∏. Stwierdzenie, i˝ rozwój gospodarki jest w wi´kszym lub mniejszym stopniu oparty na wykorzystaniu wolnych mocy produkcyjnych, nie wydaje si´ kontrowersyjne. Nie powinno ono budziç sprzeciwu, je˝eli zestawi si´ ze sobà dwa fakty: 1) w ca∏ym okresie powojennym produkcyjny majàtek trwa∏y nieustannie wzrasta∏, 2) w okresie tym trend produkcyjny niejednokrotnie si´ za∏amywa∏, a szczególnie silnie dwukrotnie – w latach 1979–1982 (spadek materialnego produktu narodowego brutto o 19,1%) i 1990–1991 (spadek produktu 1 Wed∏ug oceny autora wzrost PKB w Polsce w latach 1992–1996 dzi´ki inwestycjom (czynnik 1) oraz dzi´ki poprawie wykorzystania funkcjonujàcego potencja∏u wytwórczego (czynnik 2) kszta∏towa∏ si´ nast´pujàco:

Lata 1992 1993 1994 1995 1996 P. Glikman [1997].

Ogólny wskaênik wzrostu PKB (%) 2,6 3,8 5,2 7,0 6,0

Czynnik 1 ( %) 2,6 3,4 3,8 3,3 4,3

Czynnik 2 (%) – 0,4 1,4 3,8 1,7

Ocena rezerw kapita∏u trwa∏ego na podstawie badaƒ koniunktury

krajowego brutto – o 18,3%). W rezultacie w obu tych okresach zaznaczy∏o si´ silne zmniejszenie stopnia wykorzystania majàtku trwa∏ego2. Stàd te˝ na samym poczàtku porecesyjnego wzrostu w latach dziewi´çdziesiàtych gospodarka polska dysponowa∏a znacznymi rezerwami kapita∏u trwa∏ego. Istnia∏y te˝ rezerwy zatrudnienia (ukrytego bezrobocia), spadek PKB by∏ bowiem silniejszy od spadku liczby pracujàcych, która w latach 1990–1991 zmniejszy∏a si´ jedynie o 4,73. Wed∏ug oceny autora rezerwy zdolnoÊci produkcyjnych w latach 1980–1994 kszta∏towa∏y si´ nast´pujàco (tabl. 4.1). Tablica 4.1 Stopieƒ niewykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w gospodarce polskiej (w %) Lata

Przemys∏

Budownictwo

Transport i ∏àcznoÊç

1980 1985 1991 1992 1994

19,7 22,6 47,5 47,8 44,6

40,0 16,0 25,0 33,6 46,6

20,0 15,3 29,8 32,5 38,6

èród∏o: P. Glikman, M. Kabaj, T. Muszkiet, Ciàg∏oÊç i transformacja gospodarki, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1997, s. 42.

Oceny te nie odbiegajà w sposób wyraêny od innych szacunków, choç opieraç si´ mogà na ró˝niàcych si´ od siebie metodach [W. Janasz, E. Urbaƒczyk, T. Wa˝niewski 1988, rozdz. VII]. Spór nie dotyczy zatem tego, czy w gospodarce polskiej istniejà rezerwy, o których tu mowa, lecz stopnia przystosowania tych rezerw do istniejàcej i przewidzianej na najbli˝sze lata struktury popytu. Trudno na podstawie danych statystycznych odpowiedzieç na to pytanie. 2 Dynamika wzrostu majàtku trwa∏ego nie musi byç to˝sama z dynamikà zdolnoÊci produkcyjnych. Rozwa˝ajàc obie te kategorie w uj´ciu makroekonomicznym, przez dynamik´ zdolnoÊci produkcyjnych rozumie si´ procentowe zmiany ilorazów wartoÊci brutto majàtku trwa∏ego przez normatywny wspó∏czynnik majàtkoch∏onnoÊci produkcji. Ocena tego wspó∏czynnika mo˝e byç niezmienna, co zw∏aszcza wyst´puje wówczas, gdy post´p techniczny wdra˝any wraz z inwestycjami jest typu neutralnego. Wówczas – rzecz jasna – dynamika majàtku trwa∏ego jest taka sama jak zdolnoÊci produkcyjnych. Je˝eli jednak na podstawie obserwacji tendencji post´pu technicznego ocena wspomnianego wspó∏czynnika si´ zmieni, wówczas te˝ dynamika obu procesów b´dzie odmienna. 3 Z zestawienia przytoczonych wskaêników wynika, i˝ wskutek recesji wielkoÊç ukrytego bezrobocia na poczàtku 1992 r. wynios∏a 13,6% ogó∏u populacji. Nie jest to jednak ca∏kowity odsetek ukrytego bezrobocia w tym okresie, do niego nale˝y bowiem dodaç wskaênik procentowy ukrytego bezrobocia istniejàcego na poczàtku transformacji (1989), który wed∏ug szacunku autora wyniós∏ 20,9% ogó∏u pracujàcych w gospodarce narodowej [P. Glikman, 1993, s. 27].

5 Gospodarka majàtkiem trwa∏ym przedsi´biorstw w okresie transformacji (wyniki badaƒ empirycznych)

5.1 Wst´p Fundamentalnym zmianom funkcjonowania mikroekonomicznego mechanizmu rozwoju w okresie transformacji ustrojowej towarzyszy∏y i nadal towarzyszà zasadnicze procesy adaptacyjne w sferze gospodarowania majàtkiem trwa∏ym. Mo˝na wyró˝niç trzy podstawowe fazy przebiegu tych procesów (z podokresami omówionymi w dalszych rozwa˝aniach): Faza I – okres dostosowaƒ przej´tego z gospodarki niedoboru nadmiernie rozbudowanego, wadliwego strukturalnie i zdekapitalizowanego aparatu wytwórczego do ostrych ograniczeƒ popytowych i nowego otoczenia systemowego. Faza II – okres wzrostu popytu krajowego kreowanego przez dynamicznie rozwijajàcy si´ sektor prywatny, o˝ywienia inwestycyjnego i procesów odtworzeniowo-modernizacyjnych majàtku trwa∏ego. Faza III – okres s∏abnàcej zdolnoÊci przedsi´biorstw do akumulowania wolnych Êrodków kapita∏owych, nieznacznego spowolnienia tempa inwestowania, ponownego narastania bariery popytu hamujàcej tempo rotacji kapita∏u i procesy modernizacyjne aparatu wytwórczego.

5.2 Racjonalizacja wykorzystania aparatu wytwórczego w I fazie transformacji We wst´pnej fazie przekszta∏ceƒ systemowych drastyczne ograniczenia popytowe, utrata cz´Êci zagranicznych rynków zbytu i bardzo wysoki stopieƒ zu˝y-

110

Rezerwy kapita∏u trwa∏ego w Polsce

cia aparatu wytwórczego oraz wadliwa jego struktura spowodowa∏y znaczàce obni˝enie stopnia wykorzystania tego majàtku. Prowadzone badania przedsi´biorstw przemys∏owych w 1991 r. wykaza∏y, i˝ radykalnie zwi´kszy∏ si´ udzia∏ firm o najni˝szym stopniu eksploatacji zdolnoÊci produkcyjnych. Udzia∏ przedsi´biorstw w przedziale do 60% tego wykorzystania wzrós∏ w tym okresie do 20% w stosunku do 14% w 1990 r. Oko∏o 30% przedsi´biorstw wykorzystywa∏o majàtek w 60–70%. RównoczeÊnie znaczàco zmniejszy∏ si´ udzia∏ przedsi´biorstw o najwy˝szym stopniu wykorzystania Êrodków trwa∏ych. I tak w przedziale 90–100% udzia∏ ten spad∏ z 19 do 11%. O 8 punktów procentowych spad∏ tak˝e w tym czasie udzia∏ firm plasujàcych si´ w przedziale 80–90%. Nale˝y podkreÊliç, i˝ najni˝szy stopieƒ eksploatacji majàtku, tj poni˝ej 50% wykaza∏o oko∏o 20% badanych przedsi´biorstw przemys∏u elektromaszynowego. Tak˝e w tej ga∏´zi nastàpi∏ najwi´kszy spadek liczby firm w przedzia∏ach najwy˝szego stopnia wykorzystania. Mia∏o to szczególnie negatywny wp∏yw na mo˝liwoÊci dokonywania zmian strukturalnych produkcji w nast´pnych latach transformacji. Okres g∏´bokiej recesji, wprowadzania restrykcyjnych regulatorów antyinflacyjnej polityki stabilizacyjnej, drastycznego spadku si∏y nabywczej ludnoÊci i utraty rynków zagranicznych szczególnie znaczàco obni˝y∏ stopieƒ eksploatacji aparatu wytwórczego w wi´kszoÊci naukoch∏onnych dziedzin produkcji. Tablica 5.1 Szacunek udzia∏u przedsi´biorstw wed∏ug stopnia wykorzystania aparatu wytwórczego (%) 1990 Wyszczególnienie Liczba przedsi´biorstw 90–100 80–90 70–80 60–70 poni˝ej 60

1991

I II III IV I II III kwarta∏ kwarta∏ kwarta∏ kwarta∏ kwarta∏ kwarta∏ kwarta∏ 40 100

40 100

41 100

42 100

28 17 23 20 12

13 27 15 33 12

15 25 10 33 17

12 20 29 24 15

14 12 33 26 15

9 14 24 36 17

9 19 22 26 24

èród∏o: Procesy dostosowawcze... [1992].

Warto dodaç, ˝e obserwowane w tym okresie przedsi´biorstwa stwierdzi∏y, i˝ rozluênienie ograniczeƒ popytowych nie przynios∏oby zwi´kszenia stopnia wykorzystania Êrodków trwa∏ych z uwagi na ich wysokà dekapitalizacj´ oraz trudnoÊci zaopatrzeniowe i kadrowe. Analizy prowadzone w 1992 r. [Warunki pobudzania... 1993] wykaza∏y pog∏´biajàcà si´ skal´ zu˝ycia aparatu wytwórczego w przedsi´biorstwach pu-

6 Statystyczne i ekonometryczne oceny stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych*

6.1 Wst´p Ocen´ stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w gospodarce przeprowadzono przy u˝yciu dwóch metod: statystycznej i ekonometrycznej. Zastosowane tu podejÊcie mo˝na uzasadniç tym, ˝e poj´cia zdolnoÊci produkcyjnych i stopnia ich wykorzystania nale˝à do tych kategorii ekonomicznych, które, mimo cz´stego ich stosowania w ró˝nego rodzaju analizach, trudno ujàç w precyzyjne i ogólnie przyj´te definicje. W konsekwencji w literaturze przedmiotu i praktycznych zastosowaniach proponuje si´ ró˝ne metody pomiaru, dostarczajàce ró˝nych co do wartoÊci i odmiennych co do meritum oszacowaƒ stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych [Z. ˚ó∏kiewski 1997]. Przedstawione ni˝ej wyniki pozwalajà spojrzeç na kwesti´ stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych z jednej strony z perspektywy zmian w dynamice produkcji i majàtku produkcyjnego poszczególnych ga∏´zi gospodarki w okresie 1985–1995 (podejÊcie statystyczne), z drugiej zaÊ strony podstawà oceny sà dane mikroekonomiczne, odnoszàce si´ do pojedynczego roku (podejÊcie ekonometryczne). Prezentowane tu wyniki dotyczà 1995 r., zaÊ punktem ci´˝koÊci analizy jest przemys∏ przetwórczy. W przypadku podejÊcia ekonometrycznego uwzgl´dniono zró˝nicowanie stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych ze wzgl´du na form´ w∏asnoÊci. Wyniki porównano z rezultatami innych badaƒ, w których uwzgl´dnia si´ oceny stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych (np. badania koniunktury). *

Autorem obliczeƒ jest P. Woêniak (Zak∏ad Badaƒ Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN).

132

Rezerwy kapita∏u trwa∏ego w Polsce

6.2 Statystyczna ocena stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych 6.2.1 Opis metody Metody tej klasy opierajà si´ na uznaniu zmian pewnych relacji ekonomicznych (zwykle produkcji do jakiejÊ miary nak∏adów) za symptomatyczne dla zmian stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych, przyj´ciu najkorzystniejszej zaobserwowanej w pewnym okresie relacji za odpowiadajàcà pe∏nemu wykorzystaniu zdolnoÊci produkcyjnych, a nast´pnie wykorzystaniu tej relacji do takiej modyfikacji obserwowanej produkcji, by jako rezultat mo˝na by∏o – zwykle przez zastosowanie prostej operacji arytmetycznej – otrzymaç oszacowanie zdolnoÊci produkcyjnych. Najcz´Êciej spotykane metody z tej grupy oparte sà na tzw. wspó∏czynniku kapita∏owym, czyli relacji produkcji do kapita∏u trwa∏ego (produktywnoÊci Êrodków trwa∏ych) lub jej odwrotnoÊci (majàtkoch∏onnoÊci produkcji). W podejÊciu tym zak∏ada si´, ˝e wspó∏czynnik kapita∏owy jest wielkoÊcià sta∏à w d∏ugim okresie, a jego krótkookresowe wahania odzwierciedlajà zmiany w wykorzystaniu zdolnoÊci produkcyjnych. Czasem odst´puje si´ od tego za∏o˝enia i modeluje si´ za pomocà funkcji trendu zmiennoÊç wspó∏czynnika kapita∏owego, przyjmujàc, ˝e zmiennoÊç ta wynika z ucieleÊnionego post´pu technicznego. Metody tej klasy majà d∏ugà tradycj´ zastosowaƒ [A. Phillips 1963], w tym równie˝ w Polsce [ZdolnoÊci produkcyjne... 1982; G. Górska i Z. ˚ó∏kiewski 1984]. Zastosowana tu metoda porównania produkcji aktualnej ze szczytowà opiera si´ na za∏o˝eniu, ˝e szczytowy, tj. maksymalny obserwowany poziom produkcji (jej wolumen), osiàgni´ty by∏ przy pe∏nym wykorzystaniu majàtku produkcyjnego. JeÊli wi´c odniesiemy produkcj´ obserwowanà do produkcji szczytowej, skorygowanej o zmian´ wolumenu majàtku produkcyjnego mi´dzy oboma momentami, to dostajemy stopieƒ wykorzystania majàtku dla okresu obserwacji. Formu∏´ obliczania stopnia wykorzystania majàtku w wersji zastosowanej w niniejszym opracowaniu przedstawia poni˝szy wzór: X ut = M t * . it / t * ¥ X t * gdzie: u – stopieƒ wykorzystania majàtku w okresie t, Xt – produkcja obserwowana w okresie t, X t** – produkcja szczytowa w okresie t*,

itM/ t* – indeks dynamiki wzrostu majàtku mi´dzy okresami t* i t.

(1)

7 Ocena Êrodków trwa∏ych za pomocà metod stosowanych w krajach OECD

7.1 Ocena wartoÊci rzeczowych zasobów kapita∏owych w krajach OECD 7.1.1 Uwagi wst´pne W krajach OECD wyró˝nia si´ dwie metody obliczania wartoÊci rzeczowych zasobów kapita∏owych (materialnych Êrodków trwa∏ych)1. Jednà okreÊla si´ jako metod´ bezpoÊrednich obserwacji kapita∏u (DOC – Direct Observation of Capital), drugà – jako metod´ nieprzerwanej inwentaryzacji (PIM – Perpetual Inventory Method). Na konferencji, której do materia∏ów tu si´ odwo∏ujemy, przedmiotem dyskusji by∏y g∏ównie rzeczowe Êrodki trwa∏e jako poddajàce si´ mniej lub bardziej ÊciÊlej wycenie (przy omawianiu obu wspomnianych metod b´dziemy pos∏ugiwali si´ ich angielskimi skrótami – DOC i PIM). Metoda bezpoÊrednich obserwacji (DOC) stosowana jest w nielicznych krajach (Holandia, Kanada). Autorzy referatów zgodnie podkreÊlajà, i˝ jest 1 Oprócz rzeczowych Êrodków trwa∏ych w statystyce krajów OECD znane sà równie˝ metody inwentaryzacji nierzeczowych Êrodków trwa∏ych (filmy, oprogramowania komputerowe, dzie∏a sztuki). Szerzej na ten temat mowa jest w referacie zg∏oszonym na konferencj´ nt. zasobów kapita∏owych w Canberra przez Biuro Statystyki w Australii pt. Implementation of SNA 93 Changes to Gross Fixed Capital Formation and the Asset Boundary.

Ocena Êrodków trwa∏ych za pomocà metod stosowanych w krajach OECD

169

ona dok∏adniejsza od PIM. Ma jednak t´ istotnà wad´, ˝e jest niewspó∏miernie dro˝sza [J. Frenken; M. Jaffey].

7.1.2 Metoda DOC Metoda DOC polega na bezpoÊredniej ewidencji Êrodków trwa∏ych w wybranej grupie przedsi´biorstw, w wi´kszoÊci tych samych (wyjàtek przedsi´biorstwa znik∏e z rynku lub tworzàce fuzje). W Holandii z poczàtku (1980) by∏y to badania eksperymentalne (przemys∏ tytoniowy, opakowania maszyn), od 1986 r.obejmujà one prób´ reprezentujàcà ca∏y przemys∏ przetwórczy, a tak˝e rolnictwo oraz przemys∏ wydobywczy. Pracownicy Centralnego Urz´du Statystycznego badajàcy w sposób ciàg∏y te same przedsi´biorstwa majà z regu∏y (a wić nie zawsze) do swojej dyspozycji zapisy ksi´gowe nabycia okreÊlonych Êrodków trwa∏ych (w cenach nabycia – aquizition costs), liczb´ lat funkcjonowania tych Êrodków. Problem nastrćzajàcy najwi´ksze trudnoÊci to aktualizacja Êrodków trwa∏ych, a wić wycena w cenach odtworzenia oraz w cenach bie˝àcych uwzgl´dniajàcych aktualnà sprawnoÊç technicznà. Jak bardzo z∏o˝ony jest to problem wystarczy podaç przyk∏ad wyceny trzyletniego samochodu, który znajduje si´ w sprzeda˝y na tzw. second-hand market, oraz trzyletniego komputera, do wyceny którego nie ma ˝adnych wiarygodnych informacji. Badania prowadzone sà w bardzo szerokim zakresie, obejmujà bowiem znacznà liczba przedsi´biorstw przemys∏owych zatrudniajàcych ponad 100 osób. Sà one powtarzane co pi´ç lat. Natomiast mniejsze przedsi´biorstwa, o liczebnoÊci wielokrotnie wi´kszej od tych, które sà przedmiotem badaƒ, szacuje si´ na podstawie wartoÊci Êrodków trwa∏ych na jednego zatrudnionego w przedsi´biorstwach wi´kszych oraz liczby zatrudnionych w firmach ma∏ych (pozostajàcych poza bezpoÊrednià obserwacjà). Nastrćza to pewne trudnoÊci pociàgajàce za sobà niedok∏adnoÊci rachunku. Obliczenia te oparte sà bowiem na za∏o˝eniach identycznej produktywnoÊci Êrodków trwa∏ych w firmach du˝ych i ma∏ych, co przeczy zarówno twierdzeniom teorii wzrostu gospodarczego, jak i obserwacjom. Uwzgl´dniajàc jednak stosunkowo niedu˝y udzia∏ firm zatrudniajàcych do 100 osób w ogólnej wartoÊci brutto Êrodków trwa∏ych ca∏ego przemys∏u (10–15%), b∏àd z tego tytu∏u w ogólnych obliczeniach jest stosunkowo niewielki. Trudniejsza jest natomiast kwestia wyceny Êrodków trwa∏ych w cenach odtworzenia i bie˝àcych. Informacje na ten temat sà rozproszona, im starsze sà urzàdzenia w eksploatacji, tym trudniej znaleêç dla nich odpowiedniki w postaci aktualnych cen. Nie wzbudzajà tak˝e ca∏kowitego zaufania informacje (zaczerpni´te z regu∏y od urz´dów podatkowych) s∏u˝àce do wyznaczania stawek amortyzacyjnych, a tym samym – do obliczenia wartoÊci netto zasobów.

쐌

Wnioski z badaƒ

Z badaƒ przeprowadzonych nt. rezerw kapita∏u trwa∏ego nasuwajà si´ wnioski o trojakim charakterze – teoretycznym, metodycznym i empirycznym. Zaznaczyç nale˝y, i˝ badania dotyczàce rezerw kapita∏u trwa∏ego (nie wykorzystanych zdolnoÊci produkcyjnych) w Polsce zosta∏y zrealizowane w szerokim kontekÊcie porównawczym, majàc przede wszystkim na uwadze usytuowanie gospodarki polskiej na tle Êwiata, zw∏aszcza krajów OECD. Za podstawowà przes∏ank´ w analizie teoretycznej przyj´to fakt, i˝ kapita∏ nie jest wartoÊcià homogenicznà (jak to z regu∏y ujmuje si´ w teoriach wzrostu gospodarczego, w których kapita∏ traktowany jest jako jedna wielkoÊç agregatowa), a jest tworem o zró˝nicowanej strukturze efektywnoÊciowej. Fakt ten ma istotne znaczenie dla polityki inwestycyjnej decydujàcej o ca∏ym procesie reprodukcji zasobów kapita∏owych, zw∏aszcza w okresach recesji i porecesyjnego rozwoju gospodarki. Cechà charakterystycznà dla okresów recesji jest zwi´kszenie rezerw kapita∏owych (wolnych mocy produkcyjnych). Istnieje wi´c problem, jakà polityk´ w tym zakresie prowadziç – bez wzgl´du na poziom decyzyjny – rozproszenie owych rezerw na wszystkie generacje majàtku trwa∏ego – niezale˝nie od ich efektywnoÊci czy te˝ skupienie w najmniej efektywnym obszarze potencja∏u wytwórczego. Wybór jednego z dwóch wariantów determinuje proces reprodukcji majàtku trwa∏ego. Mo˝na teoretycznie dowieÊç – przy za∏o˝eniach zbli˝onych do gospodarki polskiej – i˝ bardziej korzystny jest wariant drugi, który oznacza przyspieszenie procesu odtwarzania i modernizacji swego potencja∏u. W okreÊlonych warunkach, przy wysokiej dynamice inwestycji nawet zmniejszenie wartoÊci zasobów kapita∏u trwa∏ego mo˝e byç korzystniejsze ni˝ jego powi´kszanie. Ten drugi wariant odpowiada regu∏om ustabilizowanej gospodarki rynkowej i ró˝ni si´ od charakterystyki procesu reprodukcji w krajach znajdujàcych si´ w okresie owego przyspieszania, a tym samym uwalnia gospodarki od bezproduktywnego

212

Rezerwy kapita∏u trwa∏ego w Polsce

kosztoch∏onnego balastu – zu˝ytych zasobów kapita∏owych. Proces ten mo˝na okreÊliç jako proces racjonalizacji wielkoÊci rezerw kapita∏u trwa∏ego, tj. utrzymania ich na poziomie niezb´dnym do amortyzowania krótkookresowych wahaƒ koniunktury. Drugi wniosek z badaƒ teoretycznych wià˝e si´ z doÊwiadczeniami obserwacji zale˝noÊci mi´dzy wahaniami stopnia wykorzystania zdolnoÊci (capital utilization) a procesem inflacyjnym w Stanach Zjednoczonych. Okazuje si´, ˝e w ustabilizowanej gospodarce, gdzie stopieƒ ten z regu∏y mieÊci si´ w granicach 78–82%, przekroczenie tej górnej granicy przyspiesza proces inflacyjny: stàd prognozy tego procesu sà jednym z wa˝kich argumentów prowadzenia systematycznych badaƒ zakresu i dynamiki rezerw kapita∏owych. Badania w aspekcie metodycznym koncentrowa∏y si´ na analizie powszechnie stosowanej w krajach OECD metody oceny zasobów kapita∏owych, metody PIM (Perpetual Inventory Method), na jej opisie i trudnoÊciach z tym zwiàzanych. Szczegó∏owe zaj´cie si´ tà analizà, tematycznie ÊciÊle zwiàzanà z g∏ównym nurtem badaƒ, by∏o podyktowane tym, i˝ Polska ju˝ nale˝àca do krajów OECD i dostosowujàca swojà gospodark´ do Unii Europejskiej, a wi´c i metod stosowanych w statystyce Unii, powinna coraz szerzej poznawaç istniejàce w tym zakresie doÊwiadczenia. Z punktu widzenia naszych badaƒ jednym z najistotniejszych i z∏o˝onych problemów jest ocena zasobów kapita∏owych. Wdra˝anie metody PIM do statystyki wydaje si´ nieodzowne i pilne ze wzgl´du na mo˝liwoÊç zwi´kszenia cz´stotliwoÊci obserwacji zmian wartoÊci majàtku trwa∏ego oraz – co nie mniej wa˝ne – oszcz´dnoÊç kosztów badaƒ w porównaniu ze stosowanymi w Polsce badaniami tradycyjnymi. Przeprowadzone testy eksperymentalnych obliczeƒ dowiod∏y, i˝ zastosowanie metody PIM w Polsce jest mo˝liwe i rokujàce uzyskanie w miar´ precyzyjnych wyników. Podobne cele autorzy prezentowanych badaƒ mieli na wzgl´dzie, opisujàc stosowane na ca∏ym Êwiecie i w Polsce metody szacowania stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych oraz przedstawiajàc sposoby i wyniki rozwiàzania innych problemów zwiàzanych z ekonomikà zasobów kapita∏owych, takich jak badania produktywnoÊci tych zasobów, odnowa i amortyzacja ich likwidacji (desinvestments). Badania empiryczne mia∏y dwojaki charakter. Po pierwsze zwiàza∏y si´ z badaniami ankietowymi, po wtóre z badaniami opartymi na materiale statystycznym. Z punktu widzenia g∏ównego celu badaƒ t´ cz´Êç badaƒ uznajemy za podstawowà, w niej bowiem kryje si´ odpowiedê na zasadnicze pytanie, wokó∏ którego ogniskowa∏y si´ nasze badania, jakimi rezerwami kapita∏u trwa∏ego dysponuje gospodarka polska. Odpowiedê na to pytanie z regu∏y nie mog∏a byç jednakowa (w wymiarze liczbowym), zale˝a∏o ono bowiem od zastosowanej metody. Wyniki badaƒ dla przemys∏u przetwórczego przeprowadzone za pomocà trzech metod przedstawia ni˝ej zamieszczona tablica. Nale˝y tu zaznaczyç, i˝ stosujàc metod´ B dla 1995 r. oszacowano, i˝ w innych sekcjach gospodarki procentowy zakres wolnych zdolnoÊci produkcyj-

213

Wnioski z badaƒ

Stopieƒ niewykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w przemyÊle przetwórczym w Polsce przy zastosowaniu metod: A, B i C.

Przemys∏ przetwórczy (dzia∏alnoÊç produkcyjna) ogó∏em sektor publiczny sektor prywatny

Metoda B

Metoda A

Sekcja gospodarki 1992

1993

1994

36,3 37,6 30,4

30,5 30,0 31,8

28,0 27,6 29,5

1995

24,2 23,1 27,6

1996

23,0 22,5 26,4

Metoda C

1995

37,8 – –

40,7 40,4 39,3

A – metoda badaƒ ankietowych, B – metoda porównania aktualnej produkcji ze szczytowà, C – metoda granicznej funkcji produkcji.

nych jest nast´pujàcy: budownictwo 56,5%, handel i naprawy – 0, transport, sk∏adowanie i ∏àcznoÊç – 32,8%. Z przytoczonych danych dotyczàcych przemys∏u przetwórczego nasuwajà si´ dwa wnioski: 1. Poczàwszy od 1992 r., a wi´c pierwszego roku porecesyjnego wzrostu gospodarki, stopieƒ wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych sukcesywnie i wyraênie wzrasta, malejà zatem relatywnie rozmiary rezerw kapita∏owych. 2. Zakres wolnych mocy produkcyjnych obliczonych na podstawie danych statystycznych jest znacznie wi´kszy ni˝ wynika to z badaƒ ankietowych. Trend malejàcy, jeÊli chodzi o rezerwy kapita∏owe, daje si´ zauwa˝yç w obu sektorach w∏asnoÊci, aczkolwiek relacje wskaêników odnoszàcych si´ do sektora publicznego i prywatnego zmieniajà si´ w czasie. Jak wyt∏umaczyç rozbie˝noÊci mi´dzy wskaênikami wykorzystania zdolnoÊci wynikajàcymi ze stosowania ró˝nych metod oceny? Nie mamy tu twardych podstaw wnioskowania, o przyczynach tych rozbie˝noÊci mo˝na sàdziç jedynie hipotetycznie. Oceny wynikajàce z odpowiedzi respondentów wydajà si´ przeszacowane (choç powszechnie na Êwiecie badania tego typu opierajà si´ na zeznaniach ankietowych). Tez´ takà mo˝na argumentowaç sk∏onnoÊcià przedsi´biorstw do przedstawienia swojej sytuacji wobec banków w lepszym Êwietle ni˝ jest ona w rzeczywistoÊci, co ma u∏atwiç uzyskanie kredytu. Natomiast oceny oparte na materiale statystycznym wydajà si´ niedoszacowane. Na oceny te silny wp∏yw ma bowiem spadek produkcji, a wi´c wyeliminowanie z gospodarki produkcji „wymuszonej”, na którà popyt gwa∏townie si´ zmniejszy∏ wraz z otwarciem gospodarki. Teza ta da si´ obroniç wskazaniem na deficyt handlu zagranicznego, który utrzymuje si´ i narasta w ostatnich latach. Âwiadczy to o niekokurencyjnoÊci nieczynnej cz´Êci potencja∏u produkcyjnego. Teza ta w prezentowanej analizie ma znaczenie kluczowe. Chodzi bowiem o to, w jakiej mierze oszacowane rezerwy kapita∏owe sà sprawne, tj. dostosowane do

214

Rezerwy kapita∏u trwa∏ego w Polsce

istniejàcego i rosnàcego popytu. Z zestawienia dwóch faktów – znacznego deficytu handlowego i powa˝nych (w granicach 40%) rezerw kapita∏owych wynikajàcych z badaƒ ekonometrycznych – bardziej wiarygodna wydaje si´ dolna granica tych rezerw (22–23%). Jest ona zbli˝ona do odsetka wolnych zdolnoÊci produkcyjnych w krajach OECD, który kszta∏tuje si´ w granicach 16–18%, z tym jednak, ˝e rzadko jest on sprz´˝ony z tak du˝ym deficytem handlu zagranicznego jak w Polsce. Dochodzimy tu do ostatniego i najwa˝niejszego w tej analizie wniosku. Gospodarka polska nie dysponuje obecnie znaczàcymi rezerwami kapita∏u trwa∏ego, które mog∏yby stanowiç alternatyw´ nak∏adów inwestycyjnych. Istniejàce rezerwy okreÊliç mo˝na jako operacyjne, niezb´dne do amortyzowania gospodarki wobec krótkotrwa∏ych wahaƒ koniunktury. Oznacza to, i˝ utrzymanie potencja∏u gospodarki zapewniajàcego jej dalszy wzrost w granicach 5–6% rocznie opieraç si´ musi na ekspansji inwestycyjnej, kszta∏towaniu jej udzia∏u w PKB podobnym do krajów w okresie intensywnego rozwoju, a wi´c w granicach 28–30%.

쐌

Aneks WartoÊç Êrodków trwa∏ych w Polsce okreÊlona na podstawie metod DOC i PIM (wykresy)

216

Rezerwy kapita∏u trwa∏ego w Polsce

Dzia∏alnoÊç wydawnicza i poligraficzna – ceny sta∏e 1995, mln z∏ okres u˝ytkowania: 30–10–7 3000 2500 2000 1500 1000 500

1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

liniowy

jednoczesnej likwidacji

GUS

okres u˝ytkowania: 50–20–10 3000 2500 2000 1500 1000 500

1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

liniowy

jednoczesnej likwidacji

GUS

ISBN 83-87251-69-0

Pawe∏ Glikman Joanna Kotowicz-Jawor

REZERWY KAPITA¸U TRWA¸EGO W POLSCE

eytex

Zbigniew ˚ó∏kiewski

REZERWY KAPITA¸U TRWA¸EGO W POLSCE praca pod kierunkiem naukowym Paw∏a Glikmana

Wydawnictwo Key Text