Tomczak Japonia demo by keytext

WYDAWNICTWO KEY TEXT

JAPONIA wieÊ – rolnictwo – agrobiznes

Publikacja ksià˝ki dofinansowana przez: Fu n d ac j ´ J a p o ƒ s k à ( T h e J a p a n Fo u n d a t i o n , To k y o ) Fu n d a c j ´ S u n t o r y ( S u n t o r y Fo u n d a t i o n , Osaka)

JAPONIA wieÊ – ro lni ctw o – agrobiznes

FRANCISZEK TOMCZAK

Wydawnictwo Key Text Warszawa 1997

Ok∏adk´ projektowa∏a Monika Wie czo rek Recenzent Alek sander ¸ ukasz ew icz Redaktor J oan na Jez ierska

Ar k. Wy d. 27, ark . d ruk. 29 Wydawnic two Ke y Text s p. z o. o. 00-85 0 Wars zawa, ul . Prosta 2/14

Pami´ci mojego Ojca – W∏adys∏awa (1905–1995), który wszystkie lata prze˝y∏ w codziennym, znojnym trudzie na rodzinnym skrawku Ziemi Lubelskiej, poÊwi´cajàc si´ pracy, rodzinie, gospodarstwu i ziemi. Swojà dobroç, optymizm, pracowitoÊç i doÊwiadczenie przekazywa∏ dzieciom, wnukom i prawnukom. RadoÊci i smutki, nadzieje i zwàtpienia, marzenia i troski ka˝dej rodziny rolniczej i wiejskiej sà takie same w Polsce, jak i w dalekim Kraju Wschodzàcego S∏oƒca.

————————

•

————————

Spis treÊci

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia∏ 1 Rozwój spo∏eczno-gospodarczy Japonii: ogólne uwarunkowania .. 1. Kraj i historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Etapy rozwoju gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego Japonii . . . . . . . . . . . .

15 15 23 32

Rozdzia∏ 2 Historyczne i wspó∏czesne warunki rozwoju wsi i rolnictwa Japonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zarys historii rolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Polityka rolna po II wojnie Êwiatowej i jej ewolucja . . . . . . . . . 3. Warunki rozwoju rolnictwa i agrobiznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Post´p techniczny i agrobiologiczny w rolnictwie . . . . . . . . . . .

63 63 80 91 102

Rozdzia∏ 3 Poziom i struktura produkcji rolniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. System gospodarczy rolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Rolnictwo w gospodarce narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

107 107 113

Spis treÊci

3. Czynniki produkcji – ziemia, zatrudnienie i wyposa˝enie techniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Produkcja rolnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

120 128

Rozdzia∏ 4 Spo˝ycie ˝ywnoÊci w Japonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. System gospodarki ˝ywnoÊciowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Konsumpcja ˝ywnoÊci: poziom i zmiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Poda˝ ˝ywnoÊci i rozwój przemys∏u przetwórczego . . . . . . . . 4. SamowystarczalnoÊç i bezpieczeƒstwo ˝ywnoÊciowe . . . . . . .

153 153 169 182 189

Rozdzia∏ 5 Polityka rolna i ˝ywnoÊciowa Japonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Polityka rolna w latach dziewi´çdziesiàtych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Koncepcja rozwoju obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Uwarunkowania spo∏eczne polityki rolnej i ˝ywnoÊciowej . . 4. Ochrona Êrodowiska wiejskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

197 197 206 224 231

Rozdzia∏ 6 Struktura rolnictwa japoƒskiego i jej przemiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Definicje gospodarstw rolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Struktura agrarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Nowe formy organizacji gospodarstw rolnych . . . . . . . . . . . . . . . 4. Polityka strukturalna w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. WielozawodowoÊç ludnoÊci rolniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Kierunki rozwoju gospodarstw rodzinnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

237 237 245 254 259 265 273

Rozdzia∏ 7 Ekonomika gospodarki rolnej i ˝ywnoÊciowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. WydajnoÊç pracy i wyposa˝enie techniczne rolnictwa . . . . . . 2. Ekonomika i organizacja gospodarstwa rodzinnego . . . . . . . . . 3. Spó∏dzielczoÊç wiejska i organizacje rolnicze . . . . . . . . . . . . . . . 4. Si∏y rozwojowe rolnictwa Japonii i Stanów Zjednoczonych – tradycja versus nowoczesnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

279 279 288 296 307

Spis treÊci

Rozdzia∏ 8 Polityka cenowa i dochodowa oraz interwencjonizm w rolnictwie 1. Wspieranie przez paƒstwo cen i dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Stabilizacja cen produktów rolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Dochody rolnicze i ich êród∏a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Kontrowersje wokó∏ interwencjonizmu rolnego . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia∏ 9 Handel zagraniczny i wspó∏praca mi´dzynarodowa Japonii w dziedzinie gospodarki ˝ywnoÊciowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Japonia w nowych warunkach rozwoju Êwiata . . . . . . . . . . . . . . . 2. Polityka handlu zagranicznego a koncepcje rozwoju kraju i rolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Import i eksport rolno-˝ywnoÊciowy Japonii . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Handel mi´dzynarodowy i rokowania Rundy Urugwajskiej GATT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Wspó∏praca gospodarcza Polski i Japonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia∏ 10 Strategia rozwoju i przysz∏oÊç wsi, rolnictwa i agrobiznesu w Japonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Przewidywane kierunki rozwoju wsi, rolnictwa i gospodarki ˝ywnoÊciowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Krajowe i mi´dzynarodowe uwarunkowania przysz∏oÊci japoƒskiej wsi, rolnictwa i agrobiznesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Strategia rozwoju wsi i rolnictwa oraz sposoby jej realizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Czy rolnictwo japoƒskie ma szans´ przetrwania? . . . . . . . . . . . Zakoƒczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spis treÊci w j´zyku angielskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spis treÊci w j´zyku japoƒskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

313 313 321 335 343

353 353 356 362 366 377

387 387 395 399 408 413 417 427 430

————————

•

————————

Przedmowa

W ciàgu 50 lat od zakoƒczenia II wojny Êwiatowej Japonia nie tylko szybko odbudowa∏a kraj i zapoczàtkowa∏a d∏ugi okres wzrostu gospodarczego, lecz tak˝e uzyska∏a Êwiatowe uznanie jako jedna z najlepiej prosperujàcych i rozwijajàcych si´ spo∏ecznoÊci Êwiata. èród∏a, przebieg skutki japoƒskiego sukcesu gospodarczego sta∏y si´ przedmiotem szeroko rozwini´tych studiów i analiz. Nie zabrak∏o tu tak˝e zainteresowania ze strony polskiej. Rozwój wsi, rolnictwa i gospodarki ˝ywnoÊciowej jest cz´Êcià japoƒskiego sukcesu gospodarczego i spo∏ecznego, poznanie zaÊ tajemnicy tego sukcesu wzbudza coraz szersze zainteresowanie wÊród krajów rozwini´tych i rozwijajàcych si´. Niezale˝nie od tego, jak sukcesy te sà oceniane, wspó∏czesne rolnictwo i gospodarka ˝ywnoÊciowa Japonii napotykajà wiele problemów stanowiàcych przedmiot zainteresowania oÊrodków polityki gospodarczej. Mimo wysokiego tempa rozwoju spo∏eczno-gospodarczego i wzrostu dobrobytu, w systemie gospodarki japoƒskiej wyst´pujà napi´cia mi´dzy ludnoÊcià miejskà i wiejskà, mi´dzy interesami konsumentów farmerów oraz mi´dzy zwolennikami tradycyjnej polityki gospodarczej reform rynkowych. JednoczeÊnie Japonia, podobnie jak inne kraje

Przedmowa

uprzemys∏owione, poszukuje swego miejsca we wspó∏czesnym Êwiecie. Wszystko to stanowi uwarunkowania kszta∏tujàce stan, rozwój i przysz∏oÊç wsi japoƒskiej, rolnictwa i agrobiznesu. Obecnie istotne dla Japonii staje si´ dà˝enie do stworzenia nowej struktury rolnej w celu zapewnienia bezpieczeƒstwa i stabilizacji zaopatrzenia w ˝ywnoÊç oraz aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich. W poszukiwaniu swojej to˝samoÊci i dróg rozwoju Japonia coraz wyraêniej widzi potrzeb´ kreowania nowej wizji celów, dynamiki i obrazu kraju. Spo∏eczeƒstwo japoƒskie coraz cz´Êciej myÊli nie tylko o w∏asnym rozwoju i dobrobycie, lecz tworzy tak˝e nowà filozofi´ swego rozwou, nawiàzujàcà do podstawowych zasad wspó∏pracy mi´dzynarodowej przenoszenia tych zasad do polityki wewn´trznej i zagranicznej. Celem globalnym staje si´ bowiem budowa Êwiatowej wspó∏pracy, koegzystencji prosperity. W ten sposób Japonia mo˝e tak˝e odgrywaç znaczàcà rol´ w Êwiecie. W tym sensie jest to interesujàce i pouczajàce równie˝ dla Polski. W Polsce w studiach nad rozwojem gopodarczym przywiàzuje si´ du˝à wag´ do doÊwiadczeƒ Êwiatowych oraz mi´dzynarodowych analiz porównaƒ. Dotyczy to tak˝e wsi, rolnictwa i gospodarki ˝ywnoÊciowej. W trwajàcej od wielu lat powszechnej debacie nad strategià post´powania oraz podstawowymi problemami polityki rolnej i ˝ywnoÊciowej podkreÊla si´ niezb´dnoÊç korzystania z tych doÊwiadczeƒ. Polska, podobnie jak inne kraje naszego obszaru, mo˝e traktowaç doÊwiadczenia Japonii jako modelowà wspó∏prac´ paƒstwa z gospodarkà wewn´trznà mi´dzynarodowà i przyk∏ad pragmatycznego post´powania w rozwoju gospodarczym i spo∏ecznym. Z tego punktu widzenia Japonia stanowi niezwykle interesujàcy przypadek szczególnej strategii i polityki rozwoju wsi, rolnictwa i agrobiznesu. Ksià˝k´ t´ poÊwi´ca si´ sprawom japoƒskim, wiele jednak pytaƒ problemów rozwoju wsi i rolnictwa ma taki sam charakter w Japonii w Polsce. Dlatego przedstawiajàc niniejsze studium autor mia∏ na myÊli zarówno prezentacj´ spraw Japonii, jak i polskich. Informacyjna i analityczna zawartoÊç ksià˝ki mo˝e bowiem przyczyniç si´ do formu∏owaniu wniosków i konkluzji przydatnych polskiej gospodarce rolnej i ˝ywnoÊciowej oraz rozwojowi obszarów wiejskich. Zasada ta by∏a równie˝ przes∏ankà prac prowadzonych w Katedrze Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ˚ywnoÊciowej (obecnie Agrobiznesu)

Przedmowa

oraz w Instytucie Rozwoju Gospodarczego Szko∏y G∏ównej Handlowej w Warszawie, gdzie te˝ zrodzi∏a si´ koncepcja tego opracowania. G∏ównym celem ksià˝ki jest okreÊlenie funkcji, strategii, polityki problemów rozwoju wsi i gospodarki ˝ywnoÊciowej (agrobiznesu) na przyk∏adzie Japonii. Pierwszym etapem realizacji tego celu by∏ kilkumiesićzny pobyt autora w Japonii w 1991 r. jako visiting researcher w Ryukoku University w Kioto. Szczególnà okazjà do pog∏´bienia wiedzy o rolnictwie i gospodarce ˝ywnoÊciowej Japonii sta∏ si´ zwo∏any w Tokio w tym czasie XXI Âwiatowy Kongres Ekonomistów Rolnych i wiele imprez towarzyszàcych (np. mi´dzynarodowa sesja poÊwićona problemom rolnictwa japoƒskiego, wizyty w rejonach rolniczych i wystawy rolnicze). Na Kongresie japoƒscy ekonomiÊci rolni poddali pod rozwag´ wiele problemów polityki interwencyjnej i cenowej w rolnictwie, wa˝nych nie tylko dla Japonii, które zawarto m.in. w nast´pujàcych publikacjach: Agriculture and Agricultural Policy in Japan, University of Tokyo, Tokyo 1991; M. Kanai (red.), Some Papers of Food and Agricultural Problems in Japan and Other Asian Countries, National Research Institute of Agricultural Economics, Tokyo 1991; M. Kanai (red.), Some Aspects of Japanese Agriculture, Collected Research Papers 1987–1991, National Research nstitute of Agricultural Economics, Tokyo 1991; Development of Agri culture in Japan 1990, Ministry of Agriculture, Forestry and Fisheries, Tokyo 1991. Drugi etap realizacji tej koncepcji zawdzićza autor stypendium The apan Foundation przyznanemu na wykonanie projektu badawczego pt. WieÊ i rolnictwo Japonii – rozwój spo∏eczny i gospodarczy, co ednoczeÊnie umo˝liwi∏o mu prowadzenie studiów w Kyoto University Ryukoku University w Kioto w latach 1994–1995. Podczas obu pobytów autor przebywa∏ w nast´pujàcych instytucjach naukowych: Ryukoku University, Kyoto University, Iberaki University, University of Hokkaido, Yokohama City University, Tokyo University, Tokyo University of Agriculture, Waseda University, Mie University, Osaka Gukain University, Kobe University, Tsukuba Agricultural Research Center, National Research Institute of Agricultural Economics, Food and Agricultural Policy Research Center, Hokkaido i Chugoku Central Agricultural Experimental Stations oraz Ministerstwie Rolnictwa, LeÊnictwa i Rybo∏ówstwa, organizacjach administracyjnych i spó∏dzielczych, gospodar-

Przedmowa

stwach, farmach i zespo∏ach rolniczych, zak∏adach us∏ugowych rolnictwa, zak∏adach przetwórstwa rolniczego, przedsi´biorstwach handlu produktami rolnymi i ˝ywnoÊcià itp. w kilkunastu prefekturach (województwach) aponii. SpoÊród wielu osób, które s∏u˝y∏y mi pomocà, chcia∏bym wymieniç nazwiska profesorów Yoshio Kawamury, Shiro Inamoto, Susumu Hondaia Masahiko Gemmy. Profesorowi Yoshio Kawamura z Ryukoku University w Kioto (Instytut Badawczy Nauk Spo∏ecznych) sk∏adam specjalne podzi´kowanie za ogromnà i cierpliwà pomoc w poznaniu i zrozumieniu apoƒskiego dorobku, problemów i ludzi, a tak˝e przyjacielskie wsparcie, akiego udziela∏ w rozwiàzywaniu bie˝àcych spraw i trudnoÊci zwiàzanych z pobytem w Japonii. Franciszek Tomczak

————————

Rozwój spo∏eczno-gospodarczy Japonii: ogólne uwarunkowania

1. Kraj i historia aponia (Nippon, Nihon) znaczy èród∏o S∏oƒca lub Kraj Wschodzàcego S∏oƒca. Japoni´ cz´sto okreÊla si´ tak˝e jako Kraj Kwitnàcej WiÊni lub Kwitnàcej Azalii. Japoni´ uznaç mo˝na równie˝ bez przesady za kraj gospodarnych, pracowitych, mi∏ych i uprzejmych ludzi. Mitologia paƒstwa i cesarstwa si´ga ponad 2000 lat, a obecnie Japonia jest najstarszà monarchià na Êwiecie. Ju˝ w V w. naszej ery reprezentantem w∏adzy politycznej by∏ cesarz, a stolicà Nara. W okresie tym udnoÊç szybko przyswaja∏a ró˝norodne wp∏ywy produkcyjne, artystyczne naukowe nap∏ywajàce do Japonii z Chin i Korei. W VI w. wprowadzony zosta∏ buddyzm, który wspólnie z miejscowà religià shinto–izmem, sta∏ si´ wa˝nym czynnikiem kszta∏towania spo∏eczeƒstwa i kultury. W VIII w. naszej ery ukszta∏towano system praw i organizacj´ rzàdu wzorowanà na modelu chiƒskim1.

1 Statistical

Tokyo 1996.

Handbook of Japan 1996, Management and Coordination Agency,

Rozwój spo∏eczno-gospodarczy Japonii

W 794 r. stolicà kraju zosta∏o Kioto. W okresie Heian (794–1192) ukszta∏towa∏a si´ w∏adza cesarzy i rodów zwiàzanych z rodzinà cesarskà, a tak˝e struktura spo∏eczna kraju z dominacjà kilku historycznych klanów rodzinnych (Fujiwara, Minamoto, Taira). W wiekach Êrednich (lata 1192–1573 – okres Kamakura i Muromachi) ukszta∏towa∏ si´ system rzàdów sho–gunatu (najpierw klan Minamoto, nast´pnie rodzina Ashika ga), odsuwajàcy od realnej w∏adzy cesarzy. W koƒcu XVI w. kraj pogrà˝y∏ si´ w wojnach domowych, gdy prowincjonalni w∏adcy dà˝yli do supremacji nad krajem. W 1590 r. Toyotomii

Rysunek 1.1. Podzia∏ administracyjny Japonii

————————

Historyczne i wspó∏czesne warunki rozwoju wsi i rolnictwa Japonii

1. Zarys historii rolnictwa Region Êwiata, w którym znajduje si´ Japonia, nale˝y do pierwszych obszarów cywilizacyjnych. Przez tysiàce lat gromadzi∏y si´ tutaj doÊwiadczenia ludzi zwiàzanych z uprawà i wykorzystaniem ziemi. Stanowi∏o to podstaw´ cywilizacji. Najwa˝niejszym warunkiem rolniczego rozwoju byo zwi´kszanie i utrzymywanie ˝yznoÊci gleby. Ludzie Wschodu zadanie to podj´li i wspaniale wykonali. Ani Europa, ani Ameryka nie musia∏y odwo∏ywaç si´ do tych szczególnych doÊwiadczeƒ zwiàzanych z klimatem, liczbà ludnoÊci i uwarunkowaniami glebowymi. DoÊwiadczenia Japoƒczyków majà ogromnà wartoÊç i znaczenie. Zrozumienie sytuacji ludzi ˝yjàcych na tym obszarze mo˝e u∏atwiç poj´cie wielu specyficznych cech Japonii, wsi i rolnictwa japoƒskiego. Od tysi´cy lat rolnictwo Dalekiego Wschodu musia∏o sprostaç potrzebom ˝ywnoÊciowym wynikajàcym z du˝ej g´stoÊci zaludnienia. Warunki klimatyczne uniemo˝liwia∏y uzyskiwanie z wi´kszoÊci obszarów rolnych wielokrotnych zbiorów w ciàgu roku. Mo˝na by∏o do tego doprowadziç pod warunkiem zrozumienia, jakie znaczenie dla produkcji rolnej ma gospodarka wodna i takie rolnicze zagospodarowanie wody,

Historyczne i wspó∏czesne warunki rozwoju wsi i rolnictwa Japonii

które pozwoli maksymalnie wykorzystaç potencja∏ produkcyjny ziemi ochroniç obszary wiejskie przed powodziami i suszami. W tym celu musiano stworzyç ca∏kowicie oryginalne metody wspó∏pracy nie tylko poszczególnych rolników, ale ca∏ych wsi i regionów rolniczych. Wspó∏dziaanie to i podporzàdkowanie si´ wynikajàcym z tego potrzebom i rygorom ca∏ej spo∏ecznoÊci wiejskiej sta∏o si´ zasadniczym doÊwiadczeniem tradycjà wsi dalekowschodniej. Ukszta∏towa∏a si´ tu nie tylko oryginalna kultura rolnictwa, lecz tak˝e swoista kultura ekonomiczna zwiàzana z produkcjà i wykorzystaniem znajdujàcego si´ w dyspozycji rolnictwa potencja∏u produkcyjnego. Oprócz maksymalnie intensywnego wykorzystania ziemi, du˝e znaczenie mia∏a ekonomizacja nak∏adów pracy: ciàg∏y wysi∏ek i jednoczeÊnie ekonomia wykorzystania czasu i mo˝liwoÊci produkcyjnych cz∏owieka. Dzi´ki temu powsta∏a, podkreÊlana uprzednio, ogólna kultura pracy, odgrywajàca donios∏à rol´ w ca∏ym rozwoju spo∏eczno-ekonomicznym Japonii. Wa˝ne by∏y te˝ ró˝norodne doÊwiadczenia zwiàzane z podstawowymi uprawami tego obszaru: ry˝u, herbaty oraz hodowlà jedwabników. Zapewnia∏y one wysokà intensywnoÊç i dochodowoÊç produkcji i umo˝iwia∏y wejÊcie rolnictwa tego obszaru do handlu Êwiatowego. Ju˝ w 1911 r. F.H. King pisa∏: „Prawie ka˝da stopa ziemi (dziÊ powiedzielibyÊmy metr kwadratowy – F.T.) wykorzystana jest do produkcji ˝ywnoÊci dla ludzi lub pasz dla zwierzàt domowych. Wszystko, co nie mo˝e byç zjedzone lub u˝yte do noszenia, jest zu˝ywane na opa∏. Odchody, zu˝y ty opa∏, zu˝yte resztki innych produktów powracajà z powrotem na pola; ale wczeÊniej sà one zabezpieczane przed zniszczeniem, gromadzone w przemyÊlany sposób i cierpliwie przerabiane przez trzy lub wi´cej mie si´cy, by mog∏y najbardziej efektywnie s∏u˝yç jako obornik lub kompost stosowany do u˝yênienia gleb lub dokarmiania roÊlin. Wydaje si´ to byç z∏otà regu∏à tych pracowitych ludzi, ˝e kiedykolwiek dodatkowy dzieƒ lub godzina pracy obiecuje nawet najmniejszy przyrost rezultatów w stosunku do uzyskiwanych dotàd, nic, ani deszcz, ani upalne s∏oƒce nie mo˝e usprawiedliwiç rezygnacji z takiej mo˝liwoÊci”1. Du˝o z tej z∏otej regu∏y pozosta∏o w mentalnoÊci dziesiejszych japoƒskich rolników i mieszkaƒców tego kraju. 1 F.H.

King, Farmers of Forty Centuries or Permanent Agriculture in China, Korea and Japan, Rodale Press, Emenaus 1991, s. 13.

————————

Poziom i struktura produkcji rolniczej

1. System gospodarczy rolnictwa System rolniczy ka˝dego kraju kszta∏tujà ró˝norodne czynniki o charakterze przyrodniczym (ziemia, warunki produkcji), demograficznym (zatrudnienie, popyt na ˝ywnoÊç), ekonomicznym (poziom rozwoju gospodarczego), historycznym itp. Z tego punktu widzenia japoƒska gospodarka rolna nie jest najlepiej usytuowana: zmienny monsunowy klimat trudny uk∏ad topograficzny, relatywnie ma∏a powierzchnia ziemi uprawnej i du˝a g´stoÊç zaludnienia. W takich warunkach gospodark´ rolnà charakteryzujà: bardzo ma∏e obszarowo farmy, wysoka intensywnoÊç produkcji, wysoka intensywnoÊç nak∏adów pracy, rosnàcy udzia∏ w∏aÊcicieli farm zaanga˝owanych w pracy poza rolnictwem, wysokie koszty produkcji, du˝a zale˝noÊç od specjalizacji rolnictwa w uprawie ry˝u. Takie reperkusje rozwoju gospodarczego znalaz∏y tak˝e wyraz w gospodarce rolno-˝ywnoÊciowej (zmiany w sposobach od˝ywiania i popycie

108

Poziom i struktura produkcji rolniczej

na ˝ywnoÊç w zwiàzku ze wzrostem dochodów osobistych, migracja, transfer ziemi na cele nierolnicze itp.)1. T. Ogura definiuje system rolniczy jako uk∏ad wspó∏zale˝noÊci mi´dzy czynnikami produkcji, w∏asnoÊcià ziemi, u˝ytkowaniem i zarzàdzaniem ziemià, spo∏ecznà i technicznà strukturà rolnictwa, warunkami naturalnymi, czynnikami spo∏ecznymi itp. (rysunek 3.1). Wymienione wspó∏zale˝noÊci, podobnie jak kwestie zwiàzane z charakterystykà stanu wsi, rolnictwa i agrobiznesu, omawiane b´dà w dalszych partiach pracy.

Rysunek 3.1. Konstrukcja systemu rolniczego (wed∏ug T. Ogura)

PodkreÊlane ju˝ cechy podzwrotnikowego klimatu (wysokie temperatury, du˝a wilgotnoÊç powietrza) oraz ukszta∏towanie terenu (zalesione góry) odgrywajà podstawowà rol´ w kszta∏towaniu cech produkcyjnych 1 Ogólny

stan rolnictwa Japonii okreÊlajà nast´pujàce dane podsumowujàce Âwiatowy spis rolniczy 1990 r. Liczba gospodarstw rolnych wynosi∏a 3380 tys. (9,5% gospodarstw domowych kraju), liczba ludnoÊci rolniczej – 17,3 mln osób (14% ogólnej liczby ludnoÊci kraju), liczba organizacji obs∏ugi rolnictwa – 21,8 tys., a liczba wiejskich jednostek osadniczych – 140,1 tys.

————————

Spo˝ycie ˝ywnoÊci w Japonii

1. System gospodarki ˝ywnoÊciowej Podobnie jak w Polsce, w Japonii nie upowszechni∏o si´ jeszcze poj´cie agrobiznesu. Autonomiczne traktowanie rolnictwa znajduje wyraz zarówno w polityce gospodarczej, jak i w badaniach, analizach, statystykach tp. Przetwórstwo ˝ywnoÊci, handel ˝ywnoÊcià i ˝ywienie okreÊla si´ jako przemys∏ ˝ywnoÊciowy. Wyst´pujà w nim wszystkie cechy charakterystyczne ewolucji od rolnictwa i gospodarki ˝ywnoÊciowej do agrobiznesu. W miar´ rozwoju rolnictwo zatraca dawne cechy i staje si´ cz´Êcià skomplikowanego, ogólnego organizmu gospodarczego. Nie mo˝e rozwijaç si´ bez strumieni zasobów. Z jednej strony p∏ynà one do niego z zewnàtrz, a z drugiej – gospodarka narodowa jako ca∏oÊç nie mo˝e rozwijaç si´ bez nowoczesnego i wydajnego rolnictwa. Pog∏´biajà si´ mi´dzyga∏´ziowe przep∏ywy dóbr i us∏ug, a tak˝e komplikujà si´ powiàzania typu informacyjnego i procesy decyzyjne. JednoczeÊnie na obecnym etapie rozwoju Êwiata dominuje tendencja do otwierania si´ na zewnàtrz, rozszerzania i umacniania zwiàzków i wspó∏pracy z otoczeniem. est to zasadniczy mechanizm zmiany sytuacji gospodarstw i rodzin ch∏opskich (farmerskich). Procesy te sà w Japonii daleko zaawansowane, poniewa˝ w odró˝nieniu od rolnictwa europejskiego autonomizm farm

154

Spo˝ycie ˝ywnoÊci w Japonii

by∏ tu zawsze ograniczony, a polityka rolna i rozwój gospodarczy kraju sprzyja∏y utrzymywaniu si´ silnych wspó∏zale˝noÊci w ca∏ym sektorze ˝ywnoÊciowym. Japoƒskie doÊwiadczenie kszta∏towania si´ gospodarki ˝ywnoÊciowej (agrobiznesu) potwierdzajà logik´ wyst´pujàcych tu prawid∏owoÊci rozwojowych. Charakteryzujà je tendencje obiektywne: zmniejszanie si´ roli rolników i gospodarstw rolnych (produkcji rolniczej) w ca∏ym sektorze agrobiznesu, a tak˝e zmiany wymuszane przez ten system w gospodarce rolnej (proces koncentracji i wzrostu skali produkcji, zmiany organizacyjne, post´p technologiczny, zmiany poziomu i struktury kosztów, wymagaƒ dochodowych, struktury przestrzennej obszarów wiejskich itp.). Podobnie jak w Polsce, zwiàzane z tym problemy sà przedmiotem kontrowersji programowych i stanowià istotnà cz´Êç polityki rolnej1. Japoƒczycy cieszyç si´ obecnie mogà nie tylko wysokim stopniem rozwoju gospodarczego i spo∏ecznego, lecz tak˝e konsumpcjà ˝ywnoÊci zaspokajajàcà ca∏kowicie potrzeby wy˝ywieniowe. Ró˝norodne produkty ˝ywnoÊciowe, które dawniej spo˝ywano w wyjàtkowych okazjach, sà teraz obecne w codziennej diecie. Do przesz∏oÊci nale˝y wojenny i powoenny niedostatek ˝ywnoÊci oraz nieurodzaje w rolnictwie i powodowany przez nie g∏ód. Obecne zapotrzebowanie na ˝ywnoÊç jest nie tylko zaspokajane pod wzgl´dem iloÊciowym i jakoÊciowym, ale zapewnia tak˝e zaspokojenie innych potrzeb (ca∏kowite bezpieczeƒstwo ˝ywnoÊciowe, zró˝nicowanà konsumpcj´, równomierne zaopatrzenie, wra˝enia estetyczne itp.). Nowa sytuacja w rolnictwie i w dziedzinie wy˝ywienia powsta∏a wraz ze wzrostem gospodarczym w latach pi´çdziesiàtych. Oznacza ona post´p w zakresie gospodarki rolnej i post´p technologiczny w ca∏ej gospodarce ˝ywnoÊciowej, wzrost dochodów i mo˝liwoÊci nabywczych spo∏eczeƒstwa, zwi´kszenie importu dobrej i ró˝norodnej ˝ywnoÊci, szybki rozwój us∏ug wy˝ywieniowych itp. Ma racj´ A. Rothacher stwierdzajàc, ˝e w japoƒskim sektorze rolniczo-˝ywnoÊciowym zachodzà istotne zmiany strukturalne. Farmerzy stajà si´ agrobiznesmenami lub przechodzà na emerytur´ i zajmujà si´ ogrodnictwem (jako hobby), wsie zaÊ zmieniajà si´ w podmiejskie osie1 Zob.

F. Tomczak, DoÊwiadczenia ewolucji rolnictwa rodzinnego w krajach o go spodarce rynkowej, IRG SGH, Warszawa 1994.

————————

Polityka rolna i ˝ywnoÊciowa Japonii

1. Polityka rolna w latach dziewi´çdziesiàtych Polityka rolna obejmuje ró˝norodne zagadnienia dotyczàce celów, zasad post´powania i narz´dzi dzia∏ania w zakresie kszta∏towania produkcji rolnej, rynku ˝ywnoÊciowego, struktury rolnej, rozwoju wsi, dochodów rolniczych, zatrudnienia, warunków ˝yciowych ludnoÊci rolniczej itp. Poityk´ t´ kszta∏tujà przede wszystkim rzàd i w∏adze regionalne, partie polityczne, parlament, organizacje rolnicze i wiejskie. Decyzje wynikajàce z tej polityki znajdujà wyraz w oficjalnych dokumentach paƒstwowych, np. ustawach dotyczàcych rolnictwa, albo w dokumentach publikowanych przez Ministerstwo Rolnictwa, LeÊnictwa i Rybo∏ówstwa (MAFF). Do dokumentów tych odnosimy si´ bezpoÊrednio w ró˝nych miejscach tej pracy1. 1 Sformu∏owania oficjalne dotyczàce polityki rolnej ostatniego okresu opublikowano w nast´pujàcych dokumentach Ministerstwa Rolnictwa, LeÊnictwa i Rybo∏ówstwa: Ja pan's Agriculture in World New Developments, Tokyo 1989; Structural Changes in Ja pan's Agriculture, Tokyo 1991; The Basic Direction of a New Policies for Food, Agricul ure and Rural Areas, Tokyo 1992; Japan's Agriculture, Country and the Enviroment, Tokyo 1994; The Direction of Policy Development in Japanese Agriculture in a New nternational Enviroment, Tokyo 1994; The Supply of nad Demand for Food and New Developments Relating to Agriculture, Tokyo 1995.

198

Polityka rolna i ˝ywnoÊciowa Japonii

W 1992 r. sformu∏owano wa˝ne dokumenty rzàdowe, ustalajàce poityk´ rolnà na bie˝àcà dekad´. Ministerstwo Rolnictwa, LeÊnictwa i Rybo∏ówstwa opublikowa∏o dokument definiujàcy, jakà rol´ odgrywaç ma rolnictwo i obszary wiejskie w gospodarce kraju oraz okreÊlajàcy koncepcje i zasady realizacji nowych elementów polityki rolnej, zarzàdzania rolnictwem, zw∏aszcza gospodarkà ry˝owà, do poczàtku XXI w 2. Koncepcje nowego post´powania w polityce rolnej i ˝ywnoÊciowej nawiàzujà do ustaleƒ dotyczàcych roli rolnictwa w gospodarce narodowej, samowystarczalnoÊci ˝ywnoÊciowej, poda˝y i importu ˝ywnoÊci itp. Za podstaw´ polityki ˝ywnoÊciowej przyj´to: osiàgni´cie mo˝liwie najwy˝szej efektywnoÊci produkcji, podj´cie dzia∏aƒ zmierzajàcych do wype∏nienia luki mi´dzy cenami Êwiatowymi a cenami krajowymi, zapewnienie stabilnej poda˝y ˝ywnoÊci przez efektywne wykorzystanie zasobów krajowych i wywa˝one post´powanie wobec Êwiatowego rynku ˝ywnoÊciowego, zapewnienie dobrej jakoÊci ˝ywnoÊci i bezpiecznej z punktu widzenia potrzeb konsumenta. Nawiàzujà do tego podstawy przysz∏ej polityki rolnej. Po pierwsze – okreÊlono wizj´ rozwoju, organizacji i zarzàdzania gospodarstwami rolnymi w d∏u˝szej perspektywie, co mo˝e uczyniç rolnictwo atrakcyjne dla m∏odzie˝y wybierajàcej przysz∏à drog´ zawodowà. Po drugie – ustalono sposoby stabilnego i efektywnego zarzàdzania armami przez wysoko kwalifikowanych rolników. W programie podkreÊlono potrzeb´ wzmocnienia takich cech osobistych farmerów, jak zaufanie do swoich mo˝liwoÊci, odpowiedzialnoÊç, pomys∏owoÊç i kreatywnoÊç. Cechy te mogà byç wzmocnione przez niezb´dne zmiany w polityce regulacyjnej i protekcyjnej w stosunku do rolnictwa, zdà˝ajàcych do wzmocnienia konkurencyjnych zasad rynkowych. Tendencja do opuszczania ziemi rolniczej wyst´pujàca w ostatnich latach lub jej ekstensywne wykorzystanie oznaczajà potrzeb´ wyraênego oddzielenia ziemi rolniczej 2 The

Basic Direction of a New Policies..., jw. Zasady nawiàzujàce do nowych waunków otoczenia mi´dzynarodowego potwierdzone zosta∏y tak˝e w póêniejszych dokumentach oficjalnych, m.in. w: The Direction of Policy Development in Japanese Agricul ure..., jw.

————————

Struktura rolnictwa japoƒskiego i jej przemiany

1. Definicje gospodarstw rolnych Przedstawiajàc spo∏eczne uwarunkowania polityki rolnej i wiejskiej Japonii (rozdzia∏ 5), zwracaliÊmy uwag´ na znaczenie tradycyjnej i utrwalonej koncepcji gospodarstwa i rodziny. Integracj´ i trwanie rodziny zapewniaa sukcesja poszczególnych pokoleƒ. Pierwszym Êwiatem mieszkaƒca tradycyjnej wsi by∏o jego w∏asne gospodarstwo rolne i domowe. Tu ka˝dy mieszkaniec ˝y∏ i pracowa∏, wychowywa∏ si´ i odpoczywa∏. Gospodarstwo wyst´powa∏o tak˝e jako jednostka produkcyjna i jednostka spo∏eczna (rodzina oraz ˝yjàce w gospodarstwie domowym osoby spowinowacone, najemne lub utrzymywane). Ie oznacza grup´ osób tworzàcych w danym czasie rodzin´, ˝yjàcych we wspólnym (rodzinnym) domu, ca∏à w∏asnoÊç rodziny, ziemi´ rolniczà, lasy, zwierz´ta i narz´dzia rolnicze, wszystko co nale˝y do rodziny. Jako jednostka sta∏a uzyskiwa∏a ona trwa∏à pozycj´ w wiejskiej hierarchii. Zasadà by∏ priorytet ie jako grupy wobec indywidualnych cz∏onków, tj. poÊwi´cenie indywidualnych ˝yczeƒ, dà˝eƒ i interesów dla ie. By∏o to równie˝ êród∏em konfliktów1. 1 T.

Fukutake, Rural Society in Japan, Cornell University Press, Ithaca and London 1972, s. 28.

238

Struktura rolnictwa japoƒskiego i jej przemiany

Gospodarstwo rodzinne i jego trwa∏oÊç bezpoÊrednio nawiàzuje do kszta∏tujàcej japoƒski system rodziny ideologii Konfucjusza. Podstawà tego systemy jest omawiana komórka ie. Nie jest to tylko rozumiana w naszym poj´ciu rodzina. Termin ten oznacza te˝ ciàg∏oÊç nast´pujàcych po sobie pokoleƒ, koniecznoÊç istnienia dziedzica z pokolenia na pokolenie. ednak˝e ie to tak˝e „dom”, zawiera bowiem w sobie element budowania, tworzenia. Podstawowà cechà ie jest ciàg∏oÊç. Indywidualni cz∏onkowie danego domu nie muszà koniecznie w nim mieszkaç, spe∏niajà natomiast rol´ ˝yjàcych cz∏onków danego ie. W sk∏ad ie wchodzà równie˝ przodkowie oraz nie narodzeni jeszcze potomkowie (rysunek 6.1). Stosunki mi´dzy cz∏onkami ie oparte by∏y na zasadach hierarchii, zale˝nie od wieku, p∏ci i oczekiwaƒ dotyczàcych trwa∏oÊci domu. Stosunki mi´dzy generacjami oparte by∏y na zasadach Konfucjusza: lojalnoÊci i dobroci. Mimo oficjalnego zniesienia ie jako jednostki prawnej po II wojnie

Rysunek 6.1. Koncepcja gospodartwa rolnego i domowego ie

————————

Ekonomika gospodarki rolnej i ˝ywnoÊciowej

1. WydajnoÊç pracy i wyposa˝enie techniczne rolnictwa WydajnoÊç pracy w rolnictwie zwi´ksza si´ Êrednio rocznie o 4–5%. Jest to efekt wzrostu produkcji i spadku zatrudnienia w rolnictwie. Tempo wzrostu wydajnoÊci pracy w gospodarce rolnej jest na ogó∏ wy˝sze ni˝ w przemyÊle (jest to jeden z zasadniczych czynników ogólnego wzrostu wydajnoÊci pracy i efektywnoÊci gospodarki w wielu krajach). Wzrost efektywnoÊci rolnictwa japoƒskiego, mierzony wydajnoÊcià czynników produkcji (tablica 7.1), jest ni˝szy w porównaniu z innymi krajami rozwini´tymi (wzrost wydajnoÊci czynników produkcji ogó∏em w latach 1973–1989 wynosi∏ oko∏o 1% rocznie). Najmniejsze ró˝nice dotyczà wydajnoÊci pracy (zmniejszenie nak∏adów pracy, wzrost produkcji rolniczej), najwi´ksze zaÊ – produkcyjnoÊci kapita∏u (tempo wzrostu nak∏adów kapita∏owych by∏o wy˝sze od tempa wzrostu produkcji rolniczej). Bli˝sze porównanie tempa wzrostu wydajnoÊci pracy w rolnictwie i przemyÊle Japonii (tablica 7.2) wykazuje zmian´ relacji wydajnoÊci pracy na korzyÊç rolnictwa (w latach 1960–1990 wydajnoÊç pracy w rolnictwie w stosunku do wydajnoÊci w przemyÊle

280

Ekonomika gospodarki rolnej i ˝ywnoÊciowej

wzros∏a z 20,7% do 28,3%). Nie mo˝na zapominaç, jaki to ma wp∏yw na relacje dochodów mi´dzy pracownikami zatrudnionymi w przemyÊle w rolnictwie. Tablica 7.1. Wzrost wydajnoÊci czynników produkcji w rolnictwie japoƒskim i wybranych krajach w latach 1973–1989 (w %) Kraj Japonia Australia Francja Wielka Brytania USA

Praca

Kapita∏

Ziemia

3,04 2,36 4,52 2,92 3, 8 2

–1,16 2,86 1,29 0,83 3,33

0,60 3,00 2,29 1,40 1,49

Czynniki produkcji razem 1,01 2,00 2,26 1,59 1,87

èród∏o: Agricultural Policy Reform and Adjustment in Japan, OECD, Paris 1995, s. 33.

Tablica 7.2. Wzrost wydajnoÊci pracy w rolnictwie i przemyÊle w latach 1960–1990 Wyszczególnienie WydajnoÊç pracy (1985=100) rolnictwo przemys∏ Produkcja czysta w przeliczeniu na 1 zatrudnionego – w mln JPY rolnictwo przemys∏ WydajnoÊç pracy w rolnictwie w stosunku do przemys∏u – w %

1960

1970

1980

1985

1990

25,8 24,4

47,8 59,8

79,2 89,1

100,0 100,0

108,5 122,1

0,10 0,47

0,34 1,51

1,01 4,14

1,43 4,91

1,77 6,24

20,7

22,6

16,4

29,2

28,3

èród∏o: Agricultural Policy Reform and Adjustment in Japan, jw., s. 25.

Niektóre porównania mi´dzynarodowe wskazujà na stagnacj´ wydajnoÊci pracy w rolnictwie japoƒskim. Mimo niskiego poziomu produkcji rolniczej, w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w rolnictwie japoƒskim tempo wzrostu tego wskaênika jest podobne jak w wi´kszoÊci kraów uprzemys∏owionych. Potwierdza∏oby to teori´ o negatywnym wp∏ywie wysokiego poziomu cen na wyniki produkcyjne. Japonia, jeszcze niedawno technologiczny lider rozwoju rolnictwa w Azji, traci t´ pozycj´ na rzecz Tajwanu i Korei Po∏udniowej. Oznacza to, ˝e bez radykalnych zmian polityki cen, transformacji strukturalnej

————————

Polityka cenowa i dochodowa oraz interwencjonizm w rolnictwie

1. Wspieranie przez paƒstwo cen i dochodów W dyskusji o samowystarczalnoÊci ˝ywnoÊciowej jednym z wa˝niejszych elementów poddawanych krytyce jest system kontroli i organizacji rynku ˝ywnoÊciowego, zapoczàtkowany w czasie II wojny Êwiatowej. Wtedy chodzi∏o o zapewnienie dystrybucji ˝ywnoÊci, której odczuwano niedobór. G∏ównym elementem tego systemu by∏o ustalenie, ˝e ry˝, pszenic´ inne wa˝niejsze produkty rolne rzàd mo˝e zakupiç od farmerów natychmiast po zbiorach. Wprowadzono dualny system cen na tak skupowane produkty (inna by∏a cena dla producenta, inna dla konsumenta). Stosowano Êcis∏à kontrol´ importu i eksportu tych produktów. Od tego czasu sytuacja gospodarcza kraju uleg∏a jednak˝e zasadniczej zmianie. Produkcja ry˝u ciàgle wzrasta∏a, konsumpcja zaÊ, poczàwszy od po∏owy at szeÊçdziesiàtych, systematycznie mala∏a. W konsekwencji szybko gromadzi∏y si´ nadwy˝ki ry˝u znajdujàce si´ w dyspozycji rzàdu. Ceny p∏acone producentom ry˝u by∏y wy˝sze od cen p∏aconych przez konsumentów. Prowadzi∏o to do coraz bardziej biurokratycznej kontroli cen. Obecnie rzàd zobowiàzuje si´ do skupu ry˝u tylko od tych farmerów, którzy przystàpià do rzàdowego programu. Pozosta∏a cz´Êç uznana jest za wolny rynek, tj. korzysta z prawa wolnego ustalania cen, konkurencji

314

Polityka cenowa i dochodowa oraz interwencjonizm w rolnictwie

rynkowej i wolnej dystrybucji (co w praktyce oznacza legalizacj´ dotychczasowego czarnego rynku). Jest to sygna∏ dla spo∏ecznoÊci mi´dzynarodowej, ˝e rzàdy japoƒskie zdecydowa∏y si´ na zmian´, która dawniej bya nie do pomyÊlenia. Wi´kszoÊç ekonomistów zgodna jest co do tego, ˝e nowa polityka rolna Japonii jest znaczàcym gestem popierajàcym idee wolnego handlu. Polityka ta umo˝liwia Japonii uzyskiwanie wielu efektów w handlu innymi produktami i dlatego prawdopodobnie koƒcowy opór przeciw ustaleniom GATT by∏ mniejszy ni˝ si´ tego spodziewano. Dla producentów ry˝u oznacza to mo˝liwoÊci ekspansji produkcyjnej i obni˝enia kosztów produkcji, lecz jednoczeÊnie ich cz´Êç wypada z dotychczasowej gry. W 1994 r. Ministerstwo Rolnictwa, LeÊnictwa i Rybo∏ówstwa Japonii (MAFF) wystàpi∏o z inicjatywà o zniesienie prawa kontroli ˝ywnoÊci, obowiàzujàcego od 1942 r. W ten sposób zakoƒczy∏a si´ pó∏ wieku trwajàca Êcis∏a rzàdowa kontrola produkcji, dystrybucji i sprzeda˝y ry˝u rozpocz´∏y si´ reformy na rynku ry˝u. Od wejÊcia ustawy w ˝ycie, tj. od 1995 r., rola rzàdu ogranicza si´ do kszta∏towania zapasów ˝ywnoÊci i ewentualnej kontroli rynku ry˝u w przypadkach nadzwyczajnych, np. ostrego nieurodzaju. Uprzednio prawo nak∏ada∏o na rzàd obowiàzek kontrolowania, jakà powierzchni´ ziemi przeznaczono pod upraw´ ry˝u, ustalania sposobów dystrybucji ry˝u przez farmerów oraz kontrolowania dostaw ry˝u do sklepów. W ostatnich jednak˝e latach znaczna cz´Êç farmerów ignorowa∏a regulacje prawne i uprawia∏a oraz sprzedawa∏a ry˝ bez akceptacji odpowiednich organów rzàdowych. Nowe prawo przewiduje selektywne post´powanie w kierunku ograniczenia powierzchni i iloÊci produkcji ry˝u (roczna produkcja ry˝u utrzymana zostanie na poziomie oko∏o 10 mln t). Na rynek b´dzie dostarczany ry˝ na zasadach wolnorynkowych, zapasy rzàdowe b´dà wynosi∏y oko∏o 500 tys. t ry˝u rocznie (dodatkowo zapasy organizacji rolniczych i przedsi´biorstw prywatnych oko∏o 1 mln t). Farmerzy mogà sprzedawaç ry˝ ró˝nym dystrybutorom bez ograniczeƒ (dotychczas tylko wyznaczonemu przez rzàd nabywcy), sklepy sprzedajàce ry˝ te˝ b´dà mog∏y byç otwierane bez ograniczeƒ ani rzàdowych pozwoleƒ. W 1994 r. Ministerstwo Handlu Mi´dzynarodowego i Przemys∏u (MITI) uzna∏o, ˝e gospodarka Japonii skr´powana jest rzàdowymi reguacjami i ogromnà iloÊcià restrykcji ograniczajàcych konkurencyjnoÊç. Rzàd wypowiada∏ si´ za przyspieszeniem reform strukturalnych w gospo-

————————

Handel zagraniczny i wspó∏praca mi´dzynarodowa Japonii w dziedzinie gospodarki êywnoÊciowej

1. Japonia w nowych warunkach rozwoju Êwiata W kszta∏tujàcej si´ obecnie gospodarce Êwiatowej Japonia poszukuje dla siebie miejsca. Zmiany w Êwiecie po zakoƒczeniu zimnej wojny przyczyni∏y si´ do powstania nowych uwarunkowaƒ rozwoju gospodarczego krau, b´dàcych konsekwencjami tej wojny (specjalne powiàzania z rynkiem Stanów Zjednoczonych, ograniczone wykorzystanie potencja∏u handlowego Chin i Zwiàzku Radzieckiego). W ca∏ym Êwiecie jeszcze wyraêniej zarysowa∏ si´ problem wzrostu gospodarczego, akumulacji i zamo˝noÊci. Podejmujàc dyskusj´ nad koncepcjà tzw. pozytywnego porzàdku ekonomicznego, w nawiàzaniu do kluczowej roli Japonii w gospodarce Êwiatowej, rozpatruje si´ mo˝liwoÊci zwi´kszenia jej udzia∏u w obrotach Êwiatowych, akumulacji i inwestycji produkcyjnych, us∏ugowych i infrastrukturalnych. Ze wzgl´du na swoje doÊwiadczenia rozwojowe i marketing w skali Êwiata (produkty wytwarzane w Japonii sà sprzedawane i reklamowane w ka˝dym zakàtku Êwiata), Japonia mo˝e wnieÊç istotny wk∏ad do mi´dzynarodowego systemu gospodarczego. Dotyczy to takich dziedzin, jak: zarzàdzanie produkcjà, post´p w wydajnoÊci pracy, wspó∏praca i zarzàdzanie si∏à roboczà, innowacyjnoÊç technologiczna, rozwój

354

Handel zagraniczny i wspó∏praca mi´dzynarodowa Japonii

rynku, handlowe know-how, rozwój ma∏ego biznesu lub rzàdowa polityka wspierania finansowego ró˝nych projektów rozwojowych. Równie wa˝na dla rozwoju i wspó∏pracy mi´dzynarodowej jest ekspansja krajowego popytu na produkty zewn´trzne i zwi´kszenie tà drogà mportu, a tym samym mo˝liwoÊci eksportowych innych krajów. Druga pod wzgl´dem rozmiarów i si∏y gospodarka Êwiata musi znaleêç sposób stopniowego liberalizowania rynku i zwi´kszania popytu na towary importowane. B´dzie to tak˝e oznacza∏o, ˝e Japonia poszukuje mo˝liwoÊci w∏àczenia swoich zasobów ludzkich, zakumulowanych zasobów materialnych i Êrodków finansowych do procesów integracyjnych gospodarki Êwiatowej. Fakt, ˝e Japonia jest obecnie jednym z najbogatszych krajów Êwiata oraz ˝e wysoki poziom edukacji spo∏eczeƒstwa i cz´ste podró˝e zagraniczne Japoƒczyków podwa˝ajà dawne wartoÊci spo∏eczne, powoduje dentyfikowanie si´ z krajami zachodnimi (co jest szczególnie widoczne w przejawach amerykanizacji Japonii)1. Utrzymanie pewnej równowagi zainteresowaƒ gospodarczych Japonii mo˝e mieç du˝e znaczenie dla krajów naszego obszaru, chocia˝by ze wzgl´du na mo˝liwoÊci rozwijania wspó∏pracy gospodarczej na linii Japonia–Rosja–Polska. Nowym, szczególnie mocno podkreÊlanym kierunkiem myÊlenia w japoƒskich studiach spo∏ecznych i ekonomicznych jest globalizacja. W ostatnich dekadach poj´cie to staje si´ coraz popularniejsze w wyjaÊnianiu ró˝nych zmian spo∏ecznych. Odnosi si´ ono do okreÊlenia powiàzaƒ mi´dzy relatywnie oddzielonymi od siebie obszarami narodowymi. Nowe globalne zwiàzki ekonomiczne i komunikacyjne powodujà efekty delokalizacyjne (przep∏yw kapita∏ów i finansowanie inwestycji do krajów o ni˝szych kosztach czynników produkcji) i spo∏eczno-kulturalne (procesy asymilacji i westernizacji kultury Êwiatowej). Mo˝liwoÊci globalnej unifikacji lub dywersyfikacji wywierajà wp∏yw na kszta∏towanie si´ koncepcji rozwoju obszarów wiejskich, szczególnie zwiàzanych z lokalizacjà wytwarzania produktów ˝ywnoÊciowych i ich konsumpcjà. Poj´cie globalizacji lub umi´dzynarodowienia (kokusaika) odnoszone est w Japonii do wielu zjawisk, takich jak wp∏yw Zachodu na Japoni´, liberalizacja handlu mi´dzynarodowego, inwestycje zagraniczne, rozumienie obcych kultur, zwi´kszenie udzia∏u kraju w gospodarce Êwiatowej, 1A

Question of Balance, „The Economist”, April 1995.

————————

Strategia rozwoju i przysz∏oÊç wsi, rolnictwa i agrobiznesu w Japonii

1. Przewidywane kierunki rozwoju wsi, rolnictwa i gospodarki ˝ywnoÊciowej WieÊ, rolnictwo i ca∏a gospodarka ˝ywnoÊciowa Japonii, podobnie jak w innych krajach, znalaz∏y si´ wobec wielu nowych wyzwaƒ, przemian strukturalnych w produkcji i konsumpcji, problemu demograficznego, presji post´pu naukowo-technicznego, potrzeb ochrony Êrodowiska, wp∏ywu ogólnego rozwoju gospodarczego oraz procesów umi´dzynarodowienia i globalizacji. Z ekonomicznego punktu widzenia rolnictwo japoƒskie ma wysokà zdolnoÊç przystosowywania si´ do zmieniajàcych si´ warunków. Mo˝e to byç przes∏ankà pozytywnej oceny jego szans rozwou w nowych warunkach otoczenia gospodarczego. Rolnictwo japoƒskie utrzyma∏o swojà wysokà pozycj´ w gospodarce zamkni´tej. Nie sà natomiast jasne perspektywy jego zachowania w warunkach coraz wi´kszego otwierania si´ gospodarki. Si∏´ konkurencyjnà niektórych ga∏´zi produkcji (ry˝, warzywa) ocenia si´ jako wysokà i przewiduje mo˝liwoÊç zachowania op∏acalnoÊci cz´Êci produkcji nawet w warunkach wolnej konkurencji importowej. Podstawà tego twierdzenia jest dalszy post´p w zakresie zmian technologicznych strukturalnych, zapewniajàcych dalszà oszcz´dnoÊç nak∏adów pracy,

388

Strategia rozwoju i przysz∏oÊç wsi, rolnictwa i agrobiznesu

obni˝enie kosztów produkcji, zwi´kszenie skali wytwarzania itp. Pozwoli to na utrzymanie potencja∏u produkcyjnego rolnictwa i jego ochron´. OkreÊlenie przysz∏oÊci wsi i rolnictwa japoƒskiego oraz zwiàzane z tym decyzje dotyczà nie tylko Êrodowisk rolniczych naukowych i politycznych. Dla wielu mieszkaƒców wsi i miast bezpoÊrednio zwiàzanych obecnie (lub w przesz∏oÊci) ze wsià i rolnictwem, a tak˝e dla wielu ludzi tradycyjnie interesujàcych si´ samowystarczalnoÊcià i zaopatrzeniem krau w ˝ywnoÊç, jest to tak˝e przedmiot dyskusji. Wynikajà z niej z jednej strony opinie, cz´sto prezentowane w mediach publicznych, o zanikajàcym rolnictwie i jego powolnym unicestwieniu na rzecz uprzemys∏owienia, urbanizacji i importu ˝ywnoÊciowego, z drugiej zaÊ – utrwala si´ przekonanie, ˝e nast´pne stulecie musi byç wiekiem rolnictwa. Opinie o zanikaniu rolnictwa i braku szans na jego przetrwanie wynikajà przede wszystkim z analiz dotychczasowych tendencji rozwoju sytuacji demograficznej na wsi. DoÊwiadczenie rozwoju gospodarczego wspó∏czesnego Êwiata wskazuje, ˝e w miar´ przechodzenia na wy˝szy poziom rozwoju gospodarczego (co w∏aÊnie dotyczy Japonii) zmniejsza si´ zainteresowanie rolnictwem. Znajduje to wyraz nie tylko w procesach migracji i zmianach strukturalnych w ca∏ej gospodarce narodowej, w tym rolnictwie, lecz tak˝e w drastycznych wskaênikach demograficznych. Po prostu w rolnictwie japoƒskim nie ma m∏odych rolników. Z kolei przekonanie o mo˝liwoÊci zachowania i odrodzenia si´ gospodarki rolnej nawiàzuje do analiz sytuacji ˝ywnoÊciowej Êwiata i specyficznych cech poo˝enia Japonii i jej gospodarki. W zwiàzku z wyst´powaniem obszarów g∏odu na Êwiecie b∏´dne mo˝e byç mniemanie, ˝e Japonia b´dzie zawsze zdolna do ogromnego importu ˝ywnoÊci. Trudno sobie wyobraziç, aby Japonia rozwija∏a si´ przez nast´pne stulecia w modelu gospodarczym, który zak∏ada import i przetwórstwo surowców, import ˝ywnoÊci, import si∏y roboczej i na tej podstawie b´dzie ona kszta∏towa∏a swoje bogactwo. Jak pisze T. Sato, w konsekwencji rolnictwo japoƒskie raczej upadnie ni˝ b´dzie kwitnàce1. Obecnie prawie wszyscy farmerzy sà ludêmi starymi. Oznacza to, ˝e w pierwszych dekadach XXI w. w zasadzie nie b´dzie farmerów. W wielu japoƒskich wsiach nie ma ju˝ ani jednego m∏odego rolnika pra1 T.

Sato, The Reason I Don't Quit Farming, „The East” 1995, nr 5.

————————

•

————————

Zakoƒczenie

Wobec osiàgni´tego poziomu rozwoju i jego dynamiki, Japoƒczycy coraz cz´Êciej zadajà sobie pytania dotyczàce koncepcji dojrza∏ego spo∏eczeƒstwa i wizji przysz∏oÊci rozwini´tych krajów przemys∏owych. Pytania dotyczà te˝ tego, czy Japonia wkroczy∏a ju˝ w faz´ dojrza∏ego spo∏eczeƒstwa i czy Japoƒczycy sk∏onni sà zaakceptowaç ten typ spo∏eczeƒstwa1 . H. Hazama, podsumowujàc proces dojrzewania spo∏eczeƒstwa japoƒskiego, pisze: „MówiliÊmy o zmianach, jakie zachodzi∏y w Japonii od zakoƒczenia wojny. Trzeba jednak pami´taç o tym, ˝e nowoczesne spo eczeƒstwo japoƒskie ma swojà histori´ rozpoczynajàcà si´ mniej wi´cej 80 lat przed wybuchem II wojny Êwiatowej. Chocia˝ wojna spowodowa a wstrzymanie procesów modernizacyjnych, generalnie by∏y one bardzo gwa∏towne. Nowoczesne spo∏eczeƒstwo japoƒskie przechodzi∏o okres swego niemowl´ctwa, dzieciƒstwa i m∏odoÊci znacznie szybciej ani˝eli kraje Zachodu, a obecnie wkracza w swój wiek dojrza∏y. PrzejÊcie Japo 1

W czasie jednego pokolenia – pisze J. Bossak – Japonia przekszta∏ci∏a si´ z kraju drugorz´dnego pod wzgl´dem potencja∏u ekonomicznego w mocarstwo gospodarcze z kraju borykajàcego si´ z trudnoÊciami p∏atniczymi w g∏ównego eksportera netto towaów i w najwi´kszego wierzyciela na Êwiecie. J. Bossak, Japonia. Strategia rozwoju w punkcie zwrotnym, PWN, Warszawa 1990, s. 6.

414

Zakoƒczenie

nii do fazy dojrza∏oÊci jest wi´c w jakimÊ stopniu przedwczesne. Wi´k szoÊç problemów pojawiajàcych si´ we wspó∏czesnej Japonii w sferze stosunków pracy jest nieroz∏àcznie zwiàzana z dynamikà rozwoju nowo czesnego spo∏eczeƒstwa. [...] Proces rozwoju spo∏eczeƒstwa jest znacz nie bardziej z∏o˝ony ani˝eli proces rozwoju jednostki ludzkiej. Niemniej ednak oba te procesy majà pewne wspólne cechy. T´sknota do dojrza oÊci wyra˝a si´ w usilnym dà˝eniu do narodowej niezale˝noÊci. Od okresu rewolucji Meji nie uprzemys∏owiona Japonia pocz´∏a si´ rozwijaç zgodnie z has∏em wzywajàcym do stworzenia »kraju bogatego i silnego militarnie«. Has∏o bogacenia si´ równie˝ w okresie powojennym cieszy∏o si´ ogólnà aprobatà (pomini´to t´ jego cz´Êç, która nawiàzywa∏a do tworzenia pot´gi militarnej). Dzia∏o si´ tak dlatego, ˝e Japoƒczycy pra gn´li jak najszybciej zerwaç z rolà kraju podporzàdkowanego i prze kszta∏ciç Japoni´ w kraj w pe∏ni rozwini´ty i niezale˝ny, chocia˝ po szczególne klasy ró˝ni∏y si´ co do idealnych wizji przysz∏oÊci. Z tych wzgl´dów przyj´ta zosta∏a strategia polityczna kontrolowanego centry zmu ekonomicznego i dominacji produkcji”2. Wizj´ Japonii jako swego rodzaju superkraju czy nowego mocarstwa przedstawi∏ swego czasu H. Kahn3. Wyra˝ajàc pewnoÊç, ˝e w ciàgu jednej lub dwu dekad Japonia niewàtpliwie osiàgnie status mocarstwa ekonomicznego, technologicznego i finansowego, co b´dzie oznacza∏o tak˝e zwi´kszenie politycznej i finansowej si∏y takiego kraju na scenie mi´dzynarodowej, H. Kahn przewidywa∏ tak˝e mo˝liwoÊç odgrywania przez aponi´ coraz wi´kszej roli w rozwoju artystycznym i kulturowym Êwiata, kszta∏towaniu jakoÊci ˝ycia oraz rozprzestrzenianiu kultury postindustrialnej. DziÊ mo˝na stwierdziç, ˝e przewidywania te si´ sprawdzi∏y, oraz ˝e obecna dynamika rozwoju gospodarczego i spo∏ecznego Japonii b´dzie potwierdza∏a wszystkie dotychczasowe zasady rozwojowe. JeÊli tak w∏aÊnie b´dzie, wówczas ciàgle aktualne sà wyzwania rozwojowe, jakie stawia Japonia Êwiatu, szczególnie niektórym jego obszarom (Azja Po∏udniowo-Wschodnia), Stany Zjednoczone i Unia Europejska). 2

H. Hazama, Dojrzewanie spo∏eczeƒstwa a stosunki mi´dzy zatrudnionymi i praco dawcami (na tle wzrostu poziomu wykszta∏cenia oraz starzenia si´ spo∏eczeƒstwa), w: E. Kostkowska-Watanabe (red.), Sekret japoƒskiego sukcesu, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990, s. 123. 3 H. Kahn, The Emerging Japanese Superstate. Challenge and Perspective, Hudson University Press, Cambridge 1977.

————————

•

————————

Bibliografia Abe E., Fitzgerald R. (red.), The Origins of Japanese Industrial Power, Business History 1995, nr 2. Abstract of Statistics on Agriculture, Forestry and Fisheries, Ministry of Agriculture, Forestry and Fisheries (MAFF), Tokyo 1994. Agriculture and Agricultural Policy in Japan, University of Tokyo Press, Tokyo 1991. Agriculture and Farming in Japan: A Comparative Perspective, East West Center, Honolulu 1993. Agricultural Outlook 1991, MAFF, Tokyo 1991. Agricultural Policies of Japan, Proceeding of the International Symposium, Food and Agriculture Policy Research Center, Tokyo 1990. Agricultural Policies, Markets and Trade, Monitoring and Outlook 1992, OECD, Paris 1992; 1994. Agricultural Policy Reform and Adjustment in Japan, OECD Countries, Paris 1995. Agricultural Policy Reform: New Approaches. The Role of Direct Income Payments, OECD, Paris 1984. Akiyama T., A Forest Again, Food and Agriculture Policy Research Center, Tokyo 1992. Anderson K., Hayami Y. (red.), The Political Economy of Agricultural Protection, Allen and Unvin, Sydney 1986. Anderson K., Josling T., The Challenge of Economists of Multilateral Trade Negotia tions on Agricultural Protection, Stanford University, Food Research Institute Studies 1993, nr 3. Balassa B., Noland M., Japan in the World Economy, Institute for International Economics, Washington 1998. Balcerowicz L., WolnoÊç i rozwój. Ekonomia wolnego rynku, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995. Barker R., Herdt R.W., Rose B., The Rice Economy in Asia. Resources for the Fu ture, Washington 1985.

418

Bibliografia

Basic Direction of Agricultural Policy in the 1980s., MAFF, Tokyo 1980. Basic Direction of Agricultural Policy Toward the 21st. Century, MAFF, Tokyo 1987. Beardsley R.K., Hall J.W., Ward R.E., Village Japan, The University of Chicago Press, Chicago 1959. Benedict R.,The Chrysanthemum and Sword. Patterns of Japanese Culture, A Merilan Book, New York 1975. Benet I., The Japanese Agriculture in the Market Economy, Hungarian Academy of Sciences, Budapest 1993. Bergmann T., Ogura T., Cooperation in World Agriculture. Experiences, Problems and Perspectives, Tokyo 1985. Bieda K., The Structure and Operation of the Japanese Economy, John Wiley, Sydney 1970. Bossak J., Japonia. Strategia w punkcie zwrotnym, PWN, Warszawa 1990. Bossak J., Polska–Japonia: Gospodarka – stosunki ekonomiczne, PWN, Warszawa 1978. Bossak J., Kawecka-Wyrzykowska E., Tomala M., USA–kraje EWG–Japonia. Wspó∏ praca i rywalizacja, PWN, Warszawa 1988. Bowring R., Kornicki P. (red.), The Cambridge Encyclopedia of Japan, Cambridge University Press, Cambridge 1993. Bray F., The Rice Economics, Technology and Development, Basil Backwell, New York 1986. Brzeziƒski Z., The Fragile Blossom, Harper and Row, New York 1972. Cambridge Encyclopedia of Japan, Cambridge University Press, Cambridge 1993. Changes in Japan’s Food Consumption, MAFF, Tokyo 1991. Chayanov A.V., The Theory of Peasant Economy, Richard Irwin, Homewood 1966. Chiholm A.H., Tyers R. (red.), Food Security. Theory, Policy and Perspective for Asia and the Pacific Rim, Lexington Book, Lexington 1982. Dobroczyƒski M., Âwiatowa ekspansja gospodarki japoƒskiej, KiW, Warszawa 1975. Dore R.P., Land Reform in Japan, Oxford University Press, Oxford 1959 (przedruk 1985). Dore R.P., Aspects of Social Change in Modern Japan, Princeton University Press, Princeton 1971. Dore R.P., Shinahota. A Portrait of the Japanese Village, Phantheon Books, New York 1978. Development of Agriculture in Japan 1990, MAFF, Tokyo 1991. Ebato A., Postwar Japanese Agriculture, International Society for Educational Information Press, Tokyo 1973. Economic Survey of Japan 1991–1992. Seeking for a New Perspective Beyond the Adjustment Process, Economic Planning Agency, Tokyo 1992. Egaitsu F., Morozumi K., Yoshimura K., Agricultural Finance in Japan, Japan FAO Association, Tokyo 1989. Embree J.F., Syue Mura. A Japanese Village, The University of Chicago Press, Chicago 1969. Farm Employment and Economic Adjustment in OECD Countries, OECD, Paris 1994.

Bibliografia

419

Fingleton E., Japan’s Invisible Leviathan, Foreign Affairs, March–April 1995. Fingleton E., Blindside: Why Japan is Still on Track to Overtake the U.S. by Year 2000, Simon and Schuster, New York 1995. Florida R., Kenny M., Institutions and Economic Transformation, The Case of Po stwar Japanese Capitalism, Growth and Change 1994, vol. 25. Forecast on Impact of the Liberalization of Rice Import, Tokyo 1991. Francks P., Technology and Agricultural Development in Pre-War Japan, Yale University Press, New Haven 1984. Fukoka M., The One-Staw Revolution. An Introduction in Natural Farming, Rodale Press, Emmaus 1978. Fukutake T., Japanese Rural Society, University of Tokyo Press, Tokyo 1982. Fukutake T., Japanese Society Today, University of Tokyo Press, Tokyo 1974. Fukutake T., Rural Society in Japan, University of Tokyo Press, Tokyo 1980. Gemma M., The Rice Demand System in Japan, Waseda Social Sciences Studies, Tokyo 1995 nr 51. Geography of Japan, The Association of Japanese Geographers, Teikoku Shoin, Tokyo 1980. Goldin I., Kundsen O., Agricultural Trade Liberalization. Implications for Developing Countries, OECD, Paris 1990. Góralczyk B., Polityka USA wobec Dalekiego Wschodu w latach osiemdziesiàtych, PISM, Warszawa 1990. Grad A.J., Land and Peasant in Japan, New York 1952. Guilain R., Japonia – trzecie mocarstwo, KiW, Warszawa 1974. Hall J., Japonia, PIW, Warszawa 1979. Hane M., Peasant, Rebels and Outcasts. The Underside of Modern Japan, Pantheon Books, New York 1982. Havens T.R.H., Farm and Nation in Modern Japan – Agrarian Nationalism 1870–1940, Princeton University Press, Princeton 1974. Hayami Y., Akino M., Shintani M., Yamada S., A Century of Agriculture Growth in Japan. In Relevance to Asian Development, University of Tokyo Press, Tokyo 1975. Hayami Y., Japanese Agriculture Under Siege: The Political Economy of Agricultural Policies, St. Martin’s Press, New York 1988. Hayami Y., Kikuch M., Asian Village Economy at the Crossroads. An Economic Appro ach to Institutional Change, The John Hopkins University Press, Baltimore 1982. Hayami Y., Otsuka K., The Economics of Contract Choice. An Agrarian Perspective, Oxford University Press, Oxford 1993. Hayami Y., Ruttan V.W., Agricultural Development. An International Perspective, The John Hopkins University Press, Baltimore 1985. Hayami Y., Yamada S., The Agricultural Development of Japan. A Century's Perspec tive, University of Tokyo Press, Tokyo 1991. Hemmi K., The Adjustment of Japan's Agriculture in the Changing Domestic and World Economy, The Japan Foundation, Tokyo 1983. Hillman J.S., Rothenberg R.M., Agricultural Trade and Protection in Japan, Gower Publishing Company, London 1988.

420

Bibliografia

Hollerman L., Japan’s Dependence on the World Economy. The Approach Toward Economic Liberalization, Princeton University Press, Princeton 1967. Ho∏yst B., Japonia. Przest´pczoÊç na marginesie cywilizacji, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1994. Hon Ch., Yu T. (red.), Agricultural Development in China, Japan and Korea, Academia Sinica, Taipei 1982. Honma M., Growth in Japan’s Horticultural Trade with Developing Countries; An Economic Analysis of the Market, International Food Policy Research Institute, Washington 1991. hii M., Regional Trends in the Change Agrarian Structure of Post-war Japan, w: Geography of Japan, The Association of Japanese Geographers, Teikoku Shoin, Tokyo 1980. namoto S., Technical Progress in Agriculture Production and Its Contribution to In ternational Competitiveness, w: Agriculture and Agricultural Policy in Japan, University of Tokyo Press, Tokyo 1991. shihara S., The Japan that Can Say No. Why Japan Will Be First Among Equals, Simon and Schuster, New York 1991. shikawa S., Essays on Technology. Employment and Institutions in Economic Deve lopment: Comparative Asian Experience, Kinokuniya Comp., Tokyo 1981. sobe T. (red.), Changing Process of Family Farms, Tokyo University Press, Tokyo 1962. apan in the Year 2000. Economic Planning Agency, Tokyo 1984. apan 1994. An International Comparison, Japan Institute for Social and Economic Affairs, Tokyo 1994. apan 1995. An International Comparison, Japan Institute for Social and Economic Affairs, Tokyo 1995. apan 1996. An International Comparison, Japan Institute for Social and Economic Affairs, Tokyo 1996. apanese Foods, Agriculture and Rural Areas, The Japan Economic Education Center, Tokyo 1993. apan’s Agriculture, Forestry, Fisheries and the Environment, MAFF, Tokyo 1994. apanese Agricultural Policies, A Time of Change, Australian Bureau of Agricultural and Resource Economic, Canberra 1988. apanese Agriculture, Role of Agriculture and Rural Area, MAFF, Tokyo 1988. apan’s Agriculture, Forestry and Fisheries, Japan’s Agricultural Review, vol. 20, MAFF, Tokyo 1992. apan’s Agriculture, Forestry and Fisheries, MAFF, Tokyo 1992. apan’s Agriculture in World New Developments and Policy Targets, MAFF, Tokyo 1989. apan’s Agricultural Trade, MAFF, Tokyo 1989. ohnson Ch., Japan, Who Governs? The Rise of the Developmental State, W.W. Norton, New York 1995. ussuame R.A., Japanese Part-Time Farming, Iowa State University Press, Ames 1991. Kahn H., The Emerging Japanese Sueprstate. Challenge and Response, Princeton Hall, Englewood Cliffs 1970.

Bibliografia

421

Kahn H., T. Pepper, The Japanese Challenge. The Success and Failure of Economic Success, T.Y. Crowell Publishers, New York 1979. Kada R., Capital Formation of the Farm Household and Resource Allocation in Agricultu ral and Rural Sectors: An Analysis on Sustainability of Japanese Agriculture, Referat na XXI Âwiatowy Kongres Ekonomistów Rolnictwa, Tokyo 1991. Kada R., Part-Time Family Farming. Off-Farm Employment and Farm Adjustment in the United States and Japan, Center for Academic Publications, National Rescandu Institute of Agricultural Economic, Tokyo 1980. Kaja J., Ekonomia japoƒska i japoƒskie fenomeny gospodarcze, Semper, Warszawa 1994. Kaja J., Japoƒskie rolnictwo przed rewolucjà, „˚ycie Gospodarcze” 1994, nr 12. Kanai M. (red.), Some Papers on Food and Agricultural Problems of Japan and Other Asian Countries, National Research Institute of Agricultural Economics, Tokyo 1991. Kanai M. (red.), Some Aspects of Japanese Agriculture. Collected Research Papers: 1987–1991, National Research Institute of Agricultural Economics, Tokyo 1991. Kasperkiewicz W., Procesy strukturyzacji gospodarki w Japonii, w: M. Belka (red.), Strategia krajów wysoko rozwini´tych, Warszawa 1992. Kawamura N., Sociology and Society of Japan, Kegan Paul International, London 1994. Kawamura Y., Major Changes of Rural Communities in the 1980s Japan, Ryukoku University, Kyoto 1993. Kawamura Y., Urbanization, Part-Time Farm Households and Community Agriculture, Japan’s Experience After World War II, Cornell University, Ithaca 1978. King F.H., Farmers of Forty Centuries or Permanent Agriculture in China, Korea and Japan, Rodale Press, Emenaus 1991. Knight J., Rural Kokusaika? Foreign Motifs and Village Revival in Japan, „Japan Forum” 1993, nr 2. Kojima K., Ozawa T., Japan’s General Trading Companies. Merchants of Economic Development, OECD, Paris 1984. Kokichi S., Japanese Society, International Society for Educational Information, Tokyo 1993. Komiya R., The Japanese Economy, Trade, Industry and Government, University of Tokyo Press, Tokyo 1990. Kodansha Encyclopedia of Japan, Kodansha, Tokyo 1983. Konecki K., Znaczenie pracy w japoƒskim przedsi´biorstwie: of interpretacji do dzia ∏aƒ, „Kultura i Spo∏eczeƒstwo” 1993, nr 2. Konosu K., What Will Be the Agricultural Policies in Japan in the 1980s?, Japan FAO Association, Tokyo 1982. Kornhauser D.H., Japan, Geographical Background to Urban-Industrial Development, Longman, London 1982. Kostkowska-Watanabe E. (red.), Sekret japoƒskiego sukcesu, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990. Kowalski A., Niemczyk J., Rembisz W., Kilka uwag o organizacji interwencji paƒstwa w rolnictwie Japonii, IRG SGH, Warszawa 1991.

422

Bibliografia

Kubo H., Japan and Rice: A New Vision, „Look Japan”, December 1994. Lim Ch.Y., Learning from Japanese Experience, Maruzen Asia, Singapore 1982. Lockwood W.W., The Economic Development of Japan, Princeton University Press, Princeton 1970. Lockwood W.W. (red.), The State of Economic Enterprise in Japan. Essays in the Po litical Economy of Growth, Princeton University Press, Princeton 1970. Longworth J.W., Beef in Japan. Politics, Production and Trade, University of Queensland Press, St. Lucia 1983. ¸ukaszewicz A., Kapitalizm japoƒski w poglàdach Shigeto Tsuru, „Ekonomista” 1994, nr 4. Madane M.V., Agricultural Cooperatives in Japan, Institute Cooperative Alliance, New Delhi 1990. Maruta S., Selected Works in the Statistical Economic Analysis on Japanese Agricul ture, Iberaki University, Ami 1990. Masuda T., Agricultural Development in Post-War Japan, Japan FAO Association, Tokyo 1990. McCraw T.K. (red.), America Versus Japan, Harvard Business School Press, Boston 1986. Mishima T., The Reorganization and Future of the Rice Control System in Japan, „Journal of the Faculty of Agriculture Hokkaido University” 1991, vol. 65, z. 2. Mishima K., Japan’s Responsibility for Global Food Supply and Demand. Why does Japan Protect National Rice Farming from Trade Liberalization, „Journal of Agricultural Marketing” 1991, nr 33. Moore R.H., Japanese Agriculture: Patterns of Rural Development, Westview Press, Boulder 1990. Morishima M., Why Has Japan „Succeeded”? Western Technology and Japanese Ethos, Cambridge University Press, Cambridge 1982. Mouer R., Sugimoto Y., Images of Japanese Society. A Study in the Social Construc tion of Reality, Kegan Paul International, London 1990. Nakamura J.I., Agriculture: Production and the Economic Development of Japan 1873–1922, Princeton University Press, Princeton 1966. Nakamura J.I., Growth of Japanese Agriculture 1975–1920. W, W.W. Lockwood (red.), The State and Economic Enterprise in Japan, Princeton University Press, Princeton 1965. Nakamura T., Lectures on Modern Japan Economic History 1926–1994, International Library Foundation, Tokyo 1994. Nakamura T., The Postwar Japanese Economy. Its Development and Structure, University of Tokyo Press, Tokyo 1981. Nakamura T., Grace B.R., Gospodarczy rozwój wspó∏czesnej Japonii. Co umo˝liwi∏o ten rozwój?, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Japonii, Tokyo 1987 (w j´zyku polskim). Nakane C., Kinship and Economic Organizations in Rural Japan, The Humanities Press, New York 1967. Namikawa K., Breeding History of Japanese Beef Cattle and Preservation of Genetic Re sources as Economic Farm Animals, Wagyu Registering Association, Kyoto 1912.

Bibliografia

423

National Policies and Agricultural Trade. Study of European Economic Community, OECD, Paris 1987. National Policies and Agricultural Trade. Country Study: Japan, OECD, Paris 1987. Niemczyk J., Rolnictwo Japonii i jego wa˝niejsze uwarunkowania – wnioski pod adresem wolnorynkowego rozwoju rolnictwa w Polsce, IRG SGH, Warszawa 1991. Niemczyk J., Post´p w gospodarstwach rolnych Japonii, „Przeglàd Hodowlany” 1992, nr 3. Nishimura H. (red.), Farmland Use in Suburban Areas in the Development Societies, Fumin Press, Tokyo 1994. Nippon. A Chartered Survey of Japan 1994/95, The Kokuseisha Corp., Tokyo 1994. Nippon 1994. Business Facts and Figures, JETRO, Tokyo 1994. Nippon 1995. Business Facts and Figures, JETRO, Tokyo 1995. Nippon 1996. Business Facts and Figures, JETRO, Tokyo 1996. Norbeck E., Country to City. The Urbanization of Japanese Hamlet, University of Utah Press, Salt Lake City 1978. Oborne M.W., Pacific Basin Economic Cooperation, OECD, Paris 1983. OECD Economic Survey. Japan 1993–1994, OECD, Paris 1994. Ogura T., Agrarian Problems and Agricultural Policy in Japan. A Historical Sketch, The Institute of Asian Economics Affairs, Tokyo 1967. Ogura T. (red.), Agricultural Development in Modern Japan, Fuji Publishing, Tokyo 1967. Ogura T. (red.), Agricultural Development in Modern Japan, Japan FAO Association, Tokyo 1983. Ogura T., A Step Toward the Shift of Agriculture, Forestry and Fisheries to Ecological Industries, Food and Agriculture Policy Research Center, Tokyo 1995. Ogura T., Can Japanese Agriculture Survive? A Historical and Comparative Appro ach, Agricultural Policy Research Center, Tokyo 1982. Ogura T., Japanese Agricultural Structure, Food and Agriculture Policy Research Center, Tokyo 1992. Ogura T. (red.), Invitation to the Rural Developments Amid the Distorted Economy, Food and Agriculture Policy Research Center, Tokyo 1990. Ogura T. (red.), Lights and Shadows of Rural Development in Japan, Food and Agriculture Policy Center, Tokyo 1991. Ogura T. (red.), Rural Development. Looking Before and After, Food and Agriculture Policy Center, Tokyo 1991. Ogura T. (red.), Toward Structural Reform of Japanese Agriculture, Food and Agriculture Policy Research Center, Tokyo 1982. Ohame K., Letter from Japan, Harvard Business Review, May–June 1995. Ohkawa K., Differential Structure and Agriculture. Essays on Dualistic Growth, Kinokuniya Bookstore, Tokyo 1972. Ohkawa K., Rosovsky H., Japanese Economic Growth. Trend Acceleration in the Twentieth Century, Stanford University Press, Stanford 1973. Ohno S., Consumer Policy and International Trade: Yes and But, Food and the Agricultural Policy Research Center, Tokyo 1983.

424

Bibliografia

Ohnuki-Tierney E., Rice and Self, Japanese Identities Through Time, Princeton University Press, Princeton 1993. Ohwada K., Agricultural Policy and Administration in Japan, Japan FAO Association, Tokyo 1973. Okita S., Japan in the World Economy, The Japan Foundation, Tokyo 1975. Okita S. (red.), Postwar Reconstruction of Japanese Economy, University of Tokyo Press, Tokyo 1992. Okita S., The Developing Economies and Japan. Lessons in Growth, University of Tokyo Press, Tokyo 1981. Otsuka K., Opening an Important New Area of Research, Food Policy, June 1991. Ozawa I., Blueprint for a New Japan. The Rethinking of a Nation, Kodansha, Tokyo 1995. Ozawa T., Recycling Japan's Surpluses for Developing Countries, OECD, Paris 1989. Patrick H., Rosovsky H. (red.), Asia’s New Giant. How the Japanese Economy Works, The Brokings Institution, Washington 1976. Raper A.F., The Japanese Village in Transition, General Headquarters Supreme Commander of the Allied Powers, Tokyo 1950. Reischauer E.O., The Japanese Today. Change and Continuity, The Harvard University, Cambridge 1995. Review of Agricultural Policies in OECD Member Countries, OECD, Paris 1980. Roberts I.M., Bain R.A, Saxon E.A., Japanese Agricultural Policies: Their Origins, Nature and Effects on Production and Trade, Bureau of Agricultural Economics, Canberra 1981. Roman Ch., Polityka rolna w krajach uprzemys∏owionych, Rolnicze Forum Europy Ârodkowej i Wschodniej, Warszawa 1993. Rothacher A., Japan's Agro-Food Sector. The Politics and Economics of Excess Pro tection, Macmillan, London 1989. Samuels R.J., The Politics of Regional Policy in Japan. Localities Incorporated, Princeton University Press, Princeton 1983. Sato T., The Reason I Don't Quit Farming, „The East” 1995, nr 5. Saxon E.A., Japanese Long-Term Projections Relating to Food and Agriculture, Canberra 1976. Saxon E.A., Roberts I., Bain R., Polityka rolna w Japonii w latach powojennych, „Quartely Review of Rural Economy” 1970, nr 2 (t∏umaczenie w: „Rolnictwo na Âwiecie” 1980, nr 12). Sazanami J., Urata S., Kawai H., Measuring the Costs of Protection in Japan, Institute for International Economics, Tokyo 1994. Simpson J.R., Wiswell E.L., The Women of Suye Mura, The University of Chicago Press, Chicago 1982. Simpson J.R., Yoshida T., Miyazaki A., Kada R., Technological Change in Ja pan’s Beef Industry, Westview Press, Boulder 1985. Smethurst R., Agricultural Development and Tenancy Disputes in Japan 1870-1940, Princeton University Press, Princeton 1986. Smith T.C., The Agrarian Origins of Modern Japan, Stanford University Press, Stanford 1980.

Bibliografia

425

Smith R.J., Kurusu. The Price of Progress in Japanese Village, 1951–1975, Stanford University Press, Stanford 1978. Smith R.J., Japanese Society. Tradition, Self and Social Order, Cambridge University Press, Cambridge 1984. Smith R.J., Wiswell E.L., The Women of Suye Mura, The University of Chicago Press, Chicago 1982. State of Agriculture and Forestry in Japan, MAFF, Tokyo 1991. State of Japan’s Agriculture 1990. A Summary Report, MAFF, Tokyo 1991. Statistical Handbook of Japan 1994; 1995; 1996, Management and Coordination Agency, Tokyo 1994; 1995; 1996. Structural Changes in Japan's Agriculture, MAFF, Tokyo 1991. Strzy˝ewska M., Prywatyzacja w Japonii. Lata 80., AMP, Warszawa 1991. Suzuki T., Essays on Japanese Agriculture, Gannado Shoten, Tokyo 1990. Takeuchi K., Approaching the Next Transformation of the Japanese Economy, „Japan Review of International Affairs” 1994, nr 4. Tasuno K., No Backsliding Tolerable in Japan's Current Moves for Radical Agricultu ral Reforms, „The Japan Economic Review”, October 1994. Taylor J.S., Shadows of the Rising Sun. A Critical of the „Japanese Miracle”, Quill, New York 1985. The Agricultural Outlook 1995–2000, OECD, Paris 1995. The Basic Direction of New Policies for Food, Agriculture and Rural Areas, MAFF, Tokyo 1992. The Debate on Food Security in Japan, Foreign Press Center, Tokyo 1986. The Japanese Consumer, JETRO, Tokyo 1990. The Supply of and Demand for Food and New Developments Relating to Agricultu re, MAFF, Tokyo 1995. The 69th Statistical Yearbook of Ministry of Agriculture, Forestry and Fisheries, MAFF, Tokyo 1994. The 70th Statistical Yearbook of Ministry of Agriculture, Forestry and Fisheries, MAFF, Tokyo 1995. Tobin J.J. (red.), Re-made in Japan, Everyday Life and Consumer Taste in a Changing Society, Yale University Press, New Haven 1992. Tomczak F., DoÊwiadczenia ewolucji rolnictwa rodzinnego w krajach o gospodarce rynkowej, IRG SGH, Warszawa 1994. Tomczak F., Rolnictwo rodzinne i agrobiznes w USA. Wspó∏czesna polityka rolna, Wydawnictwo Spó∏dzielcze, Warszawa 1990. Tomczak F., Wspó∏czesna wieÊ i rolnictwo: przyk∏ad Japonii, IRG SGH, Warszawa 1992. Tsuchiya K., Productivity and Technological Progress in Japanese Agriculture, University of Tokyo Press, Tokyo 1976. Tsuchiya K., The Role and Significance of Mechanization in the Agricultural Deve lopment of Japan, w: China’s Rural Development Miracle with International Comparison, IAAE, Canberra 1989. Tsujii H., A Quantitative Model of International Rice Market and Analysis of the Na tional Rice Policies, with Special Reference to Thailand, Indonesia, Japan and

426

Bibliografia

United States, w: Agricultural Sector Analysis in Asia, Agricultural Development Council, Bangkok 1982. Tsujii H., Comparison of Rice Policies Between Thailand, Taiwan and Japan. An Evolutional Model of Current Policies, Kyoto University, Kyoto 1982. Tsujii H., International Comparison of Rice Policies and the World Trade Conflicts, w: K. Kamegai (red.), An International Comparative Study of Rice Economy and Policy Among the United States, Thailand and Japan, Kyoto University, Kyoto 1990. Tsujii H., Rice Marketing Policy in Japan, w: Asian Productivity Organization, Marke ting Farm Products in Asia and the Pacific, Tokyo 1989. Tsujii H., Rice Policies and the Rice Trade Conflicts Among the United States, Thailand, Japan and Korea. The Externalities and the Benefits of Free Trade, Kyoto University, Kyoto 1993. Tsuru S., Japan’s Capitalism, Creative Defeat and Beyond, Cambridge 1993. Tsuru S., Szkice o ekonomii politycznej i gospodarce Japonii, PWE, Warszawa 1983. Tweeten L. i inni (red.), Japanese and American Agriculture, Tradition and Progress in Conflict, Westview Press, Boulder 1993. Ushiyama K., Dlaczego przetrwa∏o drobnotowarowe rolnictwo w Japonii, ‚WieÊ Wspó∏czesna” 1986, nr 9. Van der Meer C.L.J., Yamada S., Japanese Agriculture. A Comparative Economic Analysis, Routledge, London 1990. Vogel D., Consumer Protection and Protectionism in Japan, „Journal of Japanese Studies” 1992, nr 1. Vogel E.F., Japan as Number One. Lessons for America, Harvard University Press, Cambridge 1979. Wailes E.J., Ito S., Cramer G.L., Japan’s Rice Market: Policies and Prospects for Li beralization, University of Arkansas, Fayetteville 1991. Waswo A., Japanese Landlords. The Decline of Rural Elite, University of California Press, Berkeley 1987. Wilkin J., Wspó∏czesna kwestia agrarna, PWN, Warszawa 1986. Wilson D., The Sun at Noon. An Anatomy of Modern Japan, Hanish Hamilton, London 1986. Women in Rice Farming, The International Rice Research Institute, Manilla 1983. Wood Ch., The Bubble Economy: The Japanese Economic Collapse, Macmillan, London 1992. Wood Ch., The End of Japan Inc., and How the New Japan Will Look, Simon and Schuster, New York 1994. Woronoff I., The Japanese Economic Crisis, Macmillan, London 1993. Yutaka H., Deregulation and the Price Gap, „Japan Echo”, Spring 1995.

————————

•

————————

Contents

Preface . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Chapter 1 Socio-Economic Development of Japan: General Conditions . . . . . . 1. Country and history . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Stages of socio-economic development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Conditions of the Japanese economic development . . . . . . . .

15 15 23 32

Chapter 2 Historical and Contemporary Conditions of Rural and Agricultural Development of Japan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. An outline of the history of agriculture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Agricultural policy and its evolution after the II World War . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Development conditions of agriculture and agribusiness . . 4. Technological and agrobiological progress in agriculture . .

80 91 102

Chapter 3 The Level and Structure of Agricultural Production . . . . . . . . . . . . . . . . 1. The agricultural economic system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Agriculture in the national economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

107 107 113

63 63

428

Contents

3. Factors of production: land, labour force and technical equipment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Agricultural production . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapter 4 Food Consumption in Japan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Food economy (agribusiness) system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Food consumption: level and changes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Development of food supply and production of food industry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Food self-sufficiency and food security problem . . . . . . . . . . . .

120 128

153 153 169 182 189

Chapter 5 Rural, Agricultural, and Food Policies in Japan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. The agricultural policy during the nineties . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Development concepts of rural areas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Social conditions of the rural and agricultural policies . . . . 4. Environmental protection policies and village and agriculture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

231

Chapter 6 The Structure of Japanese Agriculture an its Changes . . . . . . . . . . . . . 1. Definitions of farms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Agrarian structure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. New form of organisation of farms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Structural policies in agriculture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Part-time farming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Possibilities of the family farms development . . . . . . . . . . . . . . .

237 237 245 254 259 265 273

Chapter 7 The Economics of Agriculture and Food Economy in Japan . . . . . . . 1. Labour efficiency and technological changes in Japanese agriculture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Management and economics of family farms . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Rural coâ&#x20AC;&#x201C;operative and agricultural organisations . . . . . . . . . . 4. Comparison of development forces in agriculture between Japan and the USA: tradition versus progress . . . . . . . . . . . . . .

197 197 206 224

279 279 288 296 307

Contents

Chapter 8 Price and Income Policies; Interventionism in Japanese Agriculture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Price and income support policies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. System of agricultural products price stabilisation . . . . . . . . . 3. Agricultural income and its sources . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Controversies related to the agricultural interventionism . Chapter 9 apanese Foreign Trade and International Co-operation in Scope of Food Economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Japanâ&#x20AC;&#x2122;s development in the contemporary world . . . . . . . . . . . 2. Foreign trade policies and programmes of country and agricultural development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Agricultural and food import and export in Japan . . . . . . . . . 4. Agricultural world trade and GATT agreement . . . . . . . . . . . . . 5. Economic co-operation between Japan and Poland . . . . . . . .

429

313 313 321 335 343

353 353 356 362 366 377

Chapter 10 The Development Strategy and the Future of the Village, Agriculture and Food Economy (Agribusiness) in Japan . . . . . . . . . . . . 1. Anticipated directions of the rural, agricultural and food economy development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. International and domestic conditions for the future development of Japanese village, agriculture and agribusiness . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Agricultural development strategy and policies of its implementation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Can Japanese agriculture survive? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

399 408

Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Contents in English . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Contents in Japanese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

413 417 425 429

387 387

395