Kowalik demo by keytext

Warszawa 2006

Projekt ok∏adki Maciej Kolek

Redaktor Wies∏awa Czech-Matuszewska

Warszawa 2006

ISBN 83-87251-84-4

Realizacja wydawnicza: Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Górczewska 8 01-180 Warszawa tel. 0 22 632-65-94 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl Druk i oprawa: Sowa – Druk na ˝yczenie www.sowadruk.pl, tel. 0 22 431-81-40

Spis treÊci

Przedmowa do drugiego wydania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Podzi´kowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia∏ 1

Parcelacja i osadnictwo wiejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. 2. 3. 4.

Za∏o˝enia reformy rolnej . . . . . . . . . . . . . . Reforma a cele w∏adzy . . . . . . . . . . . . . . . . Sektor paƒstwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ideologiczne przes∏anki polityki rolnej PPR

.... .... .... ...

. . . .

21 21 24 29 32

Rozdzia∏ 2

Model trójsektorowy czy gospodarka paƒstwowa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. 2. 3. 4. 5.

Zarzàdzanie przemys∏em . . . . Mistyfikacje . . . . . . . . . . . . . . Opozycja przeciw etatyzacji . . Paƒstwowe drukarnie . . . . . . . Zarys koncepcji alternatywnej

. . . . .

39 39 46 50 57 58

Rozdzia∏ 3

„Bitwa o handel” i zmian´ modelu gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. 2. 3. 4. 5. 6.

W kierunku socjalizmu paƒstwowego Strategia os∏abiania sojusznika . . . . . Walka dwu koncepcji . . . . . . . . . . . . Prawne ramy „bitwy o handel” . . . . . Konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzgl´dnoÊç ocen . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . .

65 65 68 70 74 78 80

Rozdzia∏ 4

Poczàtki planowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Instytucjonalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Trzyletni Plan Odbudowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85 85 88

Spory o ustrój spo∏eczno-gospodarczy w Polsce

3. Spór wokó∏ planowania i Centralnego Urz´du Planowania . . . . . . . . . 93 4. Cele i znaczenie debaty CUP-owskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 5. Par´ polemik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Nota o literaturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Literatura cytowana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Przedmowa do drugiego wydania

Prezentowana ksià˝ka powsta∏a z wyk∏adów prowadzonych w tzw. Latajàcym Uniwersytecie, formalnie nazwanym ju˝ w toku jego dzia∏aƒ Towarzystwem Kursów Naukowych (TKN). Autorem tej nazwy by∏ profesor Edward Lipiƒski, ówczesny cz∏onek Komitetu Obrony Robotników, a w m∏odoÊci – na poczàtku XX wieku – uczestnik instytucji samokszta∏ceniowej o tej nazwie. Wyk∏ady by∏y prowadzone w prywatnych mieszkaniach, które zmieniano ze wzgl´du na represje policyjne i zorganizowane grupy aktywistów nastawionych na uniemo˝liwienie wyk∏adów – stàd nazwa „latajàcy”. Moje wyk∏ady obejmowa∏y powojennà histori´ gospodarczà Polski, od poczàtku pomyÊlanà jako dzieje kszta∏towania ustroju spo∏eczno-ekonomicznego oraz sporów wokó∏ tej problematyki. Prezentowana ksià˝ka stanowi pierwszà cz´Êç tak pomyÊlanej historii. Druga cz´Êç mia∏a obejmowaç reformy i spory z czasów Polskiego Paêdziernika, czyli 1956 roku i lat póêniejszych, obejmujàcych czas wygasania reform, a cz´Êç trzecia – lata 70. Nadal nie rezygnuj´ z napisania ca∏oÊciowej historii przemian systemowych w powojennej Polsce. Obecnie jednak oddaj´ w r´ce Czytelnika ksià˝k´ w niezmienionym kszta∏cie (poza korektami stylistycznymi i rezygnacjà z cz´Êci aneksu); zosta∏a ona pierwotnie wydana w pierwszej po∏owie 1980 roku przez wydawnictwo NOWA (Niezale˝na Oficyna Wydawnicza) w serii „Zeszytów Towarzystwa Kursów Naukowych”. OczywiÊcie, zdaj´ sobie spraw´, i˝ historycy dysponujà obecnie znacznie bogatszà bazà archiwalnà, a wi´c i wi´kszà wiedzà na temat zmian w ówczesnych mechanizmach w∏adzy. Ksià˝ka jednak jest g∏ównie z zakresu historii idei, bardziej ni˝ historii faktów. Przedstawione zaÊ spory oraz g∏ówne zdarzenia nie uleg∏y zmianie, co pozwala na pozostawienie ksià˝ki w poprzednim kszta∏cie. Bra∏em te˝ pod uwag´ pami´ç i szacunek zarówno dla Towarzystwa Kursów Naukowych, jak i dla Niezale˝nej Oficyny Wydawniczej „NOWA” wydajàcych ksià˝k´ w niezwykle trudnych warunkach. O ile bowiem wyk∏ady próbowa∏y zachowaç publiczny i legalny charakter, to druk i rozpowszechnianie by∏y ca∏kowi-

Spory o ustrój spo∏eczno-gospodarczy w Polsce

cie nielegalne1. Zachowanie ksià˝ki w pierwotnej postaci jest tak˝e formà uznania dla tych kilkudziesićiu osób, które przed jej wydaniem czyta∏y jà i – chyba nigdy z tak wielkà bezinteresownoÊcià i w tej liczbie – komentowa∏y, dawa∏y sugestie zmian i uzupe∏nieƒ. Choç wić za ostateczny tekst bierze odpowiedzialnoÊç tylko podpisany autor, ksià˝ka w unikalnym sensie jest dzie∏em zbiorowym. W opinii niektórych czytelników, ksià˝ka doÊç dziwnie si´ koƒczy: na „sàdzie” nad Centralnym Urz´dem Planowania. Ich zdaniem, powinienem by∏ omówiç przynajmniej zwrot, jaki si´ dokona∏ w PPR latem 1948 roku, oraz poch∏onićie przez t´ parti´ Polskiej Partii Socjalistycznej, bo do tego si´ sprowadza∏o tzw. zjednoczenie. Zarzut to s∏uszny, ale kwestie te mia∏y otwieraç drugà cz´Êç „trylogii”, zawierajàcà charakterystyk´ stalinizmu jako punktu wyjÊcia do procesu destalinizacji wiàzanego g∏ównie z tzw. Polskim Paêdziernikiem (1956 r.). Zdarzenia jednak potoczy∏y si´ tak szybko i gwa∏townie – wybuch „SolidarnoÊci”, przyt∏umiony Stanem Wojennym, mój ponad dwuletni pobyt zagranicà – ˝e na wiele lat uniemo˝liwi∏y mi kontynuowanie pracy nad kolejnymi cz´Êciami wyk∏adów. PoÊwi´çmy wić przynajmniej par´ uwag ilustrujàcych rodzenie si´ w drugiej po∏owie 1948 r. jawnego stalinizmu mocno wp∏ywajàcego na ustrojowe zmiany w gospodarce. Chodzi, oczywiÊcie, o odsuniecie od w∏adzy W∏adys∏awa Gomu∏ki i jego zwolenników, a w kwestiach ekonomicznych – o akceptacj´ kolektywizacji rolnictwa. Na znacznie szerszà skal´ powtórzy∏y si´ tu pewne cechy sporu znane ju˝ w przypadku „CUP-owskiej dintojry” (jak mawiali dzia∏acze PPS). Przy wszystkich zastrze˝eniach, tamten spór mia∏ jednak jeszcze charakter merytoryczny, a spierajàce si´ strony znajdowa∏y pewne wsparcie w odmiennych partiach, choç po stronie PPS ono wyraênie gas∏o. Konsekwencjà tego sporu by∏y nie tylko zmiany personalne, lecz równie˝ zmiana charakteru instytucji planujàcej i reorganizacja ekonomicznej cz´Êci rzàdu. Nie sposób jednak nie zauwa˝yç, ˝e starano si´ jeszcze zachowaç pewne elementarne zasady przyzwoitoÊci. Czes∏aw Bobrowski zosta∏ „zes∏any w ambasadory”. Na jego nast´pc´ wyznaczono cz∏onka PPS, postaç enigmatycznà, wrćz nijakà, dalekà jednak od agresywnoÊci g∏ównych rozgrywajàcych. Nie powinno wić dziwiç (choç mnie to ogromnie zaskoczy∏o), ˝e po powrocie Bobrowskiego do Polski póênym latem 1956 r. jednà z pierwszych wizyt z∏o˝y∏ on swemu g∏ównemu krytykowi, Hilaremu Mincowi. Zabrak∏o podobnych elementarnych zasad przyzwoitoÊci w procesie odsuwania od w∏adzy W∏adys∏awa Gomu∏ki i jego zwolenników. Zmierzano wyraênie do maksymalnego upokorzenia i politycznej eliminacji zwalczanych osób. Nawet poczàtkowe zachowanie Gomu∏ki na stanowiskach s∏u˝y∏o, jak si´ wydaje, potrzebie utrzymywania wykreowanego przeciwnika na scenie politycznej w celu lepszej mobilizacji opinii publicznej przeciwko pokonanemu. Jak na ówczesne warunki, Gomu∏ka zademonstrowa∏ wyjàtkowy hart ducha. Ale i on nie uniknà∏ upokarzajàcej samokrytyki za czyny czy zaniechania bardziej sprokurowane przez oskar˝ycieli ni˝ rzeczywiste. Do koƒca niszczono inaczej myÊlàcych, zmuszano do wielokrotnej samokrytyki, budzàcej litoÊç z jednej strony, a nienawiÊç – z drugiej. Do pew1

Twórca i kierownik „NOWEJ", Miros∏aw Chojecki, powiedzia∏ mi kiedyÊ, ˝e 500 egzemplarzy mojej ksià˝ki zamelinowa∏ gdzieÊ w piwnicy i nie mo˝e sobie przypomnieç u kogo.

Podzi´kowania

Jerzemu Albrechtowi, Stefanowi Amsterdamskiemu, Stefanowi Arskiemu, W∏adys∏awowi Bieƒkowskiemu, W∏odzimierzowi Brusowi, Andrzejowi Celiƒskiemu, Zofii Dobrskiej, Marii Dziewickiej, Stanis∏awowi Ehrlichowi, Leopoldowi Gluckowi, Janowi Górskiemu, Krzysztofowi Hagemejerowi, Wiktorowi Hererowi, Marii Janion, Stefanowi J´drychowskiemu, Szymonowi Jakubowiczowi, Adamowi Kerstenowi, Krystynie Kersten, Julianowi Kole, Waldemarowi Kuczyƒskiemu, Edwardowi Lipiƒskiemu, W∏adys∏awowi Matwinowi, Adamowi Michnikowi, Jerzemu Osiatyƒskiemu, Wojciechowi Ostrowskiemu, Eugeniuszowi Rychlewskiemu, Leonowi Rzendowskiemu, Henrykowi S∏abkowi, Janowi Strzeleckiemu, Jerzemu Szackiemu, Stanis∏awowi Szwalbemu, Marii Turlejskiej, Irenie Wóycickiej, Kazimierzowi Wóycickiemu, Janinie Zakrzewskiej, Zofii Zakrzewskiej, Antoniemu Zambrowskiemu nale˝à si´ wyrazy podzi´kowanie za uwagi, informacje, polemiki, a Jerzemu Jedlickiemu – ponadto za pomoc redakcyjnà. D∏ug wdzi´cznoÊci zaciàgnà∏em tak˝e u Jakuba Bermana, który jednak za˝àda∏ nie wymieniania jego nazwiska. Wiele si´ nauczy∏em i przemyÊla∏em podczas nagrywania wspomnieƒ profesora Czes∏awa Bobrowskiego3. Na poczàtku lat 90. ksià˝k´ zamierza∏a wydaç Fundacja Polska Praca. Nad edytorskim ulepszeniem tekstu pracowa∏ wówczas Piotr Marciniak. Na przeszkodzie jednak stan´∏y wzgl´dy finansowe. Uwagi krytyczne do obecnie przygotowywanego wydania zg∏osili: Henryk Cho∏aj, Pawe∏ Koz∏owski i Andrzej Werblan. Do znanej formu∏y, ˝e za poglàdy odpowiada tylko autor, pragn´ dodaç, ˝e cz´Êç spoÊród wymienionych osób zg∏asza∏a do tekstu nie tylko szczegó∏owe uwagi krytyczne, lecz równie˝ wyra˝a∏a sprzeciw wobec zasadniczego kierunku mej interpretacji.

3 Powsta∏a

z nich ksià˝ka: Czes∏aw Bobrowski Wspomnienia ze stulecia, Lublin 1985. W pracy opiera∏em si´ na przygotowanym przez Bobrowskiego maszynopisie powsta∏ym w 1979 roku.

Wprowadzenie

Przedstawiona praca jest pierwszà cz´Êcià ksià˝ki o dziejach ustroju spo∏ecznogospodarczego PRL. Moim celem jest ukazanie procesu kszta∏towania si´ ustroju przez pryzmat polityczno-ideowych sporów wokó∏ zmian instytucjonalnych, stosunków w∏asnoÊci oraz typu planowania i zarzàdzania gospodarkà narodowà. Sfera gospodarcza jest tu rozmyÊlnie ukazana jako arena starç ideologicznych i politycznych. Za najwa˝niejsze dla omawianego tu czterolecia fakty i procesy systemotwórcze uzna∏em: reform´ rolnà wraz z osadnictwem na ziemiach poniemieckich, upaƒstwowienie przemys∏u oraz „bitw´ o handel”. Mam nadziej´, ˝e wybór ten nie b´dzie kwestionowany ze wzgl´du na wa˝noÊç tych tematów dla zrozumienia charakteru wówczas ukszta∏towanego modelu gospodarczego. Nieporównanie mniejszà wag´ w skali ca∏ego kraju mia∏a natomiast tzw. debata CUP-owska, która zajmuje wi´kszà cz´Êç ostatniego rozdzia∏u. Spór ten mia∏ charakter doÊç kameralny, by nie powiedzieç elitarny. Sta∏ si´ jednak przedmiotem tak szczegó∏owego omówienia zarówno z tego wzgl´du, ˝e jestem jednym z nielicznych, którzy mieli dost´p do stenogramu debaty, jak i dlatego, ˝e ujawni∏y si´ w niej w skondensowanej formie, pewne charakterystyczne w∏aÊciwoÊci coraz wyraêniej ju˝ dajàcego o sobie znaç stalinowskiego modelu ˝ycia publicznego i stalinowskiego pojmowania zagadnieƒ planowania i kierowania gospodarkà narodowà. Przyj´cie takiego zakresu tematycznego mo˝e budziç nieporozumienia, warto wi´c wyraênie powiedzieç, czym ta praca nie jest. Przede wszystkim nie jest ona zarysem historii gospodarczej Polski – abstrahuje si´ tu bowiem Êwiadomie od wielu istotnych dla takiego zarysu problemów, a nawet od podstawowych informacji o tempie i sposobach odbudowy kraju, o warunkach ˝ycia i pracy itp. Dotyczy to tak˝e zagadnieƒ wa˝nych dla charakterystyki modelu gospodarczego, takich jak funkcjonowanie systemu pieni´˝nego, struktura cen, p∏ac i dochodów ludnoÊci, zasady dzielenia dochodu narodowego, organizacja i zakres handlu zagranicznego, które pominà∏em, wychodzàc z za∏o˝enia, ˝e majà one – mimo wszystko – drugorz´dne znaczenie z punktu widzenia zasadniczych cech ówczeÊnie kszta∏tujàcego si´ ustroju spo∏eczno-gospodarczego. Taka gradacja problemów nie ma oczywi-

Spory o ustrój spo∏eczno-gospodarczy w Polsce

Êcie uniwersalnego charakteru. Mo˝na sobie na przyk∏ad wyobraziç, ˝e gdyby Polska znalaz∏a si´ w sytuacji podobnej do Jugos∏awii w 1948 r., mog∏aby si´ zdecydowaç na wybór „konkurencyjnego” lub „rynkowego” modelu socjalizmu wed∏ug klasycznej recepty Oskara Langego. Wówczas sprawy pieniàdza, systemu cen itp. musia∏yby si´ znaleêç w centrum zainteresowania ekonomistów i polityków gospodarczych, zmieniajàc hierarchi´ wa˝noÊci. Nie b´dàc zarysem historii gospodarczej, ksià˝ka nie jest równie˝ rozprawà teoretycznà. Do ogólniejszych koncepcji ekonomicznych, socjologicznych, politycznych si´ga si´ w tej pracy tylko w takiej mierze, w jakiej mog∏y one wywieraç wp∏yw na programy dzia∏ania lub oferowaç alternatywne rozwiàzania instytucjonalne w ramach ograniczonych przez wyjÊciowe za∏o˝enia ustrojowe Polski. Wy∏àczy∏em wić z rozwa˝aƒ kierunki i koncepcje znajdujàce si´ „na prawo” od partii wchodzàcych w sk∏ad Rzàdu JednoÊci Narodowej, a po rozbiciu PSL i ucieczce Miko∏ajczyka – tak˝e koncepcje tego stronnictwa. Obracaç si´ wić b´dziemy w dopuszczonej niejako przez komunistyczne w∏adze sferze sporów ustrojowych. Oznacza to pominićie tej sfery myÊli spo∏ecznej, która nale˝y do szeroko poj´tego kapitalizmu. Niniejsza ksià˝ka nie zawiera rozdzia∏ów o „prehistorii” PRL ani o problemach bardziej teoretycznych, dlatego niezb´dne jest nieco obszerniejsze wprowadzenie ujawniajàce pewne generalne przes∏anki rozumowania autora. Chodzi mi nie tyle o s∏uszne skàdinàd ogólne stwierdzenie filozofii i socjologii nauki, ˝e wszystkie prace naukowe sà ska˝one subiektywizmem, ani nawet o to, ˝e w naukach spo∏ecznych jest ono z regu∏y wi´ksze ni˝ w przyrodniczych, lecz przede wszystkim o wyjàtkowo wysoki stopieƒ subiektywizmu w pracach z dziedziny historii wspó∏czesnej, i to w dodatku w∏asnego kraju. Biografia autora, jego ideowe sympatie sà niejako zakodowane w wyborze tematyki, wyborze êróde∏ (których przecie˝ tylko czeÊç jest dost´pna), a nawet w j´zyku, którym si´ pos∏uguje. Tak jest ze wszystkimi pracami z tego zakresu, tak˝e tych autorów, którzy mówià lub nawet wierzà, ˝e uprawiajà „czystà” nauk´ i tylko nauk´. Dwie informacje wydajà mi si´ najwa˝niejsze z tego punktu widzenia. Autor niniejszej pracy by∏ od wiosny 1948 r. cz∏onkiem PPR (wczeÊniej jeszcze Zwiàzku Walki M∏odych i Akademickiego Zwiàzku Walki M∏odych „˚ycie”), nast´pnie PZPR; od 1956 r. by∏ wÊród tych, którzy domagali si´ radykalnej, w naszym ówczesnym pojćiu, reformy systemu i jego demokratyzacji; z partii zosta∏ ostatecznie usuni´ty w 1968 r. zarówno za sprzeciw wobec represji wobec studentów, jak i za „ca∏okszta∏t poglàdów”. I druga informacja: nadal wierzy w sens zabiegów o demokratyczny socjalizm oparty na parlamentaryzmie i wolnoÊci, chocia˝ nie jest swych racji a˝ tak pewien, by nawraca∏ innych na swojà wiar´. Obecnie bardziej mu zale˝y na tym, by dorobek myÊlowy tak nazywanego nurtu nie zosta∏ doszcz´tnie zapomniany. Za Êrodek zaradczy przeciw nadmiernemu st´˝eniu subiektywizmu uzna∏ autor jak najszersze poddanie tekstu pod dyskusj´ przed jego publikacjà. W ciàgu roku od chwili napisania niniejszej ksià˝ki czyta∏o jà i dyskutowa∏o kilkadziesiàt osób trzech generacji. Cz´Êç z nich, zarówno spoÊród komunistów, jak i socjalistów, nale˝a∏a do pierwszoplanowych aktorów opisywanej tu sceny wydarzeƒ.

Rozdzia∏ 1

Parcelacja i osadnictwo wiejskie

1. Za∏o˝enia reformy rolnej Szczegó∏owa analiza reformy rolnej wymaga∏aby rozpatrzenia jej za∏o˝eƒ i przebiegu w Êcis∏ym powiàzaniu z powojennymi migracjami ludnoÊci polskiej, niemieckiej i ukraiƒskiej, z zagospodarowaniem Z iem Z achodnich, a w d∏u˝szej skali z procesem industrializacji gospodarki polskiej. Dla naszych potrzeb wystarczy ograniczenie si´ tylko do g∏ównych rysów przemian spo∏eczno-gospodarczej struktury rolnictwa polskiego w wyniku reformy i parcelacji. Postulat reformy rolnej nale˝a∏ w Polsce lat trzydziestych i czasów drugiej wojny Êwiatowej do najbardziej popularnych, powszechnie akceptowanych. Prócz skrajnej prawicy, g∏osi∏y go praktycznie wszystkie partie polityczne. Domagano si´ z regu∏y likwidacji gospodarstw obszarniczych w celu poprawy struktury gospodarstw ch∏opskich. Radykalnej reformy rolnej ˝àdano w „Programie Polski Ludowej”, powsta∏ym w 1941 r. (Program 1986:372). Wyra˝a∏ on postulaty socjalistów i ludowców zwiàzanych z emigracyjnym rzàdem polskim. Zarówno ten program, jak i nast´pne enuncjacje tych ugrupowaƒ g∏osi∏y za∏o˝enia reformy rolnej niewiele odbiegajàce od póêniejszych deklaracji programowych PPR i PKWN. Dotyczy to zw∏aszcza zakresu postulowanej reformy (jakie majàtki mia∏y byç parcelowane), a tak˝e kwestii odp∏atnoÊci za otrzymanà ziemi´. Rozbie˝noÊci dotyczy∏y takich kwestii, jak: kto te reform´ b´dzie realizowa∏, na jakiej podstawie prawnej, w jakim tempie i wreszcie – kto parcelowanà ziemi´ otrzyma. Jest przy tym interesujàce, ˝e te same pytania i kontrowersje, chocia˝ do innych adresatów kierowane, wyst´powa∏y nie tylko w sporach pomi´dzy orientacjami „londyƒskà” i „lubelskà”, lecz równie˝ w ∏onie samego obozu „lubelskiego”. Za∏o˝enia reformy rolnej zmienia∏y si´ w trakcie jej realizacji na co decydujàcy wp∏yw mia∏a zmieniajàca si´ strategia i taktyka PPR. Rzuca si´ przede wszystkim w oczy oscylowanie programu reformy pomi´dzy koncepcjà legalistycznà i ˝ywio∏owo-rewolucyjnà. Jeszcze w maju 1944 r. Komitet Okr´gowy PPR w Lublinie og∏osi∏, zgodnie zresztà z tradycjà Komunistycznej Partii Polski i rosyjskich bolszewików z 1917 r.,

Spory o ustrój spo∏eczno-gospodarczy w Polsce

nast´pujàce wezwanie: „Nie czekajcie – jak w roku 1920, a˝ wam ziemie da dziedzic, lecz braç trzeba samym, a wybrany przez was Sejm zatwierdzi wasze prawa” [Góra, 1962, s. 66]. Inaczej, a w∏aÊciwie wbrew tej tradycji, formu∏owa∏ zamiary nowej w∏adzy Manifest PKWN, zapowiadajàcy, ˝e w∏adza tymczasowa przystàpi natychmiast do reformy rolnej przekazujàc konfiskowane i wyw∏aszczane majàtki Paƒstwowemu Funduszowi Ziemi. Z tego Funduszu dopiero wydzielane mia∏y byç parcele dla ludnoÊci wiejskiej i folwarcznej. Paƒstwo i jego instytucje mia∏y byç ustawodawcà i organizatorem zarazem. Og∏oszone nast´pnie dekrety równie˝ wydawa∏y si´ zapowiadaç respektowanie zasady legalizmu. Dekret z 15 sierpnia 1944, pomyÊlany jako podstawa organizacyjnego przygotowania reformy, restytuowa∏, na podstawie wzorów przedwojennych, hierarchiczny aparat w∏adz lokalnych – wojewódzkie i powiatowe urz´dy ziemskie podleg∏e Resortowi Rolnictwa i Reform Rolnych. Im w∏aÊnie powierzono przeprowadzenie wyw∏aszczenia i parcelacji majàtków obszarniczych. Pot´piono wprawdzie znanà sprzed wojny tendencj´ do przewlekania procedury parcelacji, równoczeÊnie jednak zamierzano w znacznym stopniu dawna procedur´ naÊladowaç. Z faktu zaÊ, ˝e kierownikiem Resortu zosta∏ ludowiec Andrzej Witos (brat Wincentego) mo˝na by∏o wnosiç, ˝e w realizacji reformy, rola PPR b´dzie raczej ograniczona, bardziej politycznie inspirujàca ni˝ organizatorska. Wszelako ju˝ podczas uchwalania wspomnianego dekretu ujawni∏y si´ pierwsze spory, g∏ównie na temat relacji miedzy administracjà i fachowcami z jednej strony, a „czynnikiem spo∏ecznym” z drugiej. Na wspólnym posiedzeniu PKWN i KRN (15 sierpnia 1944) cz´Êç pos∏ów – g∏ównie z PPR – domaga∏a si´ rozszerzenia udzia∏u „czynnika spo∏ecznego i politycznego” w procesie realizacji reformy rolnej. Wywo∏a∏o to ostrà replik´ referenta projektu dekretu, Andrzeja Witosa: „Resort chce jak najszybszego wykonania reformy rolnej. Dziwi´ si´, ˝e nie macie do nas zaufania. Dawajcie nam wnioski w kierunku usprawnienia, a nie przeszkadzania. Nie czekajcie od nas bezprawia” [S∏abek, 1978b, s. 162]. Ostatecznie dyskutowany dekret zosta∏ uchwalony w wersji zaproponowanej przez PKWN, ale przy wyraênie zmienionej deklaracji intencji ustawodawcy. Na wniosek pos∏a S. Skrzeszewskiego (PPR) uchwalono nast´pujàcà rezolucj´: „ Zatwierdzajàc dekret z dnia 15 sierpnia 1944 r. o organizacji urz´dów ziemskich wojewódzkich i powiatowych, KRN wzywa PKWN do wciàgni´cia, przy jak najrychlejszym urzeczywistnieniu reformy rolnej, w najszerszym zakresie czynnika spo∏ecznego i politycznego” [S∏abek, 1978b, s. 163]. Przewidziane w dekrecie komisje ziemskie, jako powo∏ywane przez rady narodowe odpowiedniego szczebla organy kontroli spo∏ecznej, by∏y prawdopodobnie rezultatem kompromisu mi´dzy komunistami i ludowcami. Mo˝na jednak przypuszczaç, ˝e nie zadowala∏ on przynajmniej cz´Êci dzia∏aczy PPR, bli˝szych stanowisku lubelskiego komitetu PPR, który w przeddzieƒ uchwalenia dekretu og∏osi∏ odezw´ domagajàcà si´ przewagi czynnika spo∏ecznego nad urz´dami ziemskimi w procesie realizacji reformy rolnej. Dekret z 6 wrzeÊnia o przeprowadzeniu reformy rolnej by∏, formalnie rzecz bioràc, kontynuacjà poprzedniego aktu prawnego. Powierza∏ wykonanie reformy re-

Rozdzia∏ 2

Model trójsektorowy czy gospodarka paƒstwowa?

1. Zarzàdzanie przemys∏em Oficjalne liczby Êwiadczà o tym, ˝e ju˝ w roku 1945 ukszta∏towa∏y si´ w przemyÊle zasadnicze proporcje pomi´dzy sektorem paƒstwowym, spó∏dzielczym, komunalnym i prywatnym. Przesunićia, które nastàpi∏y póêniej, a˝ do po∏owy 1947 roku, a wić tak˝e w wyniku pierwszej fazy realizacji Ustawy z 3 stycznia 1946 r. o upaƒstwowieniu przemys∏u, by∏y niewielkie. Dlatego liczby, które podaje pierwszy powojenny Rocznik Statystyczny GUS (za rok 1946), mo˝na uznaç za charakterystyczne dla ca∏ego omawianego tu okresu. Z ogólnej liczby 133 tys. zak∏adów produkcyjnych w przemyÊle i górnictwie ∏àcznie z rzemios∏em do paƒstwa nale˝a∏o 10 tys. jednostek, które zatrudnia∏y prawie trzy czwarte ogó∏u pracowników tych dzia∏ów. Natomiast 3,5 tys. zak∏adów spó∏dzielczych zatrudnia∏o tylko 40 tys. osób. Jeszcze skromniejszych rozmiarów by∏ sektor komunalny zatrudniajàcy w 300 jednostkach 26 tys. osób. ¸àcznie wić w sektorze spó∏dzielczym i komunalnym pracowa∏o zaledwie 5% ogó∏u zatrudnionych w przemyÊle. Na sektor prywatny przypada∏a jedna czwarta ogó∏u zatrudnionych w przemyÊle i górnictwie, chocia˝ liczy∏ on a˝ 118 tys. zak∏adów. By∏y to g∏ównie zak∏ady rzemieÊlnicze, odgrywajàce znaczàcà rol´ tylko w przetwórstwie rolniczym, spo˝ywczym, odzie˝owym i metalowym. Jedynie w pierwszej z wymienionych tu ga∏´zi sektor prywatny zatrudnia∏ wićej pracowników ni˝ paƒstwowy. W przemyÊle paƒstwo zapewni∏o sobie bezpoÊrednio po wojnie pozycj´ bezapelacyjnie dominujàcà. Jest zatem oczywiste, ˝e sektor paƒstwowy, sposób jego organizacji i dzia∏ania, okreÊla∏ stosunki panujàce w przemyÊle w ogóle. Odwrotnie uk∏ada∏y si´ relacje w handlu i rolnictwie. W przeciwieƒstwie jednak do rolnictwa w handlu sytuacja ta okaza∏a si´ nietrwa∏a i zacz´∏a ulegaç radykalnym zmianom ju˝ od wiosny 1947 r. (o czym w rozdziale trzecim). Przyjrzyjmy si´ teraz metodom zarzàdzania przemys∏em. W czasie wyzwalania kraju spod okupacji niemieckiej zadanie uruchomienia przedsi´biorstw wzi´∏y na siebie powstajàce ju˝ w koƒcowym okresie okupacji tzw. komitety fabryczne, a na-

Spory o ustrój spo∏eczno-gospodarczy w Polsce

st´pnie rady zak∏adowe, które rych∏o sta∏y si´ powszechnà reprezentacjà za∏óg pracowniczych. W pierwszych miesiàcach po wyzwoleniu jedynym przedstawicielstwem centralnej administracji gospodarczej w terenie by∏y tzw. grupy operacyjne. Pomaga∏y one, na podstawie rzàdowych wytycznych z wrzeÊnia 1944 r., w uruchamianiu przedsi´biorstw i organizacji pracy. W wyniku dzia∏ania tych grup powstawa∏y z regu∏y trzyosobowe kolegia zarzàdzajàce, zwane Tymczasowymi Zarzàdami Paƒstwowymi. Ich sk∏ad by∏ wyrazem po∏àczenia koncepcji mened˝erskiej z samorzàdowà. Przewodniczàcym Zarzàdu by∏ z urz´du dyrektor przedsi´biorstwa mianowany – w zale˝noÊci od jego rangi – przez ministra lub kierownika wydzia∏u odpowiedniej rady narodowej. Pozostali dwaj cz∏onkowie reprezentowali instytucje spo∏eczne: jeden – rad´ zak∏adowà, drugi – samorzàd lokalny (rad´ narodowà), a ich wybór zatwierdza∏a w∏adza nadrz´dna. Tymczasowy Zarzàd Paƒstwowy mia∏ ustalaç ogólne kierunki dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa oraz sprawowaç kontrol´ nad pracà dyrektora. RównoczeÊnie jednak ustawodawca gwarantowa∏ tak˝e radom zak∏adowym wspó∏udzia∏ w zarzàdzaniu przedsi´biorstwem. Dekret KRN z 6 stycznia 1945 r. o Radach Zak∏adowych przyznawa∏ im dwojakiego typu uprawnienia. W charakterze reprezentacji zawodowych interesów pracowniczych mia∏y one sprawowaç nadzór nad warunkami pracy, poÊredniczyç w zatargach pomi´dzy pracownikami i dyrekcjà oraz wspó∏decydowaç o przyjmowaniu i zwalnianiu pracowników. Druga czeÊç uprawnieƒ Rad dotyczy∏a partycypacji w zarzàdzaniu. Mia∏y one prawo kontroli gospodarczej dzia∏alnoÊci zak∏adu i jego urzàdzeƒ technicznych oraz zadanie wspó∏dzia∏ania z dyrekcjà w sprawie wzrostu i doskonalenia produkcji. Na∏o˝ony na dyrekcj´ obowiàzek sk∏adania radzie zak∏adowej periodycznych sprawozdaƒ mia∏ u∏atwiaç debat´ nad ca∏okszta∏tem pracy zak∏adu. Trudno obecnie oceniç, w jakim stopniu ów szeroki udzia∏ reprezentacji pracowniczej by∏ wynikiem doktryny wyznawanej wówczas przez dzia∏aczy szczebla centralnego, a w jakim – rezultatem nacisku spontanicznego ruchu spo∏ecznego, ustanawiajàcego zaraz po wojnie, via facti, taki w∏aÊnie model funkcjonowania przedsi´biorstw. Wiele znanych faktów wydaje si´ przemawiaç raczej za drugim przypuszczeniem. Mo˝e najbardziej potwierdza je dalszy los rad zak∏adowych i ich uprawnieƒ. Ju˝ wkrótce po ukazaniu si´ wspomnianego wy˝ej dekretu Hilary Minc wyg∏osi∏ na posiedzeniu Krajowej Rady Narodowej (w maju 1945 r.) przemówienie dezawuujàce jego treÊç. Oto decydujàcy fragment: „Piàtà plagà naszej gospodarki jest nieuregulowanie dotychczas stosunków miedzy za∏ogà robotniczà i jej przedstawicielstwem, radami zak∏adowymi z jednej strony a dyrekcjami z drugiej strony. W okresie wyzwalania kraju stworzono (...) zarzàdy kolektywne (...) Ta forma by∏a odpowiednia w okresie zabezpieczenia i obejmowania przedsi´biorstw, przestaje byç jednak odpowiednia w chwili obecnej, kolektywna forma zarzàdu przedsi´biorstwem pozbawia ten zarzàd spr´˝ystoÊci, a co wa˝niejsze prowadzi do braku konkretnej personalnej odpowiedzialnoÊci za losy zak∏adu. Trzeba jak najszybciej przejÊç w sposób najbardziej zorganizowany od tymczasowych zarzàdów do sta∏ych i obarczonych pe∏nà odpowiedzialnoÊcià za los przedsi´biorstw dyrekcji. Pozostaje sprawa uregulowania stosunków mi´dzy radami zak∏adowymi a sta∏ymi

Rozdzia∏ 3

„Bitwa o handel” i zmian´ modelu gospodarczego

1. W kierunku socjalizmu paƒstwowego Nazw´ „bitwa o handel” upowszechnili pepeerowcy okreÊlajàc tym mianem ogólnokrajowà kampani´ przeciw spekulacji i dro˝yênie. Autorem has∏a by∏ Hilary Minc, który ju˝ w zakoƒczeniu referatu na I Zjeêdzie PPR powiedzia∏: „Wygraç musimy wielkà bitw´ o handel i spó∏dzielczoÊç” [Minc, 1945c, s. 43]. Ju˝ wówczas, w grudniu 1945. r., wymieni∏ on praktycznie wszystkie podstawowe sk∏adniki „bitwy” rozegranej dopiero w latach 1947-1948. Oskar˝y∏ spekulantów o przechwytywanie cz´Êci strumienia towarów p∏ynàcego ze wsi do miasta i w odwrotnym kierunku oraz zapowiedzia∏ koniecznoÊç walki ze spekulacjà za pomocà zarówno Êrodków ekonomicznych i organizacyjnych, jak i wzmo˝onych represji. Przeprowadzi∏ te˝ krytyk´ spó∏dzielczoÊci i wezwa∏ parti´ do walki o jej zasadnicze przeobra˝enia, g∏ównie pod kàtem podporzàdkowania jej paƒstwu. Wreszcie zapowiedzia∏ koniecznoÊç stworzenia rozwini´tej sieci handlu paƒstwowego. Nie znamy przyczyn, z powodu których moment rozpocz´cia generalnej bitwy przesuni´to na póêniej. Jest prawdopodobne, ˝e w kierownictwie PPR nie by∏o jeszcze w tej sprawie dostatecznej jednomyÊlnoÊci, zw∏aszcza w obliczu trudnoÊci, jakie si´ ujawni∏y w czasie uchwalania ustawy o upaƒstwowieniu przemys∏u. Zasadnicze zastrze˝enia mog∏y byç równie˝ zg∏aszane przez kierownictwo PPS, komuniÊci zaÊ doszli do wniosku, ˝e przed wyborami do Sejmu nie nale˝y antagonizowaç najbli˝szego sojusznika. Do has∏a „bitwy o handel” Minc powróci∏ wiosnà 1947 r., w katowickim przemówieniu z okazji Êwi´ta 1 maja. Powiedzia∏: „WygraliÊmy bitw´ o produkcj´, postaramy si´ wygraç bitw´ o handel” [Minc, 1947b]. Cele tej kampanii wykracza∏y poza walk´ z dro˝yznà i spekulacjà oraz o reorganizacj´ tej cz´Êci gospodarki narodowej. By∏y one znacznie ambitniejsze. Rzecz sz∏a o zmian´ uk∏adu si∏ politycznych w kraju oraz o dokonanie istotnych modyfikacji w trójsektorowym modelu gospodarczym. Ten aspekt kampanii jest najbardziej interesujàcy. Te rozlegle i dalekosi´˝ne cele – bardziej ni˝ problemy handlu – sprawi∏y, ˝e mieliÊmy do czy-

Spory o ustrój spo∏eczno-gospodarczy w Polsce

nienia z wielkà batalià, w którà zaanga˝owane zosta∏y, oprócz samej PPR, jej wszystkie rezerwy: zarówno organy paƒstwowe (administracyjny, skarbowy, represyjny), jak i organizacje spo∏eczne. Si∏à rzeczy zosta∏a w nià uwik∏ana PPS. Pod tym wzgl´dem „bitwa o handel”, bardziej ni˝ bitwa o produkcj´, przypomina kampani´ z jesieni 1945 roku, po zwrocie w polityce rolnej PPR i PKWN. Najwi´ksze nasilenie kampanii przypad∏o na 1947 rok. Jeszcze przed publicznym wypowiedzeniem „wojny” Minc przedstawi∏ koniecznoÊç rewizji modelu gospodarczego. W referacie na posiedzeniu KC PPR (kwiecieƒ 1947 r.) wda∏ si´, w∏aÊciwie po raz pierwszy na takà skal´, w teoretyczne rozwa˝ania na temat realizowanego w Polsce modelu gospodarki socjalistycznej. Pos∏ugujàc si´ (po raz pierwszy na u˝ytek szerszej publicznoÊci) frazeologià socjalistycznà, Minc uzna∏ trójsektorowà koncepcj´ ustroju demokracji ludowej za niewystarczajàcà. Do zakoƒczenia bowiem „budowy gospodarki demokracji ludowej” potrzebne sà dwa elementy: konsekwentnie socjalistyczny przemys∏ oraz poddanie kapita∏u kontroli paƒstwowej, czyli przekszta∏cenie go w kapitalizm paƒstwowy. Dopiero socjalistyczny przemys∏ dope∏ni∏by ustrój demokracji ludowej. Choç wi´c nie postawiono jeszcze zadania przekszta∏cenia ca∏ej gospodarki narodowej w socjalistycznà (ograniczono si´ do przemys∏u), dano wyraênie do zrozumienia, ˝e „obecny system gospodarczy” w Polsce ma charakter przejÊciowy. Zawiera on w sobie jeszcze zarówno elementy kapitalistyczne, jak i socjalistyczne, co sprawia, ˝e mo˝e rozwijaç si´ w dwu kierunkach – kapitalistycznym lub socjalistycznym. Minc opowiada∏ si´ wyraênie za bardzo specyficznie pojmowanà skrajnie etatystycznà perspektywà socjalistycznà. Oto jak pojmowa∏ on socjalistyczny przemys∏: „Przemys∏ socjalistyczny to taki przemys∏, w którym Êrodki produkcji znajdujà si´ w r´kach paƒstwa niekapitalistycznego, a osiàgany w produkcji produkt dodatkowy idzie do ràk paƒstwa, które rozdziela go w sposób planowy, na cele poprawy ludnoÊci pracujàcej, na cele rozbudowy aparatu produkcyjnego, na cele lecznictwa, oÊwiaty, kultury, na cele wzmo˝enia obronnoÊci paƒstwa i inne cele paƒstwowe – paƒstwa niekapitalistycznego” [Minc, 1947a, ss. 36-37]. Uzna∏ upaƒstwowienie za „najwy˝szà a zarazem jedynà form´ skutecznego uspo∏ecznienia wspó∏czesnych Êrodków produkcji”. Dla wsparcia tej tezy powo∏a∏ si´ na marksizm, Êwiadomie chyba wprowadzajàc s∏uchaczy w b∏àd: „Marksizm zawsze rozumia∏ uspo∏ecznienie Êrodków produkcji jako przejÊcie ich na w∏asnoÊç paƒstwowà” [Minc, 1947a, ss. 42-43]. Co wi´cej, otwarcie zaatakowa∏ wyst´pujàce w wydawnictwach PPS próby przeciwstawiania uspo∏ecznienia upaƒstwowieniu. Oznacza∏o to zmian´ taktyki, skupionej dotàd na praktycznej rozbudowie sektora paƒstwowego. Wszelkie inne rozwiàzania ni˝ upaƒstwowienie Minc uzna∏ za „wsteczne i reakcyjne”. Dotyczy∏o to zw∏aszcza pomys∏ów uspo∏ecznienia poprzez rozwój spó∏dzielczoÊci. Sektor spó∏dzielczy i spó∏dzielczà w∏asnoÊç potraktowa∏ jako zjawisko przejÊciowe. W jego interpretacji chodzi∏o o to, „czy spó∏dzielczoÊç stanie si´ najbardziej zrozumia∏à i najbardziej korzystnà dla mas drobnych wytwórców formà ewolucji ku (...) socjalizmowi, czy te˝ stanie si´ ona specyficznà formà wy∏amywania si´ spod kontroli paƒstwa ludowego, specyficznà formà dominacji elementów rynkowo-kapitalistycznych, specyficznà formà nawrotu do systemu gospo-

Rozdzia∏ 4

Poczàtki planowania

1. Instytucjonalizacja Trudno mówiç o planowaniu w okresie tzw. Polski Lubelskiej, a nawet w pierwszych miesiàcach przeniesienia w∏adzy do Warszawy. Co prawda, pierwsze próby podejmowano ju˝ w Lublinie, w Biurze Ekonomicznym przy PKWN, którego kierownikiem by∏ Hilary Minc. Ale nawet jeszcze w kierowanym przezeƒ ministerstwie przemys∏u Rzàdu Tymczasowego by∏y to prymitywne plany odcinkowe (g∏ównie produkcji i przewozów). Istotniejsze by∏o przygotowywanie – i w Biurze, i w Ministerstwie – przysz∏ej kadry planowania. Stàd wywodzi∏ si´ pierwszy personel (oko∏o 30 osób) Centralnego Urz´du Planowania, który powsta∏ jesienià 1945 roku. Gdy Czes∏aw Bobrowski zosta∏ prezesem CUP-u, by∏ do czekajàcych go zadaƒ wyjàtkowo dobrze przygotowany. Polityk gospodarczy ju˝ w okresie mi´dzywojennym, g∏osi∏ na ∏amach redagowanej przezeƒ „Gospodarki Narodowej” idee etatyzmu, a tym samym jakiejÊ formy planowania. Bobrowski mia∏ tak˝e okazj´ zapoznaç si´ z gospodarkà ZSRR, na poczàtku lat trzydziestych pracowa∏ w Moskwie jako dyrektor „Sowpol-Torgu”, czyli instytucji zajmujàcej si´ promocjà handlu polsko-radzieckiego. Pod koniec pobytu na emigracji (na prze∏omie lat 1944 i 1945) opracowywa∏ na zamówienie rzàdu polskiego w Londynie, w ramach tzw. Komisji SzeÊciu Miesićy, ekspertyz´ w sprawie reform oraz za∏o˝eƒ polityki gospodarczej rzàdu bezpoÊrednio po wyzwoleniu. Jednà z naczelnych idei tego dokumentu by∏o, oczywiÊcie, planowanie gospodarcze. Powierzenie Bobrowskiemu funkcji prezesa CUP-u u∏atwi∏o przyciàgnićie do wspó∏pracy wielu ekonomistów, którzy krytycznie lub wrćz wrogo odnosili si´ do komunistów, ale szukali sposobu w∏àczenia si´ w proces odbudowy kraju. Wraz z Bobrowskim przysz∏a spora grupa wysoko wykwalifikowanych specjalistów, w wi´kszoÊci dawnych wspó∏pracowników „Gospodarki Narodowej”. Manifestowany ju˝ w okresie mi´dzywojennym, programowy pragmatyzm owej grupy u∏atwia∏ wspó∏prac´ z w∏adzami. Cz´Êç zespo∏u nale˝a∏a do powojennej PPS lub

Spory o ustrój spo∏eczno-gospodarczy w Polsce

ZNMS. WÊród nich wyró˝nia∏ si´ zdolny teoretyk, póêniejszy socjolog Julian Hochfeld, przez pewien czas jeden z wiceprezesów Urz´du. Chocia˝ z dokonanego przez Bobrowskiego zestawienia wynika, ˝e w dwudziestokilkuosobowej kadrze kierowniczej CUP cz∏onkowie PPS tylko nieznacznie przewy˝szali liczebnie cz∏onków PPR, w opinii publicznej utar∏o si´ rych∏o przekonanie, ˝e CUP by∏ zdominowany przez socjalistów. Powstaniu takiej opinii sprzyja∏ udzia∏ prezesa CUP w kierownictwie PPS oraz formalne tylko przestrzeganie tzw. klucza partyjnego w obsadzie stanowiska wiceprezesa. Bobrowski twierdzi, ˝e na zasadzie cichej umowy obaj z Mincem mieli ma∏o znaczàcych wiceprezesów – Minc pepeesowca, Bobrowski „kogoÊ” z PPR. Gdy ukaza∏ si´ dekret (10 listopada 1945 r.) o utworzeniu CUP, dzia∏a∏ on ju˝ od kilku tygodni i mia∏ wp∏yw na sformu∏owanie swoich zadaƒ. Dekret zobowiàzywa∏ CUP do: koordynacji pracy resortów gospodarczych, opracowywania planów rozdzia∏u Êrodków produkcji i dóbr konsumpcyjnych pomi´dzy resorty, kontroli wykonania planów oraz uchwal Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów (KERM). Powiàzania z KERM-em, czyli z ekonomicznà cz´Êcià rzàdu, której odr´bne funkcjonowanie zosta∏o przej´te z czasów przedwojennych, by∏y dwustronne. CUP zasadniczo podlega∏ KERM-owi, który mia∏ zatwierdzaç plany gospodarcze, ale prezes CUP by∏ z urz´du wiceprzewodniczàcym KERM-u, a w dodatku na Urz´dzie spoczywa∏ obowiàzek przygotowywania materia∏ów na posiedzenia tej cz´Êci rzàdu, a zarazem kontroli wykonywania jej uchwa∏. CUP by∏ wiec obdarzony tak szerokim zakresem funkcji, ˝e niepodobna przyrównywaç go do zbli˝onych z nazwy instytucji planowania we Francji, Holandii czy Jugos∏awii, gdzie ich zadania by∏y ograniczone do punktu pierwszego (opracowywanie planów). Nie sposób te˝ oprzeç si´ wra˝eniu, ˝e tak szerokie ramy Urz´du wystarcza∏y na budowanie super-urz´du, ekonomicznego Lewiatana. Dopóki silna by∏a pozycja Hilarego Minca, kierujàcego najpot´˝niejszym ministerstwem (przemys∏u, a póêniej – i handlu), a przewodniczàcego KERM-u zarazem, takiej groêby nie by∏o. Na d∏u˝szà jednak met´ wszystko zale˝a∏o do tego, jakà konkretnà treÊcià owe rozlegle ramy zostanà wype∏nione. Nie znamy, niestety, ówczesnych wyobra˝eƒ Czes∏awa Bobrowskiego na temat po˝àdanej roli i charakteru tworzàcej si´ instytucji. Opinia, jakà przedstawi∏ ponad trzydzieÊci lat póêniej, mia∏aby Êwiadczyç, ˝e ówczesny prezes CUP-u daleki by∏ od myÊli pe∏nego wykorzystania tej w∏adzy, jakà mu dekret zapewnia∏, a nawet ˝e z niebezpieczeƒstwa skrajnej centralizacji i biurokratyzacji ju˝ wówczas dobrze sobie zdawa∏ spraw´. „Wed∏ug mojej koncepcji – wspomina – mia∏ on (CUP – T.K.) byç doradcà w niezmiernie szerokim zakresie. Doradcà s∏uchanym, ale nie majàcym wiele bezpoÊredniej w∏adzy. To ostatnie mia∏o równoczeÊnie uchroniç CUP przed zamianà w aparat administracyjny, nieuchronnie mniej lub wi´cej zbiurokratyzowany, z drugiej zaÊ strony u∏atwiç oddzia∏ywanie przez przekonywanie i zabezpieczyç szerokie mo˝liwoÊci nieformalnej inicjatywy” [Bobrowski, 1979, s. 131].

Nota o literaturze

1. DoÊç powszechnie jest odczuwany niedostatek badaƒ nad historià PRL. Na tym tle najlepiej przedstawia si´ okres 1944-1948. Archiwa udost´pniajà sporà iloÊç dokumentów, cz´Êç z nich ju˝ opublikowano. Na podstawie badaƒ archiwalnych powsta∏o wiele monografii i przyczynków. Ale nawet w odniesieniu do tego okresu nie dysponujemy pracami o charakterze syntetycznym. Niektóre problemy zosta∏y ju˝ zbadane gruntownie, inne – ledwie zauwa˝one. Najwi´ksze braki, przemilczenia lub zafa∏szowania dotyczà politycznej historii okresu. Przewa˝ajàca cz´Êç publikacji ma charakter po prostu propagandowy. Jednak˝e i studia naukowe sà cz´sto ska˝one z góry przyj´tym za∏o˝eniem zasadniczej s∏usznoÊci stanowiska i dzia∏aƒ jednej partii lub jednej doktryny. Stopieƒ tego ska˝enia bywa nader ró˝ny – od programowej apologii do dyskretnych przemilczeƒ lub eufemizmów. 2. Praca niniejsza, pomyÊlana g∏ównie jako pomoc dla potrzeb samokszta∏ceniowych, opiera si´ przede wszystkim na publikacjach pochodzàcych z omawianego okresu, na wydanych drukiem zbiorach dokumentów i wreszcie na krytycznym wykorzystaniu nowszych monografii i przyczynków. Korzysta∏em równie˝ ze stenograficznych sprawozdaƒ z debat w Krajowej Radzie Narodowej i w Sejmie. Pomocna mi te˝ by∏a znajomoÊç cz´Êci dokumentów takich instytucji, jak CUP, Ministerstwo Przemys∏u i Handlu, Komisja Specjalna, chocia˝ nie prowadzi∏em systematycznych badaƒ archiwalnych w zwiàzku z niniejszym tomikiem. Jedynie czwarty rozdzia∏ jest w swej zasadniczej cz´Êci oparty na dokumencie nie publikowanym. Chodzi tu o stenogram dyskusji CUP-owskiej, który w ca∏oÊci zna∏em jeszcze w latach pi´çdziesiàtych. Obecnie mia∏em dost´p tylko do zdekompletowanego stenogramu. Celowo po∏o˝y∏em nacisk na krytyczny rozbiór paru nowszych publikacji. Obcià˝y∏o to, byç mo˝e, nadmiernie wyk∏ad cytatami. Czyni∏em tak jednak z nadziejà, ˝e ta metoda post´powania mo˝e zach´ciç m∏odego czytelnika do samodzielnych lektur. Zbyt cz´sto spotyka∏em si´ w ró˝nych Êrodowiskach, nie tylko zresztà warszawskich, z tendencjà do totalnego odrzucenia wszystkiego, co przesz∏o

108

Spory o ustrój spo∏eczno-gospodarczy w Polsce

przez sito cenzury. A przecie˝ ta postawa jest równie nies∏uszna, jak bierna akceptacja obiegowej wiedzy podrćznikowej. 3. Jako ogólne wprowadzenie do studiów nad gospodarkà i ustrojem gospodarczym mo˝na zaleciç prace: F. Ryszka (red.) Polska Ludowa 1944-1950, Przemiany spo∏eczne, Wroc∏aw 1974. J. Kaliƒski i Z. Landau (red.) Gospodarka Polski Ludowej 1944-1955, t. 1, Warszawa 1974 i t. 2, Warszawa 1976. A. Jezierski Historia gospodarcza Polski Ludowej 1944-1968, Warszawa 1971. Szczególnà uwag´ chcia∏bym zwróciç na pierwszy z wymienionych zbiorów studiów, poÊród których znajdujà si´ dwie gruntowne rozprawy o tematyce spo∏eczno-ekonomicznej: H. S∏abka o wsi i rolnictwie oraz Hanny J´druszczak o miastach i przemyÊle. 4. SpoÊród omawianych w tomiku zagadnieƒ najgruntowniej zosta∏ zbadany problem parcelacji ziemi obszarniczej i osadnictwa na ziemiach poniemieckich. W bibliotekach ∏atwo dost´pne sà zbiory dokumentów: Reforma rolna w Polsce Ludowej, materia∏y i dokumenty, Warszawa 1959. H. S∏abek (red.) Reforma rolna PKWN, wybór êróde∏ „Polska Ludowa, Materia∏y i Studia”, tomy 3 i 4, Warszawa 1964 i 1965. Sprawie reformy rolnej poÊwićono dwie êród∏owe monografie ksià˝kowe: W. Góra PPR w walce o podzia∏ ziemi obszarniczej 1944-45, Warszawa 1962, oraz znacznie pe∏niejsza, dojrzalsza, gruntowniejsza: H. S∏abek Polityka agrarna PPR, geneza, realizacja, konsekwencje Warszawa 1978 (pierwsze wydanie, obj´toÊciowo znacznie skromniejsze, ukaza∏o si´ jeszcze w 1967 roku. Obaj autorzy oparli swe monografie na licznych dokumentach i relacjach uczestników zdarzeƒ. Obficie zaÊ cytujàc êród∏a, umo˝liwiajà – nawet bez specjalnych studiów – pewnà konfrontacj´ ich poglàdów z podstawà êród∏owà. Wspólnà s∏aboÊcià obu monografii jest zamierzone skupienie ca∏ej prawie uwagi na dzia∏alnoÊci i programach Polskiej Partii Robotniczej (∏àcznie z KPP jako jej poprzedniczkà). Programy i dà˝enia innych orientacji politycznych, zw∏aszcza ludowców (stronnictw ch∏opskich), autorzy potraktowali tylko jako korzystne t∏o dla polityki agrarnej PPR. Szkoda, ˝e przygotowujàc obszerne, znacznie rozszerzone wydanie, S∏abek w tym kierunku nie rozszerzy∏ swej monografii. Pewnym mankamentem pracy S∏abka jest brak czysto ekonomicznej argumentacji. Przyk∏adowo, S∏abek s∏usznie twierdzi, ˝e w polskich warunkach podzia∏ ziemi obszarniczej nie musia∏ oznaczaç obni˝enia wydajnoÊci plonów z hektara. Nie poddaje jednak analizie teoretycznej postulatu cz´Êci ludowców, aby ograniczyç iloÊç nadzia∏ów (parcel) na rzecz upe∏norolnienia gospodarstw. W moim tekÊcie znalaz∏o si´ sporo polemicznych uwaga pod adresem ksià˝ki S∏abka. Nie k∏óci si´ to z moim przekonaniem, ˝e ta pi´çdziesićioarkuszowa monografia jest owocem rzetelnego wysi∏ku badawczego i mo˝e stanowiç doskona∏y punkt wyjÊcia do samodzielnych studiów nad dziejami PRL.

Nota o literaturze

109

5. Nie dysponujemy dotàd równie gruntownym, jak S∏abka, studium o przemyÊle pierwszych lat powojennych. Musimy si´ tu zadowoliç wymienionym na poczàtku noty zbiorem artyku∏ów pod redakcjà J. Kaliƒskiego i Z. Landaua. Nieco bardziej syntetyczny poglàd na gospodark´ polskà pierwszych lat powojennych daje ksià˝ka J. Kaliƒskiego Plan Odbudowy Gospodarczej 1947-1949, Warszawa 1977. Omówienie jednak kwestii ustrojowych oraz sporów wokó∏ nich nie nale˝y do mocnych stron ksià˝ki. W tej dziedzinie najlepiej zbadana jest problematyka upaƒstwowienia przemys∏u. Przede wszystkim zosta∏a udost´pniona czytelnikom znaczna cz´Êç dokumentów, zw∏aszcza w zbiorze: Upaƒstwowienie i odbudowa przemys∏u w Polsce 1944-1948 (Materia∏y êród∏owe do druku przygotowa∏a i wst´pem poprzedzi∏a Hanna J´druszczak), Warszawa 1967 (dwa tomy). Monografia J. Go∏´biowskiego Nacjonalizacja przemys∏u w Polsce (Warszawa 1965) zosta∏a oparta na bogatym zasobie êróde∏. Zawiera wiele informacji i obszernych cytatów, pozwalajàcych na sformu∏owanie poglàdów niekoniecznie zbie˝nych z komentarzami i wywodami autora. Sà one cz´sto nacechowane bezkrytycznym stosunkiem do koncepcji PPR (tytu∏ pierwszego wydania monografii: Walka PPR o nacjonalizacj´ przemys∏u, Warszawa 1961, bardziej oddaje jej treÊç nie tylko co do zakresu, lecz tak˝e podejÊcia autora). Koncepcje innych stronnictw, zw∏aszcza PPS, potraktowane zosta∏y tendencyjnie jako korzystne t∏o dla jedynie s∏usznych koncepcji PPR. Spory na temat spo∏ecznych aspektów ówczesnego modelu gospodarczego, jak samorzàd robotniczy, rady nadzorcze czy te˝ ogólniejszy problem przeciwieƒstwa mi´dzy dà˝eniami etatystycznymi a postulatami uspo∏ecznienia nie doczeka∏y si´, niestety, opracowania. G∏ównym êród∏em dla poznania tych sporów sà nadal czasopisma owych lat. Fascynujàcà lekturà, doskonale odzwierciedlajàcà wielkie spory epoki, sà sprawozdania stenograficzne z sesji KRN i Sejmu. Dotyczy to zw∏aszcza sporów o upaƒstwowienie przemys∏u, bitwy o handel itp. Sporo informacji o programie gospodarczym i ideologii PPS znajdzie czytelnik w monografii B. Syzdka: Polska Partia Socjalistyczna 1944-1948, Warszawa 1974. Niestety, niektóre komentarze autora sà nie tylko jednostronne, ale wr´cz wprowadzajàce w b∏àd. 6. Jedynà drukowanà monografià „bitwy o handel” jest ksià˝ka J. Kaliƒskiego: Bitwa o handel, 1947-1949, Warszawa 1971. Pisz´ o niej szerzej w odpowiednim rozdziale. Fragmentaryczne omówienie zagadnienia znajdzie czytelnik w ksià˝ce Kaliƒskiego, cytowanej w punkcie 5, oraz w zbiorze artyku∏ów jego i Z. Landaua.

Literatura cytowana

Bertold E. [1959], Przed pi´tnastu laty „WieÊ Wspó∏czesna” nr 7. Bobrowski C. [1985], Wspomnienia ze stulecia, Lublin. Bobrowski C. [1979], „Wspomnienia” (maszynopis w posiadaniu autora). Bogus∏awski G. [1947], Rady Nadzoru Spo∏ecznego, „Robotniczy Przeglàd Gospodarczy” nr 7-8. Boràcz M. [1947], Model ustroju gospodarczego Polski, „Przebudowa” nr 5-6. Dàbrowa P. [1945], Wywody ministra Hilarego Minca. Dogmaty marksowskie a ch∏opskie spojrzenie na Êwiat, „Gazeta Ludowa” 20 grudnia. Drewnowski J. [1947], Próba teorii gospodarki planowej, Warszawa. Drewnowski J. [1974], Proces Centralnego Urz´du Planowania w 1948 r. Relacja o poczàtku stalinizmu w Polsce, „Zeszyty Historyczne” nr 28, Pary˝. W t∏umaczeniu angielskim: The CUP Trial, “Soviet Studies”, January 1979. Dziurzyƒski P. [1966], Osadnictwo parcelacyjno-osadnicze w majàtkach Z iem Z achodnich, „Polska Ludowa. Materia∏y i Studia”, t. V. Go∏´biowski J. [1961], Walka PPR o nacjonalizacj´ przemys∏u, Warszawa. Go∏´biowski J. [1965], Nacjonalizacja przemys∏u w Polsce Warszawa. Go∏´biowski J. [1974], Z a∏o˝enia, realizacja i wyniki nacjonalizacji przemys∏u w: J. Kaliƒski i Z. Landau (red.) Gospodarka Polski Ludowej 1944-1955, t. I, Warszawa. Gomu∏ka W,. Minc H., Zambrowski R. [1945], Przemówienia na rozszerzonym plenum KC PPR w lutym, Katowice. Gomu∏ka W. [1947a], Nasze zadania. Z przemówienia na kwietniowym plenum Komitetu Centralnego PPR, „Nowe Drogi” nr 3. Gomu∏ka W. [1947b], W walce o demokracj´ ludowà, t. 2, Warszawa. Gomu∏ka W. [1948], G∏os w dyskusji na Plenum sierpniowo-wrzeÊniowym KC PPR, „Nowe Drogi” nr 10. Gomu∏ka W. [1962], Artyku∏y i Przemówienia, t. 1, Warszawa. Góra W. [1962], PPR w walce o podzia∏ ziemi obszarniczej 1944-1945, Warszawa. Gross Z. [1946], Spo∏eczna kontrola produkcji, „Robotniczy Przeglàd Gospodarczy” nr 5. Hochfeld J. [1947], Problematyka nowego okresu, „Przeglàd Socjalistyczny” nr 3. Hochfeld J. [1979], Referat na zjeêdzie ZNMS, „Krytyka. Kwartalnik Polityczny” nr 4. Jarecka-Kimlowska S. [1977], Z problemów spó∏dzielczoÊci wiejskiej w Polsce w latach 1944-1957, Warszawa. J´druszczak H. (red.) [1967], Upaƒstwowienie i odbudowa przemys∏u w Polsce 1944-1948. Materia∏y êród∏owe, t. I i II, Warszawa.

112

Spory o ustrój spo∏eczno-gospodarczy w Polsce

Kaliƒski J. [1968], Bitwa o handel – za∏o˝enia, dyskusje, rezultaty, „Polska Ludowa”, t. VII, Warszawa. Kaliƒski J. [1969], Gospodarcze i polityczne rezultaty „bitwy o handel” 1947-1948, „Zeszyty Naukowe SGPiS” nr 71, Warszawa. Kaliƒski J. [1970], Bitwa o handel 1947-1948, Warszawa. Kaliƒski J. [1977], Plan Odbudowy Gospodarczej 1947-1949, Warszawa. Kersten K. [1962] U podstaw kszta∏towania si´ nowej struktury agrarnej ziem zachodnich (1945-47), „Polska Ludowa. Materia∏y i Studia”, t. 1, Warszawa. Komisja Specjalna do Walki z Nadu˝yciami i Szkodnictwem Gospodarczym [bd.], Sprawozdania, t. 18, Archiwum Akt Nowych. Krzeczkowska E. [1955], Walka o regulujàcà rol´ paƒstwa na rynku w latach 1947-1949. „Materia∏y i Studia, Instytut Nauk Spo∏ecznych przy KC PZPR”, t. II, Seria Ekonomiczna, Warszawa. Lange O. [1973], Dzie∏a, t. 2. Socjalizm, Warszawa. Lange O. [1975], Dzie∏a, t. 3, Ekonomia Polityczna, Warszawa. Lange O. [1986], Dzie∏a, t. 8, Warszawa. Lato S., Stankiewicz W. (red.) [1969], Programy stronnictw. Zbiór dokumentów, Warszawa. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego [1974], Warszawa. Minc H. [1945a], Z agadnienia polityki gospodarczej, Warszawa. Minc H. [1945b], Aktualne zagadnienia i perspektywy gospodarcze demokratycznej Polski; referat wyg∏oszony na I Zjeêdzie PPR, bm. Minc H. [1946], O przej´ciu na w∏asnoÊç paƒstwa podstawowych ga∏´zi gospodarstwa narodowego, referat wyg∏oszony na IX sesji KRN w dniu 2 stycznia, Warszawa. Minc H. [1947a], Charakter i tendencje rozwojowe naszego przemys∏u. Z przemówienia na kwietniowym Plenum Komitetu Centralnego PPR, „Nowe Drogi” nr 3. Minc H. [1947b], Wypowiedê, „G∏os Ludu” z 2 maja 1947 r. Minc H. [1947c], Wielki program walki z dro˝yznà, „G∏os Ludu” z 18 maja 1947 r. Minc H. [1948], O w∏aÊciwe metody planowania w Polsce, „Nowe Drogi” nr 2. Obrady Rady Naczelnej Polskiej Partii Socjalistycznej 18-22 wrzeÊnia 1948 [1948], Dodatek do „Przeglàdu Socjalistycznego” nr 9-12. Ossowski S. [1956], Ku nowym formom ˝ycia spo∏ecznego, Warszawa. Program Polski Ludowej [1986], w: M. Kridle i in. (red.), Polska myÊl demokratyczna w ciàgu wieków, Warszawa Poniatowski J. [1965], Uwagi o ustroju rolnym PRL w: Dylematy gospodarki polskiej. Konferencja ekonomiczna w sprawach krajowych, Londyn. Protokó∏ z narady poÊwieconej omówieniu Statutu Z SCh odbytej 16 XII 1944 w Lublinie, Centralne Archiwum KC PZPR 295/XII-152. Wydzia∏ Rolny KC PPR. (korzysta∏em z wypisów Tomasza Stankiewicza). Reforma rolna w Polsce Ludowej. Materia∏y i dokumenty [1959], Warszawa. Robinson J. 1957, Szkice o marksowskiej ekonomii politycznej, Warszawa Rocznik statystyczny GUS [1947], Warszawa. Sierocki T. [1971], Recenzja ksià˝ki J.Kaliƒskiego, Bitwa o handel 19471948, „Z Pola Walki” nr 4. S∏abek H. [1978a], Ogólne aspekty polityki PPR i PPS w kszta∏towaniu nowych stosunków przemys∏owych, „Z Pola Walki” nr 1(81). S∏abek H. [1978b], Polityka agrarna PPR, geneza, realizacja, konsekwencje, Warszawa. S∏abek H. [1979], Reformy czy rewolucje, „Polityka” nr 29. Socha A. (pseud. Marii Turlejskiej) [1980], Prawa i bezprawia w Polsce 1944-1948, „Krytyka. Kwartalnik Polityczny” nr 6.

Literatura cytowana

113

Sokorski W. [1946a], Spo∏eczny aspekt ustawy o zwiàzkach zawodowych, „Robotniczy Przeglàd Gospodarczy” nr 3. Sokorski W. [1946b], Z wiàzki zawodowe a paƒstwo, „Robotniczy Przeglàd Gospodarczy” nr 4. Sokorski W. [1947], Z a∏o˝enia ideologiczne ruchu zawodowego, w: Posiedzenie plenarne KCZZ w dniach 3-4 czerwca 1947 r. Przemówienia. Rezolucje, Warszawa. Sprawozdania Komisji Skarbowo-Bud˝etowej KRN za okres 1 IV-31 XII 1946 [1946], Druk nr 125/11. Sprawozdania stenograficzne z obrad KRN, 1945 i 1946 (Biblioteka Sejmowa). „Sprawozdanie z wykonania Paƒstwowego Planu Inwestycyjnego za okres od 1 IV do 31 XII 1946” [1947], Warszawa (powielony tekst CUP). Stankiewicz T. [1976], „Funkcjonowanie przedsi´biorstwa socjalistycznego. Na przyk∏adzie hutnictwa lat 1945-48”. Maszynopis powielony pracy doktorskiej na Uniwersytecie Warszawskim. „Stenogram zebrania dyskusyjnego czo∏owych dzia∏aczy politycznych i gospodarczych PPS i PPR nt. Metody planowania w Polsce, odbytego w dniach 18 i 19 lutego 1948 r.” Maszynopis niekompletny, w prywatnym posiadaniu autora. StyÊ W. [1947], Drogi post´pu gospodarczego wsi, Wroc∏aw. Szwalbe S. [1946], IX Sesja KRN wobec nowej ekonomiki „Przeglàd Socjalistyczny” nr 2-3. Âwitalski Z. (red.) [1970], Spó∏dzielczoÊç w Polsce Ludowej 1944-68, Warszawa. Tepicht J. [1947], Walka o kierunek rozwoju, WieÊ w Planie Trzyletnim, „Nowe Drogi” nr 1 i 2. Topiƒski J. [1946a], Struktura uspo∏ecznionego przedsi´biorstwa „Przeglàd Socjalistyczny” nr 2-3. Topiƒski J. [1946b], Struktura handlu paƒstwowego, „Przeglàd Socjalistyczny” nr 10-11. Uchwa∏a Prezydium CKW PPS z 14 maja 1947 w sprawie walki ze spekulacjà, dro˝yznà i sabota˝em [1947], „Robotnik” z 17 maja 1947 r. Werblan A. [1988] W∏adys∏aw Gomu∏ka sekretarz generalny PPR, Warszawa Wirski W. (pseud. Jerzego Holzera) [1979], Z dziejów PPS 1944-1948, „Krytyka. Kwartalnik Polityczny” nr 4. Witos Andrzej [1960], List do redakcji, „WieÊ Wspó∏czesna” maj. Wojna Ryszard [1978], Rozmowa z Ojcem, Warszawa. Z agranica wobec nacjonalizacji przemys∏u w Polsce [1946], „Przeglàd Socjalistyczny” nr 3.

Indeks nazwisk

Dziurzyƒski P. 30, 31

Albrecht J. 11 Amsterdamski S. 11 Arski S. 11, 37

Garbacik E. 31 Gluck L. 11 Go∏´biowski J. 44, 52, 109 Gomu∏ka W. 8, 9, 10, 35, 36, 37, 38, 41, 42, 45, 46, 49, 67, 68, 69, 70, 79, 82, 93, 95, 96, 100 Góra W. 22, 25, 108 Górski J. 11 Greniewski H. 95, 96, 99 Grosfeld L. 102 Gross Z. 44

Baranowski F. 9 Bauer O. 33 Bazarow W.A. 98 Berling Z. 42 Berman J. 11, 35, 36, 93 Bertold E. 25, 51, 52, 53 Bieƒkowski W. 11, 37, 68 Bierut B. 25, 28, 38, 69 Blass B. 95 Bobrowski C. 8, 11, 37, 42, 43, 45, 53, 54, 55, 60, 69, 74, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 92, 95, 96, 99, 100, 101, 103, 105 Bogdanow A. 98 Bogus∏awski G. 111 Boràcz M. 57 Bór-Komorowski T. 25 Brus W. 10, 11, 95, 96, 100 Bucharin M. 33 Bu∏awski R. 31

C Celiƒski A. 11 Chojecki M. 8 Cho∏aj H. 11 Clemenceau G. 43 Cyrankiewicz J. 9, 71, 72, 73, 74, 88, 93, 95, 96, 102 åwik T. 9

D Dàb A. 77, 78 Dàbrowa P. 55 Dàbrowski K. 95, 97 Denikin A. 10 Dietrich T. 93, 95, 97, 102, 103 Dobrska Z. 11 Drewnowski J. 10, 93, 95, 96, 99, 100, 101, 103, 104, 105, 106 Drobner B. 9, 48 Dziewicka M. 11

Ehrlich S. 11

H Hagemejer K. 11 Hagemejer W. 10, 95 Hanneman J.S. 18 Hempel J. 34 Herer W. 11 Hochfeld J. 9, 44, 62, 63, 69, 73, 86, 105

J Jakubowicz S. 11 Janion M. 11 Jarecka-Kimlowska S. 30, 34, 64 Jastrz´bowski W. 96 Jastrz´bski W. 95, 97 Jedlicki J. 11 Jezierski A. 108 J´druszczak H. 53, 54, 57, 58, 71, 77, 78, 108, 109 J´drychowski S. 11, 95, 96, 103

K Kalecki M. 43, 94 Kaliƒski J. 73, 81, 82, 89, 103, 104, 108, 109 Kasman L. 36 Kersten A. 11 Kersten K. 11, 31 Keynes J.M. 82, 97 Kliszko Z. 37 Kole J. 11 Korni∏ow ¸. 10

116 KoÊciuszko T. 42 Kowalczyk S. 9 Koz∏owski P. 11 Kridle M. 112 Krzeczkowska E. 71 Krzywicki L. 10 Krzy˝anowski A. 10 Kuczyƒski W. 11 Kwiatkowski E. 42

L Landau L. 94 Landau Z. 108, 109 Lange O. 10, 14, 17, 18, 61, 62, 69, 83, 87, 93, 94, 95, 104 Lato S. 47 Lenin W. 15, 33, 34 Lipiƒski E. 7, 11, 95, 98, 99, 105

M Marchlewski J. 15 Marks K. 17, 82, 99 Marciniak P. 11 Marshall A. 82 Matwin W. 11 Mazur S. 28 Michnik A. 11 Miko∏ajczyk S. 14, 23, 25, 32, 47, 51 Minc B. 95 Minc H. 8, 10, 28, 35, 36, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 65, 66, 67, 68, 72, 73, 85, 86, 88, 89, 93, 94, 95, 96, 101, 102, 103, 105, 106 Mro˝ek S. 10

N Nadobnik K. 57 Nowicki C. 95

O Ochab E. 35, 73 Osiatyƒski J. 11 Osóbka-Morawski E. 9, 25 Ossowski S. 61, 62, 105 Ostrowski W. 11

P Paw∏owski R. 10 Piotrowski T. 56 Poniatowski J. 32, 38 Popiel M. 42, 53, 95

R Rapacki A. 9, 93, 95, 96, 99, 105 Robinson J. 82 Rodbertus K. 17 Rudziƒski J. 103 Rusinek K. 9, 54

Spory o ustrój spo∏eczno-gospodarczy w Polsce

Rychlewski E. 11 Ryszka F. 108 Rzendowski L. 11

S Schaff A. 105 Sierocki E. 82 Skrzeszewski S. 22 S∏abek H. 11, 22, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 31, 44, 108 Socha A. 75 Soko∏owski K. 95, 103 Sokorski W. 44, 45 Stalin J. 10, 28, 33, 45, 70, 101, 102 Stankiewicz T. 90, 91, 112 Stankiewicz W. 47 Strzelecki J. 9, 11 StyÊ W. 31, 32 Surzycki Z. 95 Syzdek B. 109 Szacki J. 11 Szwalbe S. 9, 11, 38, 55, 56, 59, 68, 69, 73, 102 Szyr E. 43, 95, 96, 97, 98, 99, 103

Â Âwiàtkowski H. 9, 53, 54 Âwitalski Z. 59, 60

T Taylor E. 10 Tepicht J. 34 Tito B. 70, 101 Topiƒski J. 9, 58, 60, 61 Turlejska M. 11, 112

W Wakar A. 10 Werblan A. 11, 28 Witos A. 22, 23, 25, 26, 106 Witos W. 22 Wojna R. 27 Woner J. 51 Wóycicka I. 11 Wóycicki K. 11 Wudzki L. 9 Wyrozembski J.Z. 95

Z Zagórski J. 10 Zakrzewska J. 11 Zakrzewska Z. 11 Za∏´ski Z. 31, 55, 57 Zambrowski A. 11 Zambrowski R. 73 Zawadzki A. 51

˚ ˚erkowski J. 54