Publikowane przez prof. dr hab. Mieczys∏awa Nasi∏owskie go w ostatnich latach podr´czniki: System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii (ostatnie wydanie w 1998 r.) lub Eko nomia dla licealistów (1996 r.) czy nawet Transformacja syste mowa w Polsce (1995 r.), cechowa∏y si´ du˝à zwi´z∏oÊcià i przyst´pnoÊcià w prezentacji trudnych problemów i koncep cji teoretycznych. Uznanie, z jakim spotka∏y si´ te opracowania wÊród Czytel ników, zach´ci∏o Autora do przyst´pnego i równie zwartego przedstawienia dorobku z historii myÊli ekonomicznej. Ma∏e obj´toÊciowo opracowanie jest adresowane przede wszystkim do tych, którzy ze wzgl´du na czasoch∏onnoÊç w opanowaniu obszernych podr´czników ch´tniej zechcà si´ gnàç do bardziej syntetycznego uj´cia dorobku g∏ównych szkó∏ i nurtów w ekonomii od jej narodzin a˝ po czasy naj nowsze. Mimo pewnych uproszczeƒ, Czytelnik b´dzie móg∏ przeÊle dziç z wystarczajàcà na potrzeby dydaktyczne dok∏adnoÊcià g∏ównà drog´ stopniowego dojrzewania teorii ekonomii, której zawdzi´czamy coraz lepsze zrozumienie z∏o˝onoÊci zjawisk gospodarczych. Popularyzowanie trudnej wiedzy nie jest bynajmniej zada niem ∏atwym, lecz jeÊli dzi´ki temu trafia ona do szerszego grona Czytelników, wówczas przyst´pne opracowanie spe∏nia wa˝nà funkcj´ edukacyjnà.
ISBN 83-87251-30-5
Mieczys∏aw Nasi∏owski
Historia myÊli ekonomicznej – dlaczego studiujemy?
Wydawnictwo Key Text
Historia myÊli ekonomicznej – dlaczego studiujemy?
Mieczys∏aw Nasi∏owski
Historia myÊli ekonomicznej
Warszawa 1998 Wydawnictwo Key Text
Redaktor Teresa Zwierzyƒska-Buba∏∏o
Redaktor techniczny Jolanta Ugorowska
© Copyright by Wydawnictwo Key Text Warszawa 1998
ISBN 83-87251-30-5
Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. Warszawa, ul. Prosta 2/14 tel. 654 83 34, tel./fax 620 66 24 Druk: PP Evan, Warszawa, ul. Pilicka 13
• Spis treÊci
Spis treÊci
•
Od autora
........................
9
1 Zarys g∏ównych nurtów 1ekonomicznej historii myÊli2
.............
2 3 Ekonomia przedklasyczna . . . . . . . . . . . . . . 1 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.Merkantylizm . . . . . . . . . . . . .4 2.2. Fizjokratyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 ........................... 2.3. Tablica ekonomiczna F. Quesnaya 4 5 3 5klasyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ekonomia6 4 3.1. Adam Smith . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 èród∏a bogactwa narodu . .7 ................................ Miernik i êród∏o wartoÊci . . 5 ................................. 7 8 6 8 9 7
13
21 22 23 24
27 28 28 29 5
Teorie podzia∏u dochodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawo niewidzialnej r´ki rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. David Ricardo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria wartoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria podzia∏u dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Model podzia∏u dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria kosztów komparatywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. John S. Mill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria wartoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria podzia∏u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sugestie reformatorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
2 1 3 2 4 Inni klasycy 13 ekonomii . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Prawo ludnoÊciowe Malthusa 4.2. Prawo malejàcych przychodów i teoria renty . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 4.3. Prawo rynków Saya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 35 7 kapitalizmu . . . . . . . . . Socjalistyczna krytyka 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Wczesna myÊl socjalistyczna4 8 ........................... 5.2. Marksowska krytyka kapitalizmu Marksowska teoria rozwoju gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Ekonomiczna teoria Marksa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 68 10 neoklasycznej . . . . . G∏ówne nurty w ekonomii 79 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Narodziny analizy marginalnej 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Poczàtki ekonomii neoklasycznej 6.3. A. Marshall twórca teorii równowag czàstkowych . . . . . . . . . . . . 8 10 6.4. L.M. Walras twórca teorii równowagi ogólnej . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5. Optimum Pareta . . . . . . . . .12 .................................. 9 11 6 13 10 12 14
31 32 34 34 35 37 39 41 42 42 44
45 45 47 48
51 51 53 53 57
63 63 65 67 69 71
42 2 6 53 3 7 641 historyczna . . . . . . . . . . . . . Niemiecka szko∏a 4 1 7.1. Starsza szko∏a historyczna .8 ................................. 52. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. M∏odsza szko∏a historyczna7 5 92 863 6 Tradycyjny i nowoczesny 3 instytucjonalizm . . . . . 10 8.1. Thorstein B. Veblen . . . . . . . 9 .7 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Joseph A. Schumpeter . . . . .7 ................................. 4 8.3. John K. Galbraith . . . . . . .11 .................................. 10 85 8.4. Najnowsze trendy w instytucjonalizmie ...................... 8 5 12 11 96 9 6 Teoria doskona∏ej i niedoskona∏ej konkurencji . . 13 12 10 7 10 7 14 Ekonomia13 keynesowska ................ 11 8 10.1. Czynniki decydujàce o11 8poziomie produkcji i zatrudnienia 10.2. Zagro˝enia i program terapii w teorii Keynesa . . . . . . . . . . 14 12 9 10.3. Synteza keynesowsko-neoklasyczna .................... 12 9 10.4. Nurt ekonomii postkeynesowskiej ...................... 10.5. Dynamiczne uj´cie popytowo-poda˝owych modeli wzrostu 13 gospodarczego . . . . . . 10 .................................. 13 10 14 11 14 11M. Kaleckiego . . . . . . . . . . . Teoria dynamiki 12 12 Teoria dobrobytu .................... 13 13 14 14
73 73 74
77 78 79 80 82
85
89 90 93 95 99 101
107
113 7
11 12 12 13 Spór mi´dzy neokeynesizmem, 13 monetaryzmem i nowà 14ekonomià klasycznà
. . . 119
14 Czego naucza nas historia myÊli ekonomicznej
•
. . . . . . . . . . . . . 127
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
133
• Od autora
Od autora
• Dlaczego studiujemy histori´ myÊli ekonomicznej? Na tak postawione pytanie postaram si´ odpowiedzieç na zakoƒczenie wyk∏adu, a nie na jego poczàtku. Odpowiedê bowiem musi si´ oprzeç na znajomoÊci najwa˝niejszych osiàgni´ç w dziedzinie rozwoju teorii ekonomii. Historia myÊli ekonomicznej jako przedmiot wyk∏adowy mia∏a wa˝ne zadanie do spe∏nienia w Polsce w latach 1950–1989, kiedy ekonomia polityczna kapitalizmu, wyk∏adana na wy˝szych uczelniach, by∏a zdominowana przez ekonomi´ marksistowskà podporzàdkowanà celom ideowo-propagandowym, a nie teoriopoznawczym. Wówczas na wyk∏adach z historii myÊli ekonomicznej mo˝na by∏o przekazaç studentom najwa˝niejsze osiàgni´cia i kierunki rozwoju ekonomii zachodniej. Nie brakowa∏o jednak w tych wyk∏adach wielu uproszczeƒ polegajàcych na uznaniu, ˝e wszystko, co by∏o wartoÊciowe przed Marksem, zosta∏o twórczo wch∏oni´te i przetworzone przez Marksa, a ca∏a reszta stanowi∏a ekonomi´ wulgarnà. To zaÊ, co zosta∏o stworzone po Marksie, mia∏o byç apologetyczne bàdê oparte na subiektywnym psychologizowaniu bez znaczàcych walorów naukowych. W celu uzasadnienia potrzeby korzystania z niektórych osiàgni´ç teorii ekonomii zachodniej pod koniec lat szeÊçdziesiàtych zosta∏a sformu∏owana teza o cz´Êciowej deapologetyzacji ekonomii bur˝uazyjnej, w szczególnoÊci w obszarze techniczno-ekonomicznych zale˝noÊci 9
i zwiàzków funkcjonalnych poddajàcych si´ ekonometrycznym weryfikacjom. Poczàwszy od 1990 r. sytuacja w Polsce uleg∏a radykalnej zmianie. Programy nauczania mikro- i makroekonomii na wy˝szych uczelniach obj´∏y znacznà cz´Êç teorii ekonomii rozwijanej mniej wi´cej od poczàtku XX w., które wczeÊniej wchodzi∏y w zakres wyk∏adu z historii myÊli ekonomicznej. Dotyczy∏o to przede wszystkim ekonomii neoklasycznej i ekonomii keynesowskiej. Nie ma zatem potrzeby w obecnym wyk∏adzie z historii myÊli ekonomicznej powtarzaç dok∏adnie zakresu wiadomoÊci, z którymi student zapozna∏ si´ na wyk∏adach z mikro- i makroekonomii kursu podstawowego i kursu wy˝szego. Wyk∏ad z historii ekonomii nie musi zatem prezentowaç pe∏nego stanu wiedzy w poszczególnych zagadnieniach, ale powinien pokazywaç z∏o˝onà drog´ dochodzenia do tego stanu. Nale˝y zatem ograniczyç si´ do odpowiedzi na pytania: jak si´ rodzi∏y i rozwija∏y pewne idee w okreÊlonych warunkach historycznych i dlaczego jedne teorie zanika∏y i by∏y zast´powane innymi hipotezami teoretycznymi. Wspó∏czesny stan wiedzy ekonomicznej jest dorobkiem kilkuset mniej lub bardziej wybitnych ekonomistów, którzy na przestrzeni minionych dwustu pi´çdziesi´ciu lat wnieÊli okreÊlony wk∏ad i przyczynili si´ w jakimÊ stopniu do lepszego zrozumienia z∏o˝onego mechanizmu funkcjonowania i rozwoju gospodarki rynkowej. Najbardziej wnikliwà histori´ ewolucji myÊli ekonomicznej zawiera wielkie dzie∏o Marka Blauga, zatytu∏owane „Teoria ekonomii. Uj´cie retrospektywne” (PWN, Warszawa 1994, ss. 712). Bardziej przyst´pny wyk∏ad zawarty jest w „Historii myÊli ekonomicznej” dwóch autorów amerykaƒskich – Henry’ego Landretha i Davida C. Colandera (PWN, Warszawa 1998, ss. 742). Ukaza∏a si´ tak˝e „Historia myÊli ekonomicznej” polskiego autora, Wac∏awa Stankiewicza (PWE, Warszawa 1998, ss. 600), która wiele uwagi poÊwi´ca tak˝e dorobkowi polskiej myÊli ekonomicznej a˝ do czasów najnowszych. Sà to opracowania godne polecenia tym wszystkim, którzy pragnà wnikliwie przestudiowaç ca∏y dorobek myÊli ekonomicznej. Uczyniç to powinni przede wszystkim ci, którzy profesjonalnie zajmujà si´ nauczaniem teorii ekonomii. W podr´cznikach tych mo˝na znaleêç charakterystyk´ i ocen´ dorobku ró˝nych kierunków, szkó∏, nurtów, a tak˝e poglàdów bardzo licznej rzeszy ekonomistów, nawet o ma∏o znaczàcym wk∏adzie w ogólny 10
dorobek myÊli ekonomicznej. Ka˝dy z tych podr´czników jest pisany w innym stylu i na bardzo ró˝nym poziomie naukowym. Znajduje si´ tam jednak zbyt du˝o szumu informacyjnego, nat∏oku informacji, które czynià podr´czniki „opas∏ymi tomiskami”, zniech´cajàcymi do studiowania tych studentów, którzy pragnà ograniczyç swojà wiedz´ do niezb´dnych wymagaƒ egzaminacyjnych. To w∏aÊnie sk∏oni∏o mnie do napisania krótkiego i mo˝liwie przyst´pnego podr´cznika z historii myÊli ekonomicznej. Ograniczam si´ w nim do podstawowych informacji o rozwoju g∏ównych nurtów myÊli ekonomicznej bez zag∏´biania si´ w subtelnoÊci i intelektualne zawi∏oÊci cz´sto przestarza∏ych ju˝ dziÊ koncepcji. Spora w tej historii cz´Êç sàdów wartoÊciujàcych by∏a zwyk∏à metafizykà, którà trudno traktowaç jako nauk´. Reprezentuj´ poglàd, ˝e dla celów dydaktycznych historia myÊli ekonomicznej powinna byç wyk∏adana selektywnie, bez nadmiaru szczegó∏owych informacji, w przeciwnym przypadku b´dzie przyt∏aczaç Czytelnika i zniech´caç go do przyswojenia sobie nawet podstawowych wiadomoÊci z tej dziedziny wiedzy. Umiej´tnoÊç zainteresowania przedmiotem to po∏owa sukcesu w dydaktyce.
1 Zarys g∏ównych nurtów historii myÊli ekonomicznej
Teoria ekonomii, jak ka˝da nauka, ma swojà histori´. Mo˝na jà wyk∏adaç w dwojaki sposób – w uj´ciu problemowym bàdê w uj´ciu osobowym. PodejÊcie problemowe jest o wiele trudniejsze nie tylko do studiowania, ale i do opisania. Ca∏y kràg zagadnieƒ wchodzàcych w zakres historii ekonomii trzeba wówczas usystematyzowaç i podzieliç na pewne grupy tematyczne oraz wykazaç, co, kiedy i w jakim stopniu poszczególni ekonomiÊci wnieÊli w rozwiàzanie okreÊlonego problemu i jego interpretacj´ a˝ do aktualnego stanu wiedzy na ten temat. Podsumowanie stanu wiedzy np. w teorii wartoÊci lub teorii cen wymaga∏oby monograficznego uj´cia problemu i rozcz∏onkowania dorobku naukowego licznej rzeszy ekonomistów pomi´dzy bardzo ró˝ne tematy. Prowadzi∏oby to do wielokrotnego pojawiania si´ tych samych nazwisk przy omawianiu ró˝nych teorii ekonomicznych. Uzna∏em, ˝e bardziej przyst´pnym, chocia˝ mniej ambitnym sposobem prezentowania rozwoju historii myÊli ekonomicznej, b´dzie uk∏ad osobowy, zawierajàcy jednolità interpretacj´ g∏ównych osiàgni´ç tych naukowców, którzy w najwi´kszym stopniu przyczynili si´ do rozwoju okreÊlonego nurtu w ekonomii. Przy studiowaniu ka˝dej nauki warto zastosowaç podstawowà dydaktycznà zasad´, która nakazuje najpierw przyjrzeç si´ ca∏oÊci zagadnienia i stàd wyprowadzaç oraz rozwijaç wàtki bardziej szczegó∏owe. Te13
2 Ekonomia przedklasyczna
Ekonomia jako systemowe myÊlenie o problemach ekonomicznych w warunkach gospodarki rynkowej zosta∏a sformu∏owana w pracy Adama Smitha (1723–1790), zatytu∏owanej „Badania nad naturà i przyczynami bogactwa narodów”, opublikowanej w 1776 r. By∏ on pierwszym ekonomistà, który w sposób kompleksowy podjà∏ prób´ odpowiedzi na kilka zasadniczych pytaƒ: co to jest bogactwo narodu, jak je mierzyç, od czego zale˝y jego dalszy wzrost i w jaki sposób za poÊrednictwem mechanizmu rynkowego opartego na regu∏ach konkurencji dokonuje si´ jego podzia∏ oraz alokacja zasobów kapita∏u i pracy pomi´dzy ró˝ne mo˝liwe ich zastosowania. „Bogactwo narodów” uznane zosta∏o przez nast´pne generacje ekonomistów za dzie∏o klasyczne o wartoÊciach nieprzemijajàcych. Ju˝ pod koniec XVIII stulecia zacz´to nauczaç ekonomii politycznej na uniwersytetach angielskich, skàd rozpowszechni∏a si´ ona stopniowo w ca∏ej Europie oraz w Stanach Zjednoczonych. MyÊl ekonomiczna si´ga∏a nawet czasów staro˝ytnych i wczesnego Êredniowiecza. Mo˝na jà znaleêç w dzie∏ach Arystotelesa (384– –322 p.n.e.) i Platona (ok. 427–347 p.n.e.), a w czasach Êredniowiecza – w nauczaniu Tomasza z Akwinu (1225–1274). By∏y to jednak bardziej rozwa˝ania natury filozoficznej i prawnej oraz etycznej ni˝ z punktu widzenia zasad racjonalnego gospodarowania. Niedojrza∏oÊç myÊli ekonomicznej wynika∏a z niedojrza∏oÊci gospodarki rynkowej. By∏a to bo21
3 Ekonomia klasyczna
Ekonomia klasyczna jest uznawana za poczàtek naukowej ekonomii politycznej stworzonej przez Adama Smitha i Davida Ricarda. Szczytowy okres swego rozwoju osiàgn´∏a w pracach Johna S. Milla, który przedstawi∏ i w wielu dziedzinach istotnie zmodyfikowa∏ dorobek A. Smitha i D. Ricarda, starajàc si´ przezwyci´˝yç dostrze˝one w ich teoriach s∏aboÊci. Opublikowany w 1865 r. przez J.S. Milla pierwszy podr´cznik „Zasady ekonomii politycznej” stanowi∏ podstaw´ do nauczania ekonomii do koƒca XIX w. Do grona ekonomistów klasycznych zaliczyç mo˝na tak˝e Thomasa R. Malthusa oraz Jeana B. Saya. Nie odegrali oni wprawdzie tak wielkiej roli w rozwoju ekonomii, jak A. Smith i D. Ricardo, sformu∏owali jednak pewne idee, które wywar∏y niema∏y wp∏yw na interpretacje wielu zjawisk ekonomicznych, z których teoria ekonomii nie umia∏a si´ wyzwoliç a˝ do czasów Johna M. Keynesa. Ogólnie mo˝emy powiedzieç, ˝e ekonomia klasyczna w swoim g∏ównym nurcie zdominowana by∏a optymistycznà wizjà funkcjonowania gospodarki rynkowej, która – przy zapewnieniu maksimum indywidualnej swobody wszystkim uczestnikom rynku – zak∏ada∏a najwy˝szà efektywnoÊç ekonomicznà i dobrobyt jednostki oraz ca∏ego spo∏eczeƒstwa. 27
4 Inni klasycy ekonomii
W wyk∏adach wspó∏czesnej makroekonomii pojawia si´ cz´sto nazwisko Thomasa R. Malthusa oraz Jeana B. Saya. Chocia˝ ˝aden z nich nie przyczyni∏ si´ do rozwoju klasycznej ekonomii w tym stopniu co Adam Smith i David Ricardo, a nawet John S. Mill, obaj zas∏ugujà na uwag´. Malthus znany jest przede wszystkim jako autor prawa ludnoÊciowego, zaÊ Say sformu∏owa∏ s∏ynne prawo rynków, które obowiàzywa∏o w wyk∏adach ekonomii przez oko∏o 120 lat i zosta∏o definitywnie odrzucone dopiero w 1936 r. przez Johna M. Keynesa.
4.1
Prawo ludnoÊciowe Malthusa Thomas Robert Malthus (1766–1834) by∏ pierwszym profesorem ekonomii. Zwróci∏ on uwag´ na rol´ popytu w rozszerzaniu rynku zbytu i zwi´kszaniu produkcji. Nie wzbudzi∏o to wi´kszego zainteresowania wÊród wspó∏czesnych mu ekonomistów. MyÊl t´ odkry∏ i znacznie rozwinà∏ J.M. Keynes dopiero w 1936 r. Mathus zas∏ynà∏ przede wszystkim jako autor s∏ynnego w literaturze Êwiatowej prawa ludnoÊciowego. Prawo ludnoÊciowe Malthausa, sfor45
5 Socjalistyczna krytyka kapitalizmu
Oprócz rozwijajàcych si´ nurtów teoriopoznawczych, próbujàcych objaÊniç mechanizmy funkcjonowania i rozwoju gospodarki rynkowej na poczàtku XIX w., w okresie szybkiego przemys∏owego rozwoju zacz´to formu∏owaç bardzo krytyczne oceny pod adresem ekspansywnego i eksploatatorskiego charakteru kapitalizmu. Wskazywano, ˝e system, w którym jedni si´ bogacà, a inni, którzy na nich pracujà i nie widzà szans na popraw´ swego losu, nie ma perspektyw rozwojowych. Trzeba wi´c dokonaç takich zmian w tym systemie, aby wypracowany przez spo∏eczeƒstwo dochód móg∏ byç sprawiedliwie dzielony. G∏osiciele wczesnych idei socjalistycznych byli ludêmi o szerokich zainteresowaniach filozoficznych, spo∏ecznych i politycznych. Mo˝na ich nazwaç reformatorami spo∏ecznymi, a nie ekonomistami. Pragn´li oni si∏à perswazji lub eksperymentu, bez stosowania przemocy, przekonaç spo∏eczeƒstwo o mo˝liwoÊci zreformowania kapitalizmu i zbudowania sprawiedliwego ustroju socjalistycznego.
5.1
Wczesna myÊl socjalistyczna W wyk∏adzie z historii myÊli ekonomicznej nie zamierzam szczegó∏owo omawiaç poglàdów doÊç licznej grupy socjalistów. Chodzi mi jedynie 51
6 G∏ówne G∏owne nurty w ekonomii neoklasycznej
W ekonomii klasycznej podejmowane by∏y rozliczne próby wyjaÊnienia relacji cen i podzia∏u dochodów na podstawie jakiegoÊ wariantu teorii wartoÊci opartej na pracy. Wszystkie logiczne konsekwencje tej teorii zosta∏y wykorzystane i rozwini´te do granic mo˝liwoÊci w teorii ekonomicznej Karola Marksa. Ekonomia akademicka odrzuci∏a w ca∏oÊci obrazoburczy charakter teorii Marksa i wraz z tym zakwestionowa∏a mo˝liwoÊç dalszego rozwijania nauki ekonomii na podstawie teorii wartoÊci opartej na pracy. Uznano, i˝ dalsze podtrzymywanie tej teorii musi zaprowadziç ekonomi´ w Êlepy zau∏ek. Podj´te zosta∏y próby budowania nowej teorii ekonomii opartej na u˝ytecznoÊci kraƒcowej oraz kraƒcowej produkcyjnoÊci czynników produkcji.
6.1
Narodziny analizy marginalnej Elementy analizy marginalnej zosta∏y pierwotnie sformu∏owane przez Davida Ricarda w jego teorii renty ró˝niczkowej. Nie to jednak sta∏o si´ punktem wyjÊcia rozwoju ekonomii neoklasycznej. Ekonomia neoklasyczna zacz´∏a si´ rozwijaç dopiero wówczas, gdy zosta∏a sformu∏o63
7 Niemiecka szko∏a historyczna
Ekonomia neoklasyczna rozwin´∏a si´ w Anglii i szybko przenios∏a si´ do Francji. W Niemczech przez d∏ugi okres dominowa∏a szko∏a historyczna, która od jej narodzin mia∏a krytyczny stosunek do sformalizowanej akademickiej ekonomii neoklasycznej. Wszyscy zwolennicy szko∏y historycznej krytykowali nie tylko neoklasycznà metod´ opartà na analizie marginalnej, ale tak˝e rozpowszechnione przez nurt neoklasyczny przekonanie, ˝e samoregulujàcy mechanizm rynkowy zapewnia najbardziej efektywnà alokacj´ zasobów i ogólnà równowag´ w gospodarce narodowej. Stàd – mimo marshallowskiej sugestii, by rozwijaç czystà teori´ ekonomii i zrezygnowaç z przymiotnika „polityczna” – zwolennicy szko∏y historycznej stali na stanowisku utrzymania tradycyjnej nazwy „ekonomia polityczna”. Niektórzy z nich podkreÊlali, ˝e ekonomia nie powinna mieç uniwersalnego charakteru, a s∏u˝yç narodowym interesom danego kraju. Historyczna szko∏a ekonomii dzieli si´ na szko∏´ starszà i m∏odszà.
7.1
Starsza szko∏a historyczna G∏ównym przedstawicielem starszej szko∏y historycznej jest Friedrich List (1789–1846). Dowodzi∏ on w swoich publikacjach, ˝e dorobek szko73
8 Tradycyjny i nowoczesny instytucjonalizm
Ekonomia klasyczna, a tym bardziej ekonomia neoklasyczna g∏osi∏y poglàd, ˝e gospodarka rynkowa funkcjonuje w warunkach równowagi i uzyskiwane wyniki sà korzystne dla spo∏eczeƒstwa. Adam Smith sformu∏owa∏ prawo niewidzialnej r´ki jako regulatora najbardziej efektywnej alokacji Êrodków i przekonywa∏, ˝e producenci w pogoni za zyskiem b´dà wytwarzaç przy mo˝liwie najni˝szych kosztach te dobra, których potrzebujà konsumenci. Konkurencja sprawia, ˝e egoistyczny interes producenta jest zbie˝ny z interesem spo∏ecznym. Alfred Marshall rozwinà∏ i znacznie pog∏´bi∏ ide´ równowag czàstkowych na rynku i w produkcji oraz uzasadni∏, w jaki sposób mechanizm doskona∏ej konkurencji zapewnia najwi´kszà efektywnoÊç stosowanych czynników produkcji. John B. Clark umotywowa∏ nie umotywowanà teori´ podzia∏u Jeana B. Saya i wykaza∏, ˝e d∏ugookresowa równowaga pod wp∏ywem konkurencji zapewnia sprawiedliwy podzia∏ dochodów w spo∏eczeƒstwie odpowiednio do faktycznego wk∏adu ka˝dego z trzech czynników produkcji.
77
9 Teoria doskona∏ej i niedoskona∏ej konkurencji
Ekonomia neoklasyczna opiera∏a swojà analiz´ na za∏o˝eniu doskona∏ej konkurencji, tzn. wyst´powaniu du˝ej liczby ma∏ych przedsi´biorstw (z których ˝adne nie ma wp∏ywu na cen´), wytwarzaniu takich samych dóbr o jednakowych cechach u˝ytkowych, pe∏nej podzielnoÊci i nieograniczonej przenoÊnoÊci wszystkich czynników produkcji oraz doskona∏ej informacji spowodowanej ca∏kowità przejrzystoÊcià rynku i warunków wytwarzania. Te za∏o˝enia upraszczajàce umo˝liwi∏y analiz´ samoczynnych mechanizmów rynkowych dostosowujàcych natychmiastowo (bez opóênieƒ w czasie) metody wytwarzania i samà produkcj´ do warunków stabilnej równowagi rynku przy pe∏nym wykorzystaniu zdolnoÊci produkcyjnych i maksymalizacji zysku. W 1926 r. Piero Sraffa (1898–1983) zapoczàtkowa∏ znaczàcy zwrot w sposobie interpretacji poj´cia konkurencji, która by∏aby bardziej zbli˝ona do praktyki ˝ycia gospodarczego. Wykaza∏ on, ˝e model konkurencji doskona∏ej nie nadaje si´ do zbudowania teorii ceny w warunkach niejednorodnego rynku i wyst´powania ró˝nych stopni jego monopolizacji. Praktycznie bowiem ka˝dy przedsi´biorca dysponuje swoim rynkiem, starajàc si´ ró˝nymi sposobami przyzwyczaiç konsumentów do okreÊlonej „marki” i miejsca zakupów. W tej rywalizacji przedsi´biorcy mniej liczà si´ z kosztami, a coraz wi´cej z popytem i nie oszcz´dzajà Êrodków mogàcych wywrzeç znaczàcy wp∏yw na popyt wytwarzanych przez w∏asnà firm´ produktów. 85
10 Ekonomia keynesowska
John Maynard Keynes (1883–1946) jest uwa˝any za twórc´ nowoczesnej makroekonomii. Jego wielkà zas∏ugà jest przeniesienie punktu ci´˝koÊci z analizy konsumenta oraz analizy przedsi´biorstwa w ró˝nych typach konkurencji na analiz´ ca∏ej gospodarki narodowej w warunkach konkurencji monopolistycznej. Konsekwencjà tego by∏o pos∏ugiwanie si´ wielkimi agregatami dajàcymi si´ iloÊciowo weryfikowaç. Zamiast wi´c nadal kontynuowaç nie koƒczàcà si´ dyskusj´ nad czynnikami wyznaczajàcymi poziom cen rynkowych, makroekonomia Keynesa wskazywa∏a na koniecznoÊç badania czynników wp∏ywajàcych na poziom realnego produktu krajowego brutto (PKB) i zwiàzany z tym poziomem stan zatrudnienia w gospodarce narodowej. Podstawy teorii makroekonomii Keynes wy∏o˝y∏ w swojej fundamentalnej pracy „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniàdza” (1936 r.), która dokona∏a przewrotu w ekonomicznym myÊleniu o zjawiskach gospodarczych i szybko zyska∏a sobie wielu zwolenników wÊród m∏odszej generacji ekonomistów. Idea tej teorii ukszta∏towa∏a si´ pod silnym wp∏ywem wielkiej depresji gospodarczej w Êwiecie kapitalistycznym (1929–1933), której towarzyszy∏o masowe bezrobocie, niski stopieƒ wykorzystania istniejàcych zdolnoÊci produkcyjnych i du˝e dysproporcje w podziale dochodów pomi´dzy ró˝ne grupy ludnoÊci. Keynes doszed∏ do wniosku, ˝e ortodoksyjna mikroekonomia nie jest w stanie zadowa89
11 Teoria dynamiki M. Kaleckiego
W prezentacji dorobku historii myÊli ekonomicznej nie mo˝e zabraknàç informacji o osiàgni´ciach polskiego ekonomisty, Micha∏a Kaleckiego (1899–1970)1. M. Kalecki by∏ za ˝ycia i pozostanie w historii ekonomii postacià kontrowersyjnà. Kiedy na poczàtku lat trzydziestych tworzy∏ i w latach nast´pnych doskonali∏ swojà teori´ koniunktury, sàdzi∏, ˝e nie otrzyma zgody na zawarte w niej propozycje teoretyczne. By∏ on postacià ma∏o znanà, bez tytu∏ów naukowych i tej pozycji akademickiej, jakà mia∏ w tym czasie John M. Keynes. Tymczasem równolegle i niezale˝nie od siebie Kalecki i Keynes rozwijali w∏asne teorie oparte na podejÊciu popytowym. 1
Micha∏ Kalecki urodzi∏ si´ 22 czerwca 1899 r. w ¸odzi. Od 1929 r. pracowa∏ w Instytucie Badaƒ Koniunktur Gospodarczych i Cen. W 1937 r. wyjecha∏ do Anglii, gdzie przebywa∏ do koƒca II wojny Êwiatowej, prowadzàc badania z zakresu koniunktury, podzia∏u dochodów i dynamiki wzrostu gospodarczego. W koƒcu 1946 r. wyjecha∏ do Nowego Jorku i w Sekretariacie ONZ objà∏ stanowisko zast´pcy dyrektora Departamentu Ekonomicznego. W 1955 r. wróci∏ na sta∏e do Polski, gdzie zosta∏ doradcà ekonomicznym w Komisji Planowania. Od 1961 do 1968 r. wyk∏ada∏ na SGPiS nie tylko teori´ dynamiki gospodarczej, ale tak˝e w∏asnà teori´ wzrostu gospodarki centralnie planowanej. By∏ równie˝ doradcà i ekspertem do spraw rozwoju gospodarczego i planowania w Indiach, Izraelu i na Kubie. Wycofa∏ si´ z dzia∏alnoÊci dydaktycznej w SGPiS w 1968 r., protestujàc w ten sposób przeciwko dyskryminacji ludzi ˝ydowskiego pochodzenia.
107
12 Teoria dobrobytu
Teoria dobrobytu wywodzi si´ z dwóch g∏ównych êróde∏: z neoklasycznej ekonomii Alfreda Marshalla i Arthura C. Pigou oraz z matematycznej szko∏y lozaƒskiej rozwijanej g∏ównie przez Vilfreda Pareto i Enrico Barone’a. Narodziny ekonomii dobrobytu wià˝e si´ umownie z ukazaniem si´ w 1912 r. pracy A.C. Pigou – „Bogactwo i dobrobyt”, rozwini´tej w 1920 r. w pracy „Ekonomia dobrobytu”. Ten nurt ekonomii nale˝y do rz´du nauk normatywnych, bowiem zajmuje si´ tym, co powinno byç, a nie tym, co jest. Dobrobyt ekonomiczny jest w tej teorii uto˝samiany z sumà satysfakcji, czyli zadowolenia czerpanego ze spo˝ycia dóbr przez ogó∏ konsumentów. Zale˝y on nie tylko od wielkoÊci, ale i proporcji podzia∏u produktu narodowego brutto. Dobrobyt wzrasta nie tylko wówczas, gdy roÊnie ogólny produkt, ale tak˝e, gdy zwi´ksza si´ cz´Êç przypadajàca warstwom ubogim, kosztem zmniejszenia cz´Êci przypadajàcej warstwom zamo˝nym. Wzrost ogólnego dobrobytu wymaga, aby wszystkie czynniki produkcji by∏y rozdzielone w sposób optymalny pomi´dzy ich ró˝ne mo˝liwe zastosowania. Kryterium optymalizacji jest neoklasyczna fundamentalna zasada zrównywania si´ wartoÊci produktów kraƒcowych danego czynnika produkcji we wszystkich jego zastosowaniach. 113
13 Spór mi´dzy neokeynesizmem, monetaryzmem i nowà ekonomià klasycznà
Po II wojnie Êwiatowej kapitalizm wkroczy∏ w jakoÊciowo nowà faz´ rozwoju. Zwi´kszy∏o si´ tempo wzrostu produktu krajowego, znacznie spad∏o bezrobocie, zbli˝ajàc si´ w okresach d∏ugotrwa∏ej koniunktury niemal do stanu pe∏nego zatrudnienia. Radykalnie poprawi∏a si´ równie˝ sytuacja materialna szerokich warstw spo∏eczeƒstwa w krajach wysoko rozwini´tych. W tych warunkach zacz´to traktowaç keynesizm jako doktryn´ przestarza∏à, odpowiadajàcà warunkom strukturalnego kryzysu i masowego bezrobocia. Ortodoksyjny keynesizm napotka∏ rosnàce trudnoÊci interpretacyjne zjawiska stagflacji w latach osiemdziesiàtych i by∏ stopniowo wypierany przez monetaryzm, który oferowa∏ teoretycznie bardziej spójnà i praktycznie doÊç skutecznà polityk´ pieni´˝nà banku centralnego. Twórcà monetaryzmu jest Milton Friedman (ur. 1912 r.), jeden z najwybitniejszych ekonomistów drugiej po∏owy XX w. By∏ on od samego poczàtku swojej kariery naukowej goràcym zwolennikiem liberalizmu gospodarczego i z tych pozycji konsekwentnie i przy ka˝dej okazji krytykowa∏ teoretyczne podstawy keynesizmu i neokeynesizmu. Jego zdaniem, niedoskona∏oÊci rynku wynikajà z ingerencji paƒstwa w ˝ycie gospodarcze kraju, a tak˝e z monopolistycznej pozycji zwiàzków zawodowych. Nieuzasadnione sà wszelkie wydatki na popraw´ koniunktury, jak równie˝ na ochron´ socjalnà najubo˝szych grup spo∏ecznych. Paƒ119
14 Czego naucza nas historia myÊli ekonomicznej
Historia myÊli ekonomicznej naucza nas przede wszystkim pokory wobec niezwyk∏ej z∏o˝onoÊci zjawisk ekonomicznych, ciàg∏ej zmiennoÊci warunków gospodarowania, wp∏ywu czynników psychologicznych na decyzje producentów i konsumentów, nieprzewidywalnoÊci przysz∏oÊci oraz braku mo˝liwoÊci dokonywania eksperymentów potwierdzajàcych lub zaprzeczajàcych s∏usznoÊci okreÊlonych hipotez teoretycznych. W dzia∏alnoÊci gospodarczej nie ma zjawisk jednoprzyczynowych. PodejÊcie jednoprzyczynowe zawsze prowadzi do fa∏szywych wniosków i utrudnia lub wr´cz uniemo˝liwia skuteczne rozwiàzanie okreÊlonych problemów. Niezwykle trudno jest zbudowaç model teoretyczny, który uwzgl´dnia∏by rozleg∏e powiàzania funkcjonalne i przyczynowo-skutkowe mi´dzy ró˝nymi zjawiskami ekonomicznymi. Dlatego od samego poczàtku narodzin teorii ekonomii w szerokim zakresie pos∏ugiwano si´ upraszczajàcymi za∏o˝eniami, wyra˝anymi klauzulà ceteris paribus. Bez za∏o˝eƒ upraszczajàcych nie mo˝na formu∏owaç teorii, która uogólnia∏aby okreÊlony mechanizm ekonomiczny lub sposób zachowania si´ ró˝nych podmiotów gospodarczych. Pozostaje wówczas zwyk∏y opis lub informacja o przebiegu pewnych zjawisk pozbawiona walorów ogólnoÊci. W ekonomii klasycznej dominowa∏ jeszcze historyczny i instytucjonalny opis, chocia˝ ju˝ z wyraênymi próbami modelowego uogólnienia, 127
• Indeks
Indeks
A Alchian Armen Albert (ur. 1914) 84 Arrow Kenneth Joseph (ur. 1921) 117 Arystoteles (384–322 p.n.e) 21
B Barone Enrico (1859–1924) 113 Barro Robert J. (ur. 1944) 122 Blanc Jean Louis (1811–1882) 52 Blaug Mark (ur. 1927) 10 Böhm-Bawerk Eugen von (1851– –1914) 59
Domar Evesey David (ur. 1914) 100, 101, 103–105
E Edgeworth Francis Ysidro (1845– –1926) 72 Engels Fryderyk (1820–1895) 55
F
C
Fisher Irving (1867–1947) 120 Fourier Charles Fran˜ois (1772– –1837) 52 Friedman Milton (ur. 1912) 14, 119– –121
Chamberlin Edward Hastings (1899– –1967) 86–87 Clark John Bates (1847–1938) 66, 77 Colander David C. 10 Colbert Jean Baptiste (1619–1683) 23 Cournot Antoine Augustin (1801– –1877) 64, 65, 66, 86
Galbraith John Kenneth (ur. 1908) 80–82, 116 Gossen Hermann Heinrich (1810– –1858) 65, 66 Gray John (1798–1850) 52
D Debreu Gerard (ur. 1921) 117 Demsetz Harold (ur. 1930) 84
G
H Hansen Alvin Harvey (1887–1975) 18, 96
133
Harrod Roy Forbes (1900–1978) 100, 101, 102–103, 105 Hayek Friedrich August von (1899– –1992) 115 Hicks John Richard (1904–1989) 18, 72, 96–99, 117
J Jevons William Stanley (1835–1882) 65–66, 67, 71, 72
K Kaldor Nicholas (1908–1986) 100, 101 Kalecki Micha∏ (1899–1970) 100, 107–112 Keynes John Maynard (1883–1946) 14, 17, 18, 27, 45, 47, 49, 60, 67, 87, 89–99, 100, 101, 102, 107, 111, 112, 121, 128, 129
L Landreth Henry 10 Lange Oskar (1904–1965) 115–116 Lenin W∏odzimierz I. (1870–1924) 14, 15 Leontief Wassily (ur. 1906) 26 List Friedrich (1789–1846) 73–74 Lucas Robert Emerson (ur. 1937) 122 Ludwik Filip (1773–1850; król Francji 1830–1848) 33 Ludwik XIV (1638–1715; król Francji od 1643) 23
Meade James Edward (ur. 1907) 114 Mill John Stuard (1806–1873) 14, 16, 27, 41–44, 45, 67 Mises Ludwig von (1881–1973) 115– –116 Muth John Fraser (ur. 1930) 122
O Owen Robert (1771–1858) 52
P Pareto Vilfredo (1848–1923) 71–72, 113, 117 Pejovich S. 84 Phillips Alban William (1914–1975) 120–121 Pigou Arthur Cecil (1887–1959) 113, 114, 115 Platon (ok. 427–347 p.n.e.) 21 Proudhon Pierre Joseph (1809–1865) 52
Q Quesnay Fran˜ois (1694–1774) 14, 24–26, 28, 128
R Ricardo David (1772–1823) 14, 15, 16, 27, 34–40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 57, 58, 63, 67, 100, 128 Robinson Joan Violett (1903– –1983) 86, 87, 100–101, 112, 124, 129
M
S
Malthus Thomas Robert (1766–1834) 14, 17, 27, 38, 45–47, 48, 49, 90 Marks Karol (1818–1883) 9, 14, 15, 26, 35, 43, 52, 53–61, 63, 100, 128 Marshall Alfred (1842–1924) 14, 16, 17, 18, 33, 65, 67–69, 71, 77, 113, 114
Saint-Simon Claude Henri de (1760– –1825) 52 Samuelson Paul Anthony (ur. 1915) 18, 96, 116, 117 Say Jean Baptiste (1767–1832) 14, 16, 17, 27, 45, 48–49, 60, 66, 69, 70, 77, 90, 108 Schmoller Gustav von (1838–1917) 74–75
134
Schumpeter Joseph Alois (1883– –1950) 61, 79–80 Smith Adam (1723–1790) 14, 15, 16, 17, 21, 26, 27, 28–33, 34, 39, 41, 44, 45, 46, 70, 77, 120, 129 Sraffa Piero (1898–1983) 85 Stankiewicz Wac∏aw 10
T Thünen Johann Heinrich von (1783– –1850) 64–65, 66, 68
Tomasz z Akwinu (1225–1274) 21 Turgot Anne Robert (1723–1781) 28
V Veblen Thorstein Bunde (1857–1929) 78–79
W Walras Léon Marie (1834–1910) 14, 16, 17, 33, 69–71, 117, 128 Wicksell Knut John (1851–1926) 100
135
Publikowane przez prof. dr hab. Mieczys∏awa Nasi∏owskie go w ostatnich latach podr´czniki: System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii (ostatnie wydanie w 1998 r.) lub Eko nomia dla licealistów (1996 r.) czy nawet Transformacja syste mowa w Polsce (1995 r.), cechowa∏y si´ du˝à zwi´z∏oÊcià i przyst´pnoÊcià w prezentacji trudnych problemów i koncep cji teoretycznych. Uznanie, z jakim spotka∏y si´ te opracowania wÊród Czytel ników, zach´ci∏o Autora do przyst´pnego i równie zwartego przedstawienia dorobku z historii myÊli ekonomicznej. Ma∏e obj´toÊciowo opracowanie jest adresowane przede wszystkim do tych, którzy ze wzgl´du na czasoch∏onnoÊç w opanowaniu obszernych podr´czników ch´tniej zechcà si´ gnàç do bardziej syntetycznego uj´cia dorobku g∏ównych szkó∏ i nurtów w ekonomii od jej narodzin a˝ po czasy naj nowsze. Mimo pewnych uproszczeƒ, Czytelnik b´dzie móg∏ przeÊle dziç z wystarczajàcà na potrzeby dydaktyczne dok∏adnoÊcià g∏ównà drog´ stopniowego dojrzewania teorii ekonomii, której zawdzi´czamy coraz lepsze zrozumienie z∏o˝onoÊci zjawisk gospodarczych. Popularyzowanie trudnej wiedzy nie jest bynajmniej zada niem ∏atwym, lecz jeÊli dzi´ki temu trafia ona do szerszego grona Czytelników, wówczas przyst´pne opracowanie spe∏nia wa˝nà funkcj´ edukacyjnà.
ISBN 83-87251-30-5
Mieczys∏aw Nasi∏owski
Historia myÊli ekonomicznej – dlaczego studiujemy?
Wydawnictwo Key Text