Rolnictwo demo

Jan Fereniec

Ekonomika i organizacja rolnictwa ISBN 83-87251-56-9

W ydawnictwo Key T ext

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Jan Fereniec

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Warszawa 1999 Wydawnictwo Key Text

Redaktor Teresa Zwierzyƒska-Buba∏∏o Opracowanie graficzne i techniczne Jolanta Ugorowska

© Copyright Wydawnictwo Key Text sp. z o.o.

Warszawa 1999 Wydanie I

Tytu∏ dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej

ISBN 83-87251-56-9

Wydawnictwo Key Text sp. z o.o 00-850 Warszawa, ul. Prosta 2/14, tel. 654 83 34, tel./fax 620 66 24 Ark wyd. 37, ark druk. 31 Druk: Drukarnia T¢CZA, Warszawa, ul. ¸opuszaƒska 5/7

Spis treÊci

Od autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

1 Przedmiot i zadania ekonomiki rolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

1.1.

1.2.

1.3.

1.4.

15 16 19 20

Definicja poj´cia „ekonomika rolnictwa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Twórcy ekonomiki rolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Metody badawcze w ekonomice i organizacji rolnictwa . . . . . . . . .

Zadania ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych . . . . . . .

2 Rolnictwo w gospodarce narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22

2.1.

2.2.

2.3.

2.4.

2.5.

2.6.

22 25 29 29 30 31

Klasyfikacja gospodarki narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zasoby rolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rolnictwo a problem wy˝ywienia ludnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rolnictwo jako êród∏o surowców dla przemys∏u . . . . . . . . . . . . . . . .

Rolnictwo jako êród∏o si∏y roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ogólne zale˝noÊci rolnictwo–gospodarka narodowa . . . . . . . . . . . .

3 Czynniki produkcji w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33

3.1.

3.2.

3.3.

3.4.

3.5.

3.6.

33 38 42 45 48 51

Ziemia jako czynnik produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Praca jako czynnik produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kapita∏ (Êrodki trwa∏e i obrotowe) jako czynnik produkcji . . . . . .

Amortyzacja Êrodków trwa∏ych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Substytucja czynników produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Równowaga czynników produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6

Ekonomika i organizacja rolnictwa

4 Proces produkcyjny w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55

4.1. Podstawowe kategorie produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.2. Dzia∏y, ga∏´zie produkcji i dzia∏alnoÊç produkcyjna w gospodarstwie rolniczym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.3. Proces intensyfikacji produkcji rolniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.4. Specjalizacja produkcji w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.5. Upraszczanie organizacji produkcji gospodarstw rolniczych . . . .

4.6. Kooperacja produkcyjna gospodarstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.7. Koncentracja produkcji rolniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55 57 59 64 70 74 76

5 Koszty produkcji w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

78

5.1. Poj´cie kosztów produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.2. Rodzaje nak∏adów i kosztów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.3. Metody obliczania jednostkowych kosztów produkcji . . . . . . . . . . .

78 79 84

6 Dochody w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

89

6.1. Tworzenie i podzia∏ dochodu w gospodarstwach indywidualnych 6.2. Tworzenie i podzia∏ dochodu w rolniczych spó∏dzielniach produkcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.3. Tworzenie i podzia∏ dochodu w gospodarstwach rolnych sektora publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.4. Op∏acalnoÊç i rentownoÊç produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

90 93 94 96

7 Planowanie w rolnictwie

98

7.1. Rodzaje planów spo∏eczno-gospodarczych i gospodarczo-finansowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 7.2. Prognozowanie w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 7.3. Planowanie przestrzenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

8 EfektywnoÊç inwestycji rolniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

113

8.1. Charakterystyka inwestycji rolniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.2. EfektywnoÊç inwestycji budowlanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.3. EfektywnoÊç inwestycji mechanizacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.4. EfektywnoÊç inwestycji melioracyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

117 118 120 121

7

Spis treÊci

8.5. Granice ekonomiczne obcià˝eƒ inwestycyjnych w gospodarstwie rolnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

9 Zasady organizacji terytorium i transportu wewn´trznego w gospodarstwie . . . . . . . . . . . . .

125

9.1.

9.2.

9.3.

9.4.

125 129 130 132

Roz∏óg ziemi w gospodarstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lokalizacja oÊrodka gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sieç wewn´trznych dróg w gospodarstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Transport wewn´trzny gospodarstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 Stopieƒ mechanizacji pracy w gospodarstwie rolnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

135

10.1. Poziomy mechanizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 10.2. Wskaênik mechanizacji i motoryzacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 10.3. Zasady wyposa˝ania gospodarstw w maszyny i narz´dzia rolnicze 141

11 Ekonomika i organizacja pracy w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

143

11.1.

11.2.

11.3.

11.4.

11.5.

11.6.

11.7.

11.8.

11.9.

144 145 148 151 155 156 158 160

Praca i jej rodzaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zasady racjonalnej organizacji pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Studium czasu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zasoby i substytucja pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pracoch∏onnoÊç produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zasady normowania pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zasady wynagradzania za prac´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Koszty pracy ˝ywej i si∏y pociàgowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Planowanie nak∏adów pracy ˝ywej i si∏y pociàgowej w gospodarstwie rolniczym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

162

12 Zasady kierowania i zarzàdzania gospodarstwem rolnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

167

12.1.

12.2.

12.3.

12.4.

12.5.

12.6.

12.7.

167 169 172 174 175 177

Kierowanie, zarzàdzanie i organizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Twórcy teorii organizacji i zarzàdzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Systemy i style zarzàdzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Modele organizacji zarzàdzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Czynniki kierownicze i cechy kierownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Proces podejmowania decyzji kierowniczych . . . . . . . . . . . . . . . . .

Informacja i jej rola w zarzàdzaniu rolnictwem i gospodarstwem rolniczym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.8. Kierowanie i zarzàdzanie gospodarstwem rolniczym . . . . . . . . . .

178 180

8

Ekonomika i organizacja rolnictwa

13 Finansowanie rolnictwa i gospodarstw rolniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.1. Ustalanie wyniku finansowego gospodarstwa i przedsi´biorstwa rolniczego w∏asnoÊci rolnej skarbu paƒstwa . . . . . . . . . . . . .

13.2. Rynki finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.3. System bankowo-kredytowy w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.4. Finansowanie dzia∏alnoÊci inwestycyjnej (rozwojowej) . . . . . . . .

13.5. Finansowanie bie˝àcej (eksploatacyjnej) dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa i gospodarstwa rolniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.6. Wniosek kredytowy i analiza efektywnoÊci kredytu . . . . . . . . . . .

13.7. System podatkowy w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.8. Finansowanie rolnictwa w USA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.9. Finansowanie rolnictwa w krajach Unii Europejskiej . . . . . . . . .

187 190 193 194 197 197 199 201 203 204

14 Rachunek ekonomiczny w rolnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.1. Podstawowe poj´cia i kategorie zwiàzane z rachunkiem ekonomicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.2. Metody rachunku ekonomicznego w produkcji roÊlinnej i zwierz´cej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.3. Zasady pos∏ugiwania si´ rachunkiem ekonomicznym . . . . . . . . .

14.4. Metody kalkulacyjno-bilansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.5. Metody optymalizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

206 206 208 209 215 221

15 Ogólna charakterystyka produkcji roÊlinnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

237

15.1.

15.2.

15.3.

15.4.

15.5.

15.6.

15.7.

239 240 242 243 245 249

Zmianowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

P∏odozmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

System produkcji roÊlinnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Struktura zasiewów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cechy ekonomiczne upraw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Czynniki plonotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mierniki i wskaêniki u˝ywane w ekonomice i organizacji produkcji roÊlinnej wed∏ug R. Manteuffla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

254

16 Ekonomika i organizacja produkcji zbó˝

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

16.1. Skala produkcji zbó˝ w gospodarstwie rolniczym . . . . . . . . . . . . . 257 16.2. Uprawa gleby, stanowisko, nawo˝enie, piel´gnacja . . . . . . . . . . . . 258 16.3. Dobór odmian, szkodniki i choroby zbó˝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

9

Spis treÊci

16.4. Organizacja pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 16.5. Koszty i op∏acalnoÊç produkcji zbó˝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

17 Ekonomika i organizacja produkcji ziemniaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

267

17.1.

17.2.

17.3.

17.4.

267 268 270 270

Znaczenie gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dobór odmian uprawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Organizacja pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Koszty i op∏acalnoÊç produkcji ziemniaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18 Ekonomika i organizacja uprawy buraków cukrowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

273

18.1. Ogólna charakterystyka produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 18.2. Organizacja produkcji i kalkulacja kosztów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

19 Ekonomika i organizacja produkcji pasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

278

19.1.

19.2.

19.3.

19.4.

19.5.

279 280 282 283 284

¸àki i pastwiska jako êród∏o pasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Polowe roÊliny pastewne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zielona taÊma i susz zielonek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Podzia∏ pasz w ˝ywieniu zwierzàt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mierniki wartoÊci pokarmowej pasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20 Ogólna charakterystyka produkcji zwierz´cej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

288

20.1.

20.2.

20.3.

20.4.

20.5.

20.6.

20.7.

289 290 292 293 294 297 298

Skala produkcji zwierz´cej w gospodarstwie rolniczym . . . . . . .

Obrót stada i Êredni stan zwierzàt w gospodarstwie . . . . . . . . . . .

Struktura pog∏owia i stada zwierzàt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Powiàzania produkcji zwierz´cej z produkcjà roÊlinnà . . . . . . . .

Baza paszowa i ˝ywienie zwierzàt gospodarskich . . . . . . . . . . . . . Ârodki trwa∏e i obrotowe w chowie zwierzàt gospodarskich . . . .

Organizacja pracy w produkcji zwierz´cej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 Ekonomika i organizacja chowu byd∏a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

301

21.1.

21.2.

21.3.

21.4.

302 304 305 307

Kierunki u˝ytkowania byd∏a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rasy byd∏a w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reprodukcja i organizacja stada byd∏a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ˚ywienie, piel´gnacja i g∏ówne choroby byd∏a . . . . . . . . . . . . . . . . .

10

Ekonomika i organizacja rolnictwa

21.5. Kalkulowanie op∏acalnoÊci chowu byd∏a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 21.6. Wskaêniki ekonomiczno-organizacyjne i biologiczne chowu byd∏a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

22 Ekonomika i organizacja chowu trzody chlewnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

313

22.1.

22.2.

22.3.

22.4.

22.5.

22.6.

22.7.

22.8.

22.9.

314 315 316 317 319 322 323 324

Rasy Êwiƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Organizacja chowu trzody chlewnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kierunki u˝ytkowania trzody chlewnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ˚ywienie trzody chlewnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Obrót stada trzody chlewnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Choroby trzody chlewnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ekonomiczne cykle Êwiƒskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Koszty produkcji trzody chlewnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wskaêniki ekonomiczno-organizacyjne i biologiczne chowu Êwiƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

325

23 Ekonomika i organizacja chowu owiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

327

23.1.

23.2.

23.3.

23.4.

23.5.

23.6.

23.7.

328 330 331 332 334 335 337

Rasy owiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kierunki u˝ytkowania owiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Organizacja stada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ˚ywienie owiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Choroby owiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Op∏acalnoÊç chowu owiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wskaêniki ekonomiczno-organizacyjne i biologiczne chowu owiec

24 Ekonomika i organizacja chowu koni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

339

24.1.

24.2.

24.3.

24.4.

24.5.

340 340 341 342 343

Kierunki u˝ytkowania koni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pasze i zasady ˝ywienia koni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

U˝ytkowanie i koszt utrzymania konia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zast´powanie si∏y pociàgowej konnej si∏à mechanicznà . . . . . . .

Wskaêniki ekonomiczno-organizacyjne i biologiczne chowu koni

25 Ekonomika i organizacja chowu drobiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

345

25.1. Typy u˝ytkowania i rasy drobiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346 25.2. Systemy chowu drobiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348 25.3. Pasze i ˝ywienie drobiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

11

Spis treÊci

25.4.

25.5.

25.6.

25.7.

Zasady normowania pasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zasady i technika chowu drobiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Op∏acalnoÊç produkcji drobiarskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wskaêniki ekonomiczno-organizacyjne i biologiczne produkcji drobiarskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

350 353 355 359

26 Analiza ekonomiczna dzia∏alnoÊci gospodarstwa i przedsi´biorstwa rolniczego . . . . . . . . . . .

361

26.1.

26.2.

26.3.

26.4.

26.5.

26.6.

361 362 365 366 368 369

Cel i zakres analizy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Metody analizy dzia∏alnoÊci gospodarstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Materia∏y êród∏owe do analizy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Analiza poszczególnych dzia∏ów produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Analiza dzia∏alnoÊci finansowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ogólna analiza gospodarstw i przedsi´biorstw rolniczych . . . . . .

27 Przygotowanie biznes planu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

374

27.1.

27.2.

27.3.

27.4.

27.5.

376 376 380 385 385

Wst´p. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cz´Êç pierwsza: Firma – ogólny zarys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cz´Êç druga: Dane finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Cz´Êç trzecia: Materia∏y dodatkowe – dokumenty . . . . . . . . . . . .

Biznes plan dla gospodarstwa indywidualnego . . . . . . . . . . . . . . . .

28 Rynek rolny 28.1.

28.2.

28.3.

28.4.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

Elementy rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Organizacja rynku rolniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Analiza rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marketing rolniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

391 403 408 411

29 Us∏ugi produkcyjne dla rolnictwa i infrastruktura obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . .

416

29.1. Klasyfikacja us∏ug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29.2. Funkcje us∏ug produkcyjnych dla rolnictwa i cechy przedsi´biorstwa us∏ugowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29.3. Organizacja i wykonawcy us∏ug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29.4. WielkoÊç, struktura i przestrzenne zró˝nicowanie us∏ug produkcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29.5. Centrum us∏ugowo-handlowo-przetwórcze w gminie i rejonie 29.6. Infrastruktura na obszarach wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

416 420 421 423 426 427

Od autora

Niniejszy podr´cznik jest przeznaczony dla studentów akademii rolniczych, nauczycieli szkó∏ rolniczych i pracowników rolniczej administracji publicznej. W opracowaniu jest przedstawiony zarys ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych oraz rolnictwa wed∏ug obowiàzujàcego programu studiów. Podr´cznik obejmuje zatem ekonomik´ i organizacj´ produkcji roÊlinnej i zwierz´cej oraz zagadnienia ogólniejsze, takie jak zasady rachunku ekonomicznego, organizacji pracy, zarzàdzania procesami produkcyjnymi i kierowania zasobami ludzkimi w rolnictwie, a tak˝e obliczanie wartoÊci produkcji, kosztów produkcji i dochodu rolniczego.

Od 1989 r. zmieni∏ si´ system polityczny i gospodarczy w kraju i w rolnictwie. Obecnie nie wystarcza wyprodukowaç artyku∏y rolne, ale najwa˝niejszym zadaniem jest sprzedaç wytworzone produkty po op∏acalnej cenie. Studia rolnicze powinny wi´c przekazywaç wiedz´ nie tylko o technologii i technice produkcji rolniczej, ale równie˝ o mo˝liwoÊciach i zasadach sprzeda˝y, transportu, marketingu, przetwórstwa itp.

Nauki ekonomiczno-rolnicze dzieli si´ zazwyczaj na trzy odr´bne cz´Êci: ogólnà ekonomik´ rolnictwa, ekonomik´ i organizacj´ gospodarstw (przedsi´biorstw) wraz z rachunkowoÊcià rolnà oraz polityk´ agrarnà z prawem rolnym. Wszystkie te przedmioty ∏àcznie nazywa si´ ekonomià rolniczà.

Ogólna ekonomika rolnictwa ujmuje zagadnienia ekonomiczne w makroskali, zaÊ ekonomika i organizacja gospodarstw rolnych w mikroskali, jakkolwiek w podr´cznikach naÊwietla si´ równie˝ (w pewnym zakresie) zagadnienia z dziedziny ogólnej ekonomiki rolnictwa. Polityka agrarna ∏àczona jest z nauczaniem prawa rolnego. Wskazuje ona, w jaki sposób ekonomika i organizacja rolnictwa realizowana jest w praktyce.

Obecnie przedmiot „polityka agrarna” zast´powany jest takimi przedmiotami, jak: „finansowanie rolnictwa”, „zarzàdzanie agrobiznesem”, „marketing” itp.

Podr´cznik Ekonomika i organizacja rolnictwa ∏àczy w sobie problematyk´ ogólnej ekonomiki, ekonomiki i organizacji gospodarstw, a tak˝e

14

Ekonomika i organizacja rolnictwa

elementy polityki agrarnej. Mam nadziej´, ˝e materia∏ zawarty w podr´czniku spe∏ni stawiane mu wymagania, tzn. dostarczy m∏odzie˝y akademickiej wiedzy, jakà powinien osiàgnàç absolwent uczelni rolniczej. Wiedza ekonomiczno-rolnicza podana jest w podr´czniku w sposób tradycyjny bez zbytniego teoretyzowania i matematyzowania zagadnieƒ.

Podzielam poglàd Z. Wojtaszka1, który uwa˝a, ˝e absolwent wydzia∏u rolniczego, zootechnicznego, ogrodniczego i ekonomiczno-rolniczego, bez wzgl´du na typ uczelni rolniczej, powinien znaç prawid∏owoÊci i tendencje rozwojowe produkcji rolniczej, zale˝noÊci techniczno-ekonomiczne i spo∏eczno-gospodarcze wyst´pujàce w produkcji rolniczej, metody rachunku ekonomicznego, planowanie produkcji i urzàdzenie gospodarstw, zasady zarzàdzania gospodarstwem rolniczym (du˝ym i ma∏ym), zasady organizacji pracy kierowniczej i wykonawczej, metody doradztwa rolniczego, a tak˝e zasady organizacji gospodarki rolnej w jednostce terytorialnej.

Powinien on równie˝ umieç gromadziç informacje i obliczaç wskaêniki techniczno-ekonomiczne, oceniaç poziom rozwoju gospodarstwa rolnego lub jednostki terytorialnej, sporzàdzaç podstawowe bilanse technicznoekonomiczne w gospodarstwie, przedsi´biorstwie lub jednostce terytorialnej, prowadziç kalkulacj´ op∏acalnoÊci poszczególnych produktów rolniczych, pos∏ugiwaç si´ ró˝nymi metodami organizacji i urzàdzania gospodarstwa. Wiedzy tej dostarczajà absolwentowi prowadzone wyk∏ady i çwiczenia.

Ekonomika i organizacja rolnictwa ulega przemianom wraz z rozwojem gospodarczym kraju i rolnictwa. Wiele definicji, twierdzeƒ, wzorów i schematów w tym przedmiocie jest uniwersalnych i trwa∏ych. Natomiast dane liczbowe o rolnictwie, polityka rolna paƒstwa i organizacja gospodarstw rolnych zmieniajà si´ wraz z up∏ywem czasu. Zmieniajà si´ równie˝ technologia produkcji roÊlinnej i zwierz´cej, organizacja pracy i system zarzàdzania zwiàzany z wdra˝aniem reformy gospodarczej. Reforma gospodarcza w miejsce zarzàdzania nakazowo-rozdzielczego wprowadza system gospodarki rynkowej, w którym ceny zale˝à g∏ównie od popytu i poda˝y oraz w pewnym stopniu od polityki rolnej paƒstwa (interwencjonizmu paƒstwowego). Zagadnienia te wymagajà bie˝àcych studiów i poznawania aktualnej literatury przedmiotu. ˚ywi´ nadziej´, ˝e podr´cznik b´dzie stanowi∏ istotnà pomoc w przyswajaniu materia∏u obj´tego programem studiów.

1 Z. Wojtaszek, Po˝àdane zmiany w strukturze i treÊci kszta∏cenia ekonomicznego w akademiach rolniczych, SGGW, „Studia, Materia∏y, Informacje” 1991, nr 4/52.

1

Przedmiot i zadania ekonomiki rolnictwa

1.1

Definicja poj´cia „ekonomika rolnictwa” Ekonomika rolnictwa jest jednà z dyscyplin nauk ekonomicznych zajmujàcà si´ badaniem procesów gospodarczych zachodzàcych w rolniczym dziale gospodarki narodowej. Jest to wi´c dyscyplina bran˝owa, podobnie jak ekonomika przemys∏u, handlu, transportu, górnictwa itp. Ekonomika rolnictwa pos∏uguje si´ prawami i zasadami produkcji odkrytymi przez ekonomi´ spo∏ecznà.

Przedmiotem ekonomiki rolnictwa sà problemy oszcz´dnego gospodarowania zasobami, którymi dysponuje rolnictwo, w celu realizacji okreÊlonych zadaƒ produkcyjnych. Ekonomika rolnictwa stara si´ daç odpowiedê na nast´pujàce pytania: 1) 2) 3) 4) 5) 6)

co produkowaç, ile produkowaç, jak produkowaç (technologia), kiedy produkowaç (sezonowoÊç rynkowa), jak dzieliç to, co wyprodukowano, jak sprzedaç to, co wyprodukowano.

Ekonomika i organizacja rolnictwa jest cz´Êcià sk∏adowà nauk rolniczych. Wykorzystuje ona zdobycze ekonomii spo∏ecznej, nauk przyrodniczych, technicznych oraz nauki o organizacji i zarzàdzaniu.

Nauki ekonomiczno-rolnicze zajmujà si´ zagadnieniami w makro- i mikroskali. Badania zagadnieƒ ekonomicznych (za pomocà metod statystycznych) w skali ca∏ego kraju czy województwa nazywamy badaniami makroekonomicznymi lub w makroskali. Wyniki tych badaƒ s∏u˝à do podejmowania decyzji dotyczàcych rolnictwa ca∏ego kraju, województwa czy te˝ rejonu.

Badania mikroekonomiczne lub w mikroskali obejmujà ekonomik´ dzia∏ów, ga∏´zi i ich dzia∏alnoÊç oraz zagadnienia funkcjonowania gospo-

16

Ekonomika i organizacja rolnictwa

darstw i przedsi´biorstw rolniczych. Badania mikroekonomiczne dostarczajà danych do podejmowania decyzji dotyczàcych wielkoÊci, struktury i intensywnoÊci produkcji w danym gospodarstwie czy przedsi´biorstwie.

W mikroskali mogà byç badane równie˝ problemy si∏y roboczej, spo˝ycia, us∏ug itp.

R. Manteuffel nauki ekonomiczno-rolnicze dzieli na nast´pujàce dziedziny wiedzy szczegó∏owej 1: ekonomik´ rolnictwa (makro), polityk´ agrarnà (makro), ekonomik´ i organizacj´ pracy (mikro), handel rolniczy (makro), rachunkowoÊç (mikro) oraz statystyk´ rolniczà (makro).

Znany ekonomista szwajcarski E.D. Laur dzieli∏ ekonomik´ rolnictwa na nast´pujàce dyscypliny pomocnicze 2: nauk´ o organizacji gospodarstw, rachunkowoÊç rolniczà, taksacj´, spó∏dzielczoÊç rolniczà, polityk´ agrarnà, histori´ agrarnà i geografi´ agrarnà.

Na przedmiot nauczania „ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych” sk∏adajà si´ trzy poj´cia ÊciÊle ze sobà zwiàzane: ekonomika produkcji, organizacja gospodarstwa rolniczego i gospodarstwo rolnicze.

Celem ekonomiki produkcji jest zapewnienie optymalnego wyniku finansowego gospodarstwa rolniczego. Nale˝y zatem tak gospodarowaç, by nak∏ad przynosi∏ najwy˝szy efekt produkcyjny.

Zadaniem organizacji jest ∏àczenie poszczególnych cz´Êci gospodarstwa w jednà efektywnà jednostk´ produkcyjnà. Organizacja jest dyscyplinà naukowà, zajmujàcà si´ racjonalnymi sposobami prowadzenia gospodarstwa rolniczego.

Gospodarstwo rolne jest to wyodr´bniona organizacyjnie jednostka produkcyjna, o powierzchni powy˝ej 1 ha, wyposa˝ona w Êrodki produkcji. Wyró˝nia si´ gospodarstwa ch∏opskie (indywidualne i spó∏dzielcze), paƒstwowe i gospodarstwa o mieszanej formie w∏asnoÊci (spó∏ki akcyjne).

Ekonomika rolnictwa zajmuje si´ zatem wieloma problemami. Zalicza si´ jà do nauk spo∏ecznych, gdy˝ zajmuje si´ dzia∏alnoÊcià cz∏owieka – si∏ami wytwórczymi i stosunkami produkcyjnymi.

1.2

Twórcy ekonomiki rolnictwa Ekonomika rolnictwa ma charakter nauki teoretycznej, historycznej i opisowej. Jej poczàtki si´gajà staro˝ytnoÊci. Wielu naukowców i praktyków przyczyni∏o si´ do jej rozwoju.

1 R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1979, s. 22.

2 E.D. Laur, Wst´p do ekonomiki gospodarstwa wiejskiego , Ossolineum, Lwów 1929.

2

Rolnictwo w gospodarce narodowej

2.1

Klasyfikacja gospodarki narodowej Gospodarka narodowa to ogó∏ dzia∏alnoÊci gospodarczej prowadzonej w sferze produkcji, podzia∏u, obrotu i konsumpcji w danym kraju1. Szerszym poj´ciem jest gospodarstwo narodowe, które stanowià wszyscy ludzie i ca∏oÊç Êrodków materialnych znajdujàcych si´ w granicach danego kraju oraz system instytucji okreÊlajàcych sposób dysponowania tymi Êrodkami.

W Êwiecie wyró˝niamy nast´pujàce g∏ówne systemy gospodarcze2: O gospodark´ naturalnà, której podstawowym zadaniem jest zaspokajanie w∏asnych potrzeb producentów, O gospodark´ wolnorynkowà (gospodark´ kapitalistycznà), gdzie alokacja zasobów odbywa si´ w wyniku dzia∏ania mechanizmów rynkowych, O gospodark´ rynkowà o przewadze w∏asnoÊci prywatnej, w której wyst´puje interwencjonizm paƒstwowy, O gospodark´ rynkowà mieszanà (wolnorynkowà i rynkowà), O gospodark´ centralnie kierowanà (system nakazowo-rozdzielczy) – socjalizm cz´Êciowo urynkowiony i socjalizm o planowanej gospodarce.

W okresie gospodarki nakazowo-rozdzielczej G∏ówny Urzàd Statystyczny ogólnà zbiorowoÊç jednostek gospodarki narodowej klasyfikowa∏ na dwie podgrupy, zwane sferami: 1) sfer´ produkcji materialnej, 2) sfer´ produkcji niematerialnej.

1 Gospodarka narodowa, w: Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa 1984, s. 210.

2 Makro- i mikroekonomia dla in˝ynierów, praca zbiorowa pod red. S. Marciniaka, PWN, Warszawa 1995, s. 38.

Rolnictwo w gospodarce narodowej

23

Sfery dzielono na dzia∏y. Sfera produkcji materialnej obejmowa∏a osiem dzia∏ów (np. przemys∏, budownictwo, rolnictwo), a sfera niematerialna – dziesi´ç (np. nauka i rozwój techniki, oÊwiata i wychowanie)3.

Zamiast wy˝ej wymienionej klasyfikacji gospodarki narodowej wprowadzono do statystyki polskiej Europejskà Klasyfikacj´ Dzia∏alnoÊci (EKD)4. Ma ona charakter klasyfikacji przedmiotowej i jest usystematyzowanym zbiorem rodzajów dzia∏alnoÊci spo∏eczno-gospodarczych wyst´pujàcych w gospodarce narodowej.

W gospodarce narodowej wyró˝nia si´ podmioty gospodarujàce, podmioty gospodarki narodowej i podmioty gospodarcze.

Dwa g∏ówne podmioty gospodarujàce to gospodarstwa domowe i przedsi´biorstwa.

Przez podmioty gospodarki narodowej rozumie si´ osoby prawne, samodzielne jednostki organizacyjne nie majàce osobowoÊci prawnej oraz osoby fizyczne prowadzàce dzia∏alnoÊç gospodarczà.

Przez podmioty gospodarcze rozumie si´ podmioty prowadzàce dzia∏alnoÊç gospodarczà, tj. produkcyjnà i us∏ugowà w celach zarobkowych i na w∏asny rachunek podmiotu prowadzàcego t´ dzia∏alnoÊç (z tych wzgl´dów nie sà podmiotami gospodarczymi jednostki bud˝etowe). Podmiotami gospodarczymi sà zatem przedsi´biorstwa rolnicze i gospodarstwa rolnicze, w tym indywidualne gospodarstwa rolne.

Przedsi´biorstwami rolniczymi sà publiczne, komunalne, prywatne i spó∏dzielcze gospodarstwa rolnicze lub przedsi´biorstwa dzia∏ajàce w obs∏udze produkcyjnej rolnictwa.

Przedsi´biorstwo rolne jest jednostkà wyodr´bnionà pod wzgl´dem prawnym, organizacyjnym i ekonomicznym. Wytwarza produkty towarowe lub us∏ugi, oblicza wynik finansowy (zysk/strat´), dochód, ma konto bankowe i zatrudnia najemnà si∏´ roboczà oraz ma osobowoÊç prawnà i wpisane jest do rejestru przedsi´biorstw.

Gospodarstwo indywidualne ma wiele cech przedsi´biorstwa, ale nie jest wpisane do rejestru przedsi´biorstw i zazwyczaj nie zatrudnia sta∏ej najemnej si∏y roboczej (istniejà wyjàtki). Za indywidualne gospodarstwo rolne uwa˝a si´ nieruchomoÊci rolne b´dàce w∏asnoÊcià lub znajdujàce si´ w u˝ytkowaniu tej samej osoby, je˝eli stanowià lub mogà stanowiç zorganizowanà ca∏oÊç gospodarstwa obejmujàcà grunty rolne i leÊne wraz z budynkami, urzàdzeniami i inwentarzem oraz prawami i obowiàzkami zwiàzanymi z prowadzeniem gospodarstwa, gdy powierzchnia u˝ytków rolnych tego gospodarstwa przekracza 1 ha5.

3

Klasyfikacja gospodarki narodowej, „Zeszyty metodyczne GUS” 1978, nr 25, s.12.

Zarzàdzenie nr 28 prezesa G∏ównego Urz´du Statystycznego z dnia 27 czerwca 1990 r., Dz. Urz. GUS, nr 11, poz. 47.

5 Dz. U. 1989, nr 10, poz. 53.

4

3

Czynniki produkcji w rolnictwie

Teoria czynników produkcji zosta∏a sformu∏owana przez francuskiego ekonomist´ J.B. Saya (1767–1832), który wyró˝ni∏ trzy czynniki produkcji: prac´, kapita∏ i ziemi´. Natomiast A. Marshall (1842–1924) wprowadzi∏ do literatury ekonomicznej czwarty czynnik produkcji – organizacj´1.

W gospodarce rynkowej przedsi´biorczoÊç, kierownictwo, zarzàdzanie i dochody uosabiajà ten w∏aÊnie czynnik produkcji.

Obecnie czynniki produkcji w rolnictwie równie˝ dzieli si´ na cztery g∏ówne grupy. Sà to: 1) 2) 3) 4)

ziema, praca, kapita∏, organizacja (zarzàdzanie).

Czynniki produkcji nale˝à do kategorii techniczno-ekonomicznych, które biorà udzia∏ w procesie produkcyjnym w celu wytworzenia wartoÊci u˝ytkowych. W nauce ekonomiki i organizacji istniejà odpowiednie metody mierzenia i okreÊlania iloÊci oraz jakoÊci poszczególnych czynników produkcji w gospodarstwie rolniczym i rolnictwie.

3.1

Ziemia jako czynnik produkcji Ziemia stanowi niezastàpione przestrzenne i przyrodnicze Êrodowisko produkcji rolniczej. Ziemia bez pracy nie ma wartoÊci. Dopiero zapobiegliwa praca rolnika tworzy kultur´ gleby. Kultura gleby jest wytworem pra1

Ma∏a encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1961, s. 115.

34

Ekonomika i organizacja rolnictwa

cy wielu pokoleƒ rolników. K. Mi´kus za T. von Golzem podaje nast´pujàce w∏aÊciwoÊci ziemi 2: O O O O O

niewzruszalnoÊç, niepomna˝alnoÊç, niezniszczalnoÊç (odnosi si´ do cz´Êci szkieletowej), nieprzenoÊnoÊç, przestrzennoÊç i ograniczonoÊç powierzchni.

Do okreÊlania wartoÊci u˝ytkowej (jakoÊci) ziemi rolniczej u˝ywa si´ natomiast nast´pujàcych terminów: zasobnoÊç, ˝yznoÊç, urodzajnoÊç, produkcyjnoÊç i produktywnoÊç.

ZasobnoÊç gleby – oznacza sumarycznà zawartoÊç sk∏adników mineralnych i organicznych. ˚yznoÊç gleby – oznacza zespó∏ w∏aÊciwoÊci fizycznych, chemicznych i biologicznych, które zapewniajà roÊlinom optymalne warunki rozwoju.

UrodzajnoÊç gleby – jest poj´ciem przyrodniczym, oznaczajàcym zdolnoÊç do plonowania.

ProdukcyjnoÊç ziemi – oznacza jej wydajnoÊç technologicznà; plon g∏ówny (i uboczny) w tonach na ha.

ProduktywnoÊç ziemi – oznacza wartoÊç produkcji (globalnej, koƒcowej) w gospodarstwie w przeliczeniu na 1 ha u˝ytków rolnych.

Oceny wartoÊci u˝ytkowej (jakoÊci) ziemi dokonuje si´ za pomocà wskaênika bonitacji gleby. Towarzystwo Gleboznawcze ustali∏o 6 klas gruntów ornych i 6 klas u˝ytków zielonych. Klasy III i IV dzielà si´ jeszcze na podklasy a i b. Klasa I oznacza gleb´ najlepszà, a klasa VI najs∏abszà.

Zasoby ziemi w gospodarstwie rolnym dzielimy na nast´pujàce rodzaje: 1) ogólna powierzchnia gospodarstwa, 2) u˝ytki rolne, 3) grunty orne, 4) ∏àki i pastwiska (trwa∏e u˝ytki zielone), 5) sady i ogrody, 6) lasy, 7) nieu˝ytki (w tym powierzchnia pod zabudowaniami).

Ze wzgl´du na zró˝nicowanie przestrzenne gleb w gospodarstwie wyodr´bnia si´ jednorodne kompleksy glebowo-uprawne. Do danego kompleksu dobiera si´ odpowiedni p∏odozmian. S. Stachak zaleca, a˝eby przy wyodr´bnianiu kompleksów glebowo-uprawowych uwzgl´dniaç 3: 2 3

s. 93.

K. Mi´kus, Taksacja rolnicza, PWN, Poznaƒ 1971, s. 131.

S. Stachak, Ekonomika i organizacja przedsi´biorstw rolnych, PWN, Warszawa 1983,

4

Proces produkcyjny w rolnictwie

4.1

Podstawowe kategorie produkcji Produkcja to dzia∏alnoÊç ludzka majàca na celu przystosowanie zasobów i si∏ przyrody do wytworzenia dóbr, które nazywa si´ produktami1. W produkcji rozró˝nia si´ dwie strony: technicznà i spo∏ecznà.

Istotà procesu produkcyjnego jest odpowiednie ∏àczenie pracy i Êrodków produkcji w celu zorganizowania zabiegów prowadzàcych do uzyskania ˝àdanych efektów produkcyjnych.

Proces produkcyjny okreÊlonego produktu sk∏ada si´ z wielu czynnoÊci, np. w produkcji roÊlinnej – orka, bronowanie, siew ziarna i nawozów, piel´gnowanie, zbiór. Przebieg procesu wytwórczego w rolnictwie polega na ponoszeniu nak∏adów produkcyjnych, tj. na wydatkowaniu pracy ludzkiej, wykorzystaniu Êrodków trwa∏ych produkcji i zu˝yciu oraz przetwarzaniu Êrodków obrotowych. Proces produkcji definiuje si´ równie˝ w literaturze ekonomicznej jako przystosowanie surowców i pó∏produktów do konsumpcji2. Produkcja towarów i us∏ug odbywa si´ w przedsi´biorstwach i gospodarstwach rolniczych.

W naukach ekonomiczno-rolniczych i statystyce stosuje si´ nast´pujà ce kategorie produkcji rolniczej: O O O O

produkcja globalna, produkcja koƒcowa (brutto i netto), produkcja towarowa (brutto i netto), produkcja czysta.

1

Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa 1964, s. 812.

W. Heijman, Z. Krzy˝anowska, S. Gàdek, Z. Kowalski, Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii, Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1997, s. 155.

2

56

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Globalna produkcja rolnicza jest sumà produkcji roÊlinnej i zwierz´cej, wyra˝onà w jednostkach naturalnych lub wartoÊciowo.

Produkcja roÊlinna obejmuje surowe (nie przetworzone) produkty pochodzenia roÊlinnego, czyli zbiory w danym roku wszystkich ziemiop∏odów, ∏àcznie z produkcjà zielonej masy na przyoranie s∏omy i liÊci.

Produkcja zwierz´ca obejmuje produkcj´ ˝ywca rzeênego, produkcj´ surowych (nie przetworzonych) artyku∏ów pochodzenia zwierz´cego, przyrost pog∏owia zwierzàt gospodarskich (stada podstawowego i obrotowego). Cz´sto wyst´puje tu podwójne liczenie, np. mleka i zielonki przeznaczonych na pasz´.

Produkcja koƒcowa jest sumà produktów surowych danego roku, powsta∏à w cyklu produkcyjnym, która mo˝e byç spo˝yta lub sprzedana.

Produkcja globalna minus zu˝ycie wewn´trzne na cele produkcyjne równa si´ produkcja koƒcowa (gotowa, finalna) brutto. Zu˝ycie wewn´trzne to pasze, materia∏ siewny, s∏oma na Êció∏k´, obornik. Produkcja koƒcowa nie zawiera produktów podwójnego liczenia. Obrót wewn´trzny w gospodarstwie wynosi oko∏o 40% produkcji globalnej. Produkcja koƒcowa to inaczej wartoÊç produkcji towarowej i spo˝ycia produktów rolnych w∏asnej produkcji (spo˝ycie naturalne, przyrost zapasów produktów roÊlinnych i zwierz´cych oraz przyrost wartoÊci zwierzàt gospodarskich).

Produkcja koƒcowa netto jest to produkcja brutto pomniejszona o wartoÊç produktów pochodzenia rolniczego, zakupionego przez rolnictwo (gospodarstwo) na potrzeby produkcji (pasze treÊciwe, nasiona, zwierz´ta hodowlane). Produkcja koƒcowa brutto minus produkcja koƒcowa netto równa si´ produkcji z zakupu.

Produkcja towarowa gospodarstwa to produkty rolne sprzedane poza gospodarstwo. Produkcja towarowa rolnictwa, to produkcja sprzedana poza rolnictwo. Wyst´puje wyraêna tendencja do wzrostu udzia∏u produkcji zwierz´cej w produkcji koƒcowej i towarowej.

Produkcja towarowa netto równa si´ produkcji towarowej brutto minus produkty rolne zakupione przez gospodarstwo (rolnictwo) na cele produkcyjne.

TowarowoÊç jest to stosunek produkcji towarowej do produkcji globalnej (lub koƒcowej) w gospodarstwie, sektorze czy rolnictwie, wyra˝ony w procentach.

Przyk∏ad: Produkcja globalna ziarna pszenicy w gospodarstwie równa si´ 4,80 t, z tego sprzedano 3,10 t, a zatem: 3,10 towarowoÊç = —–— ¥ 100 = 65%.

4,80 Produkcja czysta stanowi wielkoÊç produkcji nowo wytworzonej przez prac´ w rolnictwie i konkretnym gospodarstwie rolnym. Suma produkcji czystej stanowi produkt krajowy brutto (PKB) wytworzony w rol-

5

Koszty produkcji w rolnictwie

5.1

Poj´cie kosztów produkcji Kosztami produkcji nazywamy nak∏ady pracy ˝ywej i pracy uprzedmiotowionej – nak∏ady rzeczowe i pieni´˝ne – dokonywane w celu wytworzenia konkretnego produktu (artyku∏u). Wyst´pujà zatem poj´cia „nak∏ad” i „koszt”. Nak∏ad i koszt oznaczajà w istocie kategorie podobne. Nak∏ady poniesione w procesie produkcji wyra˝amy w formie naturalnej (liczba kilogramów nawozów mineralnych i ton nawozów organicznych) oraz pieni´˝nej (koszty pracy ludzkiej), natomiast koszty wyra˝amy zawsze w formie pieni´˝nej. Ponadto nak∏ad odnosi si´ zazwyczaj do ca∏ego gospodarstwa, dzia∏u, ga∏´zi, natomiast koszt odnosi si´ do okreÊlonego artyku∏u lub jednostki produkcji, np. koszt produkcji 100 kg pszenicy lub koszt utrzymania w ciàgu roku jednej krowy itp.

Nak∏ad wyra˝ony w pieniàdzu staje si´ kosztem. Nak∏ady majà charakter naturalny i sà zwiàzane z procesem produkcji, natomiast niektóre koszty, jak podatki, procenty od kredytów, czynsze dzier˝awne, kary i grzywny nie sà zaliczane do nak∏adów produkcyjnych, chocia˝ stanowià okreÊlone koszty produkcji.

W skali gospodarstwa wyst´pujà koszty w∏asne produkcji, w skali ca∏ego kraju wyst´pujà spo∏eczne koszty produkcji.

Koszt w∏asny produkcji jest to suma kosztów pracy ˝ywej i uprzedmiotowionej w∏o˝onej w uzyskanie okreÊlonej produkcji, produktu lub us∏ugi. S∏owem, koszt w∏asny jest to koszt z punktu widzenia producenta obejmujàcy sum´ wydatków pieni´˝nych faktycznie poniesionych w gospodarstwie w zwiàzku z wytworzeniem danej produkcji.

Spo∏eczny koszt produkcji stanowi sum´ nak∏adów pracy ˝ywej i uprzedmiotowionej niezb´dnej do wytworzenia danego produktu o okreÊlonej wartoÊci, co w praktyce równa si´ cenie. Koszt spo∏eczny pro-

Koszty produkcji w rolnictwie

79

dukcji jest wy˝szy od przeci´tnego kosztu w∏asnego produkcji o wartoÊç akumulacji jednostek produkcyjnych oraz o mar˝´ w obrocie handlowym.

5.2

Rodzaje nak∏adów i kosztów Rodzaje nak∏adów

5.2.1

Nak∏ad pracy ˝ywej w∏asnej i najemnej wyra˝ony w dniach, godzinach (jednostki naturalne) lub w jednostkach pieni´˝nych jest faktycznà op∏atà za prac´.

Nak∏ady rzeczowe to inaczej nak∏ady pracy uprzedmiotowionej, do której zaliczamy nak∏ady materia∏owe i us∏ugi z zewnàtrz. Nie ma bowiem potrzeby wydzielenia z us∏ug z zewnàtrz pracy ˝ywej i uprzedmiotowionej.

Nak∏ady rzeczowe (materia∏owe) dzielà si´ na nak∏ady towarowe (z zakupu) i nak∏ady gospodarstwa (obrót wewn´trzny). Nak∏ady towarowe dzielà si´ z kolei na nak∏ady Êrodków trwa∏ych, nak∏ady us∏ug i towarów o charakterze nierolniczym oraz nak∏ady towarów i us∏ug o charakterze rolniczym. Towary przemys∏owe nierolnicze, to np. w´giel, paliwo. Nak∏ady towarowo-rolnicze to np. materia∏ siewny, prosi´ta, pasze rolnicze i przemys∏owe.

Nak∏ady globalne stanowià sum´ wszystkich nak∏adów pracy ˝ywej i pracy uprzedmiotowionej, w tym mieszczà si´ nak∏ady rzeczowe i amortyzacja (amortyzacja + koszty rzeczowe = nak∏ady materialne) Êrodków trwa∏ych zu˝ytych w procesie produkcji w ca∏ym gospodarstwie lub w przeliczeniu na jednostk´ produkcji, np. na 1 ha, 1 krow´, 1 litr mleka lub na 1 dt pszenicy.

Rodzaje kosztów

5.2.2

Podzia∏ kosztów jako wydatków pieni´˝nych (nak∏adów pracy ˝ywej i uprzedmiotowionej) ponoszonych w celu uzyskania produkcji dokonywany jest z ró˝nych punktów widzenia w zale˝noÊci od potrzeb. Rozró˝nia si´ np.: O koszty faz ruchu okr´˝nego Êrodków – koszty zaopatrzenia, produkcji, sprzeda˝y,

6

Dochody w rolnictwie

W powszechnym obiegu funkcjonujà dwa podstawowe poj´cia zwiàzane z celem dzia∏alnoÊci gospodarczej – zysk i dochód. Osiàgni´cie zysku lub dochodu oznacza, ˝e wytworzona wartoÊç (produkcji lub us∏ugi) w danym okresie jest wy˝sza ni˝ poniesione koszty produkcji. W gospodarce rynkowej celem dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa jest wygospodarowanie zysku.

W okresie realnego socjalizmu twierdzono, ˝e „w ustroju socjalistycznym celem produkcji nie jest zysk, lecz maksymalne zaspokojenie potrzeb ludnoÊci”1. Jest to twierdzenie fa∏szywe. Istnienie potrzeb (popytu) na dane dobro stanowi tylko jeden z warunków dzia∏alnoÊci produkcyjnej. Rolnik chowa byd∏o mleczne i produkuje mleko nie dlatego, ˝e dzieci w mieÊcie je lubià, lecz dlatego, i˝ ma nadziej´ uzyskaç za wytworzony produkt odpowiednià cen´ i wygospodarowaç dochód.

Celem np. szko∏y nie jest tworzenie zysku (jej dzia∏alnoÊç pokrywana jest z bud˝etu paƒstwa), natomiast celem dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa jest osiàganie maksymalnego zysku, chocia˝ wed∏ug wielu powinno byç osiàganie optymalnego zysku. Nie mo˝na bowiem np. zatruwaç Êrodowiska naturalnego w celu osiàgni´cia wy˝szego zysku, zw∏aszcza w rolnictwie.

Zysk i dochód to wartoÊci nowo wytworzone w procesie produkcji w przedsi´biorstwie zatrudniajàcym najemnà si∏´ roboczà i w rodzinnym gospodarstwie rolniczym (dochód).

Zysk ekonomiczny (kategoria ekonomiczna) to kwota, jaka zostaje po odj´ciu od przychodów firmy wszystkich kosztów ∏àcznie z kosztem alternatywnym kapita∏u i kosztem ryzyka utraty pieni´dzy2. Przedstawiajàc to inaczej, mo˝na powiedzieç, ˝e zysk równa si´ uzyskanej wartoÊci produkcji pomniejszonej o koszty ca∏kowite produkcji.

1

Ma∏a encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1961, s. 768.

D.R. Kamerschen, R. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „SolidarnoÊç”, Gdaƒsk 1992, s. 14.

2

90

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Gospodarstwa rodzinne obliczajà nie zysk, lecz dochód. Praca rolnika i jego rodziny nie jest op∏acana na bie˝àco – nie stanowi kategorii p∏acy roboczej dla wszystkich cz∏onków rodziny.

Wypracowany dochód rolniczy pe∏ni w gospodarstwie funkcj´ op∏aty za prac´ i jest porównywalny z p∏acà najemnej si∏y roboczej.

6.1

Tworzenie i podzia∏ dochodu w gospodarstwach indywidualnych Poj´cie „dochód gospodarstwa” oznacza przyrost nowej wartoÊci w procesie produkcji. Dochód ujmowany jest zawsze w kategoriach pieni´˝nych.

W gospodarstwie indywidualnym wyró˝nia si´ nast´pujàce rodzaje dochodu: O O O O O

dochód globalny, dochód rolniczy, dochód osobisty, dochód z pracy rolnika, dochód czysty.

Dochód globalny równa si´ produkcji czystej wytworzonej w gospodarstwie.

Produkcja koƒcowa brutto (wyra˝ona wartoÊciowo) – wartoÊç zu˝ytych Êrodków produkcji i us∏ug (nak∏ady materialne) = produkcja czysta (dochód globalny).

Suma wyprodukowanej produkcji czystej w skali kraju stanowi produkt krajowy brutto (PKB).

Dochód rolniczy stanowi cz´Êç wytworzonego w gospodarstwie dochodu globalnego, która pozostaje w dyspozycji rolnika po op∏aceniu Êwiadczeƒ, tj. podatków, ubezpieczenia, procentów od kredytów, donajmu si∏y roboczej, op∏at melioracyjnych itp. Wymienione Êwiadczenia nazywane sà równie˝ kosztami majàtkowymi. Dochód rolniczy przeznaczony jest na konsumpcj´ i akumulacj´ (inwestycje). Mo˝na wyodr´bniç dwie nast´pujàce metody obliczania dochodu rolniczego, mianowicie sà to: 1) produkcja koƒcowa brutto – nak∏ady materialne = produkcja czysta, produkcja czysta – Êwiadczenia = dochód rolniczy; 2) spo˝ycie naturalne + produkcja towarowa + przyrost (ubytek) zapasów = produkcja koƒcowa, produkcja koƒcowa – nak∏ady materialne spoza rolnictwa = produkcja czysta, produkcja czysta – Êwiadczenia = dochód rolniczy.

7

Planowanie w rolnictwie

Poj´cia „plan” i „planowanie”, „program” i „programowanie”, „prognoza” i „prognozowanie”, sà terminami powszechnie znanymi.

Innà rol´ spe∏nia∏ plan w gospodarce nakazowo-rozdzielczej, a innà w gospodarce rynkowej. W systemie scentralizowanej gospodarki nakazowo-rozdzielczej plan stanowi∏ dyrektyw´ dzia∏ania w mikro- i makroskali, istnia∏y plany krótkookresowe i plany wieloletnie. Plany roczne i wieloletnie by∏y zatwierdzane przez Sejm i terenowe organy paƒstwowe.

Planowanie gospodarcze jest praktykowane równie˝ w krajach o systemie gospodarki rynkowej, w których wi´kszoÊç majàtku narodowego jest w∏asnoÊcià prywatnà. Wed∏ug Z. Fedorowicza planowanie gospodarcze w krajach o gospodarce rynkowej nie ma jednak charakteru dyrektywnego (nakazowego), plany te majà charakter indykatywny, tj. zawierajà wskazówki, z których prywatne jednostki gospodarujàce mogà, ale bynajmniej nie muszà, korzystaç przy uk∏adaniu w∏asnych indywidualnych programów czy planów dzia∏alnoÊci 1.

We wszystkich krajach o systemie gospodarki rynkowej opracowuje si´ zawsze prognozy gospodarcze, w których formu∏uje si´ cele polityki spo∏eczno-gospodarczej paƒstwa oraz metody i instrumenty ich realizacji.

Uchwala si´ równie˝ bud˝et paƒstwa, który jest swego rodzaju rocznym planem finansowym dochodów i wydatków paƒstwa.

W systemie gospodarki nakazowo-rozdzielczej planowanie gospodarcze mia∏o przeciwstawiaç si´ „˝ywio∏owemu mechanizmowi rynkowemu gospodarki prywatnej”. Z tych wzgl´dów starano si´ wszystkie dziedziny gospodarki upaƒstwowiç. Zlikwidowano przedsi´biorczoÊç gospodarczà i konkurencj´ produktów. Dane do planu by∏y permanentnie fa∏szowane, a precyzyjnie obliczane bilanse opiera∏y si´ na b∏´dnych danych wyjÊciowych. Prawa rynkowe stymulujà dzia∏alnoÊç przedsi´biorstw, rozwijajà 1

Z. Fedorowicz, Planowanie, w: Encyklopedia biznesu, Fundacja Innowacyjna, Warszawa 1995, s. 603.

Planowanie w rolnictwie

99

konkurencj´ i innowacyjnoÊç produkcji, a plany produkcyjne przedsi´biorstw majà za zadanie u∏atwiç zarzàdzanie przedsi´biorstwem.

Planowanie wed∏ug W. Herera na szczeblu przedsi´biorstwa to ustalanie w przedsi´biorstwie rzeczowej i wartoÊciowej struktury oraz dynamiki produkcji, zatrudnienia, funduszu plac, kosztów, akumulacji i inwestycji2. Planowanie wed∏ug R. Manteuffla jest jednym z narz´dzi zarzàdzania3.

7.1

Rodzaje planów spo∏eczno-gospodarczych i gospodarczo-finansowych Ze wzgl´du na horyzont czasowy rozró˝niamy plany: O O O O

bie˝àce, roczne, wieloletnie, perspektywiczne.

Ze wzgl´du na obszar rozró˝niamy:

O O O O O

narodowy plan spo∏eczno-gospodarczy kraju, plany wojewódzkie, powiatowe i gminne, plany resortowe, sektorowe oraz przedsi´biorstw i gospodarstw, plany regionalne, plany przestrzennego zagospodarowania kraju.

Plany bie˝àce – dzienne, tygodniowe, miesi´czne, kwartalne lub kampanijne, np. kampanii ˝niwnej – planowanie wykonania poszczególnych robót w gospodarstwie.

Plany roczne. Narodowy plan spo∏eczno-gospodarczy (prognoza) na dany rok opracowywany jest przez Rzàdowe Centrum Studiów Strategicz nych. Bud˝et paƒstwa uchwala Sejm. W gospodarstwach i przedsi´biorstwach rolniczych tworzone sà biznesplany. Plan roczny gospodarstwa powinien wynikaç z planu urzàdzeniowego. W planach rocznych gospodarstw publicznych i spó∏dzielczych okreÊla si´ wielkoÊç produkcji na dany rok, aktualny stan zasiewów, stan inwentarza ˝ywego, poziom wyposa˝enia w Êrodki produkcji, zatrudnienie itp. Plan roczny opracowywany jest w miesiàcach letnich, kiedy mo˝na okreÊliç wysokoÊç plonów, opracowaç bilans nawo˝enia i bilans paszowy.

2

Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa 1964.

R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1979, s. 376.

3

8

EfektywnoÊç inwestycji rolniczych

Inwestycje to „...ca∏okszta∏t nak∏adów zwiàzanych z tworzeniem nowych, rekonstrukcjà i odbudowà istniejàcych obiektów tak produkcyjnych, jak i nieprodukcyjnych majàtku trwa∏ego”1. Inwestycjà rolniczà nazywamy ka˝dy nowy Êrodek trwa∏y s∏u˝àcy w sposób bezpoÊredni lub poÊredni do uzyskania produkcji (lub us∏ugi) rolniczej. Inwestycje sà decyzjà gospodarczà, która pozwala dostosowaç gospodarstwo do nowych potrzeb popytowych konsumentów na rynku artyku∏ów rolno-spo˝ywczych. Rozró˝niamy inwestycje produkcyjne (obory, magazyny, maszyny, melioracje) i inwestycje nieprodukcyjne (budynki mieszkalne i socjalne), czàstkowe i kompleksowe.

Autorzy niemieccy wyró˝niajà nast´pujàce formy inwestycji2: 1) inwestycje restytucyjne (odtworzeniowe), 2) inwestycje rozwojowe (zapewniajàce reprodukcj´ rozszerzonà Êrodków trwa∏ych, 3) inwestycje racjonalizatorskie (pozwalajàce podnieÊç jakoÊç produkcji), 4) inwestycje reorganizacyjne (zmieniajàce w pewnym zakresie profil produkcyjny gospodarstwa).

WartoÊç inwestycji, podobnie jak trwa∏ych Êrodków produkcji, dzielimy na netto i brutto.

Inwestycje brutto – to wartoÊç Êrodków trwa∏ych zakupionych i zbudowanych w danym roku (lub innym okresie).

Inwestycje netto – jest to wartoÊç brutto minus zu˝ycie (wartoÊç amortyzacji). Inwestycje netto to wartoÊciowy przyrost Êrodków trwa∏ych w gospodarstwie w danym roku.

Reprodukcja (inwestycji) Êrodków trwa∏ych mo˝e byç prosta, rozszerzona i zw´˝ona. Remonty kapitalne nie sà inwestycjami, bowiem inwestycje to nowe obiekty.

Z zagadnieniem inwestycji wià˝à si´ nast´pujàce poj´cia: Êrodki inwestycyjne, dzia∏alnoÊç inwestycyjna, polityka inwestycyjna, sk∏ad organicz1

Ma∏a encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1961, s. 235.

E. Reisch, J. Zeddies, Wprowadzenie do ekonomiki i organizacji gospodarstw rolnych, Wyd. AR w Poznaniu, Poznaƒ 1995, s. 47.

2

114

Ekonomika i organizacja rolnictwa

ny inwestycji i inwestor. Powy˝sze poj´cia R. Manteuffel definiuje nast´pujàco3: Ârodkami inwestycyjnymi nazywamy Êrodki finansowe i materia∏owe, przeznaczone na tworzenie nowych Êrodków trwa∏ych.

Inwestowaniem lub dzia∏alnoÊcià inwestycyjnà nazywamy zu˝ywanie Êrodków inwestycyjnych (finansowych i materia∏owych) na stworzenie inwestycji, czyli nowych Êrodków trwa∏ych.

Politykà inwestycyjnà nazywamy dzia∏alnoÊç polegajàcà na przeznaczaniu Êrodków finansowych i materia∏owych na tworzenie nowych Êrodków trwa∏ych.

Je˝eli chodzi o sk∏ad organiczny inwestycji to rozró˝niamy inwestycje pracoch∏onne (np. melioracyjne) oraz kapita∏och∏onne (np. budynki z prefabrykatów).

Inwestorem jest jednostka organizacyjna prowadzàca dzia∏alnoÊç inwestycyjnà oraz przejmujàca po jej ukoƒczeniu (wykonane lub nabyte) sk∏adniki majàtkowe. Przedsi´biorstwo wykonujàce inwestycj´ (wykonawca inwestycji) finansowane jest przez inwestora.

W rolnictwie wyst´pujà inwestycje scentralizowane, wynikajàce z resortowego planu gospodarczego i zdecentralizowane, drobne, finansowane ze Êrodków w∏asnych przedsi´biorstwa czy gospodarstwa rolniczego.

Wyró˝niamy efekty inwestycji i efektywnoÊç inwestycji.

Efekt inwestycji stanowi wielkoÊç bezwzgl´dnà konkretnej dzia∏alnoÊci (produkcja, us∏ugi, oszcz´dnoÊç) w z∏otych, tonach itp., uzyskanà w wyniku inwestycji.

Efekt inwestycji (E) = P – K (bez amortyzacji). gdzie: P – wartoÊç produkcji, K – koszty produkcji EfektywnoÊç inwestycji oznacza stosunek efektu inwestycji (produkcji globalnej, produkcji koƒcowej netto i czystej) do poniesionych na ten cel nak∏adów inwestycyjnych (przy budowie i eksploataeji obiektu). korzyÊci (efekty) EfektywnoÊç = ————––———. nak∏ady Efekt inwestycji to np. dodatkowa produkcja 100 tys. litrów mleka, je˝eli wskaênik efektywnoÊci inwestycji wynosi 1,3, tzn. korzyÊci sà o 30% wy˝sze w stosunku do nak∏adów inwestycyjnych.

Kryteria oceny inwestycji. Efekty inwestycji mogà byç: ekonomiczne i pozaekonomiczne (socjalne, kulturalne), produkcyjne, us∏ugowe, modernizacyjne, bezpoÊrednie i poÊrednie, indywidualne i spo∏eczne, jednostkowe i kompleksowe.

3

R. Manteuffel, EfektywnoÊç inwestycji rolniczych, PWRiL, Warszawa 1963, s. 5 i 7.

9

Zasady organizacji terytorium i transportu wewn´trznego w gospodarstwie

9.1

Roz∏óg ziemi w gospodarstwie Gospodarstwo rolne obejmuje okreÊlony obszar ziemi. Terytorium danego gospodarstwa nazywamy roz∏ogiem. Kszta∏t roz∏ogu jest wa˝nà cechà organizacji przestrzennej gospodarstwa. Idealny kszta∏t roz∏ogu – to kwadrat z oÊrodkiem gospodarczym w Êrodku lub prostokàt czy ko∏o. Roz∏ogi rozcz∏onkowane i nieforemne sà mniej korzystne, gdy˝ powodujà du˝e koszty transportu i niekszta∏tne pola.

Roz∏ogi gospodarstw sà zró˝nicowane. Zale˝y to od wielkoÊci obszarowej, rzeêby terenu, jakoÊci gruntów, rozmieszczenia u˝ytków wzgl´dem oÊrodka gospodarczego, rozmieszczenia rowów melioracyjnych, budynków i dróg dojazdowych.

Wed∏ug Z. Adamowskiego1 racjonalny roz∏óg powinien byç: O O O O

jednocz∏onowy, tzn. sk∏adaç si´ z jednego masywu gruntów, skupiony (zwarty) wokó∏ oÊrodka gospodarczego, o racjonalnych granicach u∏atwiajàcych wydzielanie foremnych pól, równomiernie otaczajàcy oÊrodek gospodarczy.

Do oceny zawartoÊci roz∏ogu (lub rozcz∏onkowania roz∏ogu) s∏u˝y wspó∏czynnik ukszta∏towania roz∏ogu.

Wspó∏czynnik ukszta∏towania roz∏ogu jest ilorazem Êredniej odleg∏oÊci rzeczywistej danego roz∏ogu przez Êrednià odleg∏oÊç idealnà.

Wspó∏czynnik ten wskazuje na stopieƒ rozcz∏onkowania rzeczywistej figury roz∏ogu gospodarstwa w stosunku do figury idealnej – kwadratowej z oÊrodkiem gospodarczym w Êrodku. Do obliczenia wspó∏czynnika 1

Z. Adamowski, Podstawy ekonomiki i organizacji przedsi´biorstw rolnych, PWRiL, Warszawa 1977, s. 259.

126

Ekonomika i organizacja rolnictwa

ukszta∏towania roz∏ogu musimy znaç Êrednià odleg∏oÊç idealnà i rzeczywistà – prostoliniowà. Ârednià odleg∏oÊç w metrach oblicza si´ wyciàgajàc pierwiastek kwadratowy z liczby stanowiàcej powierzchni´ u˝ytków rolnych w ha.

Pierwiastek ten mno˝y si´ przez wspó∏czynnik 38,26 przyjmowany dla roz∏ogu w kszta∏cie kwadratu. Ârednià odleg∏oÊç rzeczywistà prostoliniowà w metrach oblicza si´ jako Êrednià wa˝onà (z n pomiarów na mapie roz∏ogu w odpowiedniej skali) odleg∏oÊç pól od oÊrodka gospodarczego w linii prostej.

S. Moszczeƒski na podstawie empirycznych badaƒ wyprowadzi∏ wzór na obliczanie wspó∏czynnika ukszta∏towania roz∏ogu2:

Ur=

O¥ Lr , A¥ K

gdzie: Ur – wspó∏czynnik ukszta∏towania roz∏ogu, O – obwód roz∏ogu gospodarstwa w m lub km, Lr – Êrednia odleg∏oÊç rzeczywista wybranej liczby punktów na powierzchni danego gospodarstwa (roz∏ogu) od Êrodka gospodarczego w m lub km, A – powierzchnia gospodarstwa (roz∏ogu) w m2 lub ha, K – wspó∏czynnik sta∏y dla kwadratu (roz∏óg idealny), który wynosi 1,53.

Przy obliczaniu Lr S. Moszczeƒski przyjmuje 100 pomiarów, tzn. map´ roz∏ogu gospodarstwa pokrywa siatkà 100 kwadratów i mierzy odleg∏oÊci od Êrodka wszystkich kwadratów do Êrodka oÊrodka gospodarczego, po czym wyciàga Êrednià (sum´ 100 pomiarów dzieli si´ przez 100). Technik´ obliczania Êredniej odleg∏oÊci ilustruje rysunek 9.1. podany wed∏ug M. Urbana3.

Przyk∏ad: Obliczanie wspó∏czynnika ukszta∏towania roz∏ogu (Ur) metodà Moszczeƒskiego: O Lr A K

– 18 323 m, – 1 198,3 m, – 6 000 500 m2 (600,05 ha), – 1,53.

Ur=

18 323 ¥ 1198,3 6 000 500 ¥ 1,53

2

=

21 956 450 9 180 765

= 2,39.

S. Moszczeƒski, Nowy sposób ujmowania kszta∏tu ziemi , PINGW, Warszawa 1927 M. Urban, Ekonomika i organizacja gospodarstw rolnych, PWN, Warszawa 1981, s. 165.

3

10

Stopieƒ mechanizacji pracy w gospodarstwie rolnym

Wed∏ug T. Nowackiego poj´ciem „mechanizacja rolnictwa” okreÊla si´ proces przechodzenia od ni˝szych do wy˝szych form prac o charakterze organizacyjno-technicznym w produkcji rolniczej1. W procesie mechanizacji rolnictwa praca r´czna zast´powana jest przez maszyny. Mówiàc inaczej, mechanizacja to zast´powanie pracy ˝ywej pracà uprzedmiotowionà. Mechanizacja rolnictwa obejmuje maszynoznawstwo rolnicze, technologi´ prac zmechanizowanych i eksploatacj´ maszyn oraz ciàgników rolniczych.

Wyró˝nia si´ mechanizacj´ kompleksowà rolnictwa, mechanizacj´ produkcji roÊlinnej i zwierz´cej. G. Blohm udowadnia, ˝e maszyny i urzàdzenia sà pomocniczymi Êrodkami produkcji i same nie tworzà nowych wartoÊci, pozostajà one jednak w bezpoÊrednim zwiàzku z produkcjà i wynikami gospodarstwa2. Zastosowanie maszyn jest tylko wówczas op∏acalne, gdy w∏o˝ony w nie kapita∏ zostanie w okresie ich u˝ytkowania zwrócony poprzez odpisy amortyzacyjne. Wed∏ug tego autora ekonomiczne i organizacyjne funkcje mechanizacji sà nast´pujàce: O zwi´kszenie produktywnoÊci ziemi – maszyny s∏u˝à do poprawiania jakoÊci pracy, a tym samym przyczyniajà si´ do podniesienia wydajnoÊci z jednostki powierzchni; O zwi´kszenie produktywnoÊci pracy – mechanizacja jest najwa˝niejszym Êrodkiem osiàgania wy˝szej wydajnoÊci pracy; O u∏atwienie pracy – mechanizacja zmniejsza nak∏ad si∏ fizycznych, a poza tym czyni prac´ l˝ejszà i przyjemniejszà; O obni˝enie kosztów pracy – mechanizacja zast´puje prac´ ˝ywà i powinna równie˝ obni˝aç koszty produkcji.

Mechanizacja rolnictwa jest rozwijana (w ró˝nym tempie) we wszystkich krajach Êwiata, sta∏a si´ bowiem koniecznoÊcià ekonomicznà.

1

T. Nowacki, Technologia prac maszynowych w rolnictwie, PWRiL, Warszawa 1978.

G. Blohm, Ogólna ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1965, s. 187.

2

136

Ekonomika i organizacja rolnictwa

10.1

Poziomy mechanizacji Do okreÊlenia poziomu mechanizacji w rolnictwie s∏u˝à stopnie mechanizacji. Stopieƒ mechanizacji pracy – to umowne okreÊlenie relacji mi´dzy pracà ˝ywà a pracà uprzedmiotowionà w technicznych Êrodkach pracy wyst´pujàcej w rolnictwie. Wyra˝ajàc si´ inaczej – jest to stosunek iloÊci pracy zmechanizowanej (obs∏uga maszyn i narz´dzi) do ogólnego nak∏adu pracy. W literaturze spotyka si´ trzystopniowà skal´ mechanizacji: prace wykonywane r´cznie, koƒmi i maszynami; czterostopniowà E. Woermana3: praca r´czna, ˝ywa si∏a pociàgowa; praca r´czna cz´Êciowo zmechanizowana, przewaga ˝ywej si∏y pociàgowej; praca r´czna zmechanizowana w du˝ym stopniu, si∏a pociàgowa z przewagà mechanicznà; praca r´czna zmechanizowana w pe∏ni, wy∏àcznie mechaniczna si∏a pociàgowa; oraz pi´ciostopniowà T. Nowackiego4, który w skrócie stopnie mechanizacji oznacza symbolami od M1 do M5: M1 – prace sà wykonywane tylko r´cznie lub przy u˝yciu narz´dzi nap´dzanych si∏à mi´Êni cz∏owieka – koszenie kosà, kopanie ∏opatà; M2 – stopieƒ wst´pnej mechanizacji; prace sà wykonywane przy u˝yciu narz´dzi lub maszyn nap´dzanych ˝ywà si∏à pociàgowà – orka p∏ugiem konnym, Êrutowanie kieratowym Êrutownikiem; M3 – stopieƒ wst´pnej motoryzacji; prace sà wykonywane przez cz∏owieka za pomocà maszyn i narz´dzi, których g∏ównà si∏à nap´dowà jest silnik mechaniczny, a pomocniczà si∏a ˝ywa – koszenie zbo˝a wiàza∏kà konnà o nap´dzie silnikowym, rozwo˝enie wody czerpanej z wodociàgu; M4 – stopieƒ motoryzacji; stosowana jest wy∏àcznie mechaniczna si∏a pociàgowa (wyst´pujà tu maszyny samojezdne – kombajny), praca cz∏owieka ogranicza si´ do kierowania zmotoryzowanymi agregatami – koszenie zbó˝ wiàza∏kà ciàgnikowà, ∏adowanie obornika ∏adowaczem mechanicznym; M5 – stopieƒ automatyzacji; prace wykonywane prawie bez udzia∏u cz∏owieka przez maszyny i urzàdzenia, w których si∏à nap´dowà sà silniki mechaniczne sterowane za pomocà urzàdzeƒ automatycznych – samoczynna klimatyzacja pomieszczeƒ, automatyczne dostarczanie wody (hydrofor – poid∏a).

Motoryzacja czy traktoryzacja mieÊci si´ w poj´ciu mechanizacji rolnictwa. Oprócz stopni mechanizacji, wyró˝nia si´ stopieƒ motoryzacji.

3 4

J. Liczkowski, Ekonomika rolnictwa, PWN, Warszawa 1980, s. 119.

T. Nowacki, Technologia prac maszynowych..., jw.

11

Ekonomika i organizacja pracy w rolnictwie

Praca ludzka jest najwa˝niejszym czynnikiem produkcji w rolnictwie, stàd musi byç ona odpowiednio zorganizowana i wykonana. Rozró˝nia si´ poj´cie si∏y roboczej jako potencjalnego êród∏a pracy i pracy ludzkiej jako czynnoÊci przynoszàcej okreÊlone efekty.

Ekonomika pracy oznacza naukowe i oszcz´dne gospodarowanie pracà ludzkà w celu uzyskania jak najlepszego efektu ekonomicznego w rolnictwie. Celem ekonomiki pracy w rolnictwie jest ustalenie metodami naukowymi najbardziej efektywnych zasad, form i sposobów organizowania, planowania i wyceniania pracy w produkcji rolniczej1.

Organizacja pracy to zespó∏ metod i sposobów ∏àczenia si∏ i uzdolnieƒ ludzkich ze Êrodkami pracy w celu osiàgni´cia najwy˝szej wydajnoÊci pracy.

Wed∏ug R. Manteuffla ekonomika i organizacja pracy w rolnictwie jest naukà, która na podstawie poznania i krytyki rodzaju, iloÊci i jakoÊci oraz kosztu pracy zu˝ytej w dzia∏alnoÊci produkcyjnej lub us∏ugowej w rolnictwie pozwala zorganizowaç jà w sposób bardziej efektywny2. Nauka ta obejmuje dwie nierozdzielne cz´Êci sk∏adowe, a mianowicie: ekonomik´ pracy, która ma na celu poznanie i analiz´ stanu istniejàcego, jak równie˝ ocen´ efektów i efektywnoÊci pracy po dokonanej reorganizacji oraz organizacj´ pracy polegajàcà na poprawieniu lub na racjonalizacji istniejàcych form organizacji pracy.

Poj´cie „organizacja pracy” obejmuje organizacj´ pracy poszczególnych ludzi, organizacj´ wykonywania poszczególnych robót oraz organizacj´ zespo∏ów ludzkich (si∏y roboczej).

W procesie pracy wyst´pujà trzy podstawowe elementy: cz∏owiek (jego walory fizyczne i umys∏owe), narz´dzia pracy (od ∏opaty do kombajnu) i przedmiot pracy (ziemia, roÊliny uprawne, zwierz´ta). Organizacja pro1

Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa 1984, s. 156.

R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja pracy wykonawczej w gospodarstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1971.

2

144

Ekonomika i organizacja rolnictwa

cesu pracy polega zatem na w∏aÊciwym zharmonizowaniu ze sobà tych trzech elementów – ludzi, maszyn i przedmiotów pracy, oraz na ustaleniu najbardziej sprzyjajàcych proporcji iloÊciowych i jakoÊciowych.

Wyró˝nia si´ nast´pujàce cechy pracy w rolnictwie: 1. SezonowoÊç pracy, która polega na nierównomiernym zapotrzebowaniu na prac´ w ró˝nych porach roku.

2. ZmiennoÊç warunków terenowych procesów pracy – urzeêbienie terenu, jakoÊç gleb, warunki klimatyczne itp.

3. Przestrzenny charakter pracy w gospodarstwie rolnym – rolnik zmieniç mo˝e w ciàgu dnia wiele razy miejsce pracy (pole, sad, magazyn) i rodzaj pracy.

4. Ucià˝liwoÊç pracy – wykonywanie pracy na otwartej przestrzeni i w zmiennych warunkach atmosferycznych.

5. Ró˝norodnoÊç pracy, która w rolnictwie wymaga znajomoÊci ró˝nych metod i sposobów wykonania pracy.

11.1

Praca i jej rodzaje

Praca w uj´ciu ekonomii spo∏ecznej to celowa dzia∏alnoÊç cz∏owieka polegajàca na przekszta∏caniu zasobów i si∏ przyrody i przystosowaniu ich do zaspokajania potrzeb ludzkich. Jednorodna praca ludzka „w ogóle” tworzy wartoÊç towarów. Prac´ wyst´pujàcà w fizyce (mechanice) wyra˝a iloczyn si∏y i drogi (L = F ¥ S). W fizjologii praca oznacza sum´ fizycznych i umys∏owych obcià˝eƒ cz∏owieka.

W celu wyprodukowania konkretnego artyku∏u potrzebne sà nak∏ady pracy ˝ywej (fizyczna i umys∏owa energia cz∏owieka) i pracy uprzedmiotowionej (praca zawarta w materialnych czynnikach produkcji, tj. w Êrodkach i narz´dziach produkcji).

Wyró˝nia si´ nast´pujàce kategorie pracy ˝ywej: O O O O O

praca fizyczna i umys∏owa, praca produkcyjna i nieprodukcyjna, praca prosta i z∏o˝ona, praca indywidualna i zespo∏owa, w∏asna i najemna, praca kierownicza – podejmowanie decyzji, kierowanie ruchem, kontrola bie˝àca, sprawozdawczoÊç, analiza wyników, ocena i wnioskowanie na przysz∏oÊç, O praca nadzorcza – przekazywanie do wykonania otrzymanych dyspozycji, egzekwowanie i informowanie prze∏o˝onego o wynikach pracy, O praca wykonawcza – celowe dzia∏anie wed∏ug otrzymanych dyspozycji, instrukcji lub poleceƒ; mo˝e byç prosta i z∏o˝ona, pojedyncza i grupowa.

12

Zasady kierowania i zarzàdzania gospodarstwem rolnym

Zmieni∏y si´ poglàdy na rol´ i mo˝liwoÊci nauki o kierowaniu i zarzàdzaniu gospodarstwami rolniczymi i ca∏ym kompleksem gospodarki ˝ywnoÊciowej (agrobiznesem).

Przed 1989 r. zainteresowanie nauki organizacjà zarzàdzania i kierowania dotyczy∏o paƒstwowych gospodarstw rolnych, rolniczych spó∏dzielni produkcyjnych, a w niewielkim zakresie gospodarstw indywidualnych. Obecnie istnieje potrzeba rozwoju nauki o zarzàdzaniu i kierowaniu w gospodarstwach rodzinnych, na wzór rolnictwa niemieckiego lub francuskiego.

Do znanych podr´czników amerykaƒskich autorów, opublikowanych w Polsce, nale˝y zaliczyç prac´ E. Castle i M. Beckera, w której opisane sà narz´dzia podejmowania decyzji gospodarczych w rolnictwie i zarzàdzanie gospodarstwem rodzinnym1.

Trzeba w tym miejscu podkreÊliç du˝y dorobek naukowy i wydawniczy z dziedziny kierowania i zarzàdzania przedsi´biorstwami przemys∏owymi, handlowymi i ró˝nego typu spó∏kami2 oraz brak podobnych publikacji w literaturze polskiej z zakresu rolnictwa.

12.1

Kierowanie, zarzàdzanie i organizacja Poj´cie „zarzàdzanie” ma szersze znaczenie ni˝ „kierowanie”, zarzàdza si´ rzeczami (ziemià, maszynami, Êrodkami obrotowymi itp.), a kieruje 1 E.N. Castle, M.H. Becker, Zasady podejmowania decyzji w gospodarstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1971.

2 J.A.F. Stoner, Ch. Wankel, Kierowanie, PWE, Warszawa 1994; H. Steinmann, G. Schreyögg, Zarzàdzanie. Podstawy kierowania przedsi´biorstwem. Koncepcje, funkcje, przyk∏ady, Wyd. Politechniki Wroc∏awskiej, Wroc∏aw 1994; A. Czerwiƒski i in., Organizacja i zarzàdzanie, Wyd. Uniwersytetu Gdaƒskiego, Gdaƒsk 1993.

168

Ekonomika i organizacja rolnictwa

si´ ludêmi. Zarzàdza si´ rzeczami za pomocà kierowania dzia∏alnoÊcià ludzi. Wed∏ug J. Zieleniewskiego przez zarzàdzanie nale˝y rozumieç prowadzenie i regulowanie ogó∏u dzia∏aƒ jednostki gospodarczej zmierzajàce do realizacji postawionych zadaƒ przy zapewnieniu mo˝liwie najlepszych efektów3.

Wed∏ug innych autorów4 zarzàdzanie to podejmowanie decyzji okreÊlajàcych, w jaki sposób nale˝y u˝yç stojàce do dyspozycji Êrodki, aby zrealizowaç ustalone cele.

Funkcjami zarzàdzania sà: planowanie, organizowanie, pobudzanie (motywowanie), kontrolowanie (ocenianie).

Kierowanie5 okreÊlono jako sztuk´ realizowania czegoÊ za poÊrednictwem innych ludzi. J.A.F. Stoner i Ch. Wankel kierowaniem nazywajà proces planowania, organizowania, przewodzenia i kontrolowania dzia∏alnoÊci cz∏onków organizacji oraz wykorzystania wszystkich innych jej zasobów do osiàgni´cia ustalonych celów.

Natomiast R. Manteuffel uwa˝a∏, ˝e „kierowanie zajmuje si´ tym, jak trzeba robiç (jak muszà dzia∏aç poszczególni pracownicy), aby uzyskaç maksymalny stopieƒ spe∏nienia celu” 6. Dawniej, pisze Z. Dowgia∏∏o, przez kierowanie rozumiano przede wszystkim rozkazywanie, dysponowanie, podporzàdkowywanie7. Wspó∏czeÊnie podstawowà cechà kierowania jest oddzia∏ywanie przez stworzenie takich warunków, by wykonawcy chcieli wykonaç zadania, a tak˝e by osiàgali zadowolenie z ich realizacji.

Kierowanie i zarzàdzanie ∏àczy si´ z poj´ciem „organizacja”. J. Zieleniewski definiuje organizacj´ jako „system, którego uporzàdkowanie polega na tym, ˝e jego elementy wspó∏przyczyniajà si´ do powodzenia ca∏oÊci”8. Natomiast T. Kotarbiƒski okreÊla organizacj´ jako „pewien” rodzaj ca∏oÊci ze wzgl´du na stosunek do niej jej elementów, mianowicie takà ca∏oÊç, której wszystkie czynniki wspó∏przyczyniajà si´ do powodzenia ca∏oÊci9.

W Encyklopedii powszechnej PWN podaje si´, ˝e organizacja to wyodr´bniona wzgl´dnie z otoczenia ca∏oÊç ludzkiego dzia∏ania, majàca okreÊlonà struktur´ pozwalajàcà na osiàganie danego celu lub celów10. Podstawowymi cechami organizacji sà: celowoÊç, z∏o˝onoÊç (sk∏ada si´ 3

J. Zieleniewski, Organizacja i zarzàdzanie, PWN, Warszawa 1969.

T. Bal i in., Przedsi´biorstwo w gospodarce rynkowej. Zarzàdzanie – marketing – finanse, TNOiK, Rzeszów 1992, s. 51.

5 J.A.F. Stoner, Ch.Wankel, Kierowanie, jw., s. 23.

6 R. Manteufiel, Zarzàdzanie i kierowanie przedsi´biorstwem rolniczym, PWN, Warszawa 1980, s.18.

7 Z. Dowgia∏∏o, Organizacja i zarzàdzanie przedsi´biorstwem rolniczym (Wybrane zagadnienia), AR, Szczecin 1980.

8 J. Zieleniewski, Organizacja i dzia∏anie na tle niektórych poj´ç ogólnych. Wybrane zagadnienia prakseologiczne, PAN, Warszawa 1962.

9 T. Kotarbiƒski, Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wroc∏aw 1978.

10 Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1985, s. 398.

4

13

Finansowanie rolnictwa i gospodarstw rolniczych

Termin „finanse” mo˝na uwa˝aç za synonim okreÊlenia „gospodarka pieni´˝na”, która polega na gromadzeniu pieniàdza z ró˝nych êróde∏ i tytu∏ów oraz na jego wydatkowaniu i lokowaniu na ró˝ne cele i w ró˝ny sposób1. System finansowy paƒstwa ma zatem do spe∏nienia dwie podstawowe funkcje: jednà jest gromadzenie zasobów pieni´˝nych (funkcja akumulacyjna), drugà – ich podzia∏, czyli redystrybucja (funkcja redystrybucyjna).

Powszechnie przyjmuje si´, ˝e polityka finansowa paƒstwa w rolnictwie jest realizowana przez nast´pujàce dzia∏ania: 1) 2) 3) 4) 5) 6)

interwencjonizm paƒstwowy, protekcjonizm (np. celny), system kredytowy (wysokoÊç stopy procentowej), polityk´ podatkowà, dotacje (przedmiotowe i podmiotowe, interwencjonizm), polityk´ cenowà.

Interwencjonizm jest to polityka czynnego oddzia∏ywania paƒstwa na gospodark´ narodowà. Interwencjonizm w rolnictwie jest istotnà cz´Êcià polityki interwencyjnej paƒstwa w ca∏ej gospodarce narodowej.

Libera∏owie uwa˝ajà, ˝e interwencjonizm jest w gospodarce narodowej, a w tym i w rolnictwie, zupe∏nie niepotrzebny, poniewa˝ rol´ regulatora dzia∏alnoÊci w gospodarce narodowej spe∏nia rynek. Natomiast zwolennicy protekcjonizmu uwa˝ajà, ˝e czynny wp∏yw polityki paƒstwa na gospodark´ narodowà jest konieczny. Zwolenników interwencjonizmu w rolnictwie i gospodarce ˝ywnoÊciowej w okresie kszta∏towania si´ gospodarki rynkowej jest wielu.

A. WoÊ uwa˝a, ˝e po 1989 r. gospodarka polska znalaz∏a si´ w systemie rynkowo-protekcjonistycznym oraz ˝e „skazani” jesteÊmy na d∏ugotrwa∏e 1

Z. Fedorowicz, Finanse, w: Encyklopedia biznesu, Wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, t. 1, s. 285.

188

Ekonomika i organizacja rolnictwa

wspó∏istnienie liberalizmu z protekcjonizmem, ale nie mo˝e to byç prosta mieszanka tych dwu orientacji2. Dalej pisze on, ˝e doÊwiadczenia historyczne ró˝nych krajów pokazujà, i˝ mamy tu do czynienia ze swoistym „wahad∏em”. W pewnych okresach na przemian dominujà pierwiastki liberalne (stymulujàce produkcyjnoÊç i efektywnoÊç) i protekcjonistyczne (doraêna obrona wybranych grup producentów lub dzia∏u gospodarki narodowej).

Interwencjonizm w rolnictwie stwarza instrumenty ograniczajàce mechanizm wolnej konkurencji. Rozró˝nia si´ mechanizmy interwencjonizmu rynkowe i pozarynkowe.

Rynkowe Êrodki interwencjonizmu: O ustalanie cen rolnych stwarzajàcych dogodne warunki konkurencji rolnictwa rodzimego, O subwencjonowanie cen Êrodków produkcji dla rolnictwa, O protekcjonizm celny, O gromadzenie zapasów „buforowych” przez skup w okresie nadmiernej poda˝y oraz sprzeda˝ w okresie zbyt niskiej poda˝y, O import w okresie zmniejszonej poda˝y, O od∏ogowanie pól, O polityka pieni´˝na (odpowiednie oprocentowanie kredytów).

Pozarynkowe Êrodki interwencjonizmu: O poprawa struktury obszarowej gospodarstw, a co si´ z tym wià˝e zmniejszenie liczby gospodarstw i liczby zatrudnionych w rolnictwie, O szkolenie rolników w nowych zawodach w celu zatrudnienia w tzw. otoczeniu rolnictwa – wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, O przekazywanie gospodarstw za emerytur´ o odpowiedniej wysokoÊci itp.

Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki ˚ywnoÊciowej polityk´ interwencjonizmu paƒstwowego w rolnictwie realizuje przy pomocy wyspecjalizowanych agencji i funduszy. Do najwa˝niejszych nale˝à: 1) Agencja Rynku Rolnego, 2) Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, 3) Agencja W∏asnoÊci Rolnej Skarbu Paƒstwa.

Interwencjonizm paƒstwa realizowany jest nie tylko w rolnictwie, ale w ca∏ej gospodarce narodowej poprzez polityk´ finansowà, okresowe zamra˝anie p∏ac, dotacje pobudzajàce prywatne i publiczne inwestycje zmniejszajàce bezrobocie w kraju itp.

Protekcjonizm agrarny paƒstwa polega na ochronie dochodów rolników przez ochron´ produkcji krajowej przed konkurencyjnà dotowanà produkcjà zagranicznà. Protekcjonizm stanowi wa˝nà cz´Êç interwencjonizmu w rolnictwie. Zadaniem protekcjonizmu paƒstwowego jest zatem 2

A. WoÊ, Tendencje rozwoju rolnictwa w warunkach rynkowych, SGH, Warszawa 1994.

14

Rachunek ekonomiczny w rolnictwie

14.1

Podstawowe poj´cia i kategorie zwiàzane z rachunkiem ekonomicznym Rachunkiem ekonomicznym mo˝e pos∏ugiwaç si´ w∏aÊciciel (kierownik) gospodarstwa rolnego lub przedsi´biorstwa rolniczego, które jest samodzielne, samorzàdne i samofinansujàce. Na przyk∏ad gospodarstwo paƒstwowe w systemie nakazowo-rozdzielczym nie mia∏o mo˝liwoÊci pos∏ugiwania si´ w pe∏nym zakresie rachunkiem ekonomicznym, natomiast rolnik indywidualny zawsze pos∏uguje si´ takim rachunkiem w mo˝liwych granicach.

Spotyka si´ wiele definicji istoty rachunku ekonomicznego w rolnictwie, m.in.: O Ryszard Manteuffel rachunkiem ekonomicznym nazywa wszelkie formy rachunku pomagajàce kierownikowi przedsi´biorstwa, gospodarstwa, fermy itp. w podejmowaniu decyzji zapewniajàcych w okreÊlonych warunkach optymalizacj´ ekonomicznego kryterium celu gospodarowania1.

O Natomiast Zbigniew Adamowski przez rachunek ekonomiczny rozumie iloÊciowe zestawienie i porównanie nak∏adów i efektów w celu ustalenia, która z mo˝liwych dzia∏alnoÊci gospodarczych jest dla gospodarujàcego najkorzystniejsza2.

O Rachunek ekonomiczny w rolnictwie wed∏ug Augustyna Wosia to: „zespó∏ metod umo˝liwiajàcych wybór najlepszego spoÊród wielu mo˝li1 R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1979, s. 119.

2 Z. Adamowski, Podstawy ekonomiki i organizacji przedsi´biorstw rolnych, PWRiL, Warszawa 1977, s. 30.

Rachunek ekonomiczny w rolnictwie

207

wych wariantów rozwiàzaƒ, a tak˝e forma logicznego i racjonalnego myÊlenia, jako podstawy racjonalnego dzia∏ania w rolnictwie”3. Autor ten podaje, ˝e rachunek ekonomiczny w rolnictwie obejmuje: 1) zestawienie nak∏adów i efektów dla ka˝dego z mo˝liwych wariantów, które sà technicznie mo˝liwe i ekonomicznie realne; 2) porównanie tych wariantów i wybór najlepszego spoÊród nich (optymalnego w danych warunkach).

Rachunek ekonomiczny zatem jest zwiàzany ÊciÊle z problemem ekonomicznego wyboru i s∏u˝y do podejmowania optymalnych decyzji gospodarczych w danych warunkach.

Przytoczone definicje podkreÊlajà w rachunku ekonomicznym zagadnienie optymalizacji decyzji i optymalizacji ekonomicznego kryterium celu. Realizacja kryterium celu, np. optymalnego zysku, wymaga stosowania zasady gospodarnoÊci albo inaczej – zasady racjonalnego gospodarowania.

Zasada racjonalnego gospodarowania sformu∏owana przez O. Langego stwierdza, ˝e „maksymalny stopieƒ realizacji celu osiàga si´ post´pujàc w ten sposób, ˝eby przy danym nak∏adzie Êrodków otrzymaç maksymalny stopieƒ realizacji celu, albo te˝ post´pujàc tak, aby przy danym stopniu realizacji celu u˝yç minimalnego nak∏adu Êrodków”4. Pierwszy wariant post´powania nazywa si´ zasadà najwi´kszej wydajnoÊci, a drugi – zasadà oszcz´dnoÊci Êrodków (najmniejszego kosztu). Oba warianty prowadzà do tego samego rezultatu. O. Lange w definicji u˝ywa poj´cia „maksymalny”, co nie jest równoznaczne z poj´ciem „optymalny”.

Optymalne rozwiàzanie, znaczy najlepsze w danych warunkach w Êwietle przyj´tego kryterium celu. Mo˝e byç maksymalna produkcja z 1 ha, ale nieop∏acalna.

Dawniej zamiast terminu „rachunek ekonomiczny” u˝ywano terminów „op∏acalnoÊç gospodarowania”, „kalkulacja op∏acalnoÊci produkcji”.

Przed zastosowaniem jednej z metod rachunku ekonomicznego musimy najpierw okreÊliç kryterium celu gospodarowania.

Kryterium celu mo˝e byç: 1) maksymalizacja produkcji (globalnej, koƒcowej, czystej), 2) maksymalizacja wydajnoÊci pracy (˝ywej, uprzedmiotowionej lub ∏àcznie), 3) maksymalizacja zysku (rentownoÊci, dochodu rolniczego, dochodu ogólnego), 4) maksymalizacja spo˝ycia itp.

W systemie gospodarki rynkowej optymalizujemy zysk (lub dochód), a nie wielkoÊç produkcji z ha.

3 4

A. WoÊ, Rachunek ekonomiczny w rolnictwie, PWRiL, Warszawa 1966.

O. Lange, Ekonomia polityczna, PWN, Warszawa 1959, s. 148.

15

Ogólna charakterystyka produkcji roÊlinnej

Celem produkcji roÊlinnej jest uzyskanie wysokich i efektywnych plonów o odpowiedniej jakoÊci. W rolnictwie produkcja roÊlinna jest produkcjà pierwotnà. Dzi´ki zdolnoÊci roÊlin do przetwarzania zwiàzków nieorganicznych w organiczne za pomocà energii s∏onecznej (fotosynteza) powstajà nowe produkty. Produkcja roÊlinna jest podstawà istnienia ludzi i zwierzàt. Jej zadaniem jest efektywne wykorzystanie u˝ytków rolnych w gospodarstwie. W okresie rozwoju roÊliny wyczerpujà ˝yznoÊç gleby, ale jeÊli produkcja roÊlinna jest w∏aÊciwie zorganizowana, przyczyniajà si´ do podnoszenia tej ˝yznoÊci. Cel ten uzyskuje si´ przez odpowiedni dobór roÊlin uprawnych, racjonalne nast´pstwo roÊlin po sobie i zespolenie programu uprawy roÊlin z ˝ywieniem zwierzàt.

E.O. Heady i H.R. Jensen zalecajà dostosowywanie produkcji zwierz´cej do produkcji roÊlinnej, co prowadzi do utrzymania ˝yznoÊci gleby (obornik) i osiàgania wy˝szych dochodów w gospodarstwie. Nabyta ˝yznoÊç gleby warunkuje wysokie plony roÊlin uprawnych i wysokà produkcj´ zwierz´cà z 1 ha u˝ytków rolnych 1.

Nawiàzujàc do informacji przedstawionych w rozdziale 4, dzia∏ produkcji roÊlinnej dzieli si´ na ga∏´zie i ró˝norodnà dzia∏alnoÊç. W produkcji roÊlinnej wyró˝nia si´ nast´pujàce ga∏´zie 2: 1) 2) 3) 4) 5) 6)

upraw´ roÊlin zbo˝owych, upraw´ roÊlin stràczkowych, upraw´ buraków cukrowych, upraw´ ziemniaków, upraw´ innych okopowych, upraw´ roÊlin w∏óknistych,

1 E.O. Heady i H.R. Jensen, Ekonomiczne zasady zarzàdzania gospodarstwem rolnym, PWRiL, Warszawa 1965.

2 Z. Adamowski, Podstawy ekonomiki i organizacji przedsi´biorstw rolnych, PWRiL, Warszawa 1977, s. 353.

238

Ekonomika i organizacja rolnictwa

7) upraw´ polowà roÊlin pastewnych, 8) produkcj´ siana ∏àkowego, 9) upraw´ warzyw, 10) upraw´ roÊlin oleistych, 11) upraw´ roÊlin sadowniczych, 12) upraw´ roÊlin specjalnych (tytoniu, wikliny itp.).

W gospodarstwie rolniczym ga∏´zie dzielimy na g∏ówne (przewa˝ajàce), pomocnicze (uzupe∏niajà ga∏´zie g∏ówne, np. uprawa polowa roÊlin pastewnych) i uboczne (dodatkowe, np. uprawa lnu, tytoniu). Ga∏´zie dzielimy na dzia∏alnoÊç, np. ga∏àê zbo˝owa obejmuje dzia∏alnoÊç produkcyjnà – pszenic´, ˝yto, j´czmieƒ itp.

W publikacjach statystycznych GUS oraz badaniach ekonomiczno-rolnych w makroskali roÊliny uprawne sà grupowane wed∏ug przeznaczenia gospodarczego: 1) zbo˝owe (w tym kukurydza i proso) – w Êwiecie równie˝ ry˝, gryka, amaranthus, 2) stràczkowe na ziarno (jadalne i pastewne), 3) ziemniaki (jadalne, pastewne, przemys∏owe), 4) przemys∏owe (oleiste, w∏ókniste, tytoƒ, chmiel, buraki cukrowe itp.), 5) pastewne (okopowe pastewne, motylkowe wieloletnie, np. lucerna, pozosta∏e pastewne), 6) uprawy pozosta∏e (w tym warzywa), 7) produkcja masy zielonej na ∏àkach i pastwiskach.

W dziale produkcji roÊlinnej wyst´pujà takie poj´cia, jak monokultura, nast´pstwo, zmianowanie, p∏odozmian, rotacja, system gospodarowania, kompleksy glebowo-uprawowe, struktura zasiewów oraz pracoch∏onnoÊç, sezonowoÊç, kapita∏och∏onnoÊç, dochodowoÊç i transportoch∏onnoÊç (ce chy ekonomiczne upraw).

Monokultura – jest to ciàg∏a uprawa jednego gatunku roÊlin na tym samym polu.

Nast´pstwo – oznacza upraw´ ró˝nych roÊlin po sobie na tym samym polu.

Pole – obszar ziemi uprawnej, wydzielona cz´Êç gruntów ornych gospodarstwa, uczestniczàca w zmianowaniu. ¸an – to cz´Êç pola, na którym maszyny i narz´dzia mogà si´ poruszaç w sposób ciàg∏y od koƒca do koƒca; jeÊli na polu nie ma przeszkód (rowy) wtedy pole i ∏an oznaczajà to samo.

16

Ekonomika i organizacja produkcji zbó˝

Do grupy roÊlin zbo˝owych zalicza si´ ˝yto, pszenic´, pszen˝yto, j´czmieƒ, owies, gryk´, proso, sorgo, kukurydz´, ry˝ i amaranthusa. Najwi´ksze znaczenie gospodarcze w Êwiecie ma pszenica i ry˝. Ziarno zbó˝ s∏u˝y jako produkt konsumpcyjny dla cz∏owieka i jako znakomita pasza treÊciwa w chowie zwierzàt gospodarskich.

S∏oma (produkt uboczny) spe∏nia rol´ Êció∏ki i jest konieczna w produkcji obornika. Zbo˝a wykorzystuje przemys∏ spo˝ywczy – m∏ynarski, piwowarski, farmaceutyczny, spirytusowy, piekarniczy i dro˝d˝owy.

Wed∏ug danych GUS w 1996 r. zu˝ycie zbó˝ kszta∏towa∏o si´ w Polsce nast´pujàco (w %): pasze spo˝ycie siew przetwórstwo przemys∏owe eksport ubytki i straty inne razem

– 62,1 – 21,3 – 7,1 – 3,9 – 0,8 – 4,2 – 0,6 – 100,0.

Zbo˝a s∏u˝à do produkcji artyku∏ów spo˝ywczych: màki (chleb i ciasta) i kasz. Kasze produkuje si´ z gryki (kasza gryczana), prosa (kasza jaglana), j´czmienia (np. kasza per∏owa) i pszenicy (kasza manna).

Ziarno zbó˝ s∏u˝y do produkcji piwa (j´czmieƒ browarny) i alkoholu.

Istotnym artyku∏em spo˝ywczym sà p∏atki owsiane i kukurydziane.

Pod zbo˝a przeznacza si´ ponad 50% gruntów ornych. Zbo˝a uprawia si´ prawie na wszystkich glebach. Majà one du˝à zdolnoÊç do przystosowywania si´ do ró˝nych warunków glebowych i klimatycznych. Pszenica i j´czmieƒ wymagajà gleb ˝yznych, natomiast ˝yto i owies udajà si´ równie˝ na glebach lekkich.

Produkcja zbó˝ jest ga∏´zià ziemioch∏onnà. RoÊliny zbo˝owe sà ch´tnie uprawiane w gospodarstwach wielkoobszarowych. Zbo˝a zaliczane sà do

257

Ekonomika i organizacja produkcji zbó˝

roÊlin ekstensywnych, lecz op∏acalnych. W uprawie zbó˝ ponosi si´ ma∏e ryzyko produkcyjne. Najbardziej energoch∏onna jest uprawa kukurydzy na ziarno.

Powierzchni´ upraw, plony i zbiory 4 podstawowych zbó˝ w Polsce w wybranych latach ilustruje tablica 16.1.

Tablica 16.1 Powierzchnia upraw, plony, zbiory i produkcja 4 zbó˝ na 1 mieszkaƒca w wybranych latach Lata Wyszczególnienie

1938

Powierzchnia upraw w tys. ha 11 104 Plony z 1 ha w dt 12,0 Zbiory w mln t 13,5 Produkcja 4 zbó˝ na 1 mieszkaƒca w kg 385

1970

1980

7 852 19,6 15,4

7 847 8 531 23,5 32,8 16,4 28,0

473

461

1990

633

1997 8 899 28,5 25,4 658

è ró d ∏ o: Roczniki statystyczne GUS; Ma∏y rocznik statystyczny 1939, GUS RP, Warszawa 1939.

W Polsce i w innych krajach europejskich zwi´ksza si´ udzia∏ pszenicy, j´czmienia i pszen˝yta w strukturze zasiewów, a zmniejsza si´ udzia∏ ˝yta i owsa. Wiele krajów zaprzesta∏o uprawy ˝yta. Zaprzestano równie˝ ˝ywienia trzody chlewnej ziemniakami, przechodzàc na ˝ywienie mieszankami treÊciwymi, w których g∏ównym komponentem jest ziarno j´czmienne.

Stàd j´czmieƒ uprawia si´ na tym samym polu przez wiele lat.

Znaczenie uprawy zbó˝ w gospodarce narodowej nie zmniejsza si´.

W latach siedemdziesiàtych w literaturze gospodarczej twierdzono, ˝e bezpieczeƒstwo ˝ywieniowe zapewnia produkcja 1 tony zbó˝ w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca. Praktyka wykazuje, ˝e w gospodarce rynkowej takie bezpieczeƒstwo zapewnia znacznie ni˝sza produkcja.

16.1

Skala produkcji zbó˝ w gospodarstwie rolniczym G. Blohm pisze, ˝e prawie ˝adna roÊlina uprawna nie dzia∏a tak destrukcyjnie na kultur´ gleby, jak roÊliny zbo˝owe, zw∏aszcza na skutek silnego wysuszenia gleby w czasie strzelania w êdêb∏o i ma∏ej zdolnoÊci zag∏uszania chwastów 1. Z tego wzgl´du w p∏odozmianie nale˝y dà˝yç do przeplatania roÊlin zbo˝owych z mo˝liwie dobrymi przedplonami, a przynajmniej 1

G. Blohm, Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych, Warszawa 1961, s. 117.

17

Ekonomika i organizacja produkcji ziemniaków

17.1

Znaczenie gospodarcze Ziemniaki sà wa˝nà roÊlinà okopowà. Wykorzystywane sà na pasz´, spo˝ywane przez ludnoÊç i w przetwórstwie przemys∏owym. W Polsce produkuje si´ rocznie 20–30 mln ton bulwy ziemniaczanej. Produkcja ziemniaków zarówno w Polsce, jak i w skali Êwiatowej przejawia tendencj´ do spadku.

Ziemniaki przestajà równie˝ stanowiç g∏ównà pasz´ w chowie trzody chlewnej, zast´powane sà bowiem mieszankami treÊciwymi.

Struktura zu˝ycia ziemniaków w 1997 r. w Polsce przedstawia∏a si´ nast´pujàco (w %): O O O O O O

sadzenie spasanie spo˝ycie przetwórstwo przemys∏owe eksport ubytki i straty razem

– – – – – – –

11,3 46,8 19,1 5,8 0,6 16,4 100,0

Polska nale˝y do wielkich producentów ziemniaka. Uprawia si´ odmiany ziemniaków jadalnych, przemys∏owych i pastewnych. Powierzchni´ upraw, plony i zbiory ziemniaków w Polsce obrazuje tablica 17.1. Z danych zawartych w tej tablicy wynika, ˝e plony ziemniaka nie sà stabilne, wyst´pujà znaczne wahania ze wzgl´du na du˝y wp∏yw warunków klimatycznych.

Ziemniaki uprawia si´ na obszarze ca∏ego kraju, na powierzchni oko∏o 13 mln ha, co stanowi oko∏o 10,5% ogólnej powierzchni gruntów pod zasiewami. G∏ówne rejony produkcji ziemniaków wyst´pujà w pó∏nocno-wschodniej (rejon Koszalina), Êrodkowowschodniej (rejon Siedlec)

268

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Tablica 17.1 Powierzchnia upraw, zbiory i produkcja ziemniaków na jednego mieszkaƒca w wybranych latach Lata Wyszczególnienie 1938 Powierzchnia upraw w tys. ha Plony z 1 ha w dt Zbiory w mln t Produkcja na 1 mieszkaƒca w kg

1970

1980

1990

1997

3 300 2 732 2 344 1 835 1 306 114 184 113 197 159 34,5 50,3 26,4 36,3 20,7 992 788 742 953 538

è ró d ∏ o: Roczniki statystyczne GUS; Ma∏y rocznik statystyczny 1939, GUS, Warszawa 1939.

i centralnej (rejony Radomia, Kielc) cz´Êci kraju.

Ziemniaki odznaczajà si´ du˝ymi walorami smakowymi i od˝ywczymi w diecie cz∏owieka. Majà równie˝ du˝e znaczenie w ˝ywieniu zwierzàt.

W ˝ywieniu zwierzàt gospodarskich pokrywajà one 14–16% ca∏kowitych potrzeb energetycznych i 6–8% zapotrzebowania na bia∏ko strawne. Natomiast w ˝ywieniu trzody chlewnej pokrywajà 35% potrzeb energetycznych i 15% zapotrzebowania na bia∏ko.

Z ziemniaków uzyskuje si´ oko∏o 100 produktów przemys∏owych. Do najpopularniejszych nale˝à: màczka ziemniaczana, spirytus, krochmal, frytki, chipsy itp. Ziemniaki stanowià wa˝ny element wy˝ywienia – takie potrawy, jak pyzy, placki ziemniaczane, kluski, kopytka, ziemniaki puree trafiajà na stó∏ ka˝dego tygodnia w domach wielu rodzin. WartoÊç produkowanych ziemniaków w gospodarstwach rolniczych si´ga do 15% wartoÊci produkcji globalnej ogó∏em i do 25% wartoÊci produkcji roÊlinnej.

17.2

Dobór odmian uprawnych Najlepsze do uprawy ziemniaków sà gleby przewiewne, pulchne i przepuszczalne – Êrednio zwi´z∏e o pH 5,5–6,5. RoÊlina ta wymaga opadów od 600 do 800 mm. Ziemniaki uprawia si´ po zbo˝ach i na oborniku lub w plonie wtórnym po poplonach ozimych. Rotacja 4–5 lat. Ziemniaki sà dobrym przedplonem dla innych roÊlin. Orka 18–22 cm. Obornik 25–30 ton/ha.

W nawo˝eniu mineralnym stosunek N : P : K powinien kszta∏towaç si´ jak 1 : 1 : 1,5. Dawki nawozów na 1 ha: 100–150 kg N, 70–100 kg P2O5 oraz 100–150 kg K2O.

18

Ekonomika i organizacja uprawy buraków cukrowych

18.1

Ogólna charakterystyka produkcji Buraki cukrowe nale˝à do roÊlin okopowych, które dzieli si´ na bulwiaste (ziemniaki) i korzeniowe (buraki, marchew, brukiew). Nale˝à one do grupy najbardziej cennych roÊlin uprawnych. Stanowià surowiec do produkcji cukru. Pierwszà cukrowni´ w Polsce zbudowano w 1826 r. w Konarach, woj. wroc∏awskie. Ponadto korzeƒ buraka cukrowego jest cennà paszà dla byd∏a i owiec. Produktem ubocznym w cukrowni sà: melasa oraz wys∏odki mokre i suche, stanowiàce doskona∏à pasz´ dla zwierzàt gospodarskich. LiÊcie buraków cukrowych sà wykorzystywane jako pasza dla byd∏a (w postaci zielonej masy i kiszonki). Buraki cukrowe mo˝na spasaç w ca∏oÊci w formie Êwie˝ej, w postaci kiszonki lub suszu przemys∏owego.

Buraki cukrowe pozostawiajà po sobie dobre stanowisko. Ich uprawa przynosi z 1 ha 3 razy wi´cej kalorii ni˝ zbo˝a i 2 razy wi´cej ni˝ ziemniaki. Dochód z 1 ha równie˝ nale˝y do najwy˝szych.

Buraki cukrowe sà roÊlinà wymagajàcà gleb ˝yznych, niekwaÊnych o g∏´bokiej warstwie ornej (glinki, mady, czarnoziemy) oraz o uregulowanych stosunkach wodnych. Wysiewa si´ je w pierwszym roku po oborniku, na stanowisku po roÊlinach zbo˝owych, stràczkowych i ziemniakach.

Rotacja na tym samym polu – ze wzgl´du na màtwika burakowego – nie powinna byç cz´stsza ni˝ co 3 lata. Norma wysiewu nasion wielokie∏kowych wynosi 20–25 kg/ha, natomiast nasion jednokie∏kowych 2–4 jednostki (1 jednostka równa si´ 100 000 nasion). Nasiona buraków jednokie∏kowych wysiewa si´ co 6 cm w rz´dzie i przy rozstawie rz´dów 45 cm, w terminie 10–20 kwietnia.

Udzia∏ buraków cukrowych w strukturze zasiewów nie powinien przekraczaç 25% ze wzgl´du na zm´czenie gleby – tzw. wyburaczenie. Okres

274

Ekonomika i organizacja rolnictwa

wegetacji liczony od daty wschodów do daty zbiorów trwa oko∏o 160 dni.

Obsada roÊlin na powierzchni 1 ha wynosi 80–100 tys. szt.

Buraki cukrowe odgrywajà ogromnà rol´ w intensyfikacji produkcji w gospodarstwach rolniczych. Wprowadzenie buraków cukrowych do uprawy w Anglii spowodowa∏o podniesienie plonów zbó˝ o 11%, produkcji zwierz´cej o 15% i wzrost dochodu brutto o 33%.

RoÊlina wymaga wysokiego nawo˝enia mineralnego. Udaje si´ w pierwszym roku po oborniku (dawka 30–40 ton/ha, zaÊ dawka gnojowicy oko∏o 40 m3/ha). Nawo˝enie mineralne przy plonie 350–450 dt/ha kszta∏tuje si´ na nast´pujàcym poziomie: 90–140 N, 80–120 P2O5, 150–200 K kg/ha. Buraki cukrowe uprawiane w wi´kszej iloÊci powodujà wyodr´bnienie si´ kierunku bydl´cego w gospodarstwie.

Tablica 18.1 Powierzchnia upraw, plony i zbiory buraków cukrowych oraz produkcja cukru w Polsce w wybranych latach Lata Wyszczególnienie 1938

1950

1970

1980

1990

1997

Powierzchnia upraw w tys. ha 150,0 287,0 408,3 460,0 440,0 419,0 Plony z 1 ha w t 21,0 22,2 31,2 22,1 38,0 37,9 Zbiór buraków w tys. t 3 162,4 6 400,0 12 742,0 10 139,0 16 721,0 15 886,0 Produkcja cukru w tys. t 505,9 955,0 1 385,0 1 043,0 1 682,0 2 384,0 Spo˝ycie cukru w kg na 1 mieszkaƒca 12,2 21,0 39,2 41,4 44,1 43,7 è ró d ∏ o: Roczniki statystyczne GUS; Ma∏y rocznik statystyczny 1939, GUS, Warszawa 1939.

Z danych zamieszczonych w tablicy 18.1 wynika, ˝e wzrastajà plony z 1 ha i zbiory buraków cukrowych.

Istotne znaczenie dla utrzymania i wzrostu plonów ma racjonalna i efektywna ochrona roÊlin. A˝eby oceniç efektywnoÊç ekonomicznà ochrony roÊlin, nale˝y oszacowaç skutecznoÊç technicznà zabiegu, czyli wielkoÊç uratowanego plonu, jego wartoÊç pieni´˝nà i koszty zabiegu.

WartoÊç uratowanego plonu buraków powinna byç wy˝sza od kosztu zabiegu. Dobre wyniki przynosi stosowanie herbicydów: przed siewem (Venzar), po wschodach (Betanal, Goltix, Pyramin, Nortron) oraz po ostatniej uprawie mi´dzyrz´dowej (Goltix, Eptam, Simazin).

Z badaƒ przeprowadzonych przez F. Ceglarka wynika, ˝e na wzrost plonów wp∏ywa istotnie deszczowanie plantacji1. W danym przypadku plon zwi´kszy∏ si´ Êrednio o 26,7% masy zielonej i 8,1% suchej, a w roku 1

F. Ceglarek, Reakcja buraka cukrowego uprawianego na glebie brunatnej w∏aÊciwej na deszczowanie i herbicydy, rozprawa naukowa nr 17, Siedlce 1987.

19

Ekonomika i organizacja produkcji pasz

Paszà nazywamy wszelkà substancj´ pochodzenia roÊlinnego, zwierz´cego lub mineralnego s∏u˝àcà do ˝ywienia zwierzàt.

W przeci´tnym gospodarstwie ponad 70% produkcji roÊlinnej g∏ównej i ubocznej zu˝ywa si´ na pasze. RoÊliny pastewne uprawiane sà w plonie g∏ównym i w formie poplonów. Podstawowe pasze w gospodarstwie rolnym uzyskuje si´ z naturalnych u˝ytków zielonych, jak siano ∏àkowe i pastwiska oraz z upraw polowych. RoÊliny pastewne to trawy, motylkowe drobnonasienne, stràczkowe, okopowe i zbo˝owe.

Ta sama roÊlina mo˝e byç uprawiana jako pasza lub jako roÊlina towarowa – na spo˝ycie i dla przemys∏u. Z tych wzgl´dów wyró˝nia si´ pasze bezwzgl´dne i wzgl´dne. Pasze bezwzgl´dne (absolutne) sà to takie pasze, które nie mogà byç inaczej wykorzystane w gospodarstwie ni˝ tylko jako pasza. Pasze wzgl´dne to produkty, które mogà byç wykorzystane jako pasze i jako produkt towarowy, np. zbo˝a, nasiona roÊlin oleistych, stràczkowych oraz roÊliny okopowe.

Pasze bezwzgl´dne dzielimy na pasze pierwotne i wtórne.

Pasze bezwzgl´dne pierwotne to takie, których produkcja nie konkuruje z produkcjà towarowà – pasze z ∏àki i pastwiska naturalnego, produkty uboczne (liÊcie buraków cukrowych), a tak˝e produkty odpadkowe, np. plewy, wys∏odki buraczane, wywar, odpadki kuchenne.

Pasze bezwzgl´dne wtórne konkurujà z produkcjà artyku∏ów towarowych. Konkurencja dotyczy ziemi uprawnej, si∏y roboczej i pociàgowej.

Sà to zatem uprawy polowe przeznaczone na pasze w plonie g∏ównym i poplonach. Na tych stanowiskach mogà byç uprawiane alternatywnie roÊliny towarowe.

Naturalnym êród∏em pasz dla byd∏a, koni i owiec sà trwa∏e u˝ytki zielone.

Ekonomika i organizacja produkcji pasz

279

19.1

¸àki i pastwiska jako êród∏o pasz W Polsce w 1997 r. u˝ytkowano 2709 tys. ha ∏àk i 1427 tys. ha pastwisk.

Trwa∏e u˝ytki zielone o powierzchni 4136 tys. ha w 1997 r. stanowi∏y 22,4% ogó∏u u˝ytków rolnych. Powierzchnia trwa∏ych u˝ytków zielonych wykazuje tendencj´ powolnego zmniejszania si´.

Dobra ∏àka przynosi 70–100 dt siana z 1 ha, daje to ponad 3 tys. jednostek pokarmowych. Na jednostk´ pokarmowà przypada 2–3 kg siana.

Z 1 ha dobrej ∏àki wystarcza siana na zim´ dla 5–10 sztuk ˝ywieniowych.

Zielonk´ ∏àkowà przeznacza si´ na kiszonki jako cennà pasz´ dla byd∏a.

Istnieje znane powiedzenie, ˝e „∏àka ˝ywi pole”; odnosi si´ ono do gospodarstw dysponujàcych dobrymi ∏àkami i s∏abymi gruntami ornymi. U˝ytki zielone dobrej jakoÊci (2–3 koÊne) powodujà wzrost obsady byd∏a na 100 ha u˝ytków rolnych. Du˝y udzia∏ u˝ytków zielonych w u˝ytkach rolnych wp∏ywa na zwi´kszenie udzia∏u procentowego zbó˝ w strukturze zasiewów (zapotrzebowanie na s∏om´), a zmniejszenie udzia∏u roÊlin okopowych. Trwa∏e u˝ytki zielone u˝ytkowane sà wy∏àcznie jako ∏àki lub pastwiska. Stosuje si´ te˝ u˝ytkowanie przemienne – koÊno-pastwiskowe. U˝ytki zielone na glebach torfowych powinny byç przeznaczane zawsze na ∏àki, natomiast na glebach mineralnych, o uregulowanym poziomie wody gruntowej, dobrze nawo˝onych, z cz´stymi opadami mogà byç u˝ytkowane intensywnie koÊno-pastwiskowo.

Na ∏àkach przewa˝ajà trawy wysokie z pewnà iloÊcià roÊlin motylkowych, a na pastwiskach trawy – niskie tworzàce zwartà ruƒ.

Pastwisko stanowi êród∏o najtaƒszej paszy dla byd∏a i owiec – ˝ywienie jest 6 razy taƒsze ni˝ paszami przemys∏owymi oraz 2 razy taƒsze od ˝ywienia sianem i kiszonkami. Krowa potrzebuje dziennie 50–70 kg zielonki.

WydajnoÊç pastwiska wynosi Êrednio 10–30 ton zielonki z 1 ha (2–6 tys. jednostek owsianych). Spotyka si´ nast´pujàce rodzaje wypasu byd∏a na pastwiskach: 1) wypas wolny – najmniej racjonalny, 2) wypas na uwi´zi – palikowanie (1 kg zielonki = 0,2 jednostek owsianych), 3) wypas kwaterowy – 12–15 kwater, wypas 3 dni, ruƒ odrasta po wypasie po 24 dniach, 4–6-krotny powrót zwierzàt na kwater´, 4) wypas dawkowany – z przesuwanym ogrodzeniem elektrycznym.

Pastwisko nale˝y wypasaç, kiedy ruƒ jest m∏oda i ma wysokoÊç 12-20 cm. Pastwisko jest najbardziej wydajne w maju i czerwcu, dwa razy wydajniejsze ni˝ we wrzeÊniu i paêdzierniku. Pastwiska nawadniane sà najbardziej wydajne.

20

Ogólna charakterystyka produkcji zwierz´cej

Wspó∏czesne gospodarstwo rolnicze jest fabrykà przetwarzajàcà produkty roÊlinne na uszlachetnione produkty zwierz´ce. Istnieje zatem Êcis∏a zale˝noÊç produkcji zwierz´cej od produkcji roÊlinnej. W∏asna baza paszowa plus pasze zakupywane okreÊlajà wielkoÊç produkcji zwierz´cej. Chów zwierzàt gospodarskich stanowi swego rodzaju „˝ywy przemys∏” w rolnictwie. Na produkty zwierz´ce (g∏ównie mi´so) wyst´puje w naszym kraju du˝y popyt. Spo˝ycie mi´sa i podrobów na jednego mieszkaƒca w Polsce w 1950 r. wynosi∏o 36,5 kg, a w 1997 r. 61,7 kg. Natomiast w USA spo˝ycie mi´sa i podrobów w 1992 r. kszta∏towa∏o si´ na poziomie 123 kg w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca1. Zbyt produktów zwierz´cych jest zatem zapewniony obecnie i w dalekiej perspektywie.

Produkcja zwierz´ca charakteryzuje si´ wysokà pracoch∏onnoÊcià (co wynika z ni˝szego poziomu mechanizacji procesów pracy) i kapita∏och∏onnoÊcià – budynki, mechanizacja, magazyny, silosy, paszarnie itp.

Dawniej liczba zwierzàt produkcyjnych w gospodarstwie by∏a limitowana zapotrzebowaniem na obornik. Równowaga wyst´powa∏a wtedy, gdy stado zwierzàt pokrywa∏o zapotrzebowanie na ten nawóz.

Obecnie – przy przemys∏owych formach chowu zwierzàt – obsada zwierzàt przewy˝sza zapotrzebowanie na obornik. O wielkoÊci i intensywnoÊci produkcji zwierz´cej w gospodarstwach decyduje op∏acalnoÊç, a wi´c wygospodarowanie najwy˝szego dochodu rolniczego lub zysku.

R. Manteuffel sformu∏owa∏ zadania gospodarcze i organizacyjne produkcji zwierz´cej2.

Zadania gospodarcze produkcji zwierz´cej sà nast´pujàce: 1) dostarczanie na rynek krajowy i na eksport okreÊlonych artyku∏ów zwierz´cych w potrzebnej iloÊci i mo˝liwie jak najlepszej jakoÊci, 2) zwi´kszenie dochodów producentów, 1

Rocznik statystyczny 1997, GUS, Warszawa 1997, s. 669.

R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL Warszawa 1984, s. 327.

2

Ogólna charakterystyka produkcji zwierz´cej

289

3) uszlachetnienie produktów roÊlinnych i przetworzenie ich na produkty o zmniejszonej obj´toÊci i zmniejszonej masie, dajàce si´ ∏atwiej transportowaç, 4) zapewnienie gospodarstwu bardziej równomiernych wp∏ywów pieni´˝nych, 5) zmniejszenie ryzyka wynikajàcego z nieurodzaju produkcji roÊlinnej.

Zadania organizacyjne produkcji zwierz´cej sà nast´pujàce: 1) podnoszenie ˝yznoÊci gleby przez produkcj´ obornika, 2) wykorzystanie pasz bezwzgl´dnych – s∏omy, plew, zielonek, odpadków kuchennych itp.

3) wykorzystanie si∏y roboczej znajdujàcej si´ w gospodarstwie, 4) wykorzystanie istniejàcych budynków inwentarskich, 5) dostarczenie produktów ˝ywnoÊciowych rolnikowi i jego rodzinie.

20.1

Skala produkcji zwierz´cej w gospodarstwie rolniczym Liczb´ zwierzàt przypadajàcà na 100 ha u˝ytków rolnych nazywamy obsadà zwierzàt gospodarskich. Mo˝e byç ona wyra˝ona w sztukach fizycznych (rzeczywistych) lub w sztukach przeliczeniowych.

Sztuka fizyczna (efektywna) – sztuka statystyczna, rzeczywista, bez wzgl´du na wielkoÊç i wag´ zwierz´cia. Wyró˝niamy sztuki przeliczeniowe: du˝e, obornikowe i ˝ywieniowe.

Sztuka du˝a – sztuka przeliczeniowa o wadze 500 kg, jest to Êrednia waga np. krowy.

Sztuka obornikowa – jednostka inwentarza ˝ywego dajàca w roku 10 t przefermentowanego obornika.

Sztuka ˝ywieniowa – jednostka inwentarza ˝ywego, która wymaga rocznie 3500 jednostek pokarmowych owsianych w ró˝nych paszach.

Najpowszechniej w badaniach jako wskaêniki u˝ywa si´: sztuki fizyczne i sztuki du˝e w przeliczeniu na 100 ha u˝ytków rolnych.

Wspó∏czynniki przeliczeniowe sztuk rzeczywistych inwentarza ˝ywego na sztuki du˝e, obornikowe i ˝ywieniowe zamieszczono w za∏àczniku 2.

WielkoÊç obsady inwentarza ˝ywego w kraju zale˝y od zapotrzebowania na produkty zwierz´ce, zasobów paszowych i op∏acalnoÊci chowu. Dolnà granic´ obsady wyznacza zapotrzebowanie na obornik, które w naszych warunkach wynosi oko∏o 65 szt. du˝ych na 100 ha u˝ytków rolnych.

Górnà granic´ obsady wyznaczajà zasoby paszowe gospodarstwa, które mogà umo˝liwiç w intensywnym gospodarowaniu obsad´ wynoszàcà nawet 200 szt. du˝ych na 100 ha u˝ytków rolnych.

21

Ekonomika i organizacja chowu byd∏a

Byd∏o jest podstawowym gatunkiem w chowie zwierzàt gospodarskich.

Chów byd∏a dostarcza wa˝nych produktów, jak mleko, mi´so, skóry i obornik. Mleko i mi´so wo∏owe nale˝à do g∏ównych produktów w gospodarce ˝ywnoÊciowej, a obornik jest nieodzownym sk∏adnikiem zachowania ˝yznoÊci gleby. Z tych wzgl´dów du˝e znaczenie spo∏eczne ma sytuacja produkcyjno-ekonomiczna w chowie byd∏a, zw∏aszcza mlecznego. Stan chowu byd∏a w Polsce obrazuje tablica 21.1.

Tablica 21.1 Stan pog∏owia byd∏a i krów mlecznych w Polsce w porównywanych latach Lata

Wyszczególnienie Stan pog∏owia byd∏a ogó∏em w tys. szt.

Stan krów mlecznych ogó∏em w tys. szt.

Obsada byd∏a ogó∏em na 100 ha u˝ytków rolnych w szt. fizycznych Obsada krów mlecznych ogó∏em na 100 ha ha u˝ytków rolnych w szt. fizycznych

1980

1990

1997

12 649,0 5 956,0

10 049,0 4 919,0

6 777,0 3 301,0

66,8

54,0

44,0

31,4

26,0

22,0

è ró d ∏ o: Roczniki statystyczne GUS.

Z danych tablicy 21.1 wynika, ˝e od wielu lat nast´puje spadek pog∏owia byd∏a w naszym kraju. Spadek pog∏owia byd∏a ogó∏em nast´powa∏ szybciej ni˝ spadek pog∏owia krów mlecznych. Objawy kryzysowe w chowie byd∏a wystàpi∏y wczeÊniej w gospodarce indywidualnej ni˝ publicznej.

Obecnie kryzys ten jest g∏´bszy w gospodarstwach wielkoobszarowych.

Pog∏owie byd∏a na Êwiecie stale wzrasta. W 1980 r. liczy∏o ono 1,2 mld szt., a w 2000 r. przewiduje si´ oko∏o 1,5 mld szt. Najwy˝sza obsada byd∏a wyst´puje w Europie i Ameryce Po∏udniowej, a niska w Afryce i Rosji1 .

1

J. Juszczak, W. Zalewski, A. Brzozowski, A. Jasiorowski, A. Kaczmarek, Hodowla by d∏a, PWRiL, Warszawa 1986, s. 20.

302

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Byd∏o stanowi wa˝ny element organizacji gospodarstwa rolniczego i ma do spe∏nienia nast´pujàce zadania2: 1) 2) 3) 4) 5) 6)

dostarczenie takich produktów, jak mleko, ciel´ta, mi´so, skóry, koÊci itp., przetwarzanie ró˝nych pasz bezwzgl´dnych, wytwarzanie obornika i gnojówki lub gnojowicy, wykorzystanie nadwy˝ek si∏y roboczej, zaopatrzenie rodziny ch∏opskiej w mleko i mi´so, wytwarzanie bia∏ka z azotu niebia∏kowego zawartego w paszach gospodarskich, 7) zmniejszenie ryzyka gospodarczego.

Byd∏o ˝ywione jest paszami obj´toÊciowymi soczystymi, które nie znoszà dalekiego transportu, stàd na 1 sztuk´ byd∏a przeznacza si´ oko∏o 0,5 ha powierzchni paszowej. Chów byd∏a jest zatem ÊciÊle zwiàzany z gospodarstwem rolniczym i jego bazà paszowà, bowiem pasze obj´toÊciowe muszà byç skarmiane na miejscu. Byd∏o wytwarza du˝à iloÊç obornika (1 sztuka du˝a 10 t rocznie), który wykorzystywany jest w gospodarstwie m.in. w celu uzyskania odpowiednich pasz i Êció∏ki.

21.1

Kierunki u˝ytkowania byd∏a Wyró˝nia si´ nast´pujàce kierunki u˝ytkowania byd∏a: O mleczny, O mi´sny, O kombinowany mleczno-mi´sny lub mi´sno-mleczny.

Autorzy podr´cznika Hodowla byd∏a typem u˝ytkowym nazywajà zespó∏ dziedzicznych cech morfologicznych i fizjologicznych pozwalajàcych na okreÊlony, najbardziej ekonomicznie uzasadniony rodzaj u˝ytkowania zwierz´cia3. Innà budowà odznacza si´ byd∏o o u˝ytecznoÊci mlecznej, a innà o u˝ytecznoÊci mi´snej.

Byd∏o typu mlecznego charakteryzuje si´ du˝à zdolnoÊcià produkcji mleka, a niskà wydajnoÊcià rzeênà (45–65%). Tu∏ów oglàdany z boku robi wra˝enie trójkàta. Krowy charakteryzujà si´ du˝ym wymieniem. Byd∏o typu jednostronnie mlecznego sprowadza si´ do Polski w celu poprawy mlecznoÊci krów i zawartoÊci t∏uszczu w mleku. Rasy typowo mleczne an2 R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1979, s. 346.

3 J. Juszczak, W. Zalewski, A. Brzozowski, A. Jasiorowski, A. Kaczmarek, Hodowla byd∏a, jw., s. 39.

22

Ekonomika i organizacja chowu trzody chlewnej

Do cech charakterystycznych chowu trzody chlewnej nale˝y zaliczyç jej wysokà plennoÊç, wysokie tempo wzrostu, wszystko˝ernoÊç i s∏abszà zale˝noÊç od zasobów gospodarstwa w porównaniu z chowem byd∏a.

Ponadto pozytywnà cechà chowu Êwiƒ jest dobra wydajnoÊç rzeêna, du˝y popyt w kraju na mi´so wieprzowe, ma∏e wymagania paszowe i pomieszczeniowe. Stàd ró˝ne budynki mo˝na ∏atwo adaptowaç na chlewnie.

Podstaw´ ˝ywienia Êwiƒ w Polsce stanowià ziemniaki uprawiane na glebach lekkich i zbo˝e w formie paszy treÊciwej. W mniejszych stadach przydomowych wykorzystuje si´ w ˝ywieniu trzody odpadki kuchenne, zielonk´, chude mleko itp.

Chów trzody jest op∏acalnà ga∏´zià produkcji. Nadaje si´ dla gospodarstw obszarowo ma∏ych, Êrednich i du˝ych. Zapewnia wysoki dochód z pracy i szybki obrót kapita∏u (krótki cykl produkcyjny).

Wed∏ug L.A. Bradforda i G.L. Johnsona na op∏acalnoÊç produkcji trzody chlewnej majà wp∏yw nast´pujàce czynniki1: 1) prawid∏owa selekcja macior, od czego zale˝y liczba prosiàt w miocie i liczba prosiàt odchowanych od maciory w ciàgu roku, 2) kondycja macior po oproszeniu, 3) metody ˝ywienia i pojenia, 4) koszty paszy, 5) struktura paszy wed∏ug jej sk∏adników w porównaniu z cenami tych sk∏adników, 6) ochrona zdrowotna zwierzàt, 7) nak∏ady pracy, 8) waga ˝ywa tuczników w momencie sprzeda˝y, 9) okres, w jakim zwierz´ta sà sprzedawane.

Chów trzody chlewnej stanowi w sumie wielkà ga∏àê produkcji rolniczej. Wa˝ny jest zatem stan iloÊciowy pog∏owia Êwiƒ. Stan liczbowy pog∏owia Êwiƒ w wybranych latach ilustruje tablica 22.1.

1

L.A. Bradford, G.L. Johnson, Farm Management Analysis, New York 1953.

314

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Tablica 22.1 Stan liczebny trzody chlewnej w wybranych latach Wyszczególnienie Trzoda chlewna ogó∏em w tys. szt.

Lochy na chów w tys. szt.

Obsada trzody ogó∏em sztuk na 100 ha u˝ytków rolnych

Lata 1960

1970

1980

1990

1997

12 615 1 562

13 446 1 505

21 326 2 427

19 464 1 837

15 823 1 516

61,8

68,8

112,6

104,0

103,0

è ró d ∏ o: Roczniki statystyczne GUS.

Po II wojnie Êwiatowej nastàpi∏ radykalny wzrost iloÊciowy pog∏owia trzody chlewnej w Polsce. Stan pog∏owia trzody chlewnej w 1938 r. wynosi∏ 7525 tys. szt. (tj. 29,4 szt. na 100 ha u˝ytków rolnych). W latach 1980–1990 nastàpi∏ spadek pog∏owia Êwiƒ.

Pod wzgl´dem wielkoÊci pog∏owia trzody chlewnej Polska zajmowa∏a w 1997 r. szóste miejsce w Êwiecie, po USA, Chinach, Brazylii, Rosji i RFN. ˚ywiec wieprzowy stanowi 1/3 cz´Êç produkcji towarowej zwierz´cej i zajmuje drugie miejsce w produkcji zwierz´cej po chowie byd∏a.

Oko∏o 90% chowu trzody stanowi tucz mi´sno-s∏oninowy, a 10% tucz bekonowy. Ârednia waga tuczników mi´sno-s∏oninowych wynosi oko∏o 115 kg, bekonów 90 kg.

W Polsce w wi´kszoÊci stada Êwiƒ sà ma∏e (po kilka sztuk) rozproszone w gospodarstwach indywidualnych. Oko∏o 60% gospodarstw do 2 ha nie utrzymuje trzody. Stada wi´ksze utrzymywane sà w gospodarstwach wielkoobszarowych i gospodarstwach indywidualnych powy˝ej 10 ha.

Rasy Êwiƒ

22.1

A. Rasy polskie Êwiƒ 1. Wielka bia∏a polska (typ mi´sny) powsta∏a w wyniku krzy˝owania Êwini bia∏ej ostrouchej z wielkà bia∏à angielskà. Charakteryzuje si´ wysokimi nogami i masywnym koÊçcem, dzi´ki czemu znosi chów wielkostadny. Wag´ 120 kg osiàga w wieku oko∏o 7–8 miesi´cy. Stanowi oko∏o 60% pog∏owia Êwiƒ w naszym kraju.

2. Polska bia∏a zwis∏oucha (typ mi´sny, podtypy: bekonowy i ogólnou˝ytkowy). Stanowi 30% pog∏owia krajowego Êwiƒ. Rasa rozpowszechniona na terenie ca∏ej Polski. Rasa ta nadaje si´ do produkcji bekonu

23

Ekonomika i organizacja chowu owiec

Chów owiec prowadzi si´ w gospodarstwach rolniczych od zarania dziejów (jest to zwierz´ terenów górskich i stepowych udomowione oko∏o 6–8 tys. lat p.n.e.). Najwi´cej owiec w Polsce utrzymywano w okresie trójpolowego systemu zmianowania (Êredniowiecze). Ugory spe∏nia∏y wówczas rol´ pastwisk. S. Je∏owiecki podaje, ˝e w 1870 r. liczba owiec w Polsce wynosi∏a 12,4 mln szt., a w 1985 r. 4,8 mln szt.1 Na prze∏omie XIX i XX w. nastàpi∏ spadek liczby owiec, bowiem trójpolówk´ zastàpiono zmianowaniem norfolskim, gdzie okopowe i motylkowe zaj´∏y miejsce ugorów.

Chów owiec kojarzy si´ z ekstensywnym systemem gospodarowania.

Owca jest bardzo po˝ytecznym zwierz´ciem gospodarskim, dostarczajàcym we∏ny, skór na ko˝uchy i futra, mi´sa, mleka i nawozu organicznego.

LiczebnoÊç owiec w Polsce w wybranych latach ilustruje tablica 23.1.

Tablica 23.1 Pog∏owie owiec w Polsce w wybranych latach

Lata

Pog∏owie owiec ogó∏em w tys. szt.

1938 1960 1970 1980 1990 1993 1997

3 411 3 661 3199 4 206 4 159 1 268 491

Sztuki fizyczne na 100 ha

Produkcja we∏ny w kg na 100 ha u˝ytków rolnych

13,3 17,9 16,4 22,2 22,2 7,0 2,7

21,2 44,3 45,7 66,7 79,0 23,8 7,7

è ró d ∏ o: Ma∏y rocznik statystyczny 1939, GUS RP, Warszawa 1939; Rocznik statystyczny rolnictwa i gospodarki ˝ywnoÊciowej 1986, 1998, GUS, Warszawa 1987, 1998; Rocznik statystyczny 1989, GUS, Warszawa 1989.

1

S. Je∏owiecki, Owczarstwo wielkostadne, PWRiL, Warszawa 1960.

328

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Âwiatowe pog∏owie owiec w 1992 r. wynosi∏o 1150 mln szt. Najwi´kszym producentem we∏ny i mi´sa owczego sà nast´pujàce kraje: Australia, Rosja, Chiny, Nowa Zelandia i Turcja.

Obsada pog∏owia owiec na 100 ha u˝ytków rolnych w poszczególnych województwach naszego kraju jest znacznie zró˝nicowana. Najwy˝sza obsada owiec wyst´puje na obszarach dawnego woj. nowosàdeckiego oraz bielskiego i bialskopodlaskiego.

Owce nale˝à do zwierzàt wyjàtkowo po˝ytecznych, wykorzystujà bowiem pasze absolutne i produkty uboczne, jak plewy, s∏oma, pastwiska poplonowe itp.

Rasy owiec

23.1

A. Rasy owiec w Polsce 1. Merynosy polskie (typ we∏nisto-mi´sny) dajà cienkà i szlachetnà we∏n´, której roczna wydajnoÊç wynosi powy˝ej 5 kg od maciorek i 8 kg od tryków. Waga maciorek – 60–65 kg, a tryków – 100–110 kg.

Maciorki nadajà si´ do krzy˝ówki z rasami mi´snymi. G∏ówne centra merynosów polskich to woj. poznaƒskie i bydgoskie.

2. Polskie owce nizinne (typ we∏nisto-mi´sny) powsta∏y z krzy˝owania prymitywnych ras miejscowych z merynosami angielskimi i innymi rasami d∏ugowe∏nistymi. Wytwarzajà jednolità Êrednio grubà we∏n´, d∏u˝szà (12 cm) i grubszà ni˝ merynos polski. Dajà 6–7 kg we∏ny.

Jagni´ta nadajà si´ do tuczu intensywnego (45 kg). Nale˝à tu nast´pujàce rasy owiec: ∏owicka, leszczyƒska i poznaƒska oraz mniej liczebne: ˝elaênieƒska, uhruska i borowiƒska.

3. Polskie owce d∏ugowe∏niste (typ we∏nisto-mi´sny) powsta∏y z krzy˝ówek prymitywnych ras miejscowych z trykami ras szlachetnych d∏ugowe∏nistych (kenty, leine i texele), lecz bez udzia∏u merynosów. Ci´˝ar maciorek osiàga 65–70 kg. WydajnoÊç roczna we∏ny wynosi 4,5 kg; d∏ugoÊç we∏ny 12 cm. Rasa ta stanowi liczebnà przewag´ wÊród pog∏owia owiec krajowych. Najbardziej znane rasy owiec d∏ugowe∏nistych to owce poznaƒskie, olkuskie, bocheƒskie, kamienieckie i Êlàskie.

4. Polskie owce górskie wywodzà si´ z miejscowej rasy tatrzaƒskiej (cakle) skrzy˝owanej z trykami fryzyjskimi oraz caklem siedmiogrodzkim. G∏ównym rejonem chowu owiec górskich jest woj. nowosàdeckie, Bieszczady i Sudety. Ci´˝ar maciorki 35–40 kg. Owce te dajà 3,5 kg d∏ugiej, bia∏ej we∏ny i 50 l mleka rocznie. Skór´ wykorzystuje si´ do produkcji ko˝uchów.

24

Ekonomika i organizacja chowu koni

Koƒ odegra∏ wielkà rol´ w rozwoju rolnictwa. Stanowi∏ podstaw´ si∏y pociàgowej w Polsce, a uzupe∏nia∏o jà byd∏o. W innych krajach wykorzystywano os∏y, wielb∏àdy, s∏onie, mu∏y itp. W procesie rozwoju rolnictwa ciàgnik rolniczy zastàpi∏ konia. Zjawisko to szczególnie nasili∏o si´ po II wojnie Êwiatowej. Stan pog∏owia koni w Polsce w wybranych latach ilustruje tablica 24.1.

Tablica 24.1 Stan pog∏owia koni w Polsce w wybranych latach Lata

Liczba koni w tys. szt.

Pog∏owie koni na 100 ha u˝ytków rolnych

1938 1960 1970 1980 1987 1990 1997

3 916 2 805 2 585 1 780 1 141 941 558

15,3 13,7 13,2 9,4 6,1 5,0 3,0

è ró d ∏ o: Roczniki statystyczne GUS.

Z powy˝szych danych wynika, ˝e nast´puje systematyczny spadek pog∏owia koni w Polsce i mo˝na sàdziç, ˝e proces ten b´dzie si´ pog∏´biaç równie˝ w przysz∏oÊci. Dotychczas zakupiony przez rolnika ciàgnik zast´powa∏ 1 konia.

340

Ekonomika i organizacja rolnictwa

24.1

Kierunki u˝ytkowania koni Ze wzgl´du na u˝ytkowoÊç konie dzieli si´ na trzy typy: 1) wierzchowe, 2) pociàgowe, 3) wszechstronnie u˝ytkowe.

Konie wierzchowe sà bardzo szybkie, zwrotne, wytrzyma∏e, o du˝ym temperamencie. Przód i zad majà d∏ugi, grzbiet krótki i mocny, nogi mocne. Do tego typu nale˝à konie goràcokrwiste (rasy szlachetne), sà to konie czystej krwi arabskiej i pe∏nej krwi angielskiej. Pos∏u˝y∏y one do tworzenia miejscowej rasy polskiej – pó∏krwi arabskiej lub angielskiej. Do rasy koni szlachetnych pó∏krwi zaliczamy konie wielkopolskie, ma∏opolskie i Êlàskie. Pog∏owie koni wierzchowych wzrasta najszybciej w krajach o wysokim stopniu wyposa˝enia rolnictwa w ciàgniki. Konie sportowe przestajà byç integralnà cz´Êcià gospodarstwa rolniczego.

Konie pociàgowe charakteryzujà si´ dobrym umi´Ênieniem, majà rozbudowany koÊciec, sà masywne, o stosunkowo krótkich nogach. Sà spokojne. Do tego typu nale˝à konie zimnokrwiste i ich pochodne (konie pogrubione) – konie sztumskie i konie sokólskie. Konie sztumskie wyhodowano na terenie woj. gdaƒskiego pod wp∏ywem ras ardeƒskiej i belgijskiej. Jest to rasa masywna. Konie sokólskie wyhodowano na terenie woj. bia∏ostockiego pod wp∏ywem ras ardeƒskiej i bretoƒskiej – typ konia pospiesznoroboczego.

Konie wszechstronnie u˝ytkowe s∏u˝à do pracy w polu, do jazdy w zaprz´gu oraz jako wierzchowe. Konie te charakteryzujà si´ szerszà klatkà piersiowà, grubszà szyjà i krótszymi koƒczynami w porównaniu z typowymi koƒmi wierzchowymi. Koƒmi wszechstronnie u˝ytkowymi sà w Polsce konie pó∏krwi – konie wielkopolskie (160 cm wzrostu, 600 kg wagi), konie ma∏opolskie (150 cm wzrostu, o mocnej budowie, wytrwa∏e w pracy) i konie Êlàskie (najbardziej masywne – 600–700 kg wagi odznaczajàce si´ du˝à si∏à pociàgowà).

24.2

Pasze i zasady ˝ywienia koni Najbardziej odpowiednià paszà treÊciwà dla koni jest owies, j´czmieƒ, bobik oraz Êruta ˝ytnia. Bardzo dobrà pasz´ stanowià mieszanki przemys∏o-

25

Ekonomika i organizacja chowu drobiu

W drugiej po∏owie XX w. rozpoczà∏ si´ w Polsce szybki rozwój produkcji drobiarskiej, a zw∏aszcza produkcji brojlerów kurzych. Na rozwój produkcji drobiarskiej decydujàcy wp∏yw mia∏o wdro˝enie w skali masowej przemys∏owych technologii produkcji i chowu kur, g´si, kaczek i indyków.

O wielkoÊci produkcji mi´sa drobiowego i jaj decydujà du˝e, przemys∏owe fermy drobiu. Mo˝na wyró˝niç nast´pujàce czynniki szybkiego wzrostu produkcji drobiarskiej: 1. Na wyprodukowanie 1 kg mi´sa brojlera kurzego potrzeba mniejszej iloÊci paszy ni˝ na produkcj´ 1 kg mi´sa wo∏owego lub wieprzowego.

Na przyk∏ad na produkcj´ 1 kg ˝ywca kurzego potrzeba 3 jednostek owsianych, a na wyprodukowanie 1 kg ˝ywca wo∏owego opasowego oko∏o 7 jednostek owsianych.

2. Wprowadzenie sztucznego wyl´gu pozwoli∏o na szybkie powi´kszenie stada drobiu. Dzi´ki temu stada brojlerów mogà liczyç nawet kilkadziesiàt tysi´cy sztuk.

3. Nast´puje szybka rotacja stada kurzego w kurniku, stàd mniejsze obcià˝enie produkcji kosztami sta∏ymi.

4. Mi´so drobiowe ma du˝e walory dietetyczne, zw∏aszcza dla osób oty∏ych i chorych. Mi´so drobiowe zawiera wi´cej bia∏ka ni˝ mi´so wieprzowe i wo∏owe.

5. Mo˝e istnieç produkcja drobiu rzeênego poza gospodarstwem rolnym, tj. oparta na paszach przemys∏owych.

6. EfektywnoÊç produkcji drobiowej jest wy˝sza ni˝ produkcji wo∏owiny i wieprzowiny. Osiàga si´ wysokà wydajnoÊç pracy.

7. Budynki (kurniki) dla drobiu sà taƒsze ni˝ obory lub chlewnie.

Mimo wy˝ej przedstawionych zalet produkcji drobiarskiej, stan pog∏owia drobiu w Polsce zmniejsza∏ si´ z roku na rok. Stan iloÊciowy drobiu w Polsce w wybranych latach przedstawia tablica 25.1.

Zmniejszenie si´ w kraju produkcji drobiarskiej jest zjawiskiem niekorzystnym. Ten niekorzystny trend wynika ze s∏abego rozwoju przemys∏u

346

Ekonomika i organizacja rolnictwa

paszowego dla produkcji drobiarskiej. Wzrost produkcji drobiarskiej jest konieczny.

Tablica 25.1 Stan pog∏owia drobiu w wybranych latach w tys. sztuk i obsada na 100 ha gruntów ornych w sztukach fizycznych Kury

G´si

Kaczki

Indyki

Lata

w tys. szt.

na 100 ha szt.

w tys. szt.

na 100 ha szt.

w tys. szt.

na 100 ha szt.

1970 1975 1980 1985 1990 1997

76 732 88 767 76 051 66 152 52 013 45 177

509 601 520 456 362 321

4 052 2 665 1 268 1 415 1 243 513

27 18 9 10 9 3,6

5 190 7 213 3 440 4 166 7 163 7 298

34 49 24 29 50 18

w tys. na 100 szt. ha szt.

1 669 1 150 450 614 808 428

11 8 3 4 6 3

è ró d ∏ o: Roczniki statystyczne GUS; Rocznik statystyczny rolnictwa 1993, GUS, Warszawa 1993; Roczniki bran˝owe GUS.

25.1

Typy u˝ytkowania i rasy drobiu W podr´czniku Hodowla i u˝ytkowanie drobiu omówione sà nast´pujàce typy u˝ytkowania i rasy drobiu1.

A. Typy u˝ytkowe kur 1. Kury typu nieÊnego lekkiego: kszta∏t sylwetki zbli˝ony do trójkàta, wczesne rozpocz´cie nieÊnoÊci – w wieku 140–150 dni, nieÊnoÊç – 230–300 jaj rocznie, rasa Leghorn o bia∏ej barwie upierzenia.

2. Kury typu Êrednio ci´˝kiego ogólnou˝ytkowego: kszta∏t tu∏owia zbli˝ony do prostokàta. Rasy kur ∏àczà cechy produkcyjne typu nieÊnego lekkiego z niez∏à wydajnoÊcià mi´snà. Dojrzewanie – 160–180 dni; masa kur – 1,50–2,60 kg, masa jaja – 52–60 g. Rasy: Zielononó˝ka kuropatwiana, Rhode Island Red, New Hampshire, Sussex, Plymonth Rock, White Rock.

3. Kury typu ci´˝kiego mi´snego: kszta∏t sylwetki zbli˝ony do kwadratu; rasy kur tego typu majà szerokie piersi, mocne nogi, silnie umi´Ênione. Póêno dojrzewajà – w wieku 200–210 dni; du˝a masa samic – 1

Hodowla i u˝ytkowanie drobiu, praca zbiorowa pod red. E. Âwierczewskiej, SGGW, Warszawa 1993.

26

Analiza ekonomiczna dzia∏alnoÊci gospodarstwa i przedsi´biorstwa rolniczego

Analiza dzia∏alnoÊci ekonomicznej i eksploatacyjnej gospodarstwa czy przedsi´biorstwa rolniczego polega na wszechstronnej ocenie osiàganych wyników produkcyjnych i finansowych za pomocà ró˝norodnych wskaêników i mierników ekonomicznych. PoprawnoÊç analizy zale˝y od poziomu wiedzy teoretycznej i praktycznej opracowujàcego analiz´.

26.1

Cel i zakres analizy

Celem analizy ekonomicznej jest wydobycie czynników powodujàcych osiàgni´cie wy˝szego dochodu rolniczego (lub zysku w przedsi´biorstwie) w z∏otych w przeliczeniu na 1 ha u˝ytków rolnych lub na 1 godzin´ (dzieƒ) nak∏adów pracy.

Dzi´ki analizie mamy mo˝liwoÊç ocenienia sprawnoÊci wytwórczej za∏ogi w ubieg∏ych latach i wytyczenia zadaƒ na przysz∏oÊç. Chodzi równie˝ o wykrycie tego „co dobre” i „co z∏e” w organizacji i prowadzeniu jednostki gospodarczej.

Zakres analizy mo˝e dotyczyç ca∏ego przedsi´biorstwa (gospodarstwa) lub dzia∏u, ga∏´zi czy dzia∏alnoÊci. Z tych wzgl´dów rozró˝niamy analiz´ kompleksowà i czàstkowà (odcinkowà), a wi´c ogólnà i szczegó∏owà. Analiza mo˝e byç zewn´trzna i wewn´trzna, retrospektywna (zamierzeƒ podejmowanych w przesz∏oÊci), bie˝àca (operatywna) i prospektywna (wytyczenie celów) oraz decyzyjna (wynikajàca z podj´tych lub zamierzonych decyzji).

Ocena dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa mo˝e byç zewn´trzna, dokonana przez organy nadrz´dne, i wewn´trzna – dokonana przez kierownictwo

362

Ekonomika i organizacja rolnictwa

oraz przez w∏aÊciciela lub na zleecnie wlaÊciciela gospodarstwa. Oceniajàc zgodnoÊç dzia∏alnoÊci gospodarczej z planowanymi zadaniami, mamy mo˝liwoÊç kontroli realizacji zadaƒ. Dlatego te˝ mi´dzy analizà i kontrolà istnieje Êcis∏e powiàzanie. Analiza i kontrola majà za zadanie wykrycie przyczyn wp∏ywajàcych na obni˝enie efektów gospodarowania. Na przyk∏ad kontrola bankowa mo˝e obejmowaç analiz´ bilansu lub wp∏ywów pieni´˝nych przedsi´biorstwa rolniczego.

Z. Dowgia∏∏o i S. Mandecki wyró˝niajà nast´pujàce etapy analizy1: O O O O

okreÊlenie celu, problematyki i zakresu analizy, ustalenie metod analizy, zgromadzenie danych, ich zwerylikowanie i pogrupowanie, porównanie danych, ustalenie ró˝nic – liczbowe opracowanie materia∏ów, O dokonanie oceny dotychczasowego stanu, O zaproponowanie zmian organizacyjnych w celu usprawnienia dotychczasowej dzia∏alnoÊci

26.2

Metody analizy dzia∏alnoÊci gospodarstw Analizy ekonomiczne sà analizami porównawczymi. Stosuje si´ nast´pujàce metody analizy porównawczej dzialalnoÊci eksploatacyjnej i produkcyjnej gospodarstw: 1) 2) 3) 4)

metoda analizy pionowej, metoda analizy poziomej, metoda analizy modelowej, inne metody analizy, np. analiza wartoÊci i metoda analizy statystycznej korelacji i regresji (badanie wspó∏zale˝noÊci mi´dzy zmiennymi) – analiza kowariancji oraz analiza wariancji, indukcji, dedukcji i redukcji (weryfikacji), 5) metoda analizy SWOT. Metoda porównania pionowego polega na zestawieniu i porównywaniu liczb bezwzgl´dnych oraz wskaêników ekonomiczno-organizacyjnych tej samej jednostki gospodarczej z wielu lat, np. od 3 do 10 lat.

Analiza pionowa jest analizà dynamicznà i pozwala na uchwycenie tendencji rozwojowych obiektu. Szczególnie wartoÊciowe jest porównanie 1

Z. Dowgia∏∏o, S. Mandecki, Ekonomika i organizacja produkcji zwierz´cej, PWN, Warszawa 1983.

27

Przygotowanie biznes planu

Biznes plan (business plan) jest zestawem dokumentów, analiz i programów, w których na podstawie oceny aktualnej sytuacji finansowej oraz wyników osiàgni´tych w ubieg∏ym okresie zawarto cele przedsi´biorstwa i sposoby ich osiàgni´cia przy wszystkich istniejàcych uwarunkowaniach natury finansowej, rynkowej, kadrowej, technologicznej i orgnizacyjnej.

Biznes plan spe∏nia dwie funkcje: wewn´trznà – s∏u˝àcà kierownictwu do w∏aÊciwego zarzàdzania firmà, oraz zewn´trznà – majàcà na celu pozyskanie nowych êróde∏ finansowych (kredyty, kooperacja, spó∏ki joint ventures)1. G∏ówne elementy biznes planu to charakterystyka firmy, opis przedsi´wzi´cia, ocena wyniku i analiza finansowa firmy.

J. Morrow pisze, ˝e biznes plan to plan dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa uwzgl´dniajàcy ró˝norakie elementy przedsi´wzi´cia gospodarczego2.

Stanowi on jego podstaw´ koncepcyjnà. B´dàc realistycznà ocenà firmy i jej potencja∏u, powinien s∏u˝yç jako przewodnik w dzia∏aniu i byç narz´dziem do oceniania skutecznoÊci zarzàdzania przedsi´biorstwem (gospodarstwem rolniczym).

Wed∏ug Ch.H. Rusta i B. Millera biznes plan jest wyczerpujàcym opisem danego przedsi´wzi´cia, jego otoczenia i sposobu, w jaki b´dzie si´ nim kierowa∏o. G∏ówne cz´Êci sk∏adowe biznes planu zaproponowane przez wymienionych autorów to 3: O O O O O O O

krótki opis przedsi´wzi´cia, historia przedsi´biorstwa, nowa firma i jej rozwój, produkt i proces produkcyjny, zespó∏ kierowniczy, pracownicy, rynek, klienci, konkurencja, marketing, ryzyko i trudnoÊci, 1

S∏ownik ekonomiczny dla przedsi´biorcy Wyd. Znicz, Szczecin 1996, s. 32.

J. Morrow, Rób biznes, Published by Mor row Publishing, Warszawa 1991.

3 Ch.H. Rust, B.R. Miller, Biznes plan. Sposób opracowania, Project Information Report Series 9, P∏ock 1992.

2

Przygotowanie biznes planu

375

O harmonogram rozwoju O wykonalnoÊç ekonomiczna i finansowa, O za∏àczniki (np. plany in˝ynieryjne).

Metody opracowania biznes planu wed∏ug ró˝nych autorów cechuje du˝e podobieƒstwo. Ni˝ej przedstawiamy metod´ zalecanà przez Company Assistance Ltd., spó∏k´ zajmujàcà si´ fachowym przygotowaniem biznes planów w USA. Wed∏ug niej biznes plan powinien sk∏adaç si´ z nast´pujàcych cz´Êci4: O O O O

wst´pu, cz´Êci pierwszej dotyczàcej firmy (charakterystyki firmy), cz´Êci drugiej dotyczàcej danych finansowych, cz´Êci trzeciej obejmujàcej materia∏y dodatkowe – dokumenty.

Wst´p zawiera: A. Stron´ tytu∏owà.

B. Przedstawienie celu.

C. Spis treÊci.

Cz´Êç pierwsza: „Firma”, ujmuje nast´pujàce zagadnienia: A. Opis firmy.

B. Produkty (us∏ugi).

C. Rynek.

D. Lokalizacj´ firmy.

E. Konkurencj´.

F. Zarzàd.

G. Pracowników.

H. Wykorzystanie po˝yczki i jej spodziewane efekty.

I. Podsumowanie.

A. B. C. D. E. F.

Cz´Êç druga: „Dane finansowe”, ujmuje nast´pujàce zagadnienia: Przewidywany dochód (zestawienie zysków i strat – rachunek wyników).

Przewidywane przep∏ywy pieni´˝ne.

Bilans.

Analiz´ progu rentownoÊci. èród∏a i wykorzystanie funduszy.

Wykaz wyposa˝enia firmy (urzàdzenia, meble),

Cz´Êç trzecia: „Materia∏y dodatkowe – dokumenty”, zawiera: A. ˚yciorysy pracowników.

B. Zestawienie bilansowe.

4

Company Assistance Ltd. Przygotowanie biznes planu, Materia∏y Seminarium Naukowego zorganizowanego przez Amerykaƒskà Agencj´ Rozwoju Naukowego z udzia∏em: Uni versity of Minnesota, Sparks Companies Inc., Land O’Lake Inc., Amerykaƒskiego Trustu na Rzecz Rolnictwa w Polsce oraz Fundacji na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa 1993 (materia∏ powielany).

28

Rynek rolny

Przez poj´cie rynku rozumie si´ ogó∏ warunków ekonomicznych, w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych mi´dzy sprzedawcami oferujàcymi towary i us∏ugi a nabywcami reprezentujàcymi potrzeby poparte okreÊlonymi funduszami nabywczymi 1.

Wyró˝nia si´ rynek lokalny, regionalny, krajowy, mi´dzynarodowy i Êwiatowy (globalny). Pod wzgl´dem bran˝y mo˝na wyodr´bniç rynek zbo˝a, mi´sa, maszyn rolniczych itp. Cz´sto rynek rolny jest uto˝samiany z rolniczym obrotem towarowym.

Nauka o obrocie towarowym nale˝y do szczegó∏owych nauk ekonomicznych, podobnie jak ekonomika przemys∏u, rolnictwa czy finansów.

Obrót towarowy w gospodarstwie rolnym dzielimy na obrót wewn´trzny (nasiona, Êció∏ka, obornik) i obrót zewn´trzny – sprzedawane towary i produkty spo˝yte przez gospodarujàcà rodzin´. Obrót wewn´trzny i zewn´trzny nazywamy obrotem globalnym.

Obrót rolniczy zewn´trzny wchodzi w sk∏ad handlu rolniczego, który jest cz´Êcià handlu w gospodarce narodowej. Handel – jest to dzia∏ gospodarki narodowej, którego przedmiotem dzia∏ania jest dokonywanie ruchu dóbr materialnych ze sfery produkcji do sfery konsumpcji za pomocà wymiany towarowej, realizowanej przez akty kupna-sprzeda˝y2.

Wyró˝niamy handel wewn´trzny i handel zagraniczny. Handel rolniczy (jak równie˝ ekonomik´ handlu rolniczego) zaliczamy do handlu wewn´trznego.

Handel zagraniczny to odp∏atna wymiana towarów (eksport, import) z partnerami majàcymi sta∏à siedzib´ poza granicà celnà paƒstwa.

Handel wewn´trzny obejmuje dystrybucj´ towarów, ˝ywienie zbiorowe i skup. W handlu wewn´trznym wyró˝niamy handel detaliczny i hurtowy.

1 2

Ekonomia dla in˝ynierów, PWN, Warszawa 1995, s. 108.

Encyklopedia Powszechna PWN, t. 2, Warszawa 1974, s. 165.

390

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Handel wiejski jest poj´ciem szerszym ni˝ handel rolniczy. Wed∏ug T. Kramera handel wiejski obejmuje nast´pujàce rodzaje dzia∏alnoÊci3: 1) zaopatrzenie ludnoÊci wiejskiej w artyku∏y konsumpcyjne (˝ywnoÊciowe i nie˝ywnoÊciowe); 2) gastronomi´ wiejskà; 3) us∏ugi konsumpcyjne na rzecz ludnoÊci; 4) skup i zbyt produktów rolnych; 5) zaopatrzenie rolnictwa w Êrodki produkcji; 6) us∏ugi produkcyjne na rzecz rolnictwa.

Handel jest kategorià ekonomicznà i oznacza aparat gospodarczy wyspecjalizowany w prowadzeniu wymiany handlowej, natomiast poj´cie „rynek” oznacza miejsce spotkaƒ w celu sprzeda˝y i zakupu. Realizowana jest tu zale˝noÊç poda˝y, popytu i ceny.

Zale˝noÊci przyczynowo-skutkowe mi´dzy popytem, poda˝à a cenà nazywamy mechanizmem rynkowym.

Cena towaru lub us∏ugi kszta∏tuje si´ na rynku na skutek poda˝y, popytu i konkurencji mi´dzy producentami, sprzedawcami i nabywcami.

Istniejà dwie formy handlu: handel detaliczny i handel hurtowy.

Mi´dzy producentem a konsumentem wyst´puje ogniwo poÊrednie, tj. handel. Nast´puje zatem cyrkulacja towarów mi´dzy producentem a konsumentem w ∏aƒcuchu handlowym: pieniàdz–towar–pieniàdz.

Poj´cie „obrót towarowy” jest szersze od poj´cia „handel”. Obrót towarowy to wymiana produktów pracy we wszelkich postaciach. Obrót towarowy mi´dzy producentami wyra˝a si´ formu∏à cyrkulacji towar–pieniàdz–towar. Producent–rolnik uczestniczy w wy˝ej wymienionym obrocie. Obrót towarowy tworzàcy przebiegi towarowe jest systemem transakcji powodujàcym przesuni´cie fizyczne produktów ze sfery produkcji do sfery spo˝ycia. Wyst´pujà ró˝ne typy obrotu towarowego, np. producent–producent, producent–handel, handel–handel, handel–konsument itp.

Planujàc przebiegi towarowe, nale˝y mieç na wzgl´dzie najni˝sze koszty przebiegu, krótki czas przebiegu, w∏aÊciwy Êrodek transportu i najmniejszà liczb´ ogniw poÊredniczàcych.

Obrót rolny spe∏nia ró˝ne funkcje. E. Garbacik podaje nast´pujàce4: 1) funkcj´ wymiany – zakup, sprzeda˝; 2) funkcj´ fizycznego przemieszczenia – transport, magazynowanie; 3) funkcj´ u∏atwiajàca obrót – standaryzacja i normalizacja towarów, finansowanie, ponoszenie ryzyka, informacja rynkowa.

Sam proces cyrkulacji towarów nie tworzy nowych wartoÊci. W procesie tym wyst´pujà czynnoÊci, które tworzà nowe wartoÊci, np. przechowy3 4

T. Kramer, Rynek wiejski a proces industrializacji, PWN, Warszawa 1963.

E. Garbacik, Ekonomika obrotu towarowego, PWE, Warszawa 1970.

29

Us∏ugi produkcyjne dla rolnictwa i infrastruktura obszarów wiejskich

Istnieje wiele definicji i klasyfikacji us∏ug w gospodarce narodowej. Wi´kszoÊç pos∏uguje si´ definicjà us∏ug, którà zaproponowa∏ O. Lange: „Wszelkie czynnoÊci zwiàzane bezpoÊrednio lub poÊrednio (np. przy podziale produktów) z zaspokojeniem potrzeb ludzkich, ale nie s∏u˝àce bezpoÊrednio do wytwarzania przedmiotów, nazywamy us∏ugami”. W Ma∏ej encyklopedii ekonomicznej C. Niewadzi podaje nast´pujàcà definicj´, us∏ug2: „Us∏ugi – Êwiadczenie u˝ytecznych czynnoÊci nie zwiàzanych bezpoÊrednio z wytwarzaniem produktów przez jednostki trudniàce si´ tym zawodowo oraz przedsi´biorstwa i instytucje specjalnie do tego powo∏ane”. Wymieniony autor stosuje „poj´cie sfer” us∏ug w sensie makroekonomicznym i okreÊlenie to odpowiada szeroko rozpowszechnionemu w literaturze zachodniej poj´ciu sektora trzeciego (sektor I – rolnictwo i leÊnictwo, sektor II – przemys∏ i budownictwo, sektor III – us∏ugi).

W definicjach us∏ug O. Langego i C. Niewadziego znajduje si´ twierdzenie, ˝e us∏ugi nie sà zwiàzane bezpoÊrednio z wytwarzaniem nowych produktów.

Specyfika rolnictwa powoduje, ˝e us∏ugi produkcyjne dla rolnictwa uczestniczà w wytwarzaniu nowych produktów, prace wykonane w ramach us∏ug, np. siew, piel´gnacja, orka, sà czynnoÊciami produkcyjnymi i us∏ugowymi.

29.1

Klasyfikacja us∏ug

Najbardziej powszechna jest klasyfikacja opracowana przez G∏ówny Urzàd Statystyczny3. Jest to klasyfikacja przejrzysta i nader praktyczna, 1

O. Lange, Ekonomia polityczna, PWN, Warszawa 1959, s. 15.

Ma∏a encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974, s. 872.

3 Skrócona klasyfikacja us∏ug, GUS, „Zeszyty Metodyczne” 1958, nr 58.

2

Us∏ugi produkcyjne dla rolnictwa i infrastruktura obszarów wiejskich

417

bowiem na jej podstawie gromadzone sà dane liczbowe o us∏ugach w Polsce. Wed∏ug tej klasyfikacji us∏ugi dzieli si´ z punktu widzenia kryterium ekonomicznego na: 1) us∏ugi produkcyjne, 2) us∏ugi konsumpcyjne (bytowe), 3) us∏ugi ogólnospo∏eczne.

Us∏ugi produkcyjne sà to czynnoÊci b´dàce wspó∏dzia∏aniem w procesie produkcji, ale nie tworzàce bezpoÊrednio dóbr, wykonywane przez jednostk´ gospodarczà na zlecenie innej jednostki gospodarczej.

Us∏ugi konsumpcyjne sà to wszelkie czynnoÊci zwiàzane bezpoÊrednio lub poÊrednio z zaspokojeniem potrzeb ludzkich. Sà one zatem czynnoÊciami zwiàzanymi z procesem konsumpcji indywidualnej i zbiorowej (np. us∏ugi pralnicze i fryzjerskie, ochrona zdrowia, oÊwiata, nauka itp.).

Us∏ugi ogólnospo∏eczne sà to czynnoÊci zaspokajajàce potrzeby porzàdkowo-organizacyjne gospodarki narodowej i spo∏eczeƒstwa jako ca∏oÊci (dzia∏alnoÊç instytucji finansowych i ubezpieczeniowych, wymiar sprawiedliwoÊci, bezpieczeƒstwo i ochrona narodowa oraz dzia∏alnoÊç organizacji politycznych i spo∏ecznych).

Systematyka us∏ug opracowana równie˝ przez GUS przy podziale na sfery i dzia∏y przyjmuje podzia∏ na us∏ugi: 1) w sferze produkcji materialnej, 2) w sferze dzia∏alnoÊci poza produkcjà materialnà.

1. Dzia∏ us∏ug materialnych O us∏ugi przemys∏owe, O us∏ugi w zakresie budownictwa, O us∏ugi w zakresie rolnictwa, O us∏ugi w zakresie leÊnictwa, O us∏ugi w zakresie transportu i ∏àcznoÊci, O us∏ugi w zakresie handlu, O pozosta∏e ga∏´zie us∏ug materialnych, O us∏ugi komunalne materialne.

2. Dzia∏ us∏ug niematerialnych O us∏ugi mieszkaniowe oraz us∏ugi komunalne niematerialne, O us∏ugi w zakresie nauki i rozwoju techniki, O us∏ugi w zakresie oÊwiaty i wychowania, O us∏ugi w zakresie kultury i sztuki, O us∏ugi w zakresie ochrony zdrowia i opieki spo∏ecznej, O us∏ugi w zakresie kultury fizycznej, turystyki, wypoczynku, O pozosta∏e bran˝e us∏ug niematerialnych, O us∏ugi w zakresie administracji paƒstwowej, wymiaru sprawiedliwoÊci i obrony narodowej,

30

Agrobiznes

30.1

Poj´cie agrobiznesu

Poj´cie „agrobiznes” pochodzi od angielskiego s∏owa agribusiness. W ogólnych zarysach jako kategoria ekonomiczna odpowiada ono poj´ciom „gospodarka ˝ywnoÊciowa” lub „kompleks gospodarki ˝ywnoÊciowej”.

Twórcà teorii agrobiznesu jest amerykaƒski ekonomista J.H. Davis1, który studiowa∏ wspó∏zale˝noÊci gospodarstw farmerskich z zaopatrzeniem i dystrybucjà produktów rolniczych oraz przemys∏em spo˝ywczym.

W 1955 r. po raz pierwszy u˝y∏ on i wprowadzi∏ do nauk ekonomicznych termin „agrobiznes” na konferencji naukowej w Bostonie w swoim referacie Business Responsibility and Market Farm Products (OdpowiedzialnoÊç biznesu a obrót produktami rolniczymi). Nast´pnie w 1956 r. w „Harvard Business” opublikowa∏ artyku∏ pt. From Agriculture to Agribusiness2 (Od rolnictwa do agrobiznesu).

Pe∏nà teori´ agrobiznesu przedstawi∏ J.H. Davis w ksià˝ce A Concept of Agribusiness, napisanej wspólnie z R.A. Goldbergiem, który opracowa∏ cz´Êç statystyczno-matematycznà 3. Dzie∏o to znane jest na ca∏ym Êwiecie i nale˝y do klasyki tej dziedziny nauki. Wed∏ug J.H. Davisa agrobiznes jako dzia∏ gospodarki narodowej sk∏ada si´ z trzech podstawowych (dzia∏ów) agregatów: 1

John Herbert Davis urodzi∏ si´ w 1904 r. na farmie w Martinsburgu w Stanie Missouri.

W 1935 r. uzyska∏ stopieƒ magistra ekonomiki w University of Minnesota. Pracowa∏ w Ministerstwie Rolnictwa USA (1941 r.), pe∏ni∏ funkcj´ generalnego sekretarza Rady Spó∏dzielni Farmerskich USA, nast´pnie w 1952 r. podjà∏ prac´ naukowà w Harvard University w Bostonie.

2 J. Rasiƒski, O teorii i g∏ównych zasadach agrobiznesu, w: Funkcjonowanie agrobiznesu, praca zbiorowa pod red. J. Fereƒca, WSRP, Siedlce 1995.

3 J.H. Davis, R.A. Goldberg, A Concept of Agribusiness, Harvard University, Boston 1957.

Agrobiznes

435

1) zaopatrzenia rolnictwa (supply aggregate), 2) rolnictwa (farming aggregate), 3) przetwarzania i dystrybucji ˝ywnoÊci (processing and distribution aggregate).

J. Rasiƒski pisze4, ˝e agrobiznes jest najwi´kszym dzia∏em gospodarki narodowej USA, wytwarzajàcym ponad 20% produktu narodowego, w którym zatrudnionych jest oko∏o 20 mln osób (tj. 21,1% ogó∏u zatrudnionych). Udzia∏ procentowy poszczególnych agregatów agrobiznesu w ogólnym zatrudnieniu w USA przedstawia si´ nast´pujàco (w %): O zaopatrzenie farm w Êrodki produkcji – 5,5 O czynnoÊci produkcyjne w farmach – 2,6 O przemys∏ spo˝ywczy i dystrybucja ˝ywnoÊci – 13,0 razem 21,1 Agrobiznes – jako kategoria ekonomiczna – polega na produkcji, przetwarzaniu i dystrybucji ˝ywnoÊci (na drodze od producenta do konsumenta) w Êcis∏ym powiàzaniu dochodowym (biznesowym) gospodarstw rolniczych, przemys∏u spo˝ywczego i obs∏ugi produkcyjnej gospodarki ˝ywnoÊciowej. Na podkreÊlenie zas∏uguje integracja gospodarstw rolniczych z zak∏adami przemys∏u spo˝ywczego, gdy˝ bez niej nie by∏oby agrobiznesu.

Wed∏ug A. Wosia, agrobiznes definiowany jest w trojaki sposób jako: 1) dziedzina aktywnoÊci podmiotów gospodarczych, 2) wyodr´bniony system gospodarki narodowej, 3) dziedzina wiedzy i badaƒ naukowych. „Agrobiznes jako subsystem gospodarki narodowej jest produktem historycznego procesu integrowania (za pomocà instrumentarium ekonomicznego) tych dzia∏alnoÊci (sfer gospodarki narodowej), które wczeÊniej zosta∏y wyodr´bnione w toku spo∏ecznego podzia∏u pracy. Proces ten rozpoczà∏ si´ w krajach wysoko rozwini´tych w latach pi´çdziesiàtych XX wieku i rozszerza si´ na inne kraje, w tym równie˝ Polsk´ (subsystem ten w Polsce nazywany by∏ kompleksem gospodarki ˝ywnoÊciowej bàdê krócej – kompleksem ˝ywnoÊciowym). W strukturze gospodarki narodowej wyodr´bnia si´ pewien subsystem, który stanowi sum´ wzajemnie ze sobà powiàzanych dzia∏alnoÊci (procesów produkcyjnych), a nie ca∏ych dzia∏ów gospodarki”5.

Wed∏ug J.H. Davisa i R.A. Goldberga agrobiznes oznacza ogólnà sum´ wszystkich operacji zwiàzanych z produkcjà i dystrybucjà materialnego zaopatrzenia farm, czynnoÊciami produkcyjnymi na farmach (magazynowanie) oraz przemys∏em przetwórczym opierajàcym si´ na produktach rolniczych6.

4

J. Rasiƒski, O teorii i g∏ównych zasadach.. , jw.

A. WoÊ, Agrobiznes, w: Encyklopedia biznesu, Fundacja Innowacje, Warszawa 1995, s. 1.

6 J.H. Davis, R.A. Goldberg, A Concept of Agribusiness, jw.

5

Za∏àczniki

Za∏àcznik 1.

Wspó∏czynniki przeliczeniowe produktów rolniczych na jednostki zbo˝owe.

Za∏àcznik 2.

Wspó∏czynniki do przeliczania inwentarza ˝ywego na sztuki du˝e, doros∏e, ˝ywieniowe i obornikowe.

Za∏àcznik 3.

Za∏àcznik 4.

Wskaêniki jednostkowej energoch∏onnoÊci skumulowanej noÊników, materia∏ów i Êrodków trwa∏ych.

WartoÊç pokarmowa pasz dla prze˝uwaczy.

Za∏àcznik 5.

Za∏àcznik 6.

WartoÊç pokarmowa pasz dla trzody chlewnej.

Zu˝ycie pasz przez inwentarz ˝ywy w latach 1995 i 1997.

Za∏àcznik 7.

Produkcja bia∏ka i jednostek pokarmowych owsianych z powierzchni 1 hektara niektórych roÊlin pastewnych.

Za∏àcznik 8.

Sposób wyodr´bniania typu produkcyjnego gospodarstwa rolniczego.

Za∏àcznik 9.

Formularz do obliczania kosztów eksploatacji maszyn rolniczych.

Za∏àcznik 10. Charakterystyczne cechy spó∏ek.

Za∏àcznik 11. Klasyfikacja spó∏ek prowadzàcych dzia∏alnoÊç gospodarczà w Polsce wed∏ug kodeksu handlowego z 1934 r. i kodeksu cywilnego z 1965 r. ze wskazaniami analogii do rozwiàzaƒ przyj´tych w krajach zachodnich.

Za∏àcznik 12. Powiàzania przedsi´biorstwa z otoczeniem w gospodarce rynkowej.

465

Za∏àczniki

Za∏àcznik 1

Wspó∏czynniki przeliczeniowe produktów rolniczych na jednostki zbo˝owe (wed∏ug E. Woermanna) Wyszczególnienie 1 q zbo˝a, kukurydzy, gryki 1 q grochu, bobiku, wyki, ∏ubinu 1 q ziemniaków 1 q p∏atków ziemniaczanych 1 q buraków cukrowych 1 q pe∏nowartoÊciowego suszu z buraków cukrowych 1 q cykorii 1 q buraków pastewnych, brukwi 1 q marchwi pastewnej 1 q rzepaku 1 q nasion maku i lnu 1 q nasion konopi 1 q cebuli 1 q szpinaku oraz innych warzyw liÊciastych 1 q kapusty bia∏ej, czerwonej, buraków çwik∏owych 1 q kalafiorów 1 q kalarepy 1 q stràczków grochu i zielonej fasoli 1 q siana ∏àkowego 1 q siana z koniczyny i lucerny 1 q s∏omy jarej 1 q s∏omy ozimej 1 q s∏omy grochowej 1 q lnu w∏óknistego (s∏omy nieodziarnionej) 1 q s∏omy lnianej 1 q konopi (s∏omy nieodziarnionej) 1 q s∏omy konopnej 1 q otràb zbo˝owych 1 q makuchu 1 q màczki rybnej, zwierz´cej, dro˝d˝y pastewnych 1 q koncentratu bia∏kowego 1 q suszonych wyt∏oków 1 q Êwie˝ych liÊci buraczanych 1 q suszu z liÊci buraczanych 1 hl mleka chudego na pasz´ 1 hl serwatki 1 hl wywaru 1 q nasion buraków cukrowych i pastewnych 1 q nasion koniczyny i lucerny 1 q nasion trawy 1 q nasion szpinaku i kminku

Wspó∏czynnik przeliczeniowy 1,00 1,50 0,25 1,00 0,25 1,00 0,25 0,10 0,15 2,00 2,50 1,40 0,30 0,15 0,15 0,30 0,20 0,30 0,40 0,50 0,15 0,10 0,25 1,00 0,70 0,70 0,50 0,80 1,40 1,60 1,50 0,70 0,10 0,80 0,30 0,10 0,07 5,00 5,00 5,00 3,00

466

Ekonomika i organizacja rolnictwa

cd. za∏àcznika 1 Wyszczególnienie 1 hl spirytusu (czysty alkohol) 1 hl mleka pe∏nego (3,3% t∏uszczu) 1 q t∏uszczu w odstawianym pe∏nym mleku 1 q Êmietany o 21% zawartoÊci t∏uszczu (chude mleko pozostaje w gospodarstwie) 1 q mas∏a o 82% t∏uszczu (mleko chude i maÊlanka pozostajà w gospodarstwie) 1 q ˝ywca bydl´cego (ciel´ta, m∏odzie˝ i doros∏e) 1 q ˝ywca Êwiƒskiego (prosi´ta, warchlaki, tuczniki) 1 q ˝ywca baraniego (wszystkie klasy wieku) bez we∏ny 1 q we∏ny chemicznie czystej 1 q we∏ny potnej 1 q ˝ywca drobiu 1 q jaj 100 sztuk jaj 1 q ryb 1 q ˝ywca koƒskiego Utrzymanie buhaja przez rok 1 sztuka du˝a byd∏a na pastwisku przez 180 dni Utrzymanie ogiera przez rok Utrzymanie knura przez rok

Wspó∏czynnik przeliczeniowy 2,00 0,70 21,00 2,75 10,50 6,00 5,00 6,00 100,00 40,00 6,00 5,00 0,25 6,00 7,00 20,00 6,00 30,00 9,00

Uwaga: Jednostk´ zbo˝owà opracowa∏ w Niemczech E. Woermann w 1944 r. jako przelicznik ró˝nych produktów na jednostki zbo˝owe. Miernik ten pos∏uguje si´ wartoÊcià skrobiowà i zawartoÊcià bia∏ka (gdzie zastosowano mno˝nik 2,5) przeci´tnà dla czterech gatunków zbó˝ – stàd jednostka zbo˝owa. Produktów zwierz´cych nie mo˝na przeliczyç na wartoÊci skrobiowe, wi´c ich wartoÊç w jednostkach zbo˝owych obliczano na podstawie wartoÊci pasz potrzebnych do ich wyprodukowania. Wskaêniki przeliczeniowe roÊlin innych ni˝ ˝ywnoÊciowe, jak konopie, ustalono na podstawie porównania wysokoÊci ich plonów z plonami roÊlin, które wymagajà takich samych gleb i wielkoÊci nak∏adów pracy. è ró d ∏ o: G. Blohm, Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych, PWRiL, Warszawa 1961; E. Woermann, Ernahrungswirtschaftliche Leistungsmass – stabe Mitt, Berlin 1946.

Bibliografia

Adamiecki K., Harmonizacja jako jedna z g∏ównych podstaw organizacji naukowej, „Przeglàd Techniczny” 1924, nr 49 i 52.

Adamiecki K., Nauka organizacji i jej rola w ˝yciu gospodarczym, Instytut Naukowej Organizacji, Warszawa 1932.

Adamiecki K., O istocie naukowej organizacji pracy, Ko∏o Naukowe Organizacji Studentów Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1938.

Adamowski Z., Podstawy ekonomiki i organizacji przedsi´biorstw rolnych, PWRiL, Warszawa 1977.

Agroekologiczne podstawy uprawy roÊlin, praca zbiorowa pod red. A. Listowskiego, PWN, Warszawa 1983.

Andersen F., Hansen H., Pillagaard P., Stryg P., Dansk Landbrug I 1985? Prognose over den danske landbrugsproduktions, Økonomisk Institut, København 1974.

Andreae B., Ekstensywnie organizowaç – intensywnie gospodarowaç, PWRiL, Warszawa 1976.

Andreae B., Gospodarstwo uproszczone, PWRiL, Warszawa 1967.

Andreae B., Organizacja i ekonomika produkcji roÊlinnej, PWRiL, Warszawa 1963.

Bal T. i in., Przedsi´biorstwo w gospodarce rynkowej. Zarzàdzanie – marketing – finanse, TNOiK, Rzeszów 1992.

Barker J., Marketing rolniczy, Wyd. Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznaƒ 1993.

Barteczek A., Integracyjna funkcja infrastruktury gospodarczej w Êwietle badaƒ nad GórnoÊlàskim Okr´giem Przemys∏owym, KPZK PAN, PWN, Warszawa 1977.

Bednarski L., Analiza finansowa w przedsi´biorstwie, PWE, Warszawa 1994.

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia, PWE, Warszawa 1993.

Bernacki A., Manteuffel R., åwiczenia z ekonomiki i organizacji przedsi´biorstw rolniczych. Projekt reorganizacji gospodarstwa rolniczego, Skrypt SGGW-AR, Warszawa 1978.

Bia∏ecki K., Elementy marketingu eksportowego, PWE, Warszawa 1977.

Bis K., Nowe elementy w kalkulacji kosztów produkcji zbó˝, IUNG, Pu∏awy 1993.

Blohm G., Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych, PWRiL, Warszawa 1961.

Blohm G., Ogólna ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1965.

484

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Boczar K., Kossut Z., Ekonomika handlu, PWE, Warszawa 1983.

Bradford L.A., Johnson G.L., Farm Management Analysis, New York 1953.

Brinkmann Th., Die Ökonomik des landwirtschaftlichen Betriebs, In: Grundriss der Sozialökonomik, Abt. VIII, Land und forstwirtschaftliche Produktion, Versicherungswesen, Tübingen 1922.

Bujak F., Rozwój gospodarczy Polski, Uniwersytet Jagieloƒski, Kraków 1925.

Castle E.N., Becker M.H., Zasady podejmowania decyzji w gospodarstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1971.

Cegielska E., Daƒczak A., ˚ywienie drobiu, w: Hodowla i u˝ytkowanie drobiu, praca zbiorowa pod red. E. Âwierczewskiej, SGGW, Warszawa 1993.

Ceglarek F., Reakcja buraka cukrowego uprawianego na glebie brunatnej w∏aÊciwej na deszczowanie i herbicydy, Rozprawa naukowa nr 17, Wyd. WSRP w Siedlcach, Siedlce 1987.

Cho∏aj H., Kontraktacja produktów rolnych. Studium ekonomiczne, PWE, Warszawa 1965.

ChróÊcielewski K., Ekonomika i organizacja rolnictwa, PWRiL, Warszawa 1983.

Clark G.B.,Simpson J.G., A Theoretical Approach to the Profit Maximization Problems in Farm Management, „Journal of Agricultural Economics”, 1960, Vol. XIII, No. 3.

Cromarty W.A., An Ekonometric Model of United States Agriculture, „Journal American Statistic Association” 1951, t. 54.

Csizmadia E., Gospodarka ˝ywnoÊciowa na W´grzech, PWRiL, Warszawa 1973.

Czerwiƒski A. i in., Organizacja i zarzàdzanie, Wyd. Uniwersytetu Gdaƒskiego, Gdaƒsk 1993.

Dani∏owska A., Z badaƒ nad kredytem w gospodarstwach rolnych, w: Mechanizm i infrastruktura rynku rolnego, cz.I, Wyd. „Jordan”, Warszawa 1994.

Davis J.H., Form Agriculture to Agribusiness, Harvard Business Reviev, Boston 1956.

Davis J.H., Goldberg R.A., A Concept of Agribusiness, Harvard University, Boston 1957.

Dàbrowski P., Rozwój infrastruktury us∏ugowo-przetwórczej i technicznej w skali gminy, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1978, nr 3.

Dàbrowski T., Metoda okreÊlenia stopnia specjalizacji produkcji w gospodarstwach ogrodniczych, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1971, nr 6.

D´bski S., Ekonomika i organizacja przedsi´biorstw, cz. I i II, WSiP, Warszawa 1994.

Dowgia∏∏o Z., Organizacja i zarzàdzanie przedsi´biorstwem rolniczym (Wybrane zagadnienia) Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin 1980.

Dowgia∏∏o Z., Praca kierownicza w przedsi´biorstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1977.

Dowgia∏∏o Z., Podstawy ekonomiki i organizacji produkcji zwierz´cej, Wyd. AR w Szczecinie, Szczecin 1990.

Dowgia∏∏o Z., Mandecki S., Ekonomika i organizacja produkcji zwierz´cej, PWN, Warszawa 1983.

Dyka S., Sackiewicz E., Handlowa obs∏uga rolnictwa, PWE, Warszawa 1978.

Dziedzic F., Wybrane zagadnienia metodologii i organizacji badaƒ nad rejonizacjà rolniczà, KP przy RM, „Zeszyty Ekonomiki Rolnictwa i Planowania” 1962, nr 31.

Bibliografia

485

Ekonomia rolnictwa, praca zbiorowa pod red. T. Rychlika, PWRiL, Warszawa 1977.

Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii, praca zbiorowa pod red. A. Wosia i F. Tomczaka, PWRiL, Warszawa 1983.

Emerson H., DwanaÊcie zasad wydajnoÊci, Instytut Naukowej Organizacji, Warszawa 1926.

Encyklopedia biznesu, Wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 1995.

Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL, Warszawa 1984.

Encyklopedia organizacji i zarzàdzania, PWE, Warszawa 1981.

Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1985.

Fayol H., Administracja przemys∏owa i ogólna oraz nauka o administracji w zastosowaniu do paƒstwa, Wydawnictwa Instytutu Naukowego Organizacji i Kierownictwa, Poznaƒ 1947.

Fedorowicz Z., Finanse w gospodarce socjalistycznej, PWE, Warszawa 1972.

Fereniec J., Analityczny opis gospodarstwa rolniczego, Wyd. WSRP w Siedlcach, Siedlce 1995.

Fereniec J., Transportowa obs∏uga rolnictwa w ramach kompleksu gospodarki ˝ywnoÊciowej, PWN, Warszawa 1976.

Fereniec J., Zarys ekonomiki i organizacji rolnictwa, cz. I, Wyd. WSRP w Siedlcach, Siedlce 1985; cz. II, Wyd. WSRP w Siedlcach, Siedlce 1995.

Fereniec J., Rasiƒski J., ¸´czycki K., Czajka D., Miroƒczuk A., Funkcjonowanie agrobiznesu, praca zbiorowa pod red. J. Fereƒca, WSRP, Siedlce 1995.

Fourastie J., La Grand Espoir du XX-me Siecle, Editions Gallimarol, Paris 1963.

Friedrichsmeier H., Management und Organisation, Wien 1989.

Gajewski J., Józwiak W., Zorychta K., Optymalne planowanie w przedsi´biorstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1970.

Gajewski J., Zastosowanie metody planowania programu w rolnictwie, PWRiL, Warszawa 1962.

Garbacik E., Ekonomika obrotu towarowego, PWE, Warszawa 1970.

Gaw´cki K., åwiczenia z ˝ywienia zwierzàt i paszoznawstwa, Skrypty AR w Poznaniu, Poznaƒ 1979.

Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsi´biorstwa, PWE, Warszawa 1995.

Gorza∏a G., Opis gospodarstwa rolniczego z elementami analizy, Wyd. AR w Lublinie, Lublin 1982.

Gorzelak E., Polityka agrarna, PWN, Warszawa 1980.

Górecki J. i in., Czynnik ludzki w kierowaniu gospodarstwem rolniczym, KER Wydzia∏u V Nauk Rolniczych i LeÊnych PAN, Warszawa 1969.

Górski J., Biesiada-Drzazga B., Witak B., Zasady i technika chowu drobiu m∏ode go i doros∏ego, w: Hodowla i u˝ytkowanie drobiu, praca zbiorowa pod red.

E. Âwierczewskiej, SGGW, Warszawa 1993.

Grabowski S., Ekonomika gospodarki ˝ywnoÊciowej, Wyd. Prywatnej Wy˝szej Szko∏y Businessu i Administracji, Warszawa 1996.

Grabowski S., Ekonomika rolnictwa. Analiza ekonomiczna, SGPiS, Warszawa 1975.

Grabowski S., Kapita∏ w rolnictwie polskim, Wyd. SGH, Warszawa 1992.

Grabowski S., Zagadnienia teoretyczno-metodologiczne specjalizacji w rolnictwie, Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., z. 212, Warszawa 1978.

486

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Grudniewska B. i in., Hodowla i u˝ytkowanie Êwiƒ, Wyd. AR-T w Olsztynie, Olsztyn 1994.

Guzewicz W. i in., Wyniki produkcyjno-ekonomiczne wielkoobszarowych gospodarstw powsta∏ych z majàtku by∏ych PGR, IERiG˚, Komunikaty, raporty, ekspertyzy 398, Warszawa 1996.

Hall P., Der isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und Nationalökonomie, Glasgow 1966.

Hartmanns E.H., Programme Hanning in Farm Management in the United States Raport by a Group of Experts OEEG, Paris 1958.

Heady E.O., Jensen H.R., Ekonomiczne zasady zarzàdzania gospodarstwem rolnym, PWRiL, Warszawa 1965.

Heijman W., Krzy˝anowska Z., G´dek S., Kowalski Z., Ekonomika rolnictwa. Zarys teorii, Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1997.

Hellwig Z., Schemat budowy prognozy statystycznej metodà wag harmonicznych, „Przeglàd Statystyczny” 1967, nr 2.

Herlemann H.H., Stamer H., Rolnictwo w dobie technizacji, PWRiL, Warszawa 1963.

Hershlag Z.Y., Oszcz´dnoÊci zewn´trzne za poÊrednictwem infrastruktury w modelu dwusektorowym, w: Problemy ekonomii, planowania i ekonometrii, PWN, Warszawa 1967.

Herse J. i in., Szczegó∏owa uprawa roÊlin, PWN, Warszawa 1986.

Hodowla i u˝ytkowanie drobiu, praca zbiorowa pod red. E. Âwierczewskiej, SGGW, Warszawa 1993.

Hoover E.M., Lokalizacja dzia∏alnoÊci gospodarczej, PWN, Warszawa 1962.

Hunek T., Wy˝ywienie, rolnictwo i wieÊ w Polsce, LSW, Warszawa 1975.

Ignar S. i in., Polityka agrarna, PWN, Warszawa 1968.

Isard W., Metody analizy regionalnej, PWE, Warszawa 1965.

Jeleƒski E., Ekonomika gospodarstw ch∏opskich, PWRiL, Warszawa 1971.

Je∏owiecki S., Owczarstwo wielkostadne, PWRiL, Warszawa 1960.

Jerzak M., Ekonomika i organizacja produkcji zwierz´cej, PAN, Warszawa–Poznaƒ 1974.

Jerzak M., Podstawowe poj´cia i zasady okreÊlania zagadnieƒ gospodarki paszowej, AR, Poznaƒ 1986.

Józwiak W., Wojtaszek Z., Materia∏y do çwiczeƒ z projektowania organizacji gospodarstwa rolniczego, cz. I, Metoda planowania programu, Skrypt SGGW-AR, Warszawa 1977.

Jurcewicz A., Koz∏owska B., Tomkiewicz E., Polityka rolna Wspólnoty Europejskiej w Êwietle ustawodawstwa i orzecznictwa, Wyd. Naukowe Scholer, Warszawa 1995.

Jurkowska-Skowronowa M., Kszta∏tujàcy si´ poziom pracy mi´dzy instytucjami us∏ugowymi a gospodarstwami ch∏opskimi, JER, Studia i Materia∏y, z. 352, Warszawa 1972.

Juszczak J., Zalewski W., Brzozowski A., Jasiorowski H., Kaczmarek A., Hodowla byd∏a, PWRiL, Warszawa 1986.

Kalkulacje kosztów produkcji roÊlinnej i zwierz´cej, praca zbiorowa pod red.

J. Chotkowskiego, Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1995.

Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Fundacja gospodarcza NSZZ SolidarnoÊç, Gdaƒsk 1992.

Bibliografia

487

Kamiƒski J. i in., åwiczenia z ˝ywienia zwierzàt i paszoznawstwa, Wyd. AR w Krakowie, Kraków 1991.

Kapusta F., Teoria agrobiznesu, Wyd. AE we Wroc∏awiu, Wroc∏aw 1998.

Kierul Z., Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych, PWRiL, Warszawa 1979.

Kierul Z., Ekonomika i organizacyjne aspekty upraszczania gospodarstw rolniczych, „Nowe Rolnictwo” 1971, nr 9 i 10.

Kierul Z., Wp∏yw mechanizacji na organizacj´ pracy i gospodarstw oraz na efektywnoÊç wybranych rodzajów dzia∏alnoÊci w rolnictwie, SGGW, Warszawa 1971, seria „Rozprawy Naukowe”, z. 7.

Kisiel R., Wykorzystanie funkcji produkcji do wyznaczania optymalnego nawo˝e nia, Wyd. AR–T, Olsztyn 1995.

Klasyfikacja gospodarki narodowej, „Zeszyty Metodyczne GUS” 1978, nr 25.

Klasyfikacja us∏ug, „Zeszyty Metodyczne GUS” 1976, nr 16.

Kleer J., Rola infrastruktury i oÊwiaty w rozwoju. Azja Radziecka–Azja, Centralna, „Ekonomista” 1967, nr 5.

Klein L.R., Golberer A.G., An Econometric Model of United States 1929–1953, Amsterdam 1953.

Klepacki B., Ekonomika i organizacja rolnictwa, WSiP, Warszawa 1998.

Klimczyk M., Zmiany w makroregionalnych obszarach planowania, „WiadomoÊci Statystyczne” 1983, nr 2.

K∏odziƒski M., DoÊwiadczenia wybranych krajów w promowaniu rozwoju terenów wiejskich, w: Ekonomiczne i spo∏eczne uwarunkowania i mo˝liwoÊci wielofunkcyjnego rozwoju wsi w Polsce, SGGW, Warszawa 1997.

Kohls R.L., Uhl J.N., Marketing of Agricultural Products, Macmillan Publishing Company, New York 1985.

Kopeç B., Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych w zarysie, PWRiL, Warszawa 1962.

Kopeç B., Nietupski T., Podstawy i metody podejmowania decyzji w gospodarstwach rolnych, PWRiL, Warszawa 1980.

Kopeç B., System gospodarczy jako wyznacznik struktury ekonomicznej rolnictwa w rejonie, „Zagadnienia Ekonomiki Rolne” 1958, nr 1.

Koszty i dochodowoÊç, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1993, nr 6.

Koszty i op∏acalnoÊç produkcji rolnej w Polsce, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1988, nr 5 (dodatek).

Kotarbiƒski T., Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wroc∏aw 1978.

Kozakiewicz J., Zbo˝a – organizacja i technologia produkcji, PWRiL, Warszawa 1971.

Ko˝uch A., Ekonomika i organizacja obrotu rolnego, WSiP, Warszawa 1997.

Kramer T., Rynek wiejski a proces industrializacji, PWN, Warszawa 1963.

Kubiak K., Ekonomika i organizacja gospodarstw ogrodniczych, WSiP, Warszawa 1998.

Kuciƒski K., Geografia ekonomiczna, Wyd. SGH, Warszawa 1994.

Kunczyƒski Z., Mechanizacja i racjonalizacja transportu w rolnictwie, PWRiL, Warszawa 1963.

Kwiecieƒ W., Metoda planowania programu w organizacji produkcji rolniczej, „Nowe Rolnictwo” 1965, nr 18.

Lachert Z., Zagadnienia ekonomiczne dotyczàce inwestycji budowlanych w przedsi´biorstwach rolnych w: Zagadnienia ekonomicznej efektywnoÊci inwestycji w rolnictwie, ZPPNR, z. 24, Warszawa 1960.

488

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Lange O., Ekonomia polityczna, PWN, Warszawa 1959.

Laur E., Ekonomia rolnictwa, Ossolineum, Lwów 1928.

Laur E., Wst´p do ekonomiki gospodarstwa wiejskiego, Ossolineum, Lwów 1929.

Lewandowski J., Materia∏y do çwiczeƒ z projektowania organizacji gospodarstwa rolniczego, cz.II, SGGW-AR, Warszawa 1980.

Lewandowski J., Materia∏y do çwiczeƒ z ekonomiki i organizacji, SGGW-AR, Warszawa 1979 (maszynopis).

Lewandowski L., Konwersatoria z ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych, PWN, Warszawa 1979.

Lewicki Cz., åwiczenia z ˝ywienia zwierzàt i paszoznawstwa, Wyd. AR-T w Olsztynie, Olsztyn 1981.

Liczkowski J., Ekonomika rolnictwa, PWN, Warszawa 1980.

Lista odmian roÊlin rolniczych 1996, Centralny OÊrodek Badania Odmian RoÊlin Uprawnych, S∏upia Wielka 1996.

Lösch A., Gospodarka przestrzenna, PWE, Warszawa 1961.

Ludwiczak J., Podstawy rachunku ekonomicznego w gospodarstwie rolnym, AR, Wroc∏aw 1981(skrypt). ¸aguna M. i in., Wybrane zagadnienia z podstaw ekonomiki rolnictwa, prawa rolnego i marketingu, Wyd. AR-T w Olsztynie, Olsztyn 1996.

Majerczyk-˚abówka K., System bankowo-kredytowy w rolnictwie, Wyd. Centrum Informacji Mened˝era, Warszawa 1993.

Makarski S., Adaptacja gospodarki ch∏opskiej i jej otoczenia do warunków rynkowych, IRWiR PAN, Warszawa 1994.

Makro- i mikroekonomia dla in˝ynierów, praca zbiorowa pod red. S. Marciniaka, PWN, Warszawa 1995.

Ma∏a encyklopedia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1961.

Ma∏y poradnik zarzàdzania gospodarstwem rolniczym, z. 1, IERiG˚, Warszawa 1994.

Maniecki F., Organizacja i planowanie pracy wykonawczej w gospodarstwie rolnym, PWRiL, Warszawa 1976.

Manteuffel R., åwiczenia z ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych, z. 1, SGGW, Warszawa 1970.

Manteuffel R., EfektywnoÊç inwestycji rolniczych, PWRiL, Warszawa 1963.

Manteuffel R., Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1979.

Manteuffel R., Ekonomika i organizacja pracy w rolnictwie, t. I. Ogólna ekono mika i organizacja pracy, SGGW, Warszawa 1967.

Manteuffel R., Ekonomika i organizacja pracy wykonawczej w gospodarstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1971.

Manteuffel R., Ekonomika skali produkcji, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1966, nr 3.

Manteuffel R., GodnoÊç zawodu rolnika, „Odrodzenie” 1983, nr 1.

Manteuffel R., Modyfikacja rachunku ekonomicznego w gospodarstwie rolniczym, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1984, nr 4.

Manteuffel R., Przysz∏oÊç rolnictwa, PWN, Warszawa 1979.

Manteuffel R., RachunkowoÊç rolnicza, t. I, Ksi´gowoÊç rolnicza (systemy, metody, technika), PWRiL, Warszawa 1961; t. II Koszty, wycena, kalkulacje, sprawozdawczoÊç, PWRiL, Warszawa 1964.

Bibliografia

489

Manteuffel R., Rolnictwo polskie w reformie, LSW, Warszawa 1983.

Manteuffel R., Zarzàdzanie i kierowanie przedsi´biorstwem rolniczym, PWN, Warszawa 1980.

Marchesnay M., Zarzàdzanie strategiczne. Geneza i rozwój, Wyd. Poltext, Warszawa 1994.

Marsza∏kowicz T., Metody programowania optymalnego w rolnictwie, PWE, Warszawa 1979.

Matuszewicz J., Matuszkiewicz P., RachunkowoÊç od podstaw, Finans-Servis, Warszawa 1995.

Micheda B., Analiza finansowa w gospodarce rynkowej, WSiP, Warszawa 1992.

Mi´kus K., Taksacja rolnicza, PWN, Poznaƒ 1971.

Mogilnicki E., Iwan B., Ekonomia i organizacja handlu rolniczego, PWN, Warszawa 1980.

Morrow J., Rób biznes, Published by Mor row Publishing, Warszawa 1991.

Moszczeƒski S., Gospodarstwo wiejskie a nauka, SGGW, Warszawa 1996.

Moszczeƒski S., Nowy sposób ujmowania kszta∏tu ziemi, PINGW, Warszawa 1927.

Moszczeƒski S., Racjonalizacja pracy w gospodarstwach wiejskich, PINGW, Warszawa 1934.

Moszczeƒski S., RachunkowoÊç gospodarstw wiejskich, PINGW, Warszawa 1947.

Nietupski T., Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw wobec wejÊcia Polski do Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, nr 331, Kraków 1998.

Niezgoda D., Wst´p do teorii procesu produkcyji w gospodarstwach rodzinnych, Wyd. AR w Lublinie, Lublin 1996.

Noniewicz Cz., Ekonomiczne zasady rozmieszczania nak∏adów w socjalizmie, UW, Warszawa 1971.

Noniewicz Cz., Wyk∏ady z ekonomiki rolnictwa, Dzia∏ Wyd. Filii UW w Bia∏ymstoku, Bia∏ystok 1986.

Normy ˝ywienia zwierzàt gospodarskich, PWRiL, Warszawa 1981.

Nowacki T., Mechanizacja rolnictwa, PWRiL, t. I, Warszawa 1982.

Nowacki T., Technologia prac maszynowych w rolnictwie, PWRiL, Warszawa 1978.

Nowak W., Geodezja gospodarcza, t. V, Warszawa 1955.

Nowoczesny chów zwierzàt, PWRiL, Warszawa 1986.

Obalski J., Zasady mi´dzynarodowego uk∏adu jednostek miar (SI), Wyd. Norma lizacyjne, Warszawa 1981.

Opaliƒski C., Chudzik B., Jab∏oƒski J., Ekonomika melioracji, PWRiL, Warszawa 1978.

Optymalizacja planu produkcji gospodarstwa rolnego, praca zbiorowa pod red.

T. Rychlika, PWE, Warszawa 1970.

Otoliƒski E., Organizacja przedsi´biorstwa rolniczego i jej projektowanie, PWRiL, Warszawa 1977.

Pappas J., Hirchey M., Managerial Economies, The Orycen Press, USA, 1990.

Podstawy rejonizacji produkcji roÊlinnej, ZPPNR, z. 224, PWRiL, Warszawa 1979.

Polityka regionalna w rozwoju obszarów wiejskich, Materia∏y z ogólnokrajowej konferencji 30–31 marca 1995 r., SGGW, Warszawa 1995.

Polityka rolna. Francuskie doÊwiadczenia. Polska problematyka, CEFFIC, Warszawa 1993.

490

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Ponikowski W., Projekt podzia∏u Polski na okr´gi rolnicze do podatku gruntowego, „Rolnictwo” 1937, nr 89.

Poradnik rolniczy, PWRiL, Warszawa 1988.

Potemkowska E. i in., Drobiarstwo, PWRiL, Warszawa 1975.

Praktikum po ekonomikie ˝iwotnowodstwa, praca zbiorowa, Izdatielstwo Ko∏os, Moskwa 1972.

Prandota W., Jak analizowaç gospodarstwo ch∏opskie, „Nowe Rolnictwo” 1969, nr 6.

Przestrzenne zró˝nicowanie zasiewów i pog∏owia zwierzàt gospodarskich, „Statystyka Polski” 1979, nr 109.

Pytkowski W., Ekonomika i organizacja gospodarstw, cz. III, WSR, Poznaƒ 1967.

Pytkowski W., Niektóre poj´cia z zakresu organizacji gospodarstw, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1964, nr 4.

Rachunek ekonomiczny w rolnictwie jako podstawa decyzji kierowniczych, ZPPNR, z. 85, PWRiL, Warszawa 1968.

Rasiƒski J., O teorii i g∏ównych zasadach agrobiznesu, w: J. Fereniec, J. Rosiƒski, K. ¸´czycki, D. Czajka, A. Miroƒczuk, Funkcjonowanie agrobiznesu, praca zbiorowa pod red. J. Fereƒca, WSRP, Siedlce 1995.

Reinstein J., Koszty jednostkowe, dochodowoÊç i op∏acalnoÊç produkcji rolnej w gospodarstwach indywidualnych w 1993 r., „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1994, nr 4–5.

Reisch E., Zeddies J., Wprowadzenie do ekonomiki i organizacji gospodarstw rolnych, Wyd. AR w Poznaniu, Poznaƒ 1995.

Ricardo D., Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, PWN, Warszawa 1957.

Rojewski M., Prognoza zasiewów i plonów czterech zbó˝ w Polsce, w: Problemy gospodarki zbo˝owej w Polsce, ZPPNR, z. 295, PWRiL, Warszawa 1985.

Rolnictwo i polityka rolna lat siedemdziesiàtych, praca zbiorowa pod redakcjà A. Wosia, PWRiL, Warszawa 1982.

Runowski H., Bagiƒski S., Kalkulacja kosztów i op∏acalnoÊci chowu trzody chlewnej, w: Kalkulacje kosztów produkcji roÊlinnej i zwierz´cej, Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa 1995.

Rust Ch.H., Miller B.R., Biznes plan. Sposób opracowania, Project Information Report, Series 9, Wyd. OÊrodka Doradztwa Rolniczego w P∏ocku, P∏ock 1992.

Rybicki Z., Przedsi´biorstwo w polskim systemie spo∏eczno-ekonomicznym , PWE, Warszawa 1967.

Rychlik T., Kosieradzki M., Podstawowe poj´cia w ekonomice rolnictwa, PWRiL, Warszawa 1981.

Schumacher E.F., Ma∏e jest pi´kne, PIW, Warszawa 1981.

Scott Ch.R., Reed J., Company Situation Analysis, w: Strategy Formulation and Implementation, The Uniersity of Alabama, Boston 1992.

Shepherd G.S., Analiza cen rolnych, PWRiL, Warszawa 1963.

Siemiƒski J., Zró˝nicowania infrastruktury obszarów wiejskich, IRWiR PAN, Warszawa 1992.

Sierpiƒska M., Jachna T., Ocena przedsi´biorstwa wed∏ug standardów Êwiatowych, PWN, Warszawa 1994.

Siegel J.G., Shim J.K., Hartman S.W., Przewodnik po finansach (201 narz´dzi podejmowania decyzji dla mened˝erów), PWN, Warszawa 1995.

Bibliografia

491

Skar˝yƒska A., Sadowska J., Koszty jednostkowe i dochodowoÊç produkcji rolniczej w gospodarstwach indywidualnych w 1997 roku, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1998, nr 4–5.

Skov N.A., Finanse i zarzàdzanie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1991.

S∏ownik ekonomiczny dla przedsi´biorcy w warunkach rynku, Znicz, Szczecin 1993.

Smith A., Badania nad naturà i przyczynami bogactwa narodów, PWN, Warszawa 1954.

Sobków C., Szczepaƒska E., Jaworowski P., Rachunek ekonomiczny w rolnictwie, ZPUMK, Toruƒ 1991.

Spó∏dzielczoÊç. Drogi transformacji do gospodarki rynkowej, praca zbiorowa pod red. S. Dyki, Wyd. SGH, Warszawa 1994.

Stachak S., Ekonomika i organizacja przedsi´biorstw rolnych, PWN, Warszawa 1983.

Stachak S., Âwit∏yk M., Zarzàdzanie przedsi´biorstwami rolniczymi, PWN, Warszawa 1998.

Steinmann H., Schreyögg G., Zarzàdzanie. Podstawy kierowania przedsi´biorstwem. Koncepcje, funkcje, przyk∏ady, Wyd. Politechniki Wroc∏awskiej, Wroc∏aw 1994.

Steczkowski J., Zasady i metody rejonizacji produkcji rolniczej , PWRiL, Warszawa 1966.

Stefaƒski J., EfektywnoÊç kompleksowa inwestycji, „Nowe Rolnictwo” 1960, nr 20.

Steffen G., Born D., Prowadzenie gospodarstw i przedsi´biorstw w rolnictwie, Ksià˝ka i Wiedza, Warszawa 1995.

Stelmach J., Organizacja gospodarstw rolniczych, PWRiL, Warszawa 1977.

Stelmach J., Maciejewski F., Ekonomika i organizacja gospodarstw rolniczych, PWRiL, Warszawa 1982.

Stoner J.A.F., Wankel Ch., Kierowanie, PWE, Warszawa 1994.

Szafraƒski J., RachunkowoÊç rolnicza, cz. I, PWRiL, Warszawa 1983.

Szeliga W. i in., Wybrane zagadnienia z chowu i hodowli owiec, Wyd. WSRP w Siedlcach, Siedlce 1989.

Sznejder M., ZdolnoÊç konkurencyjna polskiego sektora mleczarskiego, III Kongres SERiA, Wyd. AR-T w Olsztynie, Olsztyn 1996.

Taylor F., Zarzàdzanie warsztatem wytwórczym, INO, Warszawa 1926.

The New Encyclopaedia Britannica, Vol. 6, International Copyright Union, London 1993.

Thünen J.H., Der isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und National Ökonomie, Hamburg 1926 (wydanie polskie 1859).

Tomaszewski Z., Ekonomika rolnictwa w zarysie, PWRiL, Warszawa 1964.

Tomczak F., Podstawy ekonomiki i organizacji przedsi´biorstw rolnych, PWRiL, Warszawa 1973.

Tomczak F., Procesy dostosowawcze rodzinnych gospodarstw rolnych do warunków gospodarki rynkowej, SGH, Prace i materia∏y, nr 43, Warszawa 1994.

Tomczak F., System obs∏ugi produkcyjnej rolnictwa, PWRiL, Warszawa 1981.

Urban M., Ekonomika i organizacja gospodarstw rolnych, PWN, Warszawa 1981.

Urban M., Paszkiewicz M., Optymalne planowanie produkcji w gospodarstwie rolnym, PWN, Warszawa 1976.

492

Ekonomika i organizacja rolnictwa

Urban M., Technika stosowania metody planowania programu, „Nowe Rolnictwo” 1970, nr 3.

Vielrose E., Uogólnienie miar koncentracji na przypadek cech niemierzalnych, „Przeglàd Statystyczny” 1954, nr 3–4.

Weinschenck G., Optymalna organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1967.

Westermarck N., Hjelm L., Landbrukets Driftsekonomi, Stockholm–Oslo 1956.

Wi´ckowicz Z., Mrozowicki E., Podstawy prawne gospodarki nieruchomoÊciami, SRM, Wroc∏aw 1994.

Wilczyƒska K., Infrastruktura gospodarcza wsi i rolnictwa (Ekonomiczne studium problemu), Roczniki AR w Poznaniu. Rozprawy naukowe, z. 132, Poznaƒ 1983.

Wojciechowska B., Us∏ugi produkcyjne w procesie rekonstrukcji rolnictwa polskiego, PWRiL, Poznaƒ 1979.

Wojtaszek Z., åwiczenia z ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych. Kosz ty i kalkulacje rolnicze, SGGW-AR, Warszawa 1971.

Wojtaszek Z., Kryteria i mierniki klasyfikacji gospodarstw indywidualnych wed∏ug kierunków i stopni wielostronnoÊci produkcji, Roczniki Nauk Rolniczych, t. 78–79, Warszawa 1965.

Wojtaszek Z., Po˝àdane zmiany w strukturze i treÊci kszta∏cenia ekonomicznego w akademiach rolniczych, SGGW, „Studia, Materia∏y, Informacje” 1991, nr 4/52.

Wojtaszek Z., Programowanie produkcji roÊlin oleistych w gospodarstwach rolnych, Zak∏ad Wydawnictw CRS, Warszawa 1975.

Wojtaszek Z., Rachunek ekonomiczny bie˝àcy i perspektywiczny, „Nowoczesne Rolnictwo” 1996, nr 2 i 3.

Wojtaszek Z., Wykorzystanie analizy gospodarstwa indywidualnego w doradztwie organizacyjno-ekonomicznym, „S∏u˝ba Rolna” 1985, nr 1.

Wolszczan J., Elementy teorii transportu w zastosowaniu gospodarstwa rolnego, „Zeszyty Naukowe Politechniki Szczeciƒskiej” 1963, nr 41.

Wolszczan J., Transportoch∏onnoÊç rolnictwa, w: Transportoch∏onnoÊç gospodarki narodowej, WKi¸, Warszawa 1981.

WoÊ A., Agrobiznes. Makroekonomika, Wyd. Key Yext, Warszawa 1996.

WoÊ A., Ekonomiczne narz´dzia sterowania rolnictwem, PWN, Warszawa 1985.

WoÊ A., Kompleks gospodarki ˝ywnoÊciowej, „˚ycie Gospodarcze” 1974, nr 33.

WoÊ A., Metody matematyczne w organizacji gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1967.

WoÊ A., Podstawy agrobiznesu, Wyd. Prywatnej Wy˝szej Szko∏y Businessu i Administracji, Warszawa 1996.

WoÊ A., Prognoza przekszta∏ceƒ strukturalnych polskiego rolnictwa do roku 2020, IERiG˚, Warszawa 1996.

WoÊ A., Rachunek ekonomiczny w rolnictwie, PWRiL, Warszawa 1966.

WoÊ A., Tendencje rozwoju rolnictwa w warunkach rynkowych, SGH, Warszawa 1994.

WoÊ A., Zwiàzki rolnictwa z gospodarkà narodowà, PWRiL, Warszawa 1975.

WoÊ A., Zegar J., Gospodarka ˝ywnoÊciowa. Problemy ekonomiki i sterowania, PWE, Warszawa 1983.

Wójcicki Z., System maszyn rolniczych i leÊnych, IBMER, Warszawa 1982.

Bibliografia

493

Wójcicki Z. i in., Wskaêniki energoch∏onnoÊci niektórych produktów rolniczych, IBMER, Warszawa 1979.

Wyposa˝enie miast, gmin i miejscowoÊci wiejskich w podstawowe placówki i urzàdzenia, Biuro Spisów GUS, Warszawa 1979 (49 zeszytów).

Zalewski A., Gospodarka ˝ywnoÊciowa w Polsce, PWN, Warszawa 1981.

Zbiór zadaƒ z ekonomiki, organizacji i rachunkowoÊci gospodarstw rolniczych, PWRiL, Warszawa 1980.

Zieleniewski J., Organizacja i dzia∏anie na tle niektórych poj´ç ogólnych. Wybrane zagadnienia prakseologiczne, PAN, Warszawa 1962.

Zieleniewski J., Organizacja i zarzàdzanie, PWN, Warszawa 1969.

Zi´tara W., Podejmowanie decyzji w przedsi´biorstwie rolniczym, PWN, Warszawa 1980.

Zootechnika, t. I. PWRiL, Warszawa 1973. ˚uk J., Zadania organizacji pracy w gospodarstwie rolniczym, PWRiL, Warszawa 1986.

Jan Fereniec

Ekonomika i organizacja rolnictwa ISBN 83-87251-56-9

W ydawnictwo Key T ext