Ryzyko w eksporcie demo by keytext

Recenzent Prof. zw. dr hab. Ewa Kucharska-Stasiak

Projekt ok∏adki Tomasz Janda Jacek Tarasiewicz

Redaktor Ma∏gorzata Bednarkiewicz

Opracowanie typograficzne Anna Wojda

ISBN 978-83-87251-88-8

Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa tel. 022 632 11 39, 022 632 11 36, fax wew. 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

Spis treÊci

Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Istota ryzyka w dzia∏alnoÊci mi´dzynarodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.1. 1.2. 1.3. 1.4.

Poj´cie ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . èród∏a i uwarunkowania powstania ryzyka . . . . . Klasyfikacja ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ryzyko krajowe i zagraniczne eksportera . . . . . . . 1.4.1. Poj´cie przedsi´biorstwa eksportujàcego . . 1.4.2. èród∏a ryzyka w transakcjach eksportowych 1.4.3. Rodzaje ryzyka krajowego eksportera . . . . . 1.4.4. Rodzaje ryzyka zagranicznego eksportera . 1.5. Metody pomiaru ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5.1. Statystyczne metody pomiaru ryzyka . . . . . 1.5.2. Metody oceny ryzyka kraju . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. 11 . 16 . 19 . 24 . 24 . 27 . 28 . 33 . 39 . 39 . 43

2. Zabezpieczanie przed ryzykiem w eksporcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 2.1. Sposoby ograniczania ryzyka eksportu . . . . . . . . . . 2.1.1. Uzyskiwanie i zwi´kszanie zasobu informacji 2.1.2. Asymetria informacji i celów . . . . . . . . . . . . 2.2. Sposoby przeciwdzia∏ania ryzyku i ich klasyfikacja . 2.2.1. Ponoszenie ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Przenoszenie ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3. Ubezpieczenie od skutków ryzyka . . . . . . . . . 2.2.4. Ubezpieczenia transakcji eksportowych . . . . .

. . . . . . . .

. 51 . 51 . 55 . 59 . 60 . 64 . 67 . 71

3. Zarzàdzanie ryzykiem w przedsi´biorstwie eksportujàcym . . . . . . . . . . 83 3.1. Proces zarzàdzania ryzykiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Ewolucja zarzàdzania ryzykiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Zarzàdzanie ryzykiem kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1. Wybrane instrumenty ograniczania ryzyka kraju . . . . . . . 3.3.2. Ubezpieczenia i kredyty eksportowe w wybranych krajach

. . . . .

83 89 90 91 111

Spis treÊci

3.4. Zarzàdzanie ryzykiem prawnym i ryzykiem wykonania . . . . . . . . . . 116 3.5. Zarzàdzanie ryzykiem transportowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

4. Dzia∏alnoÊç eksportowa w obszarach o podwy˝szonym stopniu ryzyka . . 127 4.1. Obszary o podwy˝szonym stopniu ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Ryzyko nierynkowe w obszarach o podwy˝szonym stopniu ryzyka . . 4.3. Charakterystyka wybranych krajów o podwy˝szonym stopniu ryzyka 4.3.1. Federacja Rosyjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2. Ukraina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Praktyka zarzàdzania ryzykiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.1. Badania The Conference Board . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.2. Badania Marsh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.3. Badania FERMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. Bariery formalne i nieformalne w eksporcie do obszarów o podwy˝szonym stopniu ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

127 130 131 131 133 135 136 137 138 140

5. SkutecznoÊç zabezpieczania eksportu na rynkach o podwy˝szonym stostopniu ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 5.1. Cel, zakres i metodologia badaƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. SkutecznoÊç zabezpieczania i jej pomiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Analiza i ocena skutecznoÊci zabezpieczania przed ryzykiem w eksporcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.1. Identyfikacja stosowanych metod zabezpieczajàcych . . . . . . . 5.3.2. Zabezpieczanie eksportu za pomocà produktów KUKE S.A. . . 5.4. Czynniki warunkujàce skutecznoÊç wyboru sposobu zabezpieczania w eksporcie do obszarów o podwy˝szonym stopniu ryzyka . . . . . . .

149 151 155 155 157 161

Zakoƒczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

Wst´p

Jednym z g∏ównych czynników wskazywanych przez przedsi´biorców jako przeszkoda w prowadzeniu dzia∏alnoÊci eksportowej jest ró˝nego rodzaju ryzyko zwiàzane z prowadzeniem wymiany mi´dzynarodowej. Wyró˝niç mo˝na dwie zasadnicze grupy ryzyka, na które nara˝ony jest eksporter – ryzyko krajowe i zagraniczne. W zwiàzku z procesami transformacji politycznej i gospodarczej zachodzàcymi w krajach Europy Ârodkowo-Wschodniej od poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych region ten jest okreÊlany jako obszar o podwy˝szonym stopniu ryzyka. KoniecznoÊç aktywizacji eksportu wymaga dzia∏aƒ majàcych na celu ochron´ eksporterów przed niekorzystnymi skutkami jego oddzia∏ywania. Wybór i stosowanie metod zabezpieczajàcych transakcje eksportowe przed ryzykiem sà szczególnie istotne w odniesieniu do tych rynków. Najcz´Êciej wskazywanymi formami zabezpieczenia transakcji eksportowych przed ryzykiem sà: ❐ ponoszenie ryzyka oraz w∏asne pokrycie ryzyka przez wkalkulowanie go w cen´ lub tworzenie rezerwy; ❐ przeniesienie ryzyka przez kontrakt bàdê ubezpieczenie; ❐ kompensacja ryzyka; ❐ zmniejszenie ryzyka przez forfaiting, akredytyw´ dokumentowà bàdê za pomocà instrumentów pochodnych. Nale˝y podkreÊliç, ˝e brakuje szczegó∏owych badaƒ dotyczàcych skutecznoÊci tych form zabezpieczania transakcji eksportowych. Dotychczasowe, fragmentaryczne badania wykazujà, ˝e identyfikacja i zabezpieczanie ryzyka jest dzia∏aniem intuicyjnym, opartym na osobistych doÊwiadczeniach przedsi´biorców, niewykorzystujàcym systemowych instrumentów wspierajàcych eksport. Dotyczy to przede wszystkim ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw, które w coraz wi´kszym stopniu tworzà polski eksport. Przedmiotem badaƒ autora by∏a skutecznoÊç zabezpieczania eksportu w przedsi´biorstwach bran˝y papierniczej. Prognozy zu˝ycia papieru do 2010 r., zw∏aszcza w obszarze krajów Europy Ârodkowo-Wschodniej, wykazujà tendencj´ wzrostowà. Istnieje korelacja mi´dzy produktem krajowym brutto a zu˝yciem papieru na jednego mieszkaƒca, co stawia przemys∏ celulozowo-papierniczy wÊród bran˝ mogàcych w znacznym stopniu kszta∏towaç

Wst´p

wzrost gospodarczy kraju1. Tym samym istotnym elementem w dzia∏alnoÊci eksportowej tych przedsi´biorstw jest w coraz wi´kszym stopniu zabezpieczanie eksportu. Powy˝sze czynniki oraz wysoka dynamika eksportu wyrobów tego przemys∏u zarówno wÊród przedsi´biorstw polskich, jak i zagranicznych powodujà, i˝ zasadne wydaje si´ przyjćie bran˝y papierniczej jako reprezentatywnej do badania problematyki zabezpieczania eksportu na tych rynkach. Zasadniczymi problemami w podj´tych przez autork´ badaniach sà: ❐ wyjaÊnienie specyfiki ryzyka na rynkach o podwy˝szonym ryzyku; ❐ analiza sposobów zabezpieczania transakcji eksportowych, okreÊlenie istniejàcych i praktykowanych sposobów zabezpieczania transakcji eksportowych; ❐ wykorzystanie teoretycznych i praktycznych rozwiàzaƒ zarzàdzania ryzykiem w celu okreÊlenia warunków skutecznoÊci ró˝nych sposobów zabezpieczania transakcji eksportowych przed ryzykiem na tych rynkach; ❐ okreÊlenie skutecznych metod zabezpieczenia eksportu jako elementu kszta∏tujàcego konkurencyjnoÊç przedsi´biorstwa na badanych rynkach przez identyfikacj´ zespo∏u czynników jà kszta∏tujàcych. Dodatkowym argumentem podjćia tematu jest znikoma znajomoÊç problematyki zabezpieczania transakcji eksportowych przed ryzykiem w praktyce gospodarczej. Rozwa˝ania zawarte w pracy majà charakter poznawczy, badawczy oraz praktyczny. Zasadniczym celem poznawczym pracy jest przedstawienie literatury przedmiotu i wiedzy eksperckiej z zarzàdzania ryzykiem, zw∏aszcza w odniesieniu do zabezpieczania przed ryzykiem w dzia∏alnoÊci eksportowej, co zosta∏o zrealizowane w studiach literaturowych zaprezentowanych w rozdzia∏ach I–III. Cel praktyczny, wyra˝ony w charakterystyce czynników ryzyka dla wybranej grupy eksporterów w obszarach o podwy˝szonym stopniu ryzyka, przedstawiono w rozdziale IV. Celem badawczym natomiast jest próba empirycznej weryfikacji skutecznoÊci metod zabezpieczania przez zidentyfikowanie g∏ównych czynników warunkujàcych skuteczne zabezpieczanie eksportu w ró˝nych obszarach. W pracy zosta∏y zastosowane ró˝ne metody badawcze, zró˝nicowane i dostosowane do okreÊlonych potrzeb, w zale˝noÊci od realizowanego celu w poszczególnych etapach opracowania. Struktura pracy obejmuje cz´Êç teoretycznà (rozdzia∏y I–III) i empirycznà (rozdzia∏y IV–V). W cz´Êci teoretycznej przedstawiono kategori´ ryzyka ze szczególnym uwzgl´dnieniem tego pojćia w literaturze z dziedziny handlu zagranicznego. Kolejne rozdzia∏y cz´Êci teoretycznej prezentujà istniejàcy stan wiedzy 1 D. Clark, Tendencje do globalizacji w gospodarce i przemyÊle papierniczym, „Przeglàd Papierniczy”, paêdziernik 1998.

Wst´p

w zakresie form zabezpieczania transakcji eksportowych przed ryzykiem oraz ich miejsca w procesie zarzàdzania ryzykiem przedsi´biorstwa eksportujàcego. Teoretyczna analiza form przeciwdzia∏ania ryzyku uwzgl´dnia przede wszystkim ubezpieczenia eksportowe, które sà podstawowà formà zabezpieczania przed ryzykiem na badane rynki. W cz´Êci empirycznej naÊwietlono sytuacj´ przedsi´biorstw eksportujàcych do obszarów o podwy˝szonym stopniu ryzyka oraz wskazano g∏ówne bariery determinujàce poziom ryzyka eksportu. Zaprezentowane zosta∏y tak˝e praktykowane formy zabezpieczania przed ryzykiem transakcji eksportowych. W koƒcowej cz´Êci pracy przedstawiono wyniki analizy empirycznej dotyczàcej skutecznoÊci zabezpieczania eksportu w wyodr´bnionym obszarze. Zamiarem autorki by∏o jak najprostsze przedstawienie problemów, z którymi na wcià˝ zmieniajàcych si´ rynkach borykajà si´ przedsi´biorstwa prowadzàce wymian´ mi´dzynarodowà, oraz wskazanie przedsi´wzi´ç dzi´ki którym ich dzia∏ania mogà staç si´ bezpieczniejsze. JeÊli treÊci tej ksià˝ki zarówno w sferze aplikacyjnej, jak i poznawczej oka˝à si´ przydatne dla czytelnika, cel tej publikacji zostanie osiàgni´ty.

Istota ryzyka w dzia∏alnoÊci mi´dzynarodowej

1.1. Pojćie ryzyka ZmiennoÊç i z∏o˝onoÊç otoczenia powodujà, ˝e ryzyko mo˝na uznaç za powszechne zjawisko towarzyszàce ka˝dej dzia∏alnoÊci. Prowadzenie dzia∏alnoÊci gospodarczej wymaga od podmiotu gospodarujàcego podejmowania decyzji dotyczàcych przysz∏oÊci, których wynik nie jest pewny. NiepewnoÊç osiàgnićia przysz∏ych wyników, b´dàcych nast´pstwem decyzji, obarczona jest wić ryzykiem. Pojćie ryzyka nie ma w literaturze jednolitej definicji. Próbowano je definiowaç, opierajàc si´ na ró˝nych naukach i teoriach, m.in. na gruncie ekonomii, nauk prawnych, psychologii czy statystyki. Powsta∏a równie˝ teoria ryzyka oparta na rachunku prawdopodobieƒstwa, statystyce matematycznej i teorii procesów stochastycznych. èróde∏ pojćia „ryzyko” mo˝na si´ doszukiwaç we wczesnow∏oskim risicare, które oznacza oÊmieliç si´, stawiç czo∏o, odwa˝yç si´, lub nawet w greckim rhize, które oznacza op∏ynićie przylàdka, czyli Êmia∏y czyn. ¸aciƒskie s∏owo risicum oznacza szans´, prawdopodobieƒstwo wystàpienia zdarzenia pozytywnego lub negatywnego, sukcesu lub pora˝ki1. Ryzyko jest atrybutem wszelkich dzia∏aƒ. Rozumiane jest jako niepewnoÊç, niebezpieczeƒstwo, hazard, zagro˝enie, mo˝liwoÊç (prawdopodobieƒstwo) niezrealizowania celu bàdê osiàgnićia efektu zamierzonego w chwili podejmowania decyzji. Szczególnà uwag´ relacji ryzyka i niepewnoÊci poÊwića literatura z zakresu ubezpieczeƒ. Ró˝nice w podejÊciu do niego 1 èród∏a s∏owa ryzyko za: P.L. Bernstein, Niezwyk∏e dzieje ryzyka, WIG-Press, Warszawa 1997, s. XIX oraz R. Jakubowski, Teoria ryzyka. Stosunek do ryzyka a zachowania ludzkie, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wroc∏awiu, nr 777, Wroc∏aw 1997.

Istota ryzyka w dzia∏alnoÊci mi´dzynarodowej

pojawiajà si´ w takich kwestiach, jak np. relacje mi´dzy ryzykiem a niepewnoÊcià, rodzaje powstajàcych odchyleƒ (jednokierunkowe, ró˝nokierunkowe), przedmiot odniesienia (rzeczywistoÊç lub sytuacja; decyzja), mo˝liwoÊç dokonania pomiaru przez zastosowanie rachunku prawdopodobieƒstwa itp.2 Ryzyko – jak podkreÊlajà K.J. Arrow i E. Kulwicki – jest funkcjà niepewnoÊci, przy czym ma ona charakter prostej zale˝noÊci: im wi´kszy zakres niepewnoÊci, tym wi´ksze ryzyko, i odwrotnie3. W zale˝noÊci od sposobu pojmowania niepewnoÊci w literaturze wyró˝niç mo˝na nast´pujàce interpretacje ryzyka: ❐ ryzyko jako niepewnoÊç wystàpienia okreÊlonych skutków stanu natury: „Ryzyko jest obiektywnie wspó∏zale˝ne od subiektywnej niepewnoÊci (...) Ryzyko jest zobiektywizowanà niepewnoÊcià wystàpienia niepo˝àdanego zdarzenia4. Ryzyko zmienia si´ wraz z niepewnoÊcià, nie zaÊ ze stopniem prawdopodobieƒstwa”; ❐ niepewnoÊç mierzalnà okreÊlanà jako ryzyko oraz niemierzalnà – niepewnoÊç sensu stricto5. Powy˝szy podzia∏ jest wynikiem niemo˝noÊci zastosowania miar statystycznych do szacowania niepewnoÊci. Podobne stanowisko w interpretacji ryzyka zajmuje O. Lange6. W teorii ubezpieczeƒ ryzyko definiowane jest m.in. jako niepewnoÊç co do nastàpienia okreÊlonego zdarzenia w warunkach istnienia dwóch lub wi´kszej liczby mo˝liwoÊci. Z kolei I. Pfeffer wskazuje, i˝ ryzyko „...jest kombinacjà elementów hazardu i jest mierzone prawdopodobieƒstwem; niepewnoÊç jest mierzona przez poziom wiary. Ryzyko jest stanem Êwiata; niepewnoÊç jest stanem umys∏u7”. W.F. Samuelson i S.G. Marks uto˝samiajà niepewnoÊç z ryzykiem. „Istnieje ona wtedy, gdy wyst´puje wi´cej ni˝ jeden mo˝liwy wynik danej decyzji (...) im wi´ksze jest rozproszenie mo˝liwych wyników, tym wi´kszy stopieƒ niepewnoÊci”8. Analizujàc definicje ryzyka w aspekcie ekonomicznym, mo˝na wyró˝niç cztery podstawowe podejÊcia teoretyczne. 2

Z. Wilimowska, Czynniki ryzyka dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa, „Ekonomika i Organizacja Przedsi´biorstwa” 2001, nr 1. 3 B. Pietrzycka, Ryzyko i niepewnoÊç przedsi´wzi´ç rozwojowych, „Ekonomika i Organizacja Przedsi´biorstwa” 1998, nr 4. 4 A.H. Willet, The Economic Theory of Risk and Insurance, The University of Pennsylvania Press, Filadelfia 1951, s. 6. 5 F.H. Knight, Risk, Uncertainty and Profit, University of Chicago Press, Chicago–London 1986, s. 233. 6 O. Lange, Optymalne decyzje. Zasady programowania, PWN, Warszawa 1968. 7 I. Pfeffer, Insurance and Economic Theory, R.D. Irwin, Inc., Homewood, Illinois 1956, s. 42; T.T. Kaczmarek, Zarzàdzanie ryzykiem handlowym i finansowym dla praktyków, ODDK, Gdaƒsk 1999, s. 11. 8 W.F. Samuelson, S.G. Marks, Ekonomia mened˝erska, PWE, Warszawa 1998, s. 323.

Zabezpieczanie przed ryzykiem w eksporcie

2.1. Sposoby ograniczania ryzyka eksportu 2.1.1. Uzyskiwanie i zwi´kszanie zasobu informacji Sprawne funkcjonowanie przedsi´biorstwa w warunkach gospodarki rynkowej wymaga ciàg∏ej i szerokiej analizy otoczenia, która jest procesem obserwowania otoczenia w celu identyfikacji obecnych oraz przysz∏ych zagro˝eƒ i szans przedsi´biorstwa, mogàcych mieç wp∏yw na jego zdolnoÊç do osiàgania zamierzonych celów. Stàd uzyskiwanie odpowiedniego zbioru informacji i ich przetworzenie warunkuje skutecznoÊç podejmowanych decyzji. Proces rozpoznawania ryzyka mo˝na bowiem okreÊliç jako poszukiwanie êróde∏ informacji, uzyskiwanie informacji, wst´pnà ich selekcje, gromadzenie informacji u˝ytecznych i ich transfer wewnàtrz organizacji. Informacji jako noÊnikowi wiedzy o ryzyku w dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa zorientowanego mi´dzynarodowo trzeba postawiç wymagania aktualnoÊci, wiarygodnoÊci, pe∏noÊci i jednoczeÊnie selekcji1. Aktualna informacja musi byç dost´pna wtedy, kiedy mo˝e byç podstawà odpowiednich dzia∏aƒ mened˝era; nie musi to wcale oznaczaç, ˝e powinna byç dostarczona szybko. WiarygodnoÊç informacji przejawia si´ w dok∏adnoÊci odzwierciedlania rzeczywistoÊci. Kompletna informacja dostarcza mened˝erowi wszelkich potrzebnych mu faktów i szczegó∏ów. Niepe∏na informacja mo˝e prowadziç do b∏´dnej oceny stanu rzeczywistego przez mened˝era, a tym samym do b∏´dnej decyzji. Istotnà cechà informacji jest równie˝ jej selekcja w zale˝noÊci do potrzeb i warunków, w jakich dzia∏a mened˝er2. 1

P. Jedynak, J. Teczke, S. WyciÊlak, Zarzàdzanie ryzykiem w przedsi´biorstwach zorientowanych mi´dzynarodowo, Ksi´garnia Akademicka, Kraków 2001, s. 38. 2 Zob. R.W. Griffin, Podstawy zarzàdzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 676 i dalsze.

Zabezpieczanie przed ryzykiem w eksporcie

George P. Huber wskazuje trzy kategorie informacji istotnych w podejmowaniu decyzji: 1. Informacje podstawowe, tworzàce zasadniczà struktur´ sytuacji decyzyjnej, uzyskiwane w trakcie identyfikacji problemu i opracowywania wariantów. 2. Informacje precyzujàce, które ukierunkowujà podstawowe informacje i u∏atwiajà ocen´ wariantów. Jedne z tych informacji wskazujà prawdopodobieƒstwo przysz∏ych stanów natury oraz szanse rzeczywistego wystàpienia przewidywanych konsekwencji ka˝dej mo˝liwoÊci. Drugie z nich informujà o wzgl´dnym znaczeniu ka˝dego z kryteriów osiàgania celów organizacji. 3. Informacje o efektywnoÊci, czyli wyniku ró˝nych kierunków dzia∏ania. Jednym z ich sk∏adników jest korzyÊç lub strata dla organizacji wynikajàca z wyboru poszczególnych wariantów3. Informacja mo˝e spe∏niaç istotnà rol´ w ocenie dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa. Umo˝liwia m.in. ich ocen´ przez wyspecjalizowane instytucje publiczne (dotyczy to przede wszystkim sprawozdaƒ finansowych). Ponadto informacja finansowa i handlowa odgrywajà wa˝nà rol´ w procesie podejmowania decyzji w ró˝nego rodzaju transakcjach zwiàzanych z dzia∏alnoÊcià produkcyjno-handlowà. Podstawowe potrzeby informacyjne opracowane przez J. Ellisa i D. Williamsa przedstawiono w tablicy 2.1. W naukach o ubezpieczeniach za informacj´ gospodarczà uznaje si´ ka˝dà informacj´ czy wiadomoÊç, która jest wykorzystywana przy akceptowaniu przez ubezpieczyciela ryzyka w celu okreÊlenia jego poziomu oraz której powzi´cie mo˝e zmieniç istniejàcà decyzj´ ubezpieczyciela o akceptacji ryzyka. Sama informacja nie jest jeszcze wiedzà4. W dzia∏alnoÊci przedsi´biorstw charakterystyczne sà dwojakiego rodzaju sprz´˝enia informacyjno-decyzyjne. Polegajà one na tym, ˝e informacja jest tworzywem, z którego powstaje decyzja, natomiast podj´ta decyzja jest informacjà dla decyzji póêniejszych i dzia∏aƒ realizacyjnych5. Ze spe∏nieniem warunku pe∏noÊci informacji wià˝e si´ koncepcja silnych i s∏abych sygna∏ów wykorzystywana w definiowaniu systemów wczesnego ostrzegania i rozpoznania. Sygna∏y s∏abe to takie, które zawierajà nieprecyzyjne informacje o potencjalnie zagra˝ajàcych zdarzeniach lub tendencjach, a które mogà oddzia∏ywaç na przedsi´biorstwo w sposób istotny dla jego dalszego funkcjonowania6. 3

J.A.F. Stoner, Ch. Wankel, Kierowanie, PWE, Warszawa 1994, s. 138. J. Kukie∏ka, D. Poniewierka, Ubezpieczenia finansowe, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Warszawa 2003, s. 500. 5 W procesach decyzyjnych szczególne znaczenie majà informacje strategiczne (obejmujàce zagadnienia spo∏eczne, demograficzne, stosunków mi´dzynarodowych, kszta∏towania si´ kursów walutowych, stopy procentowej), a tak˝e informacje dotyczàce otoczenia, w którym przedsi´biorstwo funkcjonuje (obserwacja cen, podatków, konkurencji, popytu, struktury i kierunków przemian w bran˝y). 6 P. Jedynak, J. Teczke, S. WyciÊlak, Zarzàdzanie ryzykiem w przedsi´biorstwach..., jw., s. 38. 4

Zarzàdzanie ryzykiem w przedsi´biorstwie eksportujàcym

3.1. Proces zarzàdzania ryzykiem Ryzyko jest g∏ównym strategicznym problemem ka˝dej organizacji. Wspó∏czesne tendencje w pojmowaniu roli i miejsca ryzyka w procesie zarzàdzania organizacjà wskazujà na kompleksowe podejÊcie do ryzyka, gdy˝ pozwala ono na osiàgni´cie wi´kszych korzyÊci ni˝ podejÊcie selektywne. Zarzàdzanie ryzykiem obejmuje ryzyko wyst´pujàce we wszystkich procesach decyzyjnych przedsi´biorcy. Stàd musi ono byç traktowane jako element ca∏oÊciowego zarzàdzania przedsi´biorstwem. Jak wykazujà C.A. Williams Jr., M.L. Smith oraz P.C. Young zarzàdzanie w organizacji powinno spe∏niaç trzy zasadnicze funkcje: 1) zarzàdzania strategicznego; 2) zarzàdzania operacyjnego; 3) zarzàdzania ryzykiem. Zale˝noÊç t´ przedstawiono na rysunku 3.1. Na zarzàdzanie strategiczne sk∏adajà si´ dzia∏ania, które majà na celu ustalenie zadaƒ organizacji, jej celów i dà˝eƒ, przygotowanie planów strategicznych oraz procedur oceny stosowanych do pomiaru stopnia zaawansowania realizacji tych zadaƒ. Na zarzàdzanie operacyjne sk∏adajà si´ dzia∏ania mobilizujàce organizacj´ do takiej aktywnoÊci, która zapewni jej wykoananie zadaƒ. Natomiast na zarzàdzanie ryzykiem sk∏adajà si´ te dzia∏ania, które bezpoÊrednio u∏atwiajà realizacj´ zadaƒ organizacji1. Nale˝y podkreÊliç, i˝ tak zaprezentowane postrzeganie ww. funkcji uwypukla ich wzajemne przenikanie si´. 1 C.A. Williams Jr., M.L. Smith oraz P.C. Young, Zarzàdzanie ryzykiem a ubezpieczenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 58.

Zarzàdzanie ryzykiem w przedsi´biorstwie eksportujàcym

Zarzàdzanie ryzykiem (risk management) jest systemem metod i dzia∏aƒ zmierzajàcych do obni˝ania stopnia oddzia∏ywania ryzyka na funkcjonowanie podmiotu gospodarczego i podejmowania w tym celu optymalnych decyzji2. Rysunek 3.1. G∏ówne funkcje organizacji

Zarzàdzanie strategiczne

Zarzàdzanie operacyjne

Zarzàdzanie ryzykiem

èród∏o: C.A. Williams Jr., M.L. Smith oraz P.C. Young, Zarzàdzanie ryzykiem..., jw., s. 58.

W zarzàdzaniu ryzykiem wyró˝nia si´ dwa podejÊcia. Pierwsze, a zarazem najstarsze, wywodzàce si´ z obszaru angloj´zycznego, polega na traktowaniu zarzàdzania ryzykiem jako synonimu zarzàdzania ubezpieczeniami, ze szczególnym uwzgl´dnieniem metod transferu ryzyka przez ubezpieczenie. Drugie, bardziej kompleksowe, bli˝sze spojrzeniu z perspektywy europejskiej, traktuje zarzàdzanie ryzykiem jako cz´Êç zintegrowanego systemu zarzàdzania przedsi´biorstwem3. PodejÊcia te pozwalajà na wyró˝nienie nast´pujàcych koncepcji zarzàdzania ryzykiem: ❐ koncepcji risk management, w myÊl której zarzàdzanie ryzykiem oznacza kszta∏towanie polityki ryzyka w celu mo˝liwie korzystnego pokrycia ryzyka przez ubezpieczenie oraz obni˝k´ kosztów zwiàzanych z op∏acaniem sk∏adek ubezpieczeniowych przez stosowanie Êrodków zapobiegajàcych powstawaniu szkody; ❐ koncepcji risiko management, która zak∏ada traktowanie ryzyka towarzyszàcego procesom decyzyjnym w przedsi´biorstwie jako integralnego elementu zarzàdzania4. Zarzàdzanie ryzykiem jest rozpatrywane jako proces, czyli zespó∏ powiàzanych przyczynowo, nast´pujàcych po sobie dzia∏aƒ realizowanych w or2

S. Nahotko, Ryzyko ekonomiczne w dzia∏alnoÊci gospodarczej, Oficyna Wydawnicza OÊrodka Post´pu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2001, s. 95. 3 Tam˝e, s. 94. 4 Tam˝e.

Dzia∏alnoÊç eksportowa w obszarach o podwy˝szonym stopniu ryzyka

4.1. Obszary o podwy˝szonym stopniu ryzyka Przedmiotem rozwa˝aƒ w niniejszej pracy jest ryzyko wyst´pujàce w obszarach okreÊlanych jako charakteryzujàce si´ podwy˝szonym stopniem ryzyka. Literatura przedmiotu nie formu∏uje definicji precyzujàcej to poj´cie, jednak jest ono cz´sto stosowane podczas okreÊlania poziomu ryzyka kraju bàdê regionu. W praktyce wykorzystywane sà ró˝norodne metodologie oceny ryzyka, zale˝àce od jego charakteru, rodzaju instytucji dokonujàcej pomiaru czy rodzaju informacji, jakie chcemy uzyskaç przy u˝yciu danej miary. Tematyk´ pomiaru ryzyka w odniesieniu do dzia∏alnoÊci mi´dzynarodowej poruszono w rozdziale pierwszym. W odniesieniu do dzia∏alnoÊci eksportowej stosowana jest kategoryzacja poziomu ryzyka wynikajàca z pakietu Knaepena1 (dotyczy on pomiaru ryzyka przez instytucje dzia∏ajàce w ramach oficjalnego systemu wspierania eksportu). W pracy tej obszary o podwy˝szonym stopniu ryzyka b´dà definiowane w myÊl metodologii wynikajàcej w powy˝szego dokumentu. Pakiet Knaepena odzwierciedla art. 32 „Wytycznych oficjalnego wspierania kredytów eksportowych” (The Arrangement on Guidelines for Officially Supported Export Credits2). Zawiera wytyczne do sposobu naliczania premii za ryzyko pokrycia d∏ugoterminowych kosztów obs∏ugi i strat zwià1 The Knaepen Package: Guiding Principles for Setting Premia Fees under The Arrangement on Guidelines for Officially Supported Export Credits; www.oecd.org/dataoecd/ 59/4/1910218.pdf (15.12.2006) 2 Arrangement on Officially Supported Export Credits – 2005 REVISION (effective as of 1 December 2005), Organisation for Economic Co-operation and Development TD/ PG (2005) 38/ FINAL http://webdomino1.oecd.org/olis/2005doc.nsf/Linkto/td-pg(2005)38-final (20.01.2007).

127

Dzia∏alnoÊç eksportowa w obszarach o podwy˝szonym stopniu ryzyka

zanych z zarzàdzaniem kredytami eksportowymi. Jednym z g∏ównych elementów pakietu Knaepena jest system oceniania ryzyka kredytowego kraju i sposobu klasyfikowania krajów na osiem kategorii ryzyka (0–7)3. Metoda klasyfikacji ryzyka kraju mierzy ryzyko kredytu kraju, tzn. zdolnoÊç kraju do obs∏ugi d∏ugu zewn´trznego4. Sk∏adajà si´ na nià dwa komponenty: model oceny ryzyka kraju (Country Risk Assessment Model – CRAM)5, za pomocà którego dokonuje si´ oceny iloÊciowej (g∏ównymi zmiennymi poddawanymi analizie sà doÊwiadczenia zwiàzane z p∏atnoÊciami krajów cz∏onkowskich, które przyj´∏y wytyczne, finansowa i ekonomiczna kondycja kraju), oraz ocena jakoÊciowa, która uwzgl´dnia m.in. ryzyko kraju i inne nieuwzgl´dnione w CRAM czynniki ryzyka. Kategoryzacj´ odnoszàcà si´ do powy˝szych wytycznych odnaleêç mo˝na m.in. w metodologii oceny ryzyka stosowanej przez takie instytucje, jak COFACE czy HERMES. W tablicy 4.1. przybli˝ono kategorie ryzyka kredytowego kraju wed∏ug COFACE. Analizie poddane zosta∏y kraje regionu Europy Ârodkowo-Wschodniej (tablica 4.2). Przyjmujàc powy˝sze wyró˝nienie w odniesieniu do ryzyka kraju, zidentyfikowano kraje tego obszaru charakteryzujàce si´ podwy˝szonym stopniem ryzyka. Z uwagi na znaczny udzia∏ w eksporcie Polski Federacji Rosyjskiej (szósta pozycja pod wzgl´dem wielkoÊci realizowanego eksportu w 2005 r.) i Ukrainy (dziewiàta w analogicznym okresie) w dalszej analizie uwzgl´dniono oba te kraje.

3 Kraje OECD o wysokim dochodzie, okreÊlane co roku przez Bank Âwiatowy wed∏ug wskaênika PNB na 1 mieszkaƒca, klasyfikowane sà jako nale˝àce do kategorii 0. Najwy˝szy poziom ryzyka kredytowego kraju oznacza 7. 4 Zgodnie z art. 25 wytycznych na ryzyko kredytowe kraju sk∏ada si´ pi´ç elementów: – wydanie dekretu o generalnym moratorium p∏atniczym przez rzàd kupujàcego/kredytobiorcy/gwaranta lub przez agencj´ paƒstwowà, przez którà dokonywana jest sp∏ata; – wydarzenia polityczne i/lub trudnoÊci gospodarcze, powsta∏e poza krajem powiadamiajàcym uczestnika lub Êrodki prawne/administracyjne podj´te poza krajem powiadamiajàcym uczestnika, uniemo˝liwiajàce lub opóêniajàce przekazanie Êrodków p∏atnych zgodnie z warunkami kredytu; – przepisy prawne przyj´te w kraju kupujàcego/kredytobiorcy uznajàce p∏atnoÊci dokonane w walucie lokalnej za prawomocnà sp∏at´ kredytu, niezale˝nie od tego, ˝e w wyniku wahaƒ kursów wymiany sp∏aty takie, po przeliczeniu na walut´ kredytu, nie pokrywajà kwoty zad∏u˝enia na dzieƒ transferu Êrodków; – jakiekolwiek inne Êrodki lub decyzje rzàdu obcego paƒstwa uniemo˝liwiajàce dokonywanie p∏atnoÊci zgodnie z warunkami kredytu; – przypadki si∏y wy˝szej wyst´pujàce poza granicami kraju powiadamiajàcego uczestnika, np. wojna (w tym wojna domowa), wyw∏aszczenie, rewolucja, zamieszki, niepokoje spo∏eczne, cyklony, powodzie, trz´sienia ziemi, wybuchy wulkanów, fale p∏ywowe oraz wypadki jàdrowe. 5 Metodologia CRAM jest poufna i nie jest publikowana.

128

SkutecznoÊç zabezpieczania eksportu na rynkach o podwy˝szonym stopniu ryzyka

5.1. Cel, zakres i metodologia badaƒ Przeprowadzone badania empiryczne mia∏y na celu analiz´ wybranych praktycznych aspektów skutecznoÊci zabezpieczania eksportu do krajów o podwy˝szonym stopniu ryzyka. Stanowi∏y one prób´ jakoÊciowego okreÊlenia skutecznoÊci poszczególnych metod zabezpieczania ryzyka przez okreÊlenie wp∏ywu poszczególnych grup czynników na wybór sposobu zabezpieczania transakcji eksportowych. Celowi nadrz´dnemu zosta∏y podporzàdkowane nast´pujàce zadania badawcze: 1) identyfikacja i analiza typów ryzyka w eksporcie do obszarów o ró˝nym stopniu ryzyka; 2) analiza metod zabezpieczania transakcji eksportowych pod kàtem wyodr´bnienia cech warunkujàcych ich skutecznoÊç w zale˝noÊci od poziomu ryzyka danego obszaru; 3) wyodr´bnienie sposobów zabezpieczenia, które skutecznie ograniczajà ryzyko eksportera w obszarach o podwy˝szonym ryzyku. Materia∏ statystyczny do badaƒ zosta∏ zgromadzony za pomocà badaƒ cz´Êciowych realizowanych metodà doboru celowo-losowego zbiorowoÊci statystycznej przedsi´biorstw prowadzàcych dzia∏alnoÊç eksportowà. Wybór celowy jednostek do próby badawczej opiera∏ si´ na subiektywnym wyborze przedsi´biorstw jako jednostek „typowych” wed∏ug kryterium bran˝owego (klasyfikacja EKD), wielkoÊci przedsi´biorstwa, prowadzenia dzia∏alnoÊci eksportowej oraz kierunków eksportu. Badaniami obj´to przedsi´biorstwa nale˝àce do bran˝y papierniczej z uwagi na ich udzia∏ w tworzeniu polskiego eksportu do interesujàcego obszaru. Dodatkowym argumentem za wyborem bran˝y by∏ jej znaczny udzia∏

149

SkutecznoÊç zabezpieczania eksportu na rynkach o podwy˝szonym stopniu ryzyka

w stosowaniu zabezpieczeƒ w transakcjach eksportowych wynikajàcy z danych KUKE S.A. CelowoÊç wyboru próby badawczej pozwoli∏a na wy∏onienie podmiotów o zró˝nicowanej strukturze, obrazujàcych rzeczywistà struktur´ bran˝y. LosowoÊç wyboru próby przejawia∏a si´ z kolei w tym, ˝e badania przeprowadzono na losowo wybranych przedsi´biorstwach, wed∏ug nast´pujàcych kryteriów: ❐ prowadzenie dzia∏alnoÊci eksportowej przynajmniej od 1999 r. lub d∏u˝ej; ❐ udzia∏ sprzeda˝y eksportowej w sprzeda˝y ogó∏em powy˝ej 5%; ❐ eksport ukierunkowany na rynki o podwy˝szonym stopniu ryzyka. Nale˝y zaznaczyç, ˝e na 36 wytypowanych do badaƒ jednostek zgod´ na udzia∏ w badaniach wyrazi∏o 10 przedsi´biorstw i te zosta∏y poddane analizie1. Badania przeprowadzono metodà mieszanà, ankietowo-monograficznà. Podstawowà technikà badawczà by∏a procedura ankietyzacji. Uzyskane informacje pochodzà od cz∏onków zarzàdu analizowanych przedsi´biorstw, cz∏onków rad nadzorczych, kadry mened˝erskiej wy˝szych szczebli oraz specjalistów bezpoÊrednio odpowiedzialnych za dzia∏alnoÊç eksportowà i jej zabezpieczanie. Ankietyzacja i wywiady w wyselekcjonowanych przedsi´biorstwach przeprowadzone by∏y w dwóch etapach. Etap pierwszy – badania pilota˝owe przeprowadzono w II kwartale 2002 r. W drugim etapie (IV kwarta∏ 2003 r. i I kwarta∏ 2004 r.) przeprowadzono badania w∏aÊciwe. W analizie materia∏u statystycznego uwzgl´dniono po˝àdane z punktu widzenia celu i zadaƒ badawczych przekroje: ❐ ÊwiadomoÊç potrzeby zabezpieczenia eksportu – odsetek firm, w których funkcjonuje dzia∏ (osoby) odpowiedzialny za zabezpieczanie eksportu (w przekroju przedsi´biorstwa, formy organizacyjno-prawnej, formy prowadzenia dzia∏alnoÊci eksportowej); ❐ rodzaje stosowanych zabezpieczeƒ – odsetek firm wykorzystujàcych poszczególne metody zabezpieczania (wed∏ug formy zabezpieczania, obszaru eksportu); ❐ charakter ryzyka w ró˝nych obszarach eksportowych – odsetek firm wykorzystujàcych odmienne sposoby zabezpieczania w obszarach o podwy˝szonym stopniu ryzyka; ❐ przyczyny wykorzystania metod zabezpieczajàcych – rozk∏ad procentowy wyselekcjonowanych czynników wed∏ug grup przyczyn (egzogenicznych, endogenicznych); ❐ skutecznoÊç wykorzystywania metod zabezpieczajàcych – rozk∏ad statystyczny firm wed∏ug skutecznoÊci wskazanych przez nie metod. 1 Autorka jest Êwiadoma, ˝e ze wzgl´du na liczebnoÊç próby badanej populacji, nie mo˝na mówiç o reprezentatywnoÊci w rozumieniu statystycznym.

150

Zakoƒczenie

Zasadniczym przedmiotem podj´tych badaƒ by∏o okreÊlenie skutecznych sposobów zabezpieczania przed ryzykiem w eksporcie do obszarów o podwy˝szonym stopniu ryzyka. Dokonano tego zarówno w kontekÊcie praktykowanych form ograniczania ryzyka, jak i przez wskazanie zespo∏u czynników, które je warunkujà. Jak podkreÊlono we wst´pie, problematyka ta jest w literaturze polskiej niedostatecznie rozwini´ta, zw∏aszcza w odniesieniu do ograniczania ryzyka w eksporcie do obszarów o podwy˝szonym stopniu ryzyka. Dotyczy to równie˝ praktyki zabezpieczania przed nim w przedsi´biorstwach eksportujàcych. Z raportów ekspertów KUKE S.A. oraz NBP wynika, ˝e dzia∏ania w zakresie zabezpieczania eksportu w przedsi´biorstwach polskich majà bardziej charakter intuicyjny ni˝ planowo zorganizowanych dzia∏aƒ profilaktycznych, co w pe∏ni potwierdzajà badania autorki. Cz´sto sprowadzajà si´ one do ˝àdania przedp∏at od importerów, co przy coraz wi´kszym zasi´gu kredytu kupieckiego w handlu mi´dzynarodowym znaczàco obni˝a konkurencyjnoÊç polskich podmiotów eksportujàcych. Powszechnym zjawiskiem jest równie˝ uÊwiadamianie sobie przez eksporterów rozmaitych êróde∏ ryzyka i potrzeby jego ograniczania. Przedsi´biorstwa zgrupowane w wybranej do badaƒ bran˝y charakteryzujà si´ jednym z wy˝szych poziomów uÊwiadamiania sobie koniecznoÊci zabezpieczania przed ryzykiem. Przeprowadzona analiza badawcza pozwoli∏a na wyodr´bnienie czynników determinujàcych skuteczne metody zabezpieczania transakcji eksportowych w obszarach o ró˝nym poziomie ryzyka. Ponadto wyodr´bniono i zanalizowano na podstawie studiów literaturowych i badaƒ empirycznych rodzaje ryzyka w eksporcie do krajów o podwy˝szonym stopniu ryzyka. WÊród rodzajów ryzyka, wynikajàcych zarówno z otoczenia krajowego, jak i zagranicznego eksportera, typowo bran˝owe ryzyko nie mia∏o w badanej grupie przedsi´biorstw decydujàcego znaczenia. Na podstawie analizy danych empirycznych ustalono, które grupy czynników majà zasadnicze znaczenie przy wyborze metod zabezpieczania eksportu. Kryteria oceny skutecznoÊci sposobów zabezpieczania, a tak˝e spo-

175

Zakoƒczenie

sób klasyfikacji potencjalnych czynników jà determinujàcych wyodr´bniono g∏ównie na podstawie studiów literaturowych. Z uwagi na to, ˝e uzyskane dane mia∏y charakter jakoÊciowy, do potrzeb zidentyfikowania skutecznych sposobów zabezpieczania wykorzystano metod´ analizy cz´stoÊci. Przyj´to tak˝e, ˝e skutecznoÊç sposobu zabezpieczania jest funkcjà czynników go determinujàcych. Czynniki te wyodr´bniono wed∏ug nast´pujàcych etapów: 1. WÊród czynników kszta∏tujàcych sposób zabezpieczania wyró˝niono czynniki determinujàce wybór metody zabezpieczania oraz sposobu zap∏aty (przyjmujàc, ˝e forma zap∏aty w eksporcie mo˝e tak˝e chroniç interesy eksportera i importera). 2. WÊród czynników kszta∏tujàcych wybór metody zabezpieczania wyró˝niono czynniki o charakterze bezpoÊrednim i poÊrednim. 3. WÊród czynników kszta∏tujàcych wybór sposobu zap∏aty wyodr´bniono czynniki o charakterze makroekonomicznym oraz bran˝owym. Nale˝y podkreÊliç, ˝e czynniki te uwzgl´dniajà w zabezpieczaniu transakcji eksportowych zarówno zagro˝enia wynikajàce z otoczenia krajowego, jak i zagranicznego eksportera. Analiz´ czynników przeprowadzono w odniesieniu do czterech, wyodr´bnionych pod wzgl´dem poziomu ryzyka, obszarów eksportu. Przeprowadzone badania potwierdzi∏y, i˝ skuteczny sposób zabezpieczania eksportu, b´dàcy funkcjà czynników ryzyka, umo˝liwia zmniejszenie ryzyka eksportu przedsi´biorstwa do krajów o podwy˝szonym ryzyku. Ponadto w badaniach na wybranej próbie przedsi´biorstw bran˝y papierniczej wykazano, ˝e poziom ryzyka danego obszaru eksportowego kszta∏tuje wybór sposobu zabezpieczania. Im jest on wy˝szy, tym wi´ksze znaczenie majà czynniki kszta∏tujàce wybór metody zabezpieczania, a mniejsze – sposób zap∏aty w eksporcie. G∏ównymi czynnikami stanowiàcymi o skutecznoÊci sposobu zabezpieczania sà przede wszystkim takie elementy, jak poziom podejmowanego ryzyka, szybkoÊç uzyskania ochrony oraz stopieƒ skomplikowania procedury uzyskania ochrony. Natomiast wÊród czynników rynkowo-bran˝owych najistotniejszymi sà standing finansowy kontrahenta i koniunktura na danym rynku. Obszar eksportu determinuje wybór metody zabezpieczania oraz sposobu zap∏aty. Jako najskuteczniejsze metody zabezpieczania badane przedsi´biorstwa wskaza∏y ubezpieczenie od ryzyka handlowego, ubezpieczenie przy wykorzystaniu instrumentów KUKE S.A., wykorzystanie instrumentów pochodnych oraz klauzul transportowych. PodkreÊliç nale˝y szczególnà rol´ instrumentów KUKE S.A., które by∏y wskazywane jako najistotniejsze w eksporcie do nowo przyj´tych krajów UE oraz do krajów WNP. Wnioskowaç nale˝y zatem, ˝e rzàdowe wspieranie eksportu odgrywa w zabezpieczaniu eksportu w wy˝ej wskazanych obszarach istotnà rol´. Do najcz´Êciej wykorzystywanych produktów KUKE S.A. nale˝à instrumenty zabezpieczajàce krótkoterminowe nale˝noÊci eksportowe (np. polisa obrotowa). Porównanie z badaniami dotyczàcymi wykorzystywania instrumentów

176

Zakoƒczenie

oferowanych przez KUKE S.A. przeprowadzonymi przez IKCHZ dostarczy∏o nast´pujàcych wniosków: ❐ w badanych podmiotach za g∏ównà form´ zabezpieczania uznano ubezpieczenie, natomiast pomini´to rol´ gwarancji ubezpieczeniowych; ❐ w eksporcie do krajów WNP badane podmioty nie wykazywa∏y zainteresowania specjalnymi programami do tego obszaru. W pracy udowodniono równie˝ ci´˝ar wp∏ywu analizowanych czynników na wybór sposobu zabezpieczania. Za du˝o istotniejsze respondenci uznali czynniki kszta∏tujàce wybór sposobu zap∏aty ni˝ metody zabezpieczania. Prawid∏owoÊç ta by∏a obserwowana we wszystkich analizowanych obszarach. Wskazuje to, i˝ forma zap∏aty jest sposobem cz´Êciej wykorzystywanym i w ocenie badanych podmiotów skuteczniejszym ni˝ metody zabezpieczania. Przeprowadzone weryfikacje przyj´tych problemów badawczych poszerzajà wiedz´ na temat podejmowania decyzji w g∏ównych obszarach zarzàdzania ryzykiem w przedsi´biorstwie eksportujàcym, dotyczàcych zabezpieczania transakcji eksportowych. W opinii autorki analiza przedstawionego materia∏u statystycznego mo˝e stanowiç êród∏o informacji dla kadr zarzàdzajàcych w przedsi´biorstwach eksportujàcych do obszarów o podwy˝szonym stopniu ryzyka.

Bibliografia

Albaum G., Duerr E., Dowd L., International Marketing and Export Management, Addison-Wesley Publishing Comapany, Wokingham 1989. Analiza i metody zmniejszania ryzyka w polskim systemie ubezpieczeƒ majàtkowych, W. Ronka-Chmielowiec (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wroc∏awiu, Wroc∏aw 1998. Ansoff H.I., Managing Surprise and Discontinuity – Strategic Response to Weak Signals, w: H.B. Thorelli, The Strategic Planning Imperative, Indiana University Press Bloomington, Indiana 1977. Arrangement on Officially Supported Export Credits, Organization for Economic Co-operation and Development, 2005, No. 38. Basel Committee on Banking Supervision, International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards, Bank for International Settlements, June 2004. Bednarczyk T., Kredytowanie i ubezpieczenie transakcji eksportowych jako elementy polityki proeksportowej, „Ekonomista” 1998, nr 5–6. Bednarczyk T.H., Instrumenty wspierania eksportu. Kredyty i ubezpieczenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Berenson M.L., Levine D.M., Krehbiel T.C., Basic Business Statistics: Concepts and Applications, Prentice Hall, New York 2003. Bernstein P.L., Niezwyk∏e dzieje ryzyka, WIG-Press, Warszawa 1997. Bia∏ecki K.P., Dorosz A., Januszkiewicz W., S∏ownik handlu zagranicznego, PWE, Warszawa 1993. Bia∏ecki K.P., Operacje handlu zagranicznego, PWE, Warszawa 1999. „Biuletyn Ekonomiczny Wydzia∏u Ekonomiczno-Handlowego Ambasady RP” 2001, nr 74. Bizon-Górecka J., In˝ynieria niezawodnoÊci i ryzyka w zarzàdzaniu przedsi´biorstwem, Oficyna Wydawnicza OÊrodka Post´pu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2001. Bizon-Górecka J., Strategie zarzàdzania ryzykiem w organizacji gospodarczej, „Przeglàd Organizacji” 2001, nr 1. Bizon-Górecka J., Problemy zarzàdzania ryzykiem w systemie produkcyjnym, „Przeglàd Organizacji” 1998, nr 6. Blajer A., Informator eksportera/importera. P∏atnoÊci dokumentowe: akredytywa i inkaso, Fundacja Rozwoju RachunkowoÊci w Polsce, Warszawa 1997. Blajer R., Gwarancje bankowe i ubezpieczeniowe w obrocie mi´dzynarodowym, Fundacja Rozwoju RachunkowoÊci w Polsce, Warszawa 1999. Brigham E.F., Gapenski L.C., Zarzàdzanie finansami, PWE, Warszawa 2000.

179

Bibliografia

Business Benefits of Trade Facilitation, OECD, Paris 2002. Chudzik R., Kategorie ryzyka bankowego, próba klasyfikacji zjawisk, „Bank i Kredyt” 1992, nr 1. Clarke Ch.J., Varma S., Strategic Risk Management: the New Competitive Edge, „Long Range Planning” 1999, vol. 32, No. 4. Dowd K., Beyond Volue at Risk. The New Science of Risk Management, Wiley, Chichester 1998. Dubisz J., Instrumenty pochodne a minimalizacja ryzyka, „Ekonomika i Organizacja Przedsi´biorstwa” 2001, nr 2. Dudziƒski J., Knap R., Handel zagraniczny, Zachodniopomorska Szko∏a Biznesu, Szczecin 1996. Dziawgo D., Credit-rating. Ryzyko i obligacje na mi´dzynarodowym rynku finansowym, PWN, Warszawa 1998. Ellis J., Williams D., Corporate Strategy and Financial Analysis: Managerial, Accounting and Stock-Market Perspectives, FT Prentice Hall, London 1993. Erb C.B., Harvey C.R., Viskanta T.E., Political Risk, Economic Risk, and Financial Risk, „Financial Analysis Journal” 1996, November/December. Evans P. C., Export Finance and Sustainable Development: Do Export Credit Subsidy Rules Require Revision?, Center for International Studies, Massachusetts Institute of Technology, April 2004. Export Credit Financing Systems in OECD Member and Non-member Countries, OECD, Paris 2001. Federacja Rosyjska – przewodnik dla przedsi´biorców, wydanie czwarte rozszerzone, UNIDO ITPO, Warszawa 2006. Fonfara K., Gorynia M., Najlepszy E., Schroeder J., Strategie przedsi´biorstw w biznesie mi´dzynarodowym, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznaƒ 2000. Griffin R.W., Podstawy zarzàdzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Guidance Paper on Investment Risk Management, International Association of Insurance Supervisors, Amman, October 2004. Haimes Y., Toward a Holistic Approach to Total Risk Management, „The Geneva Papers on Risk and Insurance” 1992, No 64. Handel zagraniczny. Organizacja i technika, J. Rymarczyk (red.), PWE, Warszawa 2002. Hellman J., Schankerman M., Intervention, Corruption and Capture: the Nexus Between Enterprises and the State, European Bank for Reconstruction and Development, „Working Paper” 2000, No. 58. Hermanowski J.A., Jastrz´bski D.J., Umowy sprzeda˝y i dostawy w obrocie mi´dzynarodowym, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1999. Heropolitaƒska I., Borowska E., Kredyty i gwarancje bankowe, Twigger, Warszawa 1992. Holscher R., Risikokosten-Management in Kreditinstituten: Ein Integratives Modell Zur Messung Und Ertragsorientierten Steuerung Der Bankbetrieblichen Erfolgsrisiken, F. Knapp, Frankfurt 1987. Holt D.H., International Management, The Dryden Press, Fort Worth 1998. Holton G.A., Value-at-Risk. Theory and Practice, Academic Press, San Diego 2003. Hoti S., Modelling Country Spillover Effects in Country Risk Ratings, „Emerging Markets Review” 2005, No. 6. Hoti S., Comparative Analysis of Risk Ratings for the East European Region, „Mathematics and Computers in Simulation” 2005, No. 68. Hoti S., McAleer, M., An Empirical Assessment of Country Risk Ratings and Associated Models, „Journal of Economic Surveys” 2004, No. 18.

180

Bibliografia

ICC Uniform Customs and Practice for Documentary Credits, International Chamber of Commerce, ICC Publication No. 500, Paris 1993. ICC Uniform Rules for Collections, International Chamber of Commerce ICC Publication No. 522, Paris 1995. International Country Risk Guide, The PRS Group, New York 2005. Jagie∏∏o M., Wysocka A., Instrumenty wspierania eksportu a potrzeby eksporterów – wyniki badaƒ ankietowych Instytutu Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, w: Zagraniczna polityka gospodarcza Polski 2001–2002. Raport roczny, IKiCHZ, Warszawa 2002 Jajuga K., Inwestycje i transfer ryzyka a podejÊcie opisowe w analizie ryzyka, w: Ekonomika inwestowania. Aspekty finansowe i ekologiczne, H. Henzel (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2000. Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje. Instrumenty finansowe. Ryzyko finansowe. In˝ynieria finansowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002. Jajuga K., Value at Risk, „Rynek Terminowy” 2001, nr 13. Jakubowski R., Teoria ryzyka. Stosunek do ryzyka a zachowania ludzkie, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wroc∏awiu, nr 777, Wroc∏aw 1997. Jedynak P., Kszta∏towanie polityki ubezpieczenia w przedsi´biorstwie, „Przeglàd Organizacji” 1997, nr 4. Jedynak P., Teczke J., WyciÊlak S., Zarzàdzanie ryzykiem w przedsi´biorstwach zorientowanych mi´dzynarodowo, Ksi´garnia Akademicka, Kraków 2001. Kaczmarek T.T., Poradnik eksportera do krajów Unii Europejskiej, ODDK, Gdaƒsk 1998. Kaczmarek T.T., Zarzàdzanie ryzykiem handlowym i finansowym dla praktyków, ODDK, Gdaƒsk 1999. Kaczmarek T.T., Zarzàdzanie ryzykiem w przedsi´biorstwie eksportujàcym, ODDK, Gdaƒsk 2001. Kaldor N., Capital Accumulation and Economic Growth, St. Martin’s Press, New York 1987. Keillor B.D., Wilkinson T.J., Owens D., Threats to International Operations: Dealing with Political Risk at the Firm Level, „Journal of Business Research” 2005, No. 58. Kendall R., Zarzàdzanie ryzykiem dla mened˝erów, Wydawnictwo LIBER, Warszawa 2000. Kie˝un W., Podstawy organizacji i zarzàdzania, Ksià˝ka i Wiedza, Warszawa 1977. Kim W., Sung T., What Makes Firms Manage FX Risk?, „Emerging Markets Review” 2005, No. 6. Knight F.H., Risk, Uncertainty and Profit, University of Chicago Press, Chicago–London 1986. Kohn M., Money, Banking and Financial Markets, The Dryden Press, Chicago 1993. Kortas M., L’Her J.F., Roberge M., Country Selection of Emerging Equity Markets: Benefits from Country Attribute Diversification, „Emerging Markets Review” 2005, No. 6. Kosieradzka A., Lis S., ProduktywnoÊç. Metody analizy, oceny i tworzenia programów poprawy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000. Kosiƒski J., Ryzyko i niepewnoÊç w dzia∏alnoÊci gospodarczej, „Ekonomika i Organizacja Przedsi´biorstwa” 2000, nr 2. Kotowski R., Finansowanie eksportu i importu w krajach kapitalistycznych, PWE, Warszawa 1971. Kowalewski E., Prawo ubezpieczeƒ gospodarczych, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Toruƒ 2002. Krugman P.R., Obstfeld M., Mi´dzynarodowe stosunki gospodarcze, t.1, PWN, Warszawa 1994. Kubiak A., Opinia publiczna i przedsi´biorcy o korupcji. Raport z badaƒ, Fundacja im. S. Batorego, Warszawa 2003.

181

Bibliografia

Kukie∏ka J., Poniewierka D., Ubezpieczenia finansowe, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–Warszawa 2003. Kukie∏ka J., Ubezpieczenia kredytu, CEiRB Olympus, Warszawa 1994. Kukie∏ka J., Ubezpieczenie kredytu towarowego, „WiadomoÊci Ubezpieczeniowe” 1995, nr 1–3. Kunert J., Transakcje w handlu morskim, PWN, Warszawa 1948. Kuziak K., Koncepcja wartoÊci zagro˝onej VaR, Akademia Ekonomiczna we Wroc∏awiu, Wroc∏aw 2003. Lange O., Optymalne decyzje. Zasady programowania, PWN, Warszawa 1968. Leonidou L.C., Barriers to Export Management: an Organizational and Internationalism Analysis, „Journal of International Management” 2000, No. 6. Leonidou L.C., Export Barriers: Non-Exporters Perceptions, „International Marketing Review” 1995, No. 1. Levit J.K., The Dynamics of International Trade Finance Regulation: The Arrangement on Officially Supported Export Credits, „Harvard International Law Journal” 2004, vol. 45. Lewandowska L., Niekonwencjonalne formy finansowania przedsi´biorczoÊci, ODDK, Gdaƒsk 1999. Lewis J.D., Strategische Allianzen. Informelle Kooperationen, Minderheitsbeteilungen, Joint Ventures, Strategische Netze, Campus Verlag, Frankfurt, New York 1991. López R.A., Entry to Export Markets and Firm-Level Productivity in Developing Countries, University of California, Los Angeles 2003. Macgill S.M., Siu Y.L., A New Paradigm for Risk Analysis, „Futures” 2005, No. 37. Marciniak-Neider D., P∏atnoÊci w handlu zagranicznym, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaƒskiego, Gdaƒsk 2001. Martin A.J., Hussinger K., Export Behavior and Firm Productivity in German Manufacturing: a Firm-Level Analysis, „Centre for European Economic Research Discussion Paper” 2004, No. 12. Matwiejczuk R., EfektywnoÊç – próba interpretacji, „Przeglàd Organizacji” 2000, nr 11. Micha∏ek J., Rola kursu walutowego w polityce makroekonomicznej Polski, „Handel Zagraniczny” 1992, nr 6. Misala J., Przyczyny rozwoju handlu mi´dzynarodowego towarami, w: Mi´dzynarodowe stosunki ekonomiczne, P. Bo˝yk (red.), PWE, Warszawa 1998. Mowbray A.H., Blanchard R.H., Insurance, its Theory and Practice in the United States, McGraw-Hill, New York 1969. Nahotko S., Ryzyko ekonomiczne w dzia∏alnoÊci gospodarczej, Oficyna Wydawnicza OÊrodka Post´pu Organizacyjnego, Bydgoszcz 2001. Najlepszy E., Zarzàdzanie finansami mi´dzynarodowymi, PWE, Warszawa 2000. Napiera∏a J., OdpowiedzialnoÊç eksportera i importera za naruszenie umowy mi´dzynarodowej sprzeda˝y towarów, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998. Nordal K.B., Country Risk, Country Risk Indices, and Valuation of FDI: a Real Options Approach, Foundation for Research in Economics and Business Administration, Bergen, 2001. Nordas H.K., Pinali E., Grosso M.G., Logistics and Time as a Trade Barier, „OECD Trade Policy Working Paper” 2006, No. 35 Oetzel J.M., Bettis R.A., Zenner M., Country Risk Measures: How Risky are They?, „Journal of World Business” 2002, No. 36. Pejovich S., Understanding the Transaction Costs of Transition: It’s The Culture, Stupid, The Mercatus Center at George Mason University and The IRIS Center, Forum Se-

182

Bibliografia

ries on the Role of Institutions in Promoting Economic Growth, Washington 2003, No. 4. Pfeffer I., Insurance and Economic Theory, R.D. Irwin, Inc., Homewood, Illinois 1956. Pietrzycka B., Ryzyko i niepewnoÊç przedsi´wzi´ç rozwojowych, „Ekonomika i Organizacja Przedsi´biorstwa” 1998, nr 4. Pritchard C.L., Zarzàdzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka, WIG–PRESS, Warszawa 2002. Pszczo∏owski T., Ma∏a encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum, Wroc∏aw–Warszawa–Kraków–Gdaƒsk 1978. Pu∏awski M., Inkaso dokumentowe i akredytywa dokumentowa jako sposoby zap∏at w obrotach zagranicznych, „Handel Zagraniczny” 1983, nr 1. Pyka I., Pyka J., Sobczak-Woêniak B., Elementy ekonomii i ekonomiki przedsi´biorstwa w gospodarce rynkowej, Stowarzyszenie Ksi´gowych w Polsce, Warszawa 1997. Rajski J., Prawo o kontraktach w obrocie gospodarczym, PWN, Warszawa 1994. Review of Maritime Transport United Nations Conference On Trade And Development, Report by the UNCTAD Secretariat United Nations, New York–Geneva 2005. Ronka-Chmielowiec W., Ryzyko w ubezpieczeniach – metody oceny, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wroc∏awiu, Wroc∏aw 1997. Root F.R., Entry Strategies for International Markets, Lexington Books, Lexington 1987. Rutkowski J., Ubezpieczenia i gwarancje eksportowe, w: Zagraniczna polityka gospodarcza Polski 2001–2002. Raport roczny, IKiCHZ, Warszawa 2002. Rymarczyk J., Internacjonalizacja przedsi´biorstwa, PWE, Warszawa 1996. Ryzyko inwestycyjne Polski, 86 seminarium BRE-CASE, Warszawa 2006. Samuelson W.F., Marks S.G., Ekonomia mened˝erska, PWE, Warszawa 1998. Sangowski T., Ubezpieczenia gospodarcze, Poltext, Warszawa 2001. Sink S., Productivity Management Planning, Measurement and Evaluation, Control and Improvement, John Willey and Sons, New York 1985. Sinkey J.F., Commercial Bank Financial Management in the Financial Services Industry, Macmillan Publishing Company, New York 1992. Sitek E., Determinanty bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych przedsi´biorstw, Wydawnictwo Politechniki Cz´stochowskiej, Cz´stochowa 1997. Sitek E., Gorzeƒ I., Export Transactions Insurance Instruments for Mid-East Europe, International Conference: Integrated Risk Management Strategic, Technical, and Organizational Perspectives, 12th Society for Risk Analysis – Europe Annual Meeting 2002, Humboldt University, Berlin 2002. Sitek E., Gorzeƒ I., Standardy kredytowania transakcji eksportowych przez Export-Import Bank of United States, w: Ubezpieczenia gospodarcze, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2002. Sitek E., Inwestycje bezpoÊrednie przedsi´biorstwa na rynku zagranicznym, Wydawnictwo Wydzia∏u Zarzàdzania Politechniki Cz´stochowskiej, Cz´stochowa 2000. Skov N.A., Finanse i zarzàdzanie. Amerykaƒskie propozycje dla polskich firm prywatnych, International School of Management, Warszawa 1991. Sobolewski K., O poj´ciu skutecznoÊci i poj´ciach zwiàzanych, Wydawnictwo Politechniki Koszaliƒskiej, Koszalin 1998. Sourafel G., Görg H. Strobl E., Exports, International Investment, and Plant Performance: Evidence from a Non-Parametric Test, „Economics Letters” 2004, No. 83. Spence A.M., Market Signalling, Harvard University Press, Cambrige 1974. Stawczyk A., Wprowadzenie do metodologii pomiaru ryzyka – Value at Risk, „Rynek Terminowy” 1999, nr 6.

183

Bibliografia

Stoner J.A.F., Wankel Ch., Kierowanie, PWE, Warszawa 1994. Tarczyƒski W., Mojsewicz M., Zarzàdzanie ryzykiem, PWE, Warszawa 2001. Tkacz G., Umowa gwarancji. Ze szczególnym uwzgl´dnieniem gwarancji bankowej, Zakamycze, Kraków 1998. Tokarski M., Zalety i wady faktoringu, „Przeglàd Organizacji” 2001, nr 3. Trade Facilitation In A Global Trade Environment, United Nations, Economic and Social Council TRADE/2002/21. Ubezpieczenia finansowe i gwarancje ubezpieczeniowe, R. Holly (red.), Poltext, Warszawa 2003. Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko, W. Ronka-Chmielowiec (red.), PWE, Warszawa 2002. Ukraina – przewodnik dla przedsi´biorców, wydanie szóste rozszerzone, UNIDO ITPO, Warszawa 2006. Vaughan E.J., Fundamentals of Risk and Insurance, John Wiley & Sons Inc, New York 1982. Wagner J., Exports and Productivity: A Survey of the Evidence from Firm Level Data, Hamburg Institute of International Economics, „HWWA Discussion Paper” 2005, No. 319. Weron A., Weron R., In˝ynieria finansowa. Wycena instrumentów pochodnych. Symulacje komputerowe. Statystyka rynku, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 1999. Wilimowska Z., Czynniki ryzyka dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa, „Ekonomika i Organizacja Przedsi´biorstwa” 2001, nr 1. Wilimowska Z., Ryzyko inwestowania, „Ekonomika i Organizacja Przedsi´biorstwa” 1998, nr 7. Willet A.H., The Economic Theory of Risk and Insurance, The University of Pennsylvania Press, Filadelfia 1951. Williams C.A. Jr., Smith M.L., Young P.C., Zarzàdzanie ryzykiem a ubezpieczenia, PWN, Warszawa 2002. Wilson N., Analysis of Non-Tariff Barriers of Concern to Developing Countries, „OECD Trade Policy Working Paper” 2004, No. 47. Wyczaƒski P., Ocena ryzyka kredytowego (zdolnoÊç kredytowa klientów ryzyko i zabezpieczenie), Narodowy Bank Polski, „Materia∏y i Studia” 1991, nr 23. Zarzàdzanie ryzykiem w ubezpieczeniach, W. Ronka-Chmielowiec (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wroc∏awiu, Wroc∏aw 2000. Zieleniewski J., Szczypiorski S., Zasady organizacji i techniki handlu zagranicznego, PTE, Warszawa 1961.

Internet www.batory.org.pl www.bis.org www.conference-board.org www.ferma-asso.org www.fitchpolska.com.pl www.insurancestock.com www.kuke.com.pl www.marsh.com www.mfp.org.pl www.oecd.org

184

www.polweh.ru www.pwcglobal.com www.riskmanagement.alpha.pl www.statsoft.pl www.trading-safely.com www.unctad.org www.worldbank.org www.exim.gov www.coface.com