29/11/2014
Εργασία 2η Φοίβος Χριστοφορίδης Β1
ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Αφού
μελετήσετε
τον
δικτυακό
τόπο
http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx ?lemmaID=10819 να εντοπίσετε τους λόγους που αναφέρονται εκεί
ότι
οδήγησαν
τον
Κωνσταντίνο
στη
μεταφορά
της
πρωτεύουσας και να τους συγκρίνετε με αυτούς που αναφέρονται στο βιβλίο σας.
Εικόνα : Η συνοικία της Κωνσταντινούπολης Συκεαί (Πέραν ή Γαλατάς). Βιβλίο της Εκστρατείας του Σουλεϊμάν. Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης.
2
Περιεχόμενα
Πίνακας εικόνων
Ίδρυση Κωνσταντινούπολης
Εισαγωγή «Έτσι λοιπόν ηττήθηκε ο Λικίνιος από τον Κωνσταντίνο στη Νικομήδεια, και παραιτήθηκε από κάθε ελπίδα, αφού κατάλαβε ότι δεν είχε αρκετούς άνδρες για να συνεχίσει τη μάχη. Βγαίνοντας από την πόλη, λοιπόν, γονάτισε μπροστά στον Κωνσταντίνο ως ικέτης, και δίνοντάς του την πορφύρα, τον αναγνώρισε ως αυτοκράτορα και κύριο... Ο Κωνσταντίνος έστειλε τον Λικίνιο στη Θεσσαλονίκη για να ζήσει τάχα εκεί με ασφάλεια, αλλά σύντομα παρέβη τον όρκο του, όπως το συνήθιζε, και διέταξε να τον 3
κρεμάσουν. Ολόκληρη η αυτοκρατορία ανήκε τώρα μόνο στον Κωνσταντίνο»1. Έτσι περιγράφει ο παγανιστής2 ιστορικός Ζώσιμος, περί το 500 μ.Χ., την τελική νίκη του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ενάντια στον τελευταίο από τους αντιπάλους του. Η νίκη αυτή σήμανε και την απόλυτη επικράτηση του Κωνσταντίνου στις ανατολικές επαρχίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας3. Σύμφωνα Αρχαιότητας,
η
με
τις
πολιτικές
επανίδρυση
μιας
πρακτικές πόλης
ως
της
Ύστερης
αυτοκρατορικής
πρωτεύουσας δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο. Οι αυτοκράτορες επέλεγαν μια πόλη της αρεσκείας τους, ανάλογα με το κέντρο βάρους της εξωτερικής τους πολιτικής· εκεί έχτιζαν το ανάκτορό τους, για να διαμένουν και να διοικούν την αυτοκρατορία όσο διάστημα δεν περιόδευαν ή δε βρίσκονταν σε εκστρατεία4.
1
Mango, C., (2006).
2 Μείζον
Ελληνικό Λεξικό, παγανιστής=ειδωλολάτρης
3 Mango,
C., (2006).
4 Καμάρα
Α., (2008), ανάκτηση από:
http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=10819#
4
Εικόνα : Ψηφιδωτό στον Ιερό Ναό της του Θεού Σοφίας (Αγια-Σοφιά) της Κωνσταντινούπολης με τους δύο μεγάλους Αυτοκράτορες της Ρωμιοσύνης Άγιο Μέγα Κωνσταντίνο και Ιουστινιανό, να προσφέρουν στη Θεοτόκο (Μήτηρ Θεού) ο πρώτος την Πόλη και ο δεύτερος την Αγια-Σοφιά .
Λόγοι μεταφοράς της πρωτεύουσας: Α’ εκδοχή Όταν ο Κωνσταντίνος έμεινε μονοκράτορας (324), αποφάσισε να ιδρύσει ένα νέο διοικητικό κέντρο στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου, πόλης που είχε μοναδική γεωπολιτική θέση, αφού βρισκόταν στο σταυροδρόμι της Ασίας και της Ευρώπης, του Ευξείνου Πόντου και της Μεσογείου και είχε μεγάλη εμπορική σημασία. Η απόφαση αυτή σύμφωνα με το σχολικό βιβλίο Μεσαιωνική και
Νεότερη Ιστορία Β’ Γυμνασίου, υπαγορεύτηκε από τους ακόλουθους κυρίως λόγους:
5
Η
Ανατολή διέθετε, σε αντίθεση με τη Δύση, ακμαίο
πληθυσμό και οικονομία. Οι Χριστιανοί, στους οποίους ο Κωνσταντίνος Α' στηρίχτηκε
πολιτικά, ήταν πολυπληθέστεροι στην Ανατολή. Οι μεγάλες πόλεις της Ανατολής υπέφεραν από θρησκευτικές
συγκρούσεις. Από το Βυζάντιο μπορούσε να αποκρούσει ευκολότερα τους
Γότθους (στο Δούναβη) και τους Πέρσες (στον Ευφράτη) 5. Λόγοι μεταφοράς της πρωτεύουσας: Β’ εκδοχή Θα
αναζητήσουμε
τους
λόγους
που
οδήγησαν
τον
Κωνσταντίνο στη μεταφορά της πρωτεύουσας από τον δικτυακό τόπο http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx ?lemmaID=10819, [Καμάρα Α., (2008)]. Ο
Κωνσταντίνος,
λίγους
μήνες
μετά
την
οριστική
επικράτησή του επί του Λικινίου, και συγκεκριμένα στις 8 Νοεμβρίου 324, επέλεξε να θέσει το θεμέλιο λίθο για την ίδρυση της δικής του πρωτεύουσας στην πρώην μεγαρική αποικία του Βυζαντίου, στο σημείο όπου ο Βόσπορος χυνόταν στην Προποντίδα και η Ευρώπη προσέγγιζε την Ασία6. 5
Δημητρούκας, Ι. & Ιωάννου, Θ., (2014).
6
Οι χριστιανοί συγγραφείς απέδωσαν την επιλογή της θέσης σε θεία καθοδήγηση. Σύμφωνα με το
Σωζόμενο, Εκκλ. Ιστ. 2.3, ο Κωνσταντίνος είχε επιλέξει αρχικά την Τροία λόγω του συμβολικού βάρους της για τους Ρωμαίους (πατρίδα του Αινεία). Τα έργα της νέας οχύρωσης είχαν ήδη αρχίσει
όταν εμφανίστηκε ο Θεός στον ύπνο του Κωνσταντίνου ζητώντας του να επιλέξει άλλη θέση, προφανώς λιγότερο συνδεδεμένη με το παγανιστικό παρελθόν της αυτοκρατορίας.
6
Η μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους σε άλλη πόλη δεν ήταν στα αρχικά σχέδια του Κωνσταντίνου. Οι λόγοι για τη μεταφορά της πρωτεύουσας φαίνεται να είναι οι εξής: Πρώτος λόγος και αφορμή στάθηκε το γεγονός ότι κατά τη
διάρκεια του εορτασμού, το 326 στη Ρώμη, της επετείου των
είκοσι
χρόνων
από
την
αρχική
αναγόρευση
του
Κωνσταντίνου σε Αύγουστο (vicennalia) έγιναν επεισόδια και ο Κωνσταντίνος κατάλαβε ότι ενδεχομένως ο λαός της Ρώμης δεν ήταν πλήρως με το μέρος του. Επίσης η συγκλητική τάξη έβλεπε στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου, του δυναμικού αυτοκράτορα, μια απειλή για τα κεκτημένα δικαιώματά της7. Ο Κωνσταντίνος επέλεξε, τέσσερα χρόνια μετά την επίσημη
«ίδρυση» της πόλης, να διακηρύξει εκ νέου την ίδρυσή της, αυτή τη φορά ως Νέας Ρώμης, ως νέας πρωτεύουσας του κράτους (4 Νοεμβρίου 328). Μάλιστα σύμφωνα με το Φιλοστόργιο,
ο
Κωνσταντίνος
άφηνε
να
εννοηθεί
ότι
ενεργούσε κάτω από τη θεία καθοδήγηση όταν χάραζε τα νέα όρια της πόλης. Επειδή είχε απομακρυνθεί πολύ από τα παλαιότερα όρια, οι αυλικοί και οι αρχιτέκτονες που τον ακολουθούσαν όταν τον ρώτησαν πόσο ακόμη σκόπευε να
Βλέπε: Καμάρα Α., (2008), ανάκτηση από: http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=10819#
7 Καμάρα
Α., (2008), ανάκτηση από:
http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=10819#
7
προχωρήσει εκείνος απάντησε «ώσπου να σταματήσει αυτός που προπορεύεται εμού»8. Για τους χριστιανούς συγγραφείς που συνέταξαν ιστορικά έργα,
στην
κτίση
της
Νέας
Ρώμης
έπρεπε
να
δοθεί
ένας
τελεολογικός9 χαρακτήρας και να ταυτιστεί η ίδρυση της νέας πόλης με την επικράτηση της νέας θρησκείας10.
Εικόνα : Προτομή του αυτοκράτορα από χαλκηδόνιο λίθο του 4ου αι. Παρίσι Εθνική Βιβλιοθήκη. Ο ελληνικός μαίανδρος και ο σταυρός διακρίνονται καθαρά. (Ανάκτηση από: http://www.hellinon.net/NeesSelides/Konstantinos.htm)
8 Καμάρα
Α., (2008), ανάκτηση από:
http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=10819#
9
Μείζον Ελληνικό Λεξικό: τελεολογία: τέλος και λέγω. Φιλοσοφική θεωρία που δέχεται ότι τα
πράματα του κόσμου διέπονται από τελικά αίτια, αποβλέπουν σε κάποιον σκοπό.
10 Καμάρα
Α., (2008), ανάκτηση από:
http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=10819#
8
Σύγκριση των εκδοχών Οι λόγοι που οδήγησαν τον Κωνσταντίνο στη μεταφορά της πρωτεύουσας
από
τη
Ρώμη
στην
Κωνσταντινούπολη
όπως
παρουσιάζονται στο σχολικό βιβλίο προσεγγίζουν περισσότερο την αλήθεια. Το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας διέθετε ακμαίο πληθυσμό και οικονομία αφού ήταν η πλουσιότερη και πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή ολόκληρου του ρωμαϊκού Κόσμου 11. Το 312 ο Κωνσταντίνος νίκησε τον σφετεριστή Μαξέντιο στη μάχη της Μιλβίας γέφυρας και απέκτησε τον έλεγχο της Ρώμης. Αργότερα ο Κωνσταντίνος απέδωσε τον θρίαμβό του στο γεγονός ότι πριν από τη μάχη είχε εγκαταλείψει τη θρησκεία των προγόνων
του
και
είχε
ασπαστεί
το
χριστιανισμό 12.
Όταν
ο
Κωνσταντίνος ασπάστηκε το χριστιανισμό είχε ελάχιστη γνώση για τη φύση της θρησκείας13. Σε ανάμνηση της νίκης του εναντίον του Λικίνιου το 323, πρώτα στην Αδριανούπολη και ύστερα το 324 στη Χρυσούπολη κοντά στη Νικομήδεια, και προς τιμή του, ο Κωνσταντίνος διέταξε να μετονομαστεί σε Κωνσταντινούπολη η αρχαία ελληνική αποικία του Βυζαντίου, στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου κοντά στη Νικομήδεια14. Στη συνέχεια στην πόλη χτίστηκαν κτήρια αντάξια
11
Mango, C., (2006).
12 Mango,
C., (2006).
13 Mango,
C., (2006).
14 Mango,
C., (2006).
9
μιας αυτοκρατορικής πόλης και εγκαινιάστηκε επισήμως στις 11 Μαΐου 330μ.Χ.. Από το 324 και μετά ο Κωνσταντίνος εξουσίαζε μια αυτοκρατορία που εκτεινόταν από τη Μεσοποταμία, τη Συρία και την Αίγυπτο στα ανατολικά μέχρι την επαρχία της Βρετανίας στη Δύση, και από τη Βόρεια Αφρική στα νότια μέχρι τον Δούναβη και τον
Ρήνο
στο
βορρά.
Κατά
μήκος
αυτών
των
συνόρων
η
αυτοκρατορία αντιμετώπισε πρωτόγονες φυλές ανθρώπων όπως τα διάφορα γερμανικά φύλα πέρα από το Ρήνο, οι Άραβες της Βόρειας Αφρικής.
Η
γεωγραφική
θέση
της
Κωνσταντινούπολης
ήταν
ιδανική, αφού είχε φυσική οχύρωση και ήταν κοντά στα σημεία των συγκρούσεων με τους Πέρσες στην ανατολή και με τα γερμανικά φύλα-Γότθους στον Βορρά, στο σύνορο του Δούναβη. Ο Κωνσταντίνος γνώριζε καλά μέχρι ποιο σημείο τα υλικά κίνητρα θα προωθούσαν τις θέσεις της νέας του θρησκείας. Το 312 δήλωσε επίσημα ότι όσοι προσχωρούσαν στον χριστιανικό κλήρο θα απαλλάσσονταν από τις υποχρεώσεις τους προς το συμβούλιο της γενέθλιας πόλης τους, πολιτική που φαίνεται να προκάλεσε ταχεία συρροή ανδρών υψηλής κοινωνικής θέσης στους κόλπους της εκκλησίας15. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή οι λόγοι που ο Κωνσταντίνος μετέφερε την πρωτεύουσα ήταν προσωπικοί γιατί φοβήθηκε το λαό της Ρώμης που δεν ήταν με το μέρος του. Ο λαός της Ρώμης 15 Mango,
C., (2006).
10
αποτελούνταν από ειδωλολάτρες. Ο δεύτερος λόγος συνδέεται με τη θρησκεία του χριστιανισμού που ασπάστηκε ο Κωνσταντίνος. Οι χριστιανικές πηγές παρουσιάζουν ορισμένες φορές την άνοδο του Κωνσταντίνου ως το αποτέλεσμα θεόπνευστης αποστολής 16. Ο Κωνσταντίνος τουλάχιστο,
σε
όμως
όταν
ότι
αφορά
ασπάστηκε τη
το
δημόσια
χριστιανισμό εικόνα
του
αρχικά
και
την
προπαγάνδα, εξακολούθησε να χρησιμοποιεί τύπους, εκφραστικά μέσα και μοτίβα τα οποία, αν και δεν ήταν αποκλειστικά παγανιστικά,
έβρισκαν
ανταπόκριση
στους
ειδωλολάτρες.
Ο
Κωνσταντίνος ήταν αρκετά προσεκτικός, ώστε να μην προσβάλλει τα
ισχυρά
ειδωλολατρικά
στοιχεία
στην
άρχουσα
τάξη
της
αυτοκρατορίας του, καθώς χρειαζόταν τη συνεργασία και την υποστήριξή τους17. Ίσως έτσι δικαιολογείται, σύμφωνα με την Καμάρα (2008), τέτοια μεγαλειώδη τελετή στα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης συμφέροντα
της
με
ειδωλολατρικά
θρησκείας
του
στοιχεία 18.
χριστιανισμού
Βέβαια
τα
αναμφίβολα
προάγονταν χάρη στη σχέση της με έναν αυτοκράτορα ο οποίος, κατά το έτος θανάτου του, το 327, είχε αποκαταστήσει και την ενότητα στον ρωμαϊκό κόσμο και, στην ανατολική Μεσόγειο, είχε καταπιαστεί με τη δημιουργία μιας πολιτικής κοινότητας κύρους 16
Mango, C., (2006).
17
Mango, C., (2006).
18
Οι πληροφορίες που έχουμε για τις τελετές των εγκαινίων της νέας πόλης προέρχονται κυρίως
από μεταγενέστερες πηγές, συγγραφείς του 6ου και του 7ου αιώνα· έτσι δημιουργείται εύλογα το
ερώτημα αν οι περιγραφές αυτές βασίζονταν σε πραγματικά γεγονότα ή ήταν αποκύημα της φαντασίας των συγγραφέων τους ή απήχηση τοπικών θρύλων που ήθελαν να κάνουν το γεγονός να φαντάζει πιο λαμπρό από ό,τι ήταν στην πραγματικότητα.
11
και επιρροής. Τα μέλη αυτής της κοινότητας είχαν κάθε λόγο να τιμούν τη μνήμη του19. Ο Κωνσταντίνος, με τη μεγαλοφυΐα του, εκτίμησε όλες τις οικονομικές, πολιτικές και εκπολιτιστικές δυνατότητες της πόλης. Πολιτικά η Κωνσταντινούπολη, ή όπως συχνά λεγόταν η «Νέα Ρώμη»,
είχε
εξαιρετικές
δυνατότητες
αντίστασης
κατά
των
εξωτερικών εχθρών, διότι, ενώ ήταν απρόσιτη από τη θάλασσα, από την ξηρά προστατευόταν με τείχη. Οικονομικά είχε κάτω από τον έλεγχό της όλο το εμπόριο της Μαύρης Θάλασσας με το Αιγαίο και τη Μεσόγειο, πράγμα που την έκανε εμπορικό μεσολαβητή ανάμεσα στην Ευρώπη και την Ασία. Τελικά, από εκπολιτιστική πλευρά, η Κωνσταντινούπολη είχε την εξαιρετική δυνατότητα να βρίσκεται
κοντά
στο
πιο
αξιόλογα
κέντρα
του
ελληνικού
πολιτισμού, τα οποία κάτω από την επίδραση του Χριστιανισμού συνετέλεσαν στη δημιουργία ενός νέου πολιτισμού: του χριστιανοελληνο-ρωμαϊκού ή «Βυζαντινού» πολιτισμού. Σχετικά με το ζήτημα αυτό, ο Θ. Ουσπένσκι γράφει τα εξής: «Η εκλογή της θέσης για τη νέα πρωτεύουσα, η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης και η δημιουργία μιας νέας διεθνούς, ιστορικής πόλης, αποτελούν ένα από τα μεγαλύτερα κατορθώματα της πολιτικής και διοικητικής μεγαλοφυΐας του Κωνσταντίνου. Δεν αποτελεί το διάταγμα της θρησκευτικής ανοχής το μεγαλύτερο καλό 19
που
έκανε
ο
Κωνσταντίνος
Mango, C., (2006).
12
στην
ανθρωπότητα,
γιατί
οπωσδήποτε οι διάδοχοί του θα αναγκάζονταν να δώσουν στον Χριστιανισμό τη θέση εκείνη που του ανήκει, δίχως η αναβολή αυτή να βλάψει καθόλου τον Χριστιανισμό. Μεταφέροντας όμως τη διεθνή
πρωτεύουσα
στην
Κωνσταντινούπολη,
ο
Κωνσταντίνος
έσωσε τον αρχαίο πολιτισμό και δημιούργησε ένα αξιόλογο κέντρο για τη διάδοση του Χριστιανισμού»20. Επίλογος Η μεταφορά της πρωτεύουσας στην Κωνσταντινούπολη δεν προέκυψε για να αυτοεξυμνηθεί ο Κωνσταντίνος ούτε να ταυτιστεί η ίδρυση της νέας πόλης με την επικράτηση της νέας θρησκείας. Ήταν
προσεκτικά
υπολογισμένη
ενέργεια
στο
πλαίσιο
μιας
πραγματιστικής21 πολιτικής. Η ένδειξη πίστης και υποταγής στον Κωνσταντίνο και στη δυναστεία του δεν συνδεόταν τόσο πολύ με τα θρησκευτικά ζητήματα αλλά με τις στρατιωτικές επιτυχίες και τη γενναιοδωρία των χορηγιών του.
20
Ηλιάδη, Α. «Μέγας Κωνσταντίνος: η σημασία της προσωπικότητάς του για τη Χριστιανική
Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία
και
την
Ορθόδοξη
Εκκλησία».
Ανάκτηση
στις
29-11-2014
από:
http://www.hellinon.net/NeesSelides/Konstantinos.htm
21
Μείζον Ελληνικό Λεξικό, πραγματιστής=ρεαλιστής, πραγματιστικός = ο αναφερόμενος στον
πραγματιστή, ή στον πραγματισμό.
13
Βιβλιογραφία Δημητρούκας, Ι. & Ιωάννου, Θ. (2014). Μεσαιωνική και Νεότερη
Ιστορία Β’ Γυμνασίου, ΥΠΑΙΠΘ, Αθήνα: ΟΕΔΒ. Ηλιάδη, Α. «Μέγας Κωνσταντίνος: η σημασία της προσωπικότητάς του για τη Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και την Ορθόδοξη Εκκλησία». Ανάκτηση στις 29-11-2014 από: http://www.hellinon.net/NeesSelides/Konstantinos.htm Καμάρα Αφροδίτη, «Ίδρυση Κωνσταντινούπολης, εγκαίνια, 330», 2008, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κων/πολη Ανάκτηση στις 29-11-2014 από: http://www.ehw.gr/l.aspx?id=10819>. Mango, C., (2006), Ιστορία του Βυζαντίου, Αθήνα: Νεφέλη. Μείζον Ελληνικό Λεξικό, (ηλεκτρονική μορφή), Λήμματα.
14