ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2013-2014
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΤΟ ΔΩΜΑ ΩΣ ΝΕΟ ΕΔΑΦΟΣ: Επανασχεδιάζοντας την πλατεία Ελευθερίας (Κουμουνδούρου)
ΕΛΕΝΗ ΒΑΓΙΑΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΗ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ
Επιβλέπων Καθηγητής ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΙΣΩΠΟΣ
Πάτρα, 30 Οκτωβρίου 2014
Με την παρούσα εργασία ολοκληρώνουμε τον κύκλο σπουδών μας και ταυτόχρονα, επιχειρούμε να πυροδοτήσουμε νέες συζητήσεις και να διευρύνουμε τρόπους σκέψης και προβληματισμούς, σχετικά με τη δυναμική της σύγχρονης, ελληνικής πόλης. Οραματιζόμαστε νέους αστικούς μηχανισμούς, ικανούς να εμπλουτίσουν τις σχέσεις των κατοίκων, μιας πολυδιάστατης, μελλοντικής Αθήνας.
Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον καθηγητή μας, κ. Γιάννη Αίσωπο για τη στήριξη και την καθοδήγησή του στην εκπόνηση της διπλωματικής μας εργασίας, αλλά και καθ’ όλη τη διάρκεια της συνεργασίας μας αυτά τα χρόνια. Επίσης, ευχαριστούμε τον Τάσο Θεοδωρακάκη για την καθοριστική βοήθειά του.
5
7
ΤΟ
ΔΩΜΑ ΩΣ ΝΕΟ ΕΔΑΦΟΣ
«Δεν είναι πραγματικά παράλογο μια ολόκληρη επιφάνεια της πόλης να μένει αχρησιμοποίητη και να περιορίζεται στα ρομαντικά τετ-α-τετ των κεραμιδιών με τα άστρα...!» Le Corbusier, 1923
Αν και -στο πλαίσιο του Μοντέρνου Κινήματος- ο Le Corbusier διακήρυξε επίσημα την κατοίκηση του επίπεδου δώματος, ως ένα νέο έδαφος δραστηριοτήτων, ικανό να αποκαταστήσει τη χαμένη σχέση του ατόμου με το παλιό, στην εκλαϊκευμένη εκδοχή του συστήματος Dom-Ino -την ελληνική πολυκατοικία-, το δώμα αντιμετωπίστηκε σαν μια ακόμη πλάκα, σαν ένα «καπάκι» που τελικά, σηματοδότησε κατακόρυφα, το τέλος της ανθρώπινης δράσης. Αν οι αθηναϊκές ταράτσες δεν ήταν παραμελημένες εξαρχής και υποστήριζαν μια σαφή, συλλογική δράση ή τουλάχιστον αν εξασφάλιζαν τις στοιχειώδεις προϋποθέσεις για οικειοποίηση και μικρά, απρόβλεπτα γεγονότα, τότε θα «προέκτειναν» τη ζωή των ενοίκων της πολυκατοικίας και τελικά, της πόλης, σε ένα κοινό πεδίο αποτύπωσης επιθυμιών. Η ανάκτηση της συλλογικής ζωής δεν σημαίνει αναγκαστικά τις δραστικές, προσθετικές κατασκευές, αλλά την ενεργοποίηση ήπιων προϋποθέσεων κατοίκησης. Είναι αρχικά, η νοητική διεργασία αναγνώρισης του χώρου των δωμάτων, έπειτα η διατύπωση μιας ανάγκης-επιθυμίας, η επαναλαμβανόμενη δράση και τελικά, η συνύφανση της καθημερινής ζωής της κοινότητας με το χώρο αυτό, που θα δημιουργήσουν νέους, βιωμένους τόπους, πάνω από την πολυκατοικία και ταυτόχρονα, μέσα σε αυτήν. Ένα είδος όσμωσης ανάμεσα στο συλλογικό αίσθημα και την ιδιωτική πρωτοβουλία. Ίσως είναι ο αρχιτέκτονας αυτός που δύναται να αποκαλύψει, να μετασχηματίσει και να πολλαπλασιάσει τη δυναμικότητα του χώρου, μεταφράζοντας τη σε νέες ποιότητες τόπων και νέες σχέσεις, σε διάλογο με την πόλη. Ως ο χώρος που μεσολαβεί για την επικοινωνία με ένα περιβάλλον ευρύτερο από το αστικό, το νέο έδαφος των δωμάτων αποτελεί «μια αυλή στον ουρανό», έναν εν δυνάμει «καμβά» και τελικά ένα ελεύθερο πεδίο οραματισμού και αναζήτησης της ιδανικής Αθήνας. Συνήθως, μια στέγη ορίζει το τελικό μέτρο της κάθε κατασκευής. Φανταζόμαστε την Αθήνα, σαν μια πόλη, όπου οι άνθρωποι -και όχι η στέγαση- θα είναι η τελευταία της πράξη και οι δραστηριότητες τους θα συνθέτουν μια νέα, ενδιαφέρουσα πολυφωνία.
8
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΣΤΟΧΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ
12
ΚΕΦΑΛΑΙΟ_Α ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ
20
Η ΠΛΑΤΕΙΑ ΧΘΕΣ Η ΠΛΑΤΕΙΑ ΣΗΜΕΡΑ
26 30
ΚΕΦΑΛΑΙΟ_Β ΠΡΟΤΑΣΗ
40
ΣΕΝΑΡΙΟ
42
Η ΝΕΑ ΠΛΑΤΕΙΑ ΠΟΛΥΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ‘‘ΚΗΠΟΣ‘‘ ΧΑΛΑΡΩΣΗΣ ΚΑΙ ΘΕΑΣ
52 56 82 108 128
ΣΚΕΨΕΙΣ
146
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
- ΣΤΟΧΟΣ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ
Αφετηρία της παρούσας εργασίας αποτελεί η επιθυμία εξερεύνησης και αποκρυπτογράφησης των ξεχασμένων δωμάτων της σύγχρονης ελληνικής πολυκατοικίας και πρόθεση, η ένταξή τους στη ζωντανή πόλη. Εν δυνάμει κοινόχρηστοι χώροι αλλά αδρανείς, αδυνατούν σήμερα αρχικά να εκφράσουν τους ενοίκους, και στη συνέχεια, να αλληλεπιδράσουν με τον αστικό ιστό. Πώς θα ήταν αν το σύνολο των ενοίκων μιας πολυκατοικίας εξέφραζε και τελικά, ικανοποιούσε ανάγκες και επιθυμίες του σε έναν κοινό τόπο, πάνω από αυτήν; Και με ποιόν τρόπο, θα καταφέρει η εγκαταλελειμμένη 5η όψη των πολυκατοικιών, δηλαδή τα δώματα της πάνω Αθήνας να αποτελέσουν ενεργά υποσύνολά της, καθορίζοντας και οργανώνοντας δομές της τελευταίας;
12
‘‘ΤΕΧΝΗΤΟ ΧΑΛΙ’’
ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ
13
Προκειμένου να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, θα επιλέξουμε έναν αστικό συντελεστή, τον οποίο το δώμα καλείται να ενδυναμώσει, αλλά και ταυτόχρονα, να ενδυναμωθεί από αυτόν. Ιδιότητες όπως ο συλλογικός χαρακτήρας, η ελεύθερη πρόσβαση, η δυνατότητα κοινής έκφρασης, η θέα στον ουρανό, καθιστούν το δημόσιο χώρο της πλατείας ιδανικό για το πείραμα αυτό. Σε μια πόλη, όπως η Αθήνα της «παγωμένης» πολυκατοικίας, όπου η οπτική επαφή με χώρους μνήμης είναι κατακερματισμένη και το συλλογικό στοιχείο εκλείπει, τα κοινόχρηστα δώματα μπορούν να αποτελέσουν τον ενδιάμεσο κρίκο δημιουργίας ευρύτερων σχέσεων με το σύνολο της πόλης από ψηλά και ταυτόχρονα, να μεταφέρουν εικόνες και ιδιότητες τους στην πλατεία, ενδυναμώνοντας το ρόλο της και ενισχύοντας τις ποιότητές της τελευταίας. Με βασικούς, λοιπόν, πρωταγωνιστές το δώμα και την πλατεία που καλούνται να συσχετιστούν και να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους, διερευνάμε ένα νέο μηχανισμό, ένα μοντέλο αστικού σχεδιασμού.
14
19
Α
ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ
Επιλέγουμε την πλατεία Ελευθερίας (Κουμουνδούρου). Κεντρική πλατεία της Αθήνας, αλλά απομονωμένη σήμερα από βασικές δραστηριότητες της ευρύτερης πόλης και με το συλλογικό στοιχείο να είναι ιδιαίτερα αποδυναμωμένο. Επιπλέον, η έντονη κοινωνική της ανομοιογένεια συμβάλει στην ανάγκη επανερμηνείας του δημόσιου χώρου της, τον οποίο δεν τον φανταζόμαστε σαν έναν χώρο, αλλά σαν ένα σύνολο υποχώρων σε δύο παράλληλα επίπεδα: το έδαφός της και τα δώματα περιμετρικών πολυκατοικιών.
22
23
24
25
Η ΠΛΑΤΕΙΑ ΧΘΕΣ Αρχικά, σχεδιάζεται για να αποτελέσει σημαντική πλατεία του ιστορικού τριγώνου των Κλεάνθη και Schaubert και τελικά, εφαρμόζεται σύμφωνα με το σχέδιο Klenze. Η θέση της επιλέχθηκε με καθαρά σχεδιαστικά κριτήρια συμμετρικά προς τη σημερινή πλατεία Κλαυθμώνος. Τοποθετείται στην τότε αδόμητη περιοχή, εφαπτόμενη εξωτερικά του οθωμανικού τείχους Χασέκη, αλλά και στα όρια του θαμμένου, αρχαίου Θεμιστόκλειου τείχους. Ωστόσο, με την χωροθέτηση των ανακτόρων στο δίπολο Σύνταγμα-Ομόνοια και με την κατάληψη του Δυτικού κέντρου από παραγωγικές δραστηριότητες και λαϊκές συνοικίες του 19ου και αρχών του 20ου, η πλατεία δεν απέκτησε ποτέ τη μεγαλοπρέπεια που της απέδιδε ο αρχικός της σχεδιασμός. Με την πάροδο των χρόνων και την ανάπτυξη έντονης οικοδομικής δραστηριότητας των γύρω περιοχών και της περιφέρειας υποβαθμίστηκε σε μια πλατεία συνοικίας, τοπικής εμβέλειας. Περίπου μετά τη δεκαετία του ‘60 ο χαρακτήρας της πλατείας αρχίζει να αλλοιώνεται και σταδιακά χάνει τον οικογενειακό και τοπικό της ρόλο, αποκτώντας έναν πιο κεντρικό, αλλά πάντα λαϊκό.
26
27
Η ΠΛΑΤΕ ΙΑ ΣΗΜΕΡΑ Παρ’ όλη την κοντινή απόσταση της πλατείας από σημαντικά τοπόσημα και χώρους βιωματικής μνήμης, αλλά και την σχετικά πρόσφατη ανάπλασή της (2004), ενόψει Ολυμπιακών αγώνων, σήμερα, πρόκειται για μια πλατεία απομονωμένη, χωρίς ιδιαίτερη ταυτότητα. Η έλλειψη συνδέσεων, η ύπαρξη σημαντικών πολεοδομικών ορίων, τα ανενεργά και αδρανή στοιχεία της, ακόμα και η ψηλή και πυκνή φύτευση οδήγησαν στη διαμόρφωση μιας απροσπέλαστης πλατείας, καταφύγιο για πολλές περιθωριακές ομάδες του κέντρου. Το βασικότερο, ίσως όμως χαρακτηριστικό της σημερινής πλατείας, αποτελεί η πολυπολιτισμικότητα των κατοίκων –και όχι μόνο- της περιοχής και η κοινωνική τους ανομοιογένεια. Πώς λοιπόν μπορεί να ανακτήσει την τοπική της σημασία και ταυτόχρονα να αποκτήσει ευρύτερη εμβέλεια, ισχυροποιώντας και αναδεικνύοντας τη σύγχρονη αυτή ιδιαιτερότητα; Πώς θα καταστεί για τη σημερινή οδό Πειραιώς ως άλλος ένας κόμβος πολιτισμού, αυτή τη φορά πολύ-πολιτισμού?
Σχέση πλατείας με αρχαία και σύγχρονη πόλη
31
ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΗ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΕΣ
Τύποι κτηρίων
ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ
ΕΜΠΟΡΙΟ, ΓΡΑΦΕΙΑ
ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ, ΕΜΠΟΡΙΟ, ΓΡΑΦΕΙΑ, ΒΙΟΤΕΧΝΙΕΣ
ΕΜΠΟΡΙΟ, ΓΡΑΦΕΙΑ, ΒΙΟΤΕΧΝΙΕΣ
ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ, ΕΜΠΟΡΙΟ, ΓΡΑΦΕΙΑ
Επικρατούσες χρήσεις
32
1 ΟΡΟΦΟΣ 2 ΟΡΟΦΟΙ
3 ΟΡΟΦΟΙ 4 ΟΡΟΦΟΙ 5 ΟΡΟΦΟΙ
6 ΟΡΟΦΟΙ 7 ΟΡΟΦΟΙ 8 ΟΡΟΦΟΙ 9 ΟΡΟΦΟΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΙΟΙ
Όροφοι κτηρίων
ΠΛΑΤΕΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
ΓΚΑΖΙ
ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΣ
ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟ
ΨΥΡΡΗ
ΟΜΟΝΟΙΑ
Γειτονικές συνοικίες
33
34
ΧΑΜΗΛΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΥΨΗΛΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΠΛΑΤΕΙΕΣ - ΠΟΛΟΙ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΔΟΜΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ
Συγκέντρωση μεταναστών
35
Κόμβοι πολιτισμού στην οδό Πειραιώς
37
Β
ΠΡΟΤΑΣΗ
ΣΕΝΑΡΙΟ Εντοπίζουμε στην πλατεία συγκεκριμένα λανθάνοντα χαρακτηριστικά. Η Δημοτική Πινακοθήκη[τέχνη] που σήμερα υπολειτουργεί, η εκκλησία[των Αγίων Αναργύρων [θρησκεία] που σηματοδοτεί τη μνήμη της παλιάς ορθόδοξης κοινότητας, τα αρχαία θραύσματα του Θεμιστόκλειου τείχους[ίχνη πολιτισμού] που παραμένουν θαμμένα, αλλά και ο αδύναμος κοινωνικός χαρακτήρας του αμφιθεάτρου είναι μερικά από αυτά. Στόχος είναι το καθένα να επαναπροσδιοριστεί, να διευρυνθεί και τελικά, να αναδειχθεί μέσα από την επέκτασή του στα ανάλογα περιμετρικά δώματα. Σ’ αυτήν την κατεύθυνση σχεδιασμού συμβάλλουν τα χαρακτηριστικά των περιμετρικών πολυκατοικιών, τα οποία και αναλύονται. Ορισμένες έχουν μια ιδιαίτερη ταυτότητα, που αξιοποιούμε συνδυαστικά με τα παραπάνω στοιχεία και άλλες είναι πιο ουδέτερες. Για παράδειγμα, πολυκατοικίες με μεγάλα ποσοστά μεταναστών, άλλες που στεγάζουν κυρίως εργαστήρια και βιοτεχνίες, πολυκατοικίες εκπαίδευσης, αλλά και πολλές με ποικίλα είδη χρηστών, που αδυνατούν να ενταχθούν σε συγκεκριμένες θεματικές. Οι χρήστες, λοιπόν, ανήκουν σε 2 κατηγορίες. Οι μεν είναι οι επισκέπτες της πλατείας και οι δε οι ένοικοι των πολυκατοικιών, οι οποίοι όπως προαναφέρθηκε είναι κοινωνικά ανομοιογενείς. Στόχος μας, είναι η ανάδειξη της πολυπολιτισμικότητας αυτής, μέσα από λειτουργίες αποδοχής της διαφορετικότητας, ανταλλαγής ιδεών και συνεργασίας. Η σύνδεση των δύο χώρων (πλατεία-δώμα) και άρα των χρηστών (επισκέπτης-ένοικος) επιτυγχάνεται αρχικά, μέσα από τη λειτουργία και στη συνέχεια, μέσα από τη θέα. Οι συνδέσεις αυτές, λοιπόν, δεν είναι πάντα υλικές και άρα τις περισσότερες φορές τα δώματα διατηρούν τον κοινόχρηστο χαρακτήρα τους. Ο ένοικος μπορεί σε κάθε περίπτωση να δράσει στο δώμα του (ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ) και μέσα από αυτή τη δράση, να συνδιαλλαγεί με την πλατεία και το σύνολο τελικά, της πόλης (ΘΕΑ). Είναι τα αποτελέσματα των πράξεών του, που ερμηνεύουν και «μεταφέρουν» φιλτραρισμένη κάθε φορά τη θέα της πόλης στην πλατεία, μέσα από τον ήχο, την τεχνολογία, πράξεις ανταλλαγής κλπ. Ο επισκέπτης, έχοντας αντιληφθεί τη σχέση της πλατείας με την ευρύτερη πόλη, δρα άμεσα και συνδιαλλέγεται και με έναν «εκπρόσωπο» του δώματος στην πλατεία (Πινακοθήκη, Εκκλησία, Αρχαία Ίχνη κλπ), ο οποίος έτσι, διευρύνεται και ενδυναμώνεται.
42
43
1. ΚΑΤΟΨΕΙΣ 2. ΟΨΕΙΣ 3. ΧΡΗΣΕΙΣ ΑΝΑ ΟΡΟΦΟ 4. ΘΕΕΣ 5. ΠΟΣΟΣΤΑ ΕΛΛΗΝΩΝ/ ΞΕΝΩΝ/ ΚΕΝΑ
Χαρτογράφηση περιμετρικών πολυκατοικιών της πλατείας
46
47
Πιθανές σχέσεις πλατείας - δώματος
Χαρακτήρας πολυ-πολιτισμικών δράσεων
49
Σχέσεις χρηστών
50
51
52
Η ΝΕΑ ΠΛΑΤΕΙΑ Μεταφράζοντας τα παραπάνω, δημιουργούμε σχέσεις στοιχείων της πλατείας με αντίστοιχες ταράτσες και τελικά δημιουργούμε το τοπογραφικό-πυξίδα. Η λογική σχεδιασμού της πλατείας, στο πλαίσιο του κατακερματισμού δεν αφορά μια ενιαία χειρονομία, αλλά θραύσματα, κομμάτια ενός νέου, τρισδιάστατου συνόλου. Τονίζουμε το υδάτινο στοιχείο (αντανάκλαση, σχέση με ύψος) και τοποθετούμε στην θέση παλαιότερου συντριβανιού, μια σύγχρονη «υδάτινη πυξίδα» για τον επισκέπτη. Η δομή αυτή επιτρέπει τους προϋπάρχοντες βασικούς άξονες κίνησης της πλατείας και ταυτόχρονα, αποτελεί το νέο της κέντρο, που στόχο έχει να οργανώσει τις σχέσεις των στοιχείων-λειτουργιών της πλατείας με τις νέες, σχεδιασμένες περιμετρικές ταράτσες. Αυτές είναι ένα πολυθρησκευτικό κέντρο, εργαστήρια τέχνης για νέους, ανταλλακτική βιβλιοθήκη και χώροι χαλάρωσης.
53
56
ΠΟΛΥΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ (Σέβομαι τη διαφορετικότητα του άλλου και συνυπάρχω με αυτόν ειρηνικά)
Η λειτουργία αυτή αφορά την ανάγκη ικανοποίησης του θρησκευτικού συναισθήματος των νέων, ετερογενών ομάδων της Κουμουνδούρου. Αξιοποιούμε την εκκλησία των Αγίων Αναργύρων, που ανεγέρθηκε στην πλατεία το 1890, κυρίως για την άμεση βάπτιση των παιδιών του Βρεφοκομείου. Παρ’ όλο που και σήμερα τελεί κάποια μυστήρια, θεωρούμε ότι δεν ανταποκρίνεται στον σύνθετο χαρακτήρα της πλατείας και έτσι στοχεύουμε στη δημιουργία χέσης ανάμεσα στη μνήμη της παλιάς –ορθόδοξης- κοινότητας και της νέας πολυπολιτισμικής, με τη δημιουργία ενός συμπληρωματικού, πολυθρησκευτικού χώρου στο δώμα πολυκατοικίας.
57
Ι.Ν Αγίων Αναργύρων
Αρχείο διεύθυνσης αχιτεκτονικού δήμου Αθηναίων
59
Η πολυκατοικία που επιλέγουμε διακρίνεται από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, στην κατεύθυνση αυτή. Συναντάμε πολλές κατοικίες-διαμερίσματα και κυρίως υψηλά ποσοστά πληθυσμιακής και άρα θρησκευτικής ετερογένειας, σε σχέση με άλλες περιμετρικές της πλατείας.
60
61
Ο διάλογος πλατείας-δώματος επιτυγχάνεται μέσα από έναν έντονο συμβολισμό με τη δημιουργία άξονα, στον οποίο ο ήχος λειτουργεί ως κάλεσμα και το νερό -στην πλατεία- ως οδηγός. Βασική μας πρόθεση είναι η σχέση με τον ουρανό μέσω της ανάτασης του βλέμματος και η υποβλητικότητα του χρήστη είτε αυτός είναι ο επισκέπτης είτε ο ένοικος.
62
63
Με τον επισκέπτη της πλατείας να βρίσκεται σε ένα ιδιαίτερο «ηχοτοπίο», η διαδικασία ξεκινά με κανάλι νερού που διαπερνά οβελίσκο, ο οποίος και σηματοδοτεί το παλιό καμπαναριό.
64
Ακολουθώντας το και με την αντανάκλαση να παίζει συνέχεια καθοριστικό ρόλο στον τονισμό της κατακορυφότητας, οδηγείται στον μεγάλο υδάτινο χώρο-βασικό καθρέπτη του ουρανού και «πυξίδα» της πλατείας.
66
Μια κυκλική τρύπα (σύμβολο της ενότητας) μέσα σε αυτόν, προσκαλεί τον επισκέπτη και τελικά τον απομονώνει σε χαμηλότερο επίπεδο, υποβάλλοντάς τον σε μια διαδικασία εσωτερικού διαλογισμού. Πάντα σε οπτική επαφή με τον ουρανό αλλά και για πρώτη φορά με το σχεδιασμένο δώμα, ο επισκέπτης στέκεται και καλείται νοητικά να συνδέσει τους δύο χώρους λατρείας. Παρ’ όλο που η πορεία του σταματάει εκεί και δεν έχει τη δυνατότητα δημόσιας ανάβασης στο δώμα, παρατηρεί ψηλά τον ένοικο, που κινείται σε ειδική ράμπα-μπαλκόνι.
68
Σαν αλλαγή σκυτάλης, ο τελευταίος εισέρχεται στον περίκλειστο χώρο λατρείας και σταδιακά η εξωστρέφεια-κράχτης της ράμπας, μετατρέπεται σε έναν απομονωμένο, σκοτεινό χώρο προσευχής.
72
Μιμούμενοι τις ιδιότητες υπόγειου χώρου που βρίσκεται ο επισκέπτης (τρύπα), τονίζεται και πάλι η ανάταση του βλέμματος -του ενοίκου αυτή τη φορά- προς τα πάνω και επιδιώκεται η υποβλητικότητα του χρήστη.
73
Πρόκειται για έναν χώρο, ο οποίος αξιοποιεί τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της ταράτσας και του εξοπλισμού της, με βασική αρχιτεκτονική πρόθεση την καθ’ ύψος συνέχεια τους προς τον ουρανό. Σαν ένας νέος μεγάλος φωταγωγός, προεκτείνει την εσωτερική κυκλοφορία του κτηρίου.
75
Οριζόντια προέκταση του χώρου λατρείας αποτελεί μια κίνηση σε εξωτερικό κεκλιμένο επίπεδο, με θέα πρώτου πλάνου μια αρμένικη εκκλησία και φόντο το ναό του Παρθενώνα.
78
79
Η διαδικασία ολοκληρώνεται με την αποκάλυψη της πηγής και του μηχανισμού του καινούργιου-πολυπολιτισμικού ήχου και ταυτόχρονα, της πανοραμικής θέας της πόλης, συμβολίζοντας την κάθαρση, ως διαδικασία.
80
82
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΕΧΝΗΣ (Συνυπάρχω και συνεργάζομαι με τον άλλον, έχοντας έναν κοινό στόχο)
Το επόμενο ζευγάρι παρεμβάσεων αφορά την τέχνη και τελικά, απαντά στην πολυπολιτισμικότητα μέσα από τη δημιουργική συνεργασία των διαφορετικών ομάδων. Αξιοποιούμε τη Δημοτική Πινακοθήκη, τυπικό δείγμα νεοκλασικής αντίληψης που ανεγέρθηκε το 1875 σε σχέδια του Π. Κάλκου. Αρχικά στέγαζε το Βρεφοκομείο Αθηνών, ενώ από το 1975 μέχρι το 2010 φιλοξένησε τη Δημοτική Πινακοθήκη. Σήμερα, στο πλαίσιο εργασιών αποκατάστασης του κτηρίου και εν αναμονή της επαναλειτουργίας του, τα περισσότερα έργα έχουν μεταφερθεί στην οδό Μυλλέρου και άλλα παραμένουν αθέατα στο εσωτερικό του κτηρίου της οδού Πειραιώς.
83
Δημοτική Πινακοθήκη
84
Αρχείο διεύθυνσης αρχιτεκτονικού δήμου Αθηναίων
Φανταζόμαστε έναν άξονα έκθεσης και δημιουργίας τέχνης, με αφετηρία την πινακοθήκη στην πλατεία και συμπληρωματική λειτουργία ένα σύνολο περιοδικών εργαστηρίων στο δώμα. Ομάδες νέων δημιουργών και καλλιτεχνών, που εστιάζουν σε θεματικές της σύγχρονης Αθήνας στεγάζονται σε δώμα περιμετρικής πολυκατοικίας-πρώην βιοτεχνίας, για διάστημα έως και έξι μήνες.
86
Το κτήριο που επιλέγουμε και χτίστηκε το 1971, σήμερα στεγάζει λίγες κατοικίες, βιοτεχνίες χαρτιού (τυπογραφείο) και άλλων ειδών, ενώ ταυτόχρονα, υπάρχουν πολλά ξενοίκιαστα διαμερίσματα (περίπου 30% του κτηρίου χωρίς χρήση). Σε αυτά τα κενά διαμερίσματα που διαμορφώνονται ειδικά, υποθέτουμε ότι διαμένουν οι καλλιτέχνες, για το διάστημα που δραστηριοποιούνται στο δώμα.
88
89
Πρόκειται λοιπόν, για έναν άξονα υπαίθριας έκθεσης φωτογραφικού υλικού γνωστών έργων που βρίσκονται στο εσωτερικό της εσωστρεφούς Πινακοθήκης και ταυτόχρονα, των σύγχρονων έργων τέχνης συνεχώς που παράγονται στο δώμα, όπως θα εξηγήσουμε στο σενάριο που ακολουθεί. Mια πολύ συχνή εικόνα του κέντρου της σημερινής Αθήνας (και της Πειραιώς) αποτελεί η μεταφορά μετάλλων και άλλων υλικών σε ειδικά «τρόλεϊ», κυρίως από μετανάστες (διαδικασία scrap), με στόχο την παράνομη πώληση και τελικά, το κέρδος. Αξιοποιούμε αυτήν την «πολυπολιτισμική εικόνα», προσδίδοντάς της ένα νέο, πιο «καλλιτεχνικό» νόημα. Η επιθυμία των καλλιτεχνών να αξιοποιήσουν «άχρηστα κομμάτια» της Αθήνας για να δημιουργήσουν έργα τέχνης, δίνει κίνητρο στους μετανάστες να επισκέπτονται την πλατεία συγκεκριμένες μέρες, με σκοπό την πώληση των κομματιών στους καλλιτέχνες.
90
91
Σχεδιάζουμε στην πλατεία ειδικές «γούβες» - τρύπες, στις οποίες εναποθέτονται τα άχρηστα μέταλλα, από τους μετανάστες, μέχρι να αγοραστούν.
94
Στη συνέχεια, από ειδικό γερανό (χαρακτηριστική μορφή μιας ημιτελούς δομής-γιαπιού ή ενός χώρου παραγωγής), που τα μεταφέρει σε ειδικούς χώρους αποθήκευσης και επεξεργασίας στο δώμα. Οι καλλιτέχνες-προσωρινοί ένοικοι της υποκείμενης πολυκατοικίας χρησιμοποιούν τα επεξεργασμένα μέταλλα, αλλά και άλλες πρώτες ύλες χαρτιού που προμηθεύονται από τον ειδικό αποθηκευτικό χώρο και παράγουν ποικίλα αντικείμενα τέχνης (χειροποίητα μικροαντικείμενα, πίνακες, γλυπτά, έργα σε καμβάδες κλπ).
95
Συνθετικά, σε μια προσπάθεια να αποδώσουμε και να ερμηνεύσουμε το «γιαπί»-ημιτελές της ελληνικής πολυκατοικίας, οργανώνουμε ένα ανοιχτό και ευέλικτο κατασκευαστικό σύστημα, που στηρίζεται στην ενίσχυση και επέκταση του σκελετού του υποκείμενου κτηρίου. Η παρέμβαση οργανώνεται κυρίως σε ζώνες δράσεων (εργαστήρια, κυκλοφορία, αποθήκες-χώροι επεξεργασίας υλικών).
96
97
99
Οι καλλιτέχνες επιλέγουν την όψη των εργαστηρίων τους ανάλογα με τις ανάγκες τους, αλλά και με τη θέα της πόλης από την οποία επιλέγουν να αντλήσουν έμπνευση (κινητά πανέλα διαφορετικών ποιοτήτων που κινούνται σε ειδική σκαλωσιά στην όψη). Ποιότητες του δημόσιου χώρου εισέρχονται στον ιδιωτικό και αντίστροφα (μεταβατικός χώρος) και ένα ξεγυμνωμένο τσαντίρι επιθυμιών σταδιακά οικοδομείται. Μια συνεχώς, μεταβαλλόμενη όψη προς την πλατεία, αποκαλύπτει κάθε φορά την καλλιτεχνική δράση, που λαμβάνει χώρα στο εσωτερικό του δώματος και σαν ένα τεράστιο billboard , η παρέμβαση αποτελεί για τον επισκέπτη της πλατείας μια ζωντανή διαφήμιση της δράσης του ενοίκου.
100
Κινητά πανέλα διαφορετικών ποιοτήτων και χρήσεων
101
102
103
Το σενάριο που περιγράψαμε ολοκληρώνεται από την εβδομαδιαία μεταφορά στην πλατεία (πάλι από τον γερανό) των έργων τέχνης που παράχθηκαν, για να λάβει χώρα υπαίθρια έκθεση και αγορά.
104
105
Πρόκειται τελικά, για δημιουργικούς χώρους στο δώμα που σχετίζονται οπτικά με διάφορες εικόνες της Αθήνας, εμπνέονται από αυτές και τελικά, με κομμάτια της πόλης (scrap) ερμηνεύουν και δημιουργούν έργα τέχνης που την αναπαριστούν. Αντικείμενα και πίνακες που όταν μεταφερθούν στην πλατεία, «μεταφέρουν» και τη θέα της πόλης, όπως ο καλλιτέχνης την έχει ερμηνεύσει και τελικά, αποδώσει σε ένα αντικείμενο/πανέλο. Έτσι, σύγχρονα αντικείμενα και πανέλα τέχνης με θέμα την Αθήνα και «άχρηστα μέταλλα» έτοιμα προς αγορά συνυπάρχουν στην πλατεία με αντίγραφα μεγάλων έργων της πινακοθήκης.
106
108
ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΝΤΑΛΛΑΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ (Εκφράζω, ανταλλάσω και τελικά, μεταλαμπαδεύω στον άλλον αξίες της κουλτούρας μου και αντίστροφα) Η επόμενη παρέμβαση σε πλατεία και δώμα, αφορά την ανάδειξη καθ’ ύψος, της πολύ ενδιαφέρουσας στρωματογραφίας του εδάφους, για να καταλήξει στο δώμα και στην οπτική σχέση με το σύνολο της πόλης από ψηλά, δηλαδή το ενδεχόμενο, νέο έδαφός της. Μέσα από την κίνηση στην πλατεία, τονίζουμε στοιχεία πολιτισμού, όπως τα θαμμένα αρχαία ίχνη, και ολοκληρώνουμε την πορεία σε σχεδιασμένη σύγχρονη πολυπολιτισμική, βιβλιοθήκη ανταλλαγής σε δώμα περιμετρικού κτηρίου. Τονίζουμε ότι είναι η μόνη περίπτωση δώματος, που προβλέπεται δημόσια ανάβαση για τον επισκέπτη της πλατείας, πάντα πάνω σε μια πορεία έκφρασης και ανταλλαγής ιδεών και αξιών διαφορετικών κουλτούρων.
109
Το περιμετρικό κτήριο που επιλέγεται, θα λέγαμε ότι έχει έναν πιο δημόσιο χαρακτήρα, καθώς στεγάζει σήμερα σχολές εκπαίδευσης και η όποια παρέμβαση στο δώμα της αφορά ομάδες νέων.
110
111
Εκκίνηση της πορείας αυτής αποτελεί ο άξονας, προέκταση του Δημόσιου Σήματος στην πλατεία. Μέσα από την αποσπασματική οπτική σχέση με ίχνη του Θεμιστόκλειου τείχους που φέρνουμε στο φως, ο επισκέπτης ακολουθεί μια πορεία μέσα στο νερό-πυξίδα, για να βρεθεί σε ένα υπό διαμόρφωση «έδαφος» αρχαίων. Τοιχία με πληροφορίες, αποκωδικοποιούν το έδαφος και ενημερώνουν τον επισκέπτη για την ιστορία των ευρημάτων και ταυτόχρονα, τον κάνουν να αντιληφθεί, μια από τις πιο αρχικές στρώσεις του Αθηναϊκού εδάφους.
112
113
Το πιο στιβαρό τσιμεντένιο τοιχίο που φέρει κυκλοφορία, ξεπροβάλλει από την μεγαλύτερη τρύπα ευρημάτων, κάνοντας ένα σχόλιο για την ανεξέλεγκτη ανοικοδόμηση της σύγχρονης τσιμεντούπολης, πάνω στο πλούσιο, ιστορικό έδαφος της Αθήνας. Ο επισκέπτης αποφασίζει είτε να υποβαθμιστεί στο χαμηλότερο επίπεδο για να επισκεφτεί τα αρχαία είτε να ανέβει μέσα στο τοιχίο αυτό και χωρίς να το καταλάβει να βρεθεί ξαφνικά απέναντι από την όψη της πολυκατοικίας. Μια ελαφριά προεξοχή της τελευταίας, αποκωδικοποιεί, σχολιάζει το σύγχρονο ύψος της πόλης, λόγω πολυκατοικιοποίησης.
Ο επισκέπτης, βρίσκεται τώρα στο δώμα, η παρέμβαση του οποίου αποτελεί ένα δάπεδο (συνέχεια του κάτω), μια βιβλιοθήκη και ένα στέγαστρο. Όλα αυτά σε συνδυασμό (αλλά κυρίως το δάπεδο) καδράρουν και κωδικοποιούν στοιχεία του εξοπλισμού της ταράτσας, αλλά και σύγχρονες ανθρώπινες δράσεις (βιβλιοθήκη), για να εστιάσουν τελικά στην πόλη (αρχαία και σύγχρονη) όταν ο χρήστης σταθεί/κάτσει στο αμφιθέατρο.Ο επισκέπτης, έχοντας βιώσει την πλατεία και τις στρώσεις της, έχοντας αντιληφθεί την παχιά τομή της πόλης, τώρα, μέσα από δράσεις πολιτισμού, όπως ανάγνωση βιβλίων, ανταλλαγή απόψεων και ό,τι άλλο μπορεί να προσφέρει η δομή ενός αμφιθεάτρου, ατενίζει την πάνω πόλη και τα στοιχεία των υπόλοιπων παρεμβάσεων. Ένα προαύλιο για τους φοιτητές-ενοίκους και ταυτόχρονα η ολοκλήρωση ενός δαπέδου αποκωδικοποίησης για τους επισκέπτες της πλατείας κάνουν κυριολεκτική τη συνύπαρξη διαφορετικών χρηστών και τελικά, τη σχέση με την πάνω πόλη για όλους.
120
Κάτοψη Β’ στάθμης
Κάτοψη Α’ στάθμης
126
Ο επισκέπτης, έχοντας βιώσει την πλατεία και τις στρώσεις της, έχοντας αντιληφθεί την παχιά τομή της πόλης, τώρα, μέσα από δράσεις πολιτισμού, όπως ανάγνωση βιβλίων, ανταλλαγή απόψεων και ό,τι άλλο μπορεί να προσφέρει η δομή ενός αμφιθεάτρου, ατενίζει την πάνω πόλη και τα στοιχεία των υπόλοιπων παρεμβάσεων. Ένα προαύλιο για τους φοιτητές-ενοίκους και ταυτόχρονα η ολοκλήρωση ενός δαπέδου αποκωδικοποίησης για τους επισκέπτες της πλατείας κάνουν κυριολεκτική τη συνύπαρξη διαφορετικών χρηστών και τελικά, τη σχέση με την πάνω πόλη για όλους.
127
Νερό και Χαλάρωση
Φύτευση
Παιδότοπος
Ψυχαγωγία
128
‘‘Κ Η Π Ο Σ‘‘ Χ Α Λ Α Ρ Ω Σ Η Σ Κ Α Ι Θ Ε Α Σ (συνυπάρχω και μοιράζομαι με τον άλλον τον ίδιο χώρο) Έχουμε μέχρι στιγμής προεκτείνει ψηλά και τελικά αναδείξει 3 δημόσια προγράμματα της πλατείας (ορθόδοξη εκκλησία, Δημοτική Πινακοθήκη και αρχαία ευρήματα), σχεδιάζοντας αντίστοιχα 3 δώματα (πολυθρησκευτικό κέντρο, εργαστήρια παραγωγής τέχνης και βιβλιοθήκη) σε πολυκατοικίες που διακρίνονται από κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά προς την κατεύθυνση αυτή, όπως προέκυψε από την ανάλυσή τους. Πρόθεση στο συγκεκριμένο και τελευταίο project, είναι να δημιουργήσουμε στο δώμα μια δομή, που θα μπορούσε να εφαρμοστεί, σε οσεσδήποτε και οποιαδήποτε «ουδέτερη» πολυκατοικία περιμετρικά της πλατείας και να επηρεάσει με έναν τρόπο διαφορετικό και πιο «ανώνυμο» το δημόσιο χώρο της τελευταίας. Ένα καθαρά κοινόχρηστο για την πολυκατοικία, αστικό αντικείμενο/έπιπλο που προσαρμόζεται εύκολα και ικανοποιεί ανάγκες και επιθυμίες των εκάστοτε ενοίκων. Ένας πυκνωτής που διατηρεί, αλλά συγκεντρώνει τις άλλοτε αμήχανες χρήσεις και τον σκόρπιο εξοπλισμό ενός δώματος και που τις μεταφράζει και σε νέες, σύγχρονες και πιο ψυχαγωγικές δράσεις για τους χρήστες του. Φανταζόμαστε, λοιπόν, ένα σταυροειδές σχήμα, του οποίου οι πολλαπλές όψεις αναφέρονται στις εξής, γενικές θεματικές χρήσεων: ψυχαγωγία, παιδότοπος, φύτευση, στοιχείο νερού και χαλάρωσης. Πιο συγκεκριμένα, μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε πολυκατοικία, ακολουθώντας την παρακάτω σειρά σχεδιασμού: 1. Τοποθέτηση τεσσάρων μπετονένιων βάσεων σε σταυροειδές σχήμα, πάνω στις οποίες στήνεται μεταλλικός σκελετός. 2. Τοποθέτηση ειδικού τεχνολογικού εξοπλισμού στο εσωτερικό, που όπως θα δούμε παρακάτω είναι αυτός που θα συσχετίσει τη δομή αυτήν με την πλατεία. 3. Πλήρωση σκελετού με γυψοσανίδες, δημιουργία εσοχών, αλλά και σχεδιασμός βασικών λειτουργιών, σύμφωνα με τις 4 γενικές θεματικές που αναφέραμε. 4.Προσθήκη επιπλέον πιο εφήμερων αντικειμένων ταράτσας, ανάλογα με τις επιθυμίες της εκάστοτε πολυκατοικίας, αλλά και τα σκόρπια αντικείμενα που διαθέτει κάθε φορά. Η στρατηγική αυτή ακολουθείται σε κάθε περίπτωση, με το τελευταίο βήμα να αλλάζει κάθε φορά και να προσαρμόζεται.
129
Εξοπλισμός ταράτσας και μετάφρασή του σε σύγχρονες δράσεις
ΔΕΞΑΜΕΝΗ ΝΕΡΟΥ
ΧΑΛΑΡΩΣΗ ΚΑΙ ΔΡΟΣΙΣΜΟΣ
ΣΩΛΗΝΕΣ ΥΔΡΕΥΣΗΣ
ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΩΛΗΝΩΣΕΩΝ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΦΥΤΕΥΣΗΣ
ΔΟΡΥΦΟΡΙΚΑ ΠΙΑΤΑ
ΠΑΙΔΙΚΕΣ ΚΟΥΝΙΕΣ
ΗΛΙΑΚΟΙ ΘΕΡΜΟΣΙΦΩΝΕΣ
ΣΥΛΛΟΓΗ ΚΑΙ ΘΕΡΜΑΝΣΗ ΒΡΟΧΙΝΟΥ ΝΕΡΟΥ
ΚΑΦΑΣΙΑ ΞΥΛΙΝΑ
ΓΛΑΣΤΡΕΣ ΦΥΤΕΥΣΗΣ
ΚΕΡΑΙΕΣ ΣΗΜΑΤΟΣ
ΣΤΕΓΑΣΤΡΟ (ΠΥΚΝΩΣΕΩΝ - ΑΡΑΙΩΣΕΩΝ)
Πώς όμως αυτή η πρόθεση για το δώμα συσχετίζεται με τη θέα στην πόλη και τελικά με την πλατεία και τους επισκέπτες της; Η κάθε τέτοια σταυροειδής δομή, χρησιμοποιεί τα κατάλληλα τεχνολογικά μέσα που αναφέραμε και μεταφέρει στην πλατεία 4 ενδιαφέρουσες, φιλτραρισμένες -μέσα από δράσεις-, εικόνες της Αθήνας από ψηλά. Οι βασικές λειτουργίες που ενσωματόνονται σε αυτό το έπιπλο, σχεδιάζονται με τρόπο τέτοιο, ώστε σε συνδυασμό με τις διάφορες δράσεις των ενοίκων, να κάνουν συγκεκριμένα σχόλια ως προς τη θέα. Τα σχόλια αυτά, οι σκηνοθετημένες δηλαδή εικόνες της Αθήνας εμπλουτίζονται στην κλίμακα της πλατείας από την κίνηση των επισκεπτών, αλλά και των προϊόντων τέχνης, που σαν σκιές, συνειδητά ή ασυνείδητα συμμετέχουν στο θέαμααστικό παιχνίδι. Ένα θέαμα που, λόγω χωροθέτησης, ενδυναμώνει τελικά, το ρόλο του αμφιθεάτρου, το οποίο πια είναι στραμμένο προς διάφορα είδη και κλίμακες θεάματος (τα όποια δρώμενα της σκηνής του, τις φιλτραρισμένες προβολές εικόνων από ψηλά, αλλά και το σύνολο τελικά της παρέμβασης, δηλαδή την πλατείαπυξίδα).
140
141
Θέες της Αθήνας, φιλτραρισμένες μέσα από νέες σχεδιασμένες δράσεις των ενοίκων στο δώμα
Εμπλουτισμός των εικόνων του δώματος από δράσεις των επισκεπτών της πλατείας
Νέες οθόνες προβολής - Αστικό παιχνίδι
Νέο εμπλουτισμένο θέαμα
Αμφιθέατρο
ΣΚΕΨΕΙΣ
Πρόκειται τελικά για μια πλατεία που φιλοδοξεί να αποτελέσει πυρήνα μιας γειτονιάς και ενεργό κομμάτι της ευρύτερης πόλης, επαναπροσδιορίζοντας τα παλιά της όρια. Η προτεινόμενη, νέα στρώση της πολυκατοικίας στα δώματα, που δεν γκρεμίζει, αλλά συνειδητά προσθέτει στα υπάρχοντα, σε μια λογική εύκολου και μη ζημιογόνου «ξεπαγώματος» της πόλης του ’60, προσδίδει στην πλατεία νέες ενδιαφέρουσες ποιότητες. Διαβαθμίσεις ιδωτικότητας σε δύο παράλληλα επίπεδα για ένα ετερογενές, πολυπολιτισμικό σύνολο που δεν καλείται να ενοποιηθεί, αλλά να συσχετιστεί, να αλληλεπιδράσει υλικά ή άυλα σ αυτό το νέο είδος εμπλουτισμένου, τρισδιάστατου δημόσιου χώρου. Η πρόταση αυτή χρησιμοποιεί, εν τέλει, την Πλ. Κουμουνδούρου ως παράδειγμα στοχεύοντας να αποτελέσει μια στρατηγική, έναν τρόπο σκέψης και πράξης για την σύγχρονη πόλη
148